Kunst tot 1900

KUNST TOT 1900 I. Renaissance in Itali

Het woord renaissance betekent wedergeboorte, of herleving, en is tot stand gebracht door de Italiaanse classici, de humanisten, aan het eind van de veertiende en in de vijftiende eeuw. Het was een herleving van de heldere pracht wat ooit Rome was. De periode tussen de klassieke tijd, waar ze met trots naar terug keken, en de tijd die ze de wedergeboorte noemden, was niets meer dan een tijd er tussen in. Wij gebruiken deze terminologie nog steeds, we noemen deze tijd de middeleeuwen.

De Italianen gaven de duistere middeleeuwen de schuld voor de val van het Romeinse rijk. De kunst in deze middeleeuwen noemde ze ook Gotiek, wat barbaar betekent, net als wanneer wij spreken over vandalisme als we verwijzen naar de nutteloze vernietiging van prachtige dingen.

Italianen hadden het idee dat de wedergeboorte begon bij Giotto. Als iemand in deze periode een compliment wou geven aan een kunstenaar, zeiden ze dat hij zo goed was als de klassieke oudheden in Griekenland of Rome.

Maar Gotische kunstenaars waren zich er niet van bewust Gotisch, of zelfs maar middeleeuws te zijn. De Italiaanse classici hebben een grof beeld gecreerd van de werkelijkheid. In zo veel jaar zat er allerlei soorten groei in de kunst van de middeleeuwen. Maar omdat Itali tijdens de middeleeuwen was achtergebleven, leken de prestaties van Giotto ineens innovatief.

De Italianen geloofden dat kunst, wetenschap en geleerdheid in bloei was tijdens de klassieke periode en dat deze dingen bijna vernietigd waren door de noordelijke barbaren, en dat het aan hun was om deze elementen weer te doen herleven.

Na het wegtrekken van de duisternis zullen de komende generaties er misschien in slagen de weg terug te vinden naar de heldere pracht van het antieke verleden, schreef de dichter Petrarca (1394-1374).

Economische-Politieke Context De renaissance is tot stand gekomen door de de competitie tussen stadsstaten in Itali: de macht lag bij de rijke families, en de competitie werd o.a. uitgevochten met kunst door het humanistisch idee dat je geld moet uitgeven voor de maatschappij. Een voorbeeld hiervan is de (bankiers)familie de Medici uit Florence. Het was belangrijk om bezig te zijn met beeldende kunst, om te laten zien dat je bezig was met de klassieke oudheid. De rol van de humanistische opdrachtgevers was cruciaal

Giorgio Vasari (1511-1574) was een leerling van Michelangelo, en uitvinder van het gebruik van termen. Hij word ook wel de eerste kunsthistoricus genoemd. Hij verzamelde informatie over kunstenaars en schreef biografien. Zijn publicatie Le Vite is een verzameling van de biografien die hij heeft geschreven. Hij heeft verschillende kunstenaars in drie fasen verdeeld:

Gombrich I. proto-renaissance 1300-1350 Giotto h. 10 II. vroegrenaissance 1420-1500 Brunelleschi, Donatello, Masaccio h. 12, 13 III. hoogrenaissance 1500-1520/1600 da Vinci, Michelangelo, Titiaan, Rafael, h. 15, 16

! of !1 27

Het Proces Het proces begon met de studie van de oudheid. Natekenen, opmeten en het bestuderen van klassieke geschriften waren cruciale bezigheden. Kunst krijgt hiermee een academische basis en het wordt wetenschappelijk. Lezen, bestuderen en er over schrijven wordt essentieel.

! of !2 27

T Optocht van de Drie Koningen, Palazzo Medici-Riccardi, Benezzo Gozzoli (1459) Wanddecoratie in fresco. Het is geschilderd in de priv kapel van de familie di Medici.

Wie is de maker? Benezzo Gozzoli (circa. 1421-1497) was een Italiaanse renaissance schilder uit Florence. Hij staat het meest bekend om de muurschildering voor de familie di Medici hierboven.

Wat is het onderwerp? De Optocht van de Drie Koningen wordt in dit schilderij nagespeeld. De mensen staan opgestapeld tegen elkaar aan, en tussen die mensen zitten tijdgenoten van Gozzoli zelf, zoals Cosimo de Medici. Hij zelf staat er ook tussen. Het idee was dat hij en zijn tijdgenoten mee gingen naar de zoektocht naar Christus. Hiermee zouden ze erkennen dat de grotere macht, altijd bij Christus zal blijven.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. Vroegrenaissance (1420-1350) met invloed van de Internationale Stijl. Deze feestelijke, levendige optocht met fijne aandacht voor detail heeft een uitgesproken invloed van de Internationale Stijl.

! of !3 27

DE ARCHITECTUUR Kunstenaars gingen naar Rome om de klassieke architectuur te bestuderen, hoewel de basis van de Romeinen bij de Grieken ligt. De vormen van Griekse tempels waren functioneel, in Rome werden ze decoratief gebruikt.

Marcus Pollio Vitruvius, circa 27 v.Chr. schreef De Architectura Libri Decem, de bijbel van de klassieke architectuur tijdens de renaissance in overmatig gebruikt werd als inspiratiemateriaal, maar de echte tien geschriften van Vitruvius waren niet bewaard. De geschriften die ze toen vonden in kloosters waren kopies, interpretaties uit de middeleeuwen.

15e eeuw - heruitgave in Latijn 16e eeuw - heruitgave in Italiaans

Er waren meerdere heruitgaven, de eerste in Latijn en de tweede in Italiaans. De tweede heruitgave had ook illustraties omdat de teksten van Vitruvius ingewikkeld waren.

Vormen uit de Klassieke Architectuur (Boek: Bouwkundige Termen, E.J. Haslinghuis) Klassieke Orden/Stijlen Kapitelen Dorisch Ionisch: Volutenkapiteel Corinthisch: Met Acanthusbladeren Hoofdgestel Of Entablement (E: Entablature) Architraaf Fries Triglyfen En Metopen Kroonlijst (E: Cornice) Fronton Of Timpaan (E: Pediment) Zuil (E: Column) Schacht Cannelures (E: Flutes, Flutings) / Niet Gecanneleerd (E: Unfluted) Pilaster

! of !4 27

T Pazzi-Kapel, Florence, Brunelleschi (1430)

Het Pazzi-Kapel wordt beschouwd als n van de grootste meesterwerken van de renaissance. Een gevel van een kleine kerk die Brunelleschi voor de machtige handelaars- en bankiers familie Pazzi bouwde in Florence. De kapel was bij de dood van Brunelleschi nog verre van voltooid.

Wie is de maker? Filippo Brunelleschi (1377-1446), was een o.a. een architect en beeldhouwer uit de Italiaanse Renaissance. Hij was de eerste vertegenwoordiger van een nieuw type architect, een bouwmeester die geen leertijd had doorgemaakt in een bouwloods. Hij staat vooral bekend door zijn herontdekking van het lineair perspectief waarmee hij de bouwstenen zette voor de kunst van de renaissance.Hij behoorde tot een groep jonge Florentine kunstenaars (Quattrocento) die in het eerste deel van de vijftiende eeuw als doel hadden een nieuwe kunst te creren en de ideen van de klassieke oudheid te doorbreken.

Wat is het onderwerp? Brunelleschi bestudeerde en gebruikte elementen uit de klassieke oudheid om tot een nieuwe architectuur te komen. Het heeft weinig gemeen met klassieke tempels, maar zelfs minder met de vormen die Gotische architecten gebruikten. Brunelleschi heeft kolommen, pilasters en bogen op zijn eigen manier gecombineerd om een effect van lichtheid en sierlijkheid te bereiken - wat heel anders is dan alles wat ervoor gemaakt is. De lege witte muren worden onderverdeeld in grijze pilasters, waarin het idee van klassieke orden naar voren wordt gebracht, hoewel deze pilasters geen functie hebben in de constructie van het gebouw. Hij heeft de vormen alleen toegevoegd om de verhouding van het interieur te benadrukken en het gevoel van klassiek te geven.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. Vroegrenaissance (1420-1500). - nieuwe Renaissance-architectuur

! of !5 27

De Gotische St. Lorenzo, Neurenberg is vrijwel tegelijkertijd als het Pazzi-kapel gebouwd, maar het lijkt wel alsof ze tot verschillende werelden en tot verschillende eeuwen behoren.

In de Gotische architectuur gaan onderdelen in elkaar over, zijn verticale lijnen prominent, zijn er minder ornamenten en is het in haar geheel minder orderlijk. De renaissance drong pas later door in het Noorden van Europa.

De Pazzi-kapel is rustig, geordend, mathematisch, en horizontaal-verticaal in balans. Het beantwoordt ook aan de definitie van schoonheid die Alberti aan Vitruvius ontleende: harmonie en overeenstemming van alle delen, op dusdanige wijze bereikt dat men niets kan toevoegen of wegnemen of wijzigen zonder dat dit een verandering ten slechte betekent.

! of !6 27

T Palazzo Rucellai, Florence, Leon Batista Alberti (1446-1451) Een vijftiende eeuws paleis in het Piazza de Rucellai in Florence, ontworpen door Leon Battista Alberti tussen 1446 en 1451, en gedeeltelijk uitgevoerd door Bernardo Rossellino.

Wie is de maker? Leon Battista Alberti (1404-1472) was moralist, rechtskundige, dichter, toneelschrijver, musicus, wiskundige, natuurkundige, schilder, beeldhouwer, architect en kunsthistoricus. Men zou kunnen zeggen dat Alberti het ideaal van de uomo universale van de renaissance heeft geschapen in zichzelf (de Renaissance Man). Hij ontwikkelde een rationele schoonheidstheorie, gebaseerd op het werk van de klassieken en op wat hij de wetten der natuur noemde. Hij was de eerste die Vitruvius probeerde te begrijpen.

Wat is het onderwerp? Alberti liet zich inspireren door de oudheid en ontwikkelde een stijl die zwaarder en plastische was dan die van Brunelleschi, en archeologisch meer verantwoord. Hoewel bijvoorbeeld zijn zuilen vaak meer decoratief dan constructief zijn toegepast, komen zij alleen voor in combinatie met architraven en niet met bogen. Deze voorgevel was een van de eerste voorbeelden van de nieuwe renaissance-architectuur die pilasters en entablementen in evenredige verhouding tot elkaar creerde. Dit ontwerp is veel verontschuldigd aan Albertis studies van de Romeinse architectuur, met name van het Colosseum.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. Vroegrenaissance (1420-1500) - nieuwe Renaissance-architectuur.

! of !7 27

DE SCHILDERKUNST Schilderkunst wordt een verovering van de werkelijkheid.

Kenmerken Internationale Stijl (Gotiek): I. Feestelijk II. Kleurrijk III. Scherp IV. Veel aandacht voor details V. Figuren zijn plastisch en niet platgeslagen VI. Er is weinig/geen perspectief aanwezig VII. Alles is even scherp, en even groot

De kenmerken van de Renaissance: I. Lineair perspectief (genspireerd door architect Brunelleschi) II. Studie van de klassieke beeldhouwkunst III. Bestuderen van de werkelijkheid

! of !8 27

T De Maand Mei, Gebroeders Van Limburg, (1413-1416)

Deel van een kalender, of getijdenboek, genaamd belles heures.

Wie is de maker? Paul, Herman en Johan van Limburg kwamen uit een kunstenaarsfamilie uit Nijmegen, en waren alle drie belangrijke illuminatoren of miniaturisten uit de middeleeuwen. Hun werk voor de hertog van Berry wordt door kunsthistorici tot de absolute hoogtepunten van de middeleeuwse schilderkunst gerekend.

Wat is het onderwerp? Een voorstelling van de maand mei.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? Internationale Stijl (Gotiek) - In 1420 was de bloeiperiode voor de Internationale Stijl. Het was een hofstijl: een stijl ontwikkeld door reizende kunstenaars die van hof naar hof rezen. De kenmerken van de Internationale Stijl/Gotiek zijn duidelijk te zien in dit schilderij.

! of !9 27

I. Lineair Perspectief (Genspireerd Door Architect Brunelleschi) De architect Brunelleschi was grondlegger van het fenomeen dat domineerde in de schilderkunst van de Renaissance: het lineair perspectief. De Hellenistische schilders wisten wel een illusie van diepte te creren, maar kende de wiskundige regels niet waar objecten kleiner lijken te zijn wanneer ze verder van ons af staan. Geen enkele klassieke kunstenaar kon het beroemde fenomeen schilderen: de bomen die steeds meer in de diepte bekeren totdat ze in de horizon verdwijnen. Brunelleschi gaf kunstenaars de wiskundige middelen om dit probleem op te lossen. Dit zorgde voor veel opwinding bij de schilders en de techniek werd in overmate toegepast.

! of !10 27

T Drie-Eenheid (De Genadestoel), Florence, Masaccio (Circa. 1425-8)

Fresco geschilderd in opdracht van een vooraanstaande Florentijnse familie. n van de eerste schilderijen waar de wiskundige regels van het lineair perspectief van architect Brunelleschi zijn toegepast.

Wie is de maker? De (gebruikte) bijnaam van de kunstenaar was Masaccio (1401-1428), wat sloddervos betekent. Hij overleed op slechts 28 jarige leeftijd - maar heeft in deze korte tijd een complete revolutie in de schilderkunst gecreerd: het gebruik van lineair perspectief en het idee van een verdwijnpunt (denk aan de bomen). Ook streef hij weg van de Internationale (Gotische) Stijl die destijds populair was.

Wat is het onderwerp? De genadestoel is een voorstell ing van de heil ige drievuldigheid. Op de voorgrond ligt een geraamte op een graf onder de tekst: Ik was wat gij zijt, en gij zult zijn wat ik ben. Daarboven knielt de schenker in het scharlaken kostuum van een gonfaloriene (het hoogste burgerlijke ambt in de republiek) met zijn vrouw aan de ingang van een kapel, waarin de Maagd en Johannes de Doper aan weerszijden van een

kruis staan dat de achterkant ondersteund wordt door God de Vader.

De Florentines waren gewend aan de Internationale Stijl, die toen erg populair was. Toen ze dit werk zagen dachten ze dat er een gat in de muur zat. Het werk kwam over het algemeen als een verassing. In plaats van elegante sierlijkheid die ze van de Internationale Stijl gewend waren kregen ze massieve, zware figuren; in de plaats van vloeiende lijnen, stevige, hoekige vormen; en, in de plaats van sierlijke details zoals bloemen en edelstenen; een schril graf met een skelet er op geplaatst. Maar toch bleef Masaccio zijn kunstwerk fijn om naar te kijken.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. Vroegrenaissance (1420-1500). Het staat bekend als een van de eerste schilderijen die lineair perspectief gebruikt.

Alles wat dichtbij was, was groter. Dat staat tegenover de reusachtige heiligen van de Gotische kunst - hoewel dat wel een manier van communicatie was: De opvatting dat een schilderij een soort raamwerk is ontstaat. Margriet illustreert dit in La Condition Humaine I (1934):

! of !11 27

Anela Gusic

Anela Gusic

Anela Gusic

Anela Gusic

Anela Gusic

T de Cijnspenning, Florence, Masaccio (1425)

Een fresco in de Brancacci Kapel, Florence van Masaccio, en afgemaakt door Masolino.

Wie is de maker? (Zie Drie-Eenheid (De Genadestoel))

Wat is het onderwerp? Een verbeelding van een bijbels verhaal, waar de tollenaar de hele groep van Christus en de disciplines confronteert.

Dit fresco wordt gezien als een hoogtepunt uit het werk van Masaccio. Masaccio past diverse technieken toe die destijds revolutionair waren. Je krijgt bij dit schilderij het gevoel dat je de diepte in kan wandelen; het is driedimensionaal.Er worden twee manieren gebruikt om diepte te suggereren: Het lineaire perspectief wordt bereikt met de lijnen van het gebouw. Diverse lijnen hebben het hoofd van Jezus als verdwijnpunt. Gebruik van lichtere tinten plaatst Petrus en de bergen in de denkbeeldige achtergrond (het atmosferische perspectief). Masaccio gebruikt verder n lichtbron, terwijl op werken van zijn voorgangers en tijdgenoten het licht van alle kanten leek te komen. Zo ontstaan echte schaduwen en worden de figuren driedimensionaal.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. Vroegrenaissance (1420-1500). Het staat bekend om het revolutionaire gebruik van lineair perspectief en

licht.

! of !12 27

Anela Gusic

II. Studie Van De Klassieke Beeldhouwkunst En Geschriften Door klassieke beeldhouwkunst te bestuderen, werd er gezocht naar een balans tussen naturalisme en idealisme. Zodat het echt lijkt; maar ook mooi. Als je schilder/beeldhouwer wou worden, was je jarig bezig met het bestuderen van de klassieke oudheid met behulp van geschriften of afgietsels van beelden. Dit bepaald het academisch ontstaan. Het wordt bijna imiteren. Kenmerken:

I. Anatomische details II. Houding/verhouding III. Zoeken naar een formule voor schoonheidsideaal, door bijvoorbeeld te meten

Mannelijk naakt was bijvoorbeeld erg getraind, zoals bij de Klassieke Griekse standbeelden

=

Academisch ontstaan, het wordt bijna imiteren (De Drie Gratin, Rafal) Boven: Drie Gratin, 1e eeuw n.Chr. en Rafal, tekening. Onder: Rafal, De Drie Gratin, circa 1500.

! of !13 27

III. Bestuderen Van De Werkelijkheid Je hebt kennis nodig van anatomie om een goede beeldhouwer of schilder te zijn. Deze kennis was te winnen door te tekenen vanaf een model, en opmeten. Da Vinci en Michelangelo waren daar natuurlijk de top in.

! of !14 27

DE FASES VAN DE RENAISSANCE Gombrich I. proto-renaissance 1300-1350 Giotto h. 10 II. vroegrenaissance 1420-1500 Brunelleschi, Donatello, Masaccio h. 12, 13 III. hoogrenaissance 1500-1520/1600 da Vinci, Michelangelo, Titiaan, Rafael, h. 15, 16

! of !15 27

I. proto-renaissance

T Bewening Van Christus, Arenakapel/Schrovegnikapel, Padua, Giotto, (1306)

Wie is de maker? Giotto di Bondone (Circa. 1267-1337). De Italianen waren overtuigd dat het nieuwe tijdperk van kunst begon met de Florentijnse Giotto. En hoewel dat (gedeeltelijk) waar is, klopt het ook dat in geschiedenis er geen nieuwe hoofdstukken zijn - en dat Giotto zijn grootheid gedeeltelijk te danken heeft aan methodes van de Byzantijnse kunstenaars. Zijn beroemdste werken zijn wanddecoraties of frescos [zo genoemd omdat ze geschilderd waren toen het gips van de muur nog vers, oftewel nat was]. Zijn werk was als de werkelijkheid zelf.

Wat is het onderwerp? De op de grond liggende Christus wordt beweend door Maria, Nicodemus en anderen.

Dit schilderij geeft een suggestie van ruimte, maar gebruikt geen lineair perspectief. Hij worstelt daar ook mee, dat is te zien in een ander schilderij van Giotto, namelijk de Laatste Avondmaal:

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. proto-renaissance

! of !16 27

T Fides, Arenakapel, Giotto Wat is het onderwerp? Een matrone met een kruis in n hand, en een perkamentrol in de andere. Het is makkelijk om de overeenkomst met Gotische beelden te zien in dit werk. Maar dit is geen beeld. Het is een schilderij wat de illusie geeft dat het een beeld is. We zien de verkortingen van de armen, het modelleren van het gezicht en de nek, en de diepe schaduwen in de plooien van het gewaad.

Voor Giotto was deze ontdekking niet alleen een truck om trots te weergeven; hij heeft hiermee de hele opvatting van het schilderen veranderd. In plaats van beeldschrift, creerde hij de illusie dat de heilige verhalen zich ontrafelde voor onze ogen. Hij heeft hiermee schilderkunst verheven naar beeldhouwkunst. Hij keek meer naar achterliggende concepten als, Hoe zou een bepaalde man staan, hoe zou die zich gedragen, hoe zou hij bewegen, als deelneemt aan zon evenement?, en beeldde dit realistisch uit op doek.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt?

! of !17 27

I. proto-renaissance Wat is het onderwerp? Een getroonde Maria met het Christuskind of schoot, omgeven met engelen en heiligen.

De versie van Giotto, heeft driedimensionale figuren - maar wel een plat achtervlak. Het schilderij is precies hetzelfde als Duccio, alleen zijn versie is een plat vlak met sierlijke lijnen, en heeft wat van Russische iconografie.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? I. proto-renaissance (Giotto)

! of !18 27

T Maesta, Giotto, (Circa. 1305) Maesta, Duccio, (Circa. 1285) II. vroegrenaissance T David, Donatello, (1425-30) Een bronzen standbeeld uit ca. 1440. Het was het eerste vrijstaande mannelijke naakt sinds de Oudheid en veroorzaakte daarom sensatie toen het onthuld werd.

Wie is de maker? De belangrijkste beeldhouwer uit Brunelleschi zijn cirkel is de Florentijnse Donatello (1386?-1466). Hij doorbrak het verleden met de Gotische beelden. Gotische beelden zweefden in rijen aan de kanten van portieken, alsof het wezen van een andere planeet zijn. Donatello gaf impressie van leven en beweging. Maar net als Masaccio zijn schilderijen, wou Donatello de Gotische verfijning van zijn voorgangers vervangen door een nieuwe en krachtige observatie van de natuur. Hij was, net als de meeste Florentines, niet genteresseerd in de oude formules van de Gotische tijd. Net als de Grieken en Romeinen, bestudeerde Donatello het menselijke lichaam in zijn studio aan de hand van modellen. Het is deze nieuwe methode die toestaan dat Donatello zijn beelden zo realistisch lijken. De illusie van realisme. Wat is het onderwerp? Het standbeeld toont de Bijbelse koning David met zijn voet op het hoofd van de juist onthoofde reus Goliath. De androgyne, bijna vrouwelijke jonge man met een geheimzinnige glimlach is geheel naakt, met uitzondering van zijn laarzen en een hoed getooid met lauwerkrans, symbool van de overwinning. In zijn hand houdt hij heft zwaard van Goliath.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? II. vroegrenaissance

! of !19 27

Traditie En Innovatie; De Latere Vijftiende Eeuw In Itali

T De Droom Van Constantijn, Piero Della Francesca, (Circa 1460)

Wie is de maker? Piero Della Francesca (1416?-92), een schilder uit het zuiden van Florence, kwam uit de generatie van Masaccio. Wat is het onderwerp? De beroemde legende van de droom die de keizer Constantijn aanzette om het Christelijke geloof te accepteren. Vr een cruciaal veldslag met zijn tegenstander, droomde hij dat een Engel naar hem toe kwam, het Kruis liet zien en zei: Onder dit symbool zult u zegevierend zijn. Piero zijn fresco laat de scene zien van de nacht vr de veldslag- de keizer in zijn kamp. Zijn bewakers zitten bij hem en zijn soldaten beschermen staan wacht. De stille nacht scene wordt plotseling verlicht door een flits van licht, wanneer een Engel naar beneden komt uit de hemel en het symbool van het Kruis vasthoudt.

Piero vermeed de kleurrijke en opgewekte details die Gozzoli in zijn schilderijen benadrukte. Ook hij heeft de kunst van het perspectief onder de knie gekregen.

Maar hij voegde iets speciaals toe: namelijk licht. Middeleeuwse kunstenaars gaven weinig aandacht voor licht, de platte figuren toonden geen schaduwen. Piero creert de illusie van diepte met licht.


! of !20 27

Maar al deze nieuwe innovaties brachten ook problemen met zich mee. Eerst dachten ze dat de uitvinding van het lineair perspectief en de studie van de natuur alle problemen kon oplossen. Maar we moeten niet vergeten dat kunst iets anders is dan wetenschap. In de middeleeuwen wist men misschien niet de correcte regels voor de tekenkunst, maar dat gaf hun wel de gelegenheid om hun figuren te plaatsen waar ze zelf wilden op het schilderij, om het perfect patroon te creren. Maar voor de renaissance moeten we onthouden dat de realiteit vaak anders is dan wetenschappelijke observatie. Mensen groeperen zich niet op een symmetrische en perfecte wijze in de werkelijkheid, en staan niet duidelijk tegen een neutrale achtergrond. Pollaiuolo probeerde correcte tekenkunst te combineren met harmonieuze compositie- de Florentines wouden graag de juiste combinatie onder de knie krijgen. Maar uiteindelijk werd het geen plezierig schilderij om naar te kijken. Het vinden van de oplossing voor dit probleem was de aanzet dat de kunstenaars van een generatie later zo groot maakte, in de hoogrenaissance.

! of !21 27

T Geboorte Van Venus, Botticelli, (Circa. 1485)

De mecenaat die Botticelli in opdracht stelde dit werk te schilderen, voor zijn landhuis, was een lid van de rijke en machtige familie de Medici. Hijzelf, of n van zijn geleerde vrienden, heeft Botticelli waarschijnlijk uitgelegd wat bekend was over de Venus die opstaat uit de zee uit de klassieke oudheid.

Wie is de maker? Een van de kunstenaars van de late vijftiende eeuwse Florentijnse groep, die zocht naar een oplossing voor het bovengenoemde probleem, was schilder Sandro Botticelli (1446-1510). Zijn allerbekendste schilderij was geen Christelijke legende maar een klassieke mythe: de Geboorte van Venus. Wat is het onderwerp? Venus staat op uit de zee, op een schelp, die door vliegende windgoden naar de kust wordt gebracht. Wanneer ze op het punt staat een stap te nemen op de kust, ontvangt een nimf haar met een paarse mantel.

Botticelli is geslaagd waar Pollaiuolo in heeft gefaald. Botticellis schilderij vormt een harmonieus geheel. Maar Botticellis figuren zijn steviger, en minder correct getekend dan die van Pollaiuolo of Masaccio. Werken van de Gotische traditie zoals schilderijen van Fra Angelico of Ghiberti worden teruggeroepen en vergeleken met dit schilderij. Maar Botticelli zijn Venus is zo prachtig, dat we de onnatuurlijke lengte van haar nek niet opmerken, haar steile schouders, en de vreemde manier waarop haar linker arm over het lichaam hangt. Of kunnen we beter zeggen dat, de vrijheden die Botticelli speels met de natuur nam om een perfecte harmonie te creren goed gelukt is.


! of !22 27

Harmonie Bereikt III. Hoogrenaissance

T Galatea, Rafael, (Circa. 1514)

Wie is de maker? Rafael was een Italiaanse schilder en architect van de hoogrenaissance. Zijn werk wordt bewonderd om de helderheid van vormen, de visuele verwezenlijking van het neoplatonismisch ideaal van de menselijke grootheid. Samen met Michelangelo en Leonardo da Vinci vormt hij de traditionele drievuldigheid van grote meesters van de hoogrenaissance. Wat is het onderwerp? Dit schilderij verbeeld hoe de reus Polyphemus een liefdeslied zingt aan de zeenimf Galatea, terwijl zij in een rijtuig lachend door de zee vaart.

Ieder figuur correspondeert met een ander figuur, elke beweging is een antwoord op een andere beweging, en alle figuren lijken te reageren op de beweging van Galatea zelf. Rafael heeft overwonnen waar oudere generaties moeite mee

hadden: de perfecte en harmonieus compositie van vrij bewegende figuren. Hij heeft bij het maken van dit schilderij geen model gebruikt voor Galatea. Hij heeft, net als zijn leraar Perugino, het idee van de trouwe weergave van de natuur verlaten, en gebruikte een ingebeeld en gedealiseerd type schoonheid uit zijn eigen gedachten. Meestal komt idealisering niet zonder gevaren, maar Rafael wist het op een harmonieuze wijze tot stand te brengen.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? III. hoogrenaissance

! of !23 27

T Laatste Avondmaal, Leonardo Da Vinci, Milaan, (Circa. 1495) Wie is de maker? Leonardo da Vinci was een Florentijnse kunstenaar. Hij geloofde dat de rol van de kunstenaar was om de zichtbare wereld te bestuderen, zoals zijn voorgangers hebben gedaan, alleen grondiger en nauwkeuriger. Hij was niet genteresseerd in de boekachtige kennis van de geschoolden. Leonardo accepteerde nooit wat hij gelezen had zonder dat hij het met zijn eigen ogen kon controleren. Hij onderzocht de geheimen van het menselijke lichaam door meer dan dertig lijken te ontleden. Hij was n van de eersten die de mysteries van de groei van een kind onderzocht, en ook de groei van bomen; hij heeft jarenlang de vlucht van vogels en insecten bestudeerd, wat hij uiteindelijk veranderde in een ontwerp voor een vliegende machine waarvan hij zeker wist dat het werkelijkheid zou worden. Maar Leonardo zelf had waarschijnlijk geen ambitie om gezien te worden als een wetenschapper. Al zijn studies deed hij zodat hij deze kon toepassen in zijn kunst. Wat is het onderwerp? Voor het eerst werd dit heilige evenement op zo een realistische en dichtstbijzijnde wijze gepresenteerd. In de traditionele versies, zaten de apostelen stil aan de tafel in een rij, en alleen Judas was gescheiden van de rest, terwijl Christus het Sacrement afgeeft. Dit nieuwe beeld was anders dan alle andere voorgaande schilderijen. Er zat drama en opwinding in. Leonardo, net als Giotto, ging terug naar de teksten van de geschriften om erachter te komen hoe het geweest zou zijn wanneer Christus zei, Voorwaar, ik zeg u, dat n van u Mij zal verraden. Daarbij is de compositie in prachtige harmonie. Er zijn vier groepjes van drie mensen, er is structuur.


! of !24 27

T Mona Lisa, Leonardo Da Vinci, Louvre, (Circa. 1502) Wat is het onderwerp? Een portret van een Florentijnse dame genaamd Lisa, Mona Lisa. Wat het meest opvalt is de manier waarop Lisa levend lijkt. Het schilderij bekijkt ons alsof het eigen gedachten heeft. Net als een levend wezen, lijkt het alsof ze voor onze ogen veranderd zodat ze steeds een klein beetje anders lijkt wanneer we haar opnieuw bekijken. Soms lijkt ze ons te pesten, en soms zien we wat verdriet in haar glimlach.

Da Vinci wist dit effect te creren. Hij wist meer over hoe wij onze ogen gebruiken dan iemand anders die voor hem leefde. n van de redenen zou kunnen zijn dat zijn voorgangers detail voor detail, lijn voor lijn alles natekende. Da Vinci gebruikte de uitvinding genaamd sfumato: waar de vage omtrek en mildere kleuren er voor zorgde dat vormen met elkaar samensmelten, en nog wat overlaten voor onze eigen verbeelding.


! of !25 27

T Sixtijnse Kapel, Michelangelo, (Circa. 1508-12)

Wie is de maker? Michelangelo Buonarroti (1475-1564), Florence, werd in zijn jonge jaren als iedere ambachtsman getraind. Hij werd getraind door n van de voorstaande meesters van de Quattrocento Florence, de schilder Domenico Ghirlandaio (1449-94). Hij kon hier zeker alle tricks-of-the-trade leren, maar hij voelde zich daar niet thuis. Zijn ideen over kunst waren anders. Hij bestudeerde werken van Giotto, Masaccio, Donatello en de Griekse en Romeinse beeldhouwers die hij kon bekijken in de collecties van de familie de Medici.

Hij was, net als Leonardo, niet genteresseerde in het leren van de menselijke vorm vanaf klassieke beelden. Hij had veel liever levende modellen. Hij bestudeerde anatomie als geen ander. Wat is het onderwerp? Wanneer de Paus Michelangelo vroeg of hij de muren van dit kapel wou beschilderen, antwoordde hij dat hij geen schilder was maar een beeldhouwer. Hij sloot zichzelf op in de kapel, liet niemand binnen, en begon alleen aan een plan voor dit werk, wat uiteindelijk de hele wereld heeft verwonderd op het moment dat het onthuld werd.


! of !26 27

T Madonna Met Heiligen En Leden Van De Familie Pesaro, Titiaan, Veneti (1519-26)

Wie is de maker? De Venetiaanse kunstenaar Titiaan (1485?-1576) was een van de belangrijkste schilders van de hoogrenaissance. Wat is het onderwerp? De Heilige Maagd staat in dit schilderij centraal, wat zeer ongewoon was. De manier waarop Titiaan licht, lucht en kleur combineerde maakte de scene harmonieus. Hij bewijst hiermee dat licht en kleur belangrijke elementen zijn voor een goede compositie. Hij stond bekend om zijn opvallende kleurgebruik.


! of !27 27

KUNST TOT 1900 II. Vlaamse Primitieven en de Renaissance in het Noorden

1420-1500 Vlaamse Primitieven 1500-1520/30-1600 Renaissance in het Noorden

! of !1 16

DE SCHILDERKUNST Het fundamentele verschil tussen de schilderkunst in de renaissance van de Italianen en de schilderkunst van het Noorden zat in wat ze wouden, waar ze naar streefden, en de manier waarop dat gebeurde verschilde.

Vlaamse Primitieven 1420-1500

Vlaamse primitieven waren niet pers Vlaams, maar ze werkte wel in Vlaanderen. De verzamelterm ontstond in het begin van de 20e eeuw, niet tijdens de renaissance zoals de term renaissance zelf tot leven is gebracht. Het woord primitieven wordt niet als negatief bedoelt, meer als een aanduiding voor dit is het begin, dit is iets nieuws, zoals Giotto een Italiaanse primitief was.

! of !2 16

T Man Met Rode Tulband, Jan Van Eyck, 1433

Wie is de maker? Jan van Eyck was een kunstschilder uit de Zuidelijke Nederlanden en de voornaamste ve r t egenwoo rd i ge r van de V l aamse Primitieven. Hij wou hetzelfde als Masaccio, kijken naar de werkelijkheid en dit verbeelden. Hij was tijdens zijn leven misschien wel de beroemdste schilder van Europa, en stond al vroeg bekend als uitvinder, de eerste gebruiker van olieverfschilderkunst. Dit is overigens niet waar, er waren recepten voor olieverf uit de 11e eeuw gevonden. Het is een titel wat door Vasari op zijn naam is gedrukt, wellicht omdat hij de uitvinder is van het optimale gebruik van deze olieverf. Hij gebruikte verf op een manier dat je de illusie

krijgt van een ander materiaal (stof, bont, haar etc). Hij gebruikte veel lagen van olieverf en creerde een spel van het licht met semi-transparante lagen. Dit heet modelleren, en maakt iets plastisch.

Wat is het onderwerp?Een mogelijk zelfportret van Jan van Eyck. Voor Van Eyck was het een gewoonte om een verbeelding van zichzelf ergens in het schilderij te verwerken. De kunstenaar treedt uit de anonimiteit. Het noordelijke oog voor detail is in dit schilderij goed te zien, en zijn techniek om materiaal echt te laten lijken (de rode tulband), en als je heel dichtbij kijkt zijn de porin zelfs te zien. In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? Tijdens de Vlaamse Primitieven.

T Margareta Van Eyck, Jan Van Eyck, 1439

Wat is het onderwerp? Net als bij De Man met de Rode Tulband van Jan van Eyck is hier de aandacht voor detail ook aanwezig. In dit portret van zijn vrouw is het schoonheidsideaal tijdens de Vlaamse Primitieven te zien. Het hoge voorhoofd bij vrouwen was gewenst, en het was een teken van status om veel stof op je hoofd te hebben.

! of !3 16

Het oog voor detail stond duidelijk centraal in de Vlaamse Primitieven. Dit was overigens ook terug te zien in de Internationale Stijl, maar het doel en het resultaat was anders. Er zijn duidelijke verschillen op te merken:

T Panelen In Gents Altaar, Jan Van Eyck T De Maand Mei, Gebroeders Van Limburg

In de Gotiek was het doel een feest van details. Jan van Eyck en de Vlaamse Primitieven in het algemeen wouden met details de werkelijkheid reconstrueren. De paarden van het Gotische (rechts) schilderij zijn net speelgoedpaarden. De paarden van Jan van Eyck zijn wel plastisch, ze lijken net echt, alsof het levende wezens zijn.

Maar Jan van Eyck gebruikt geen lineair perspectief. Hierdoor lijkt het alsof de figuren niet voldoende ruimte hebben. Maar hij gebruikt wel atmosferisch perspectief en kleurperspectief. Blauwtinten suggereren diepte en hoe verder het object, de figuur of de landschap, hoe waziger het is geschilderd.

! of !4 16

T Adam En Eva, Jan Van Eyck, 1432 Adam En Eva, Masaccio, Circa 1427

Hoewel Jan van Eyck wel hetzelfde wou als Masaccio, namelijk kijken naar de werkelijkheid en dit verbeelden, waren de resultaten zeer verschillend. Masaccio gebruikte een horizon, een verdwijnpunt en de ruimte. Hij zette alles netjes op het schilderij en creerde daarmee het eindresultaat. Jan van Eyck deed het net omgekeerd. Hij schilderde detail voor detail om de werkelijkheid te creren. Daarbij gebruikte Jan van Eyck geen anatomische kennis, en keek hij niet naar de Klassieke Oudheid zoals Masaccio deed.

Dit is te zien in de bovenste twee verbeeldingen van Adam en Eva. Masaccio zijn figuren vinden hun inspiratie in de Klassieke Oudheid. Jan van Eyck schilderde zijn figuren conform het middeleeuwse schoonheidsideaal. De bolle buik, de hoge taille, en het hoge voorhoofd zijn daar voorbeelden van.

! of !5 16

T Huwelijksportret G. Arnolfini, Jan Van Eyck, 1434

Wat is het onderwerp? Dit schilderij is geschilderd in opdracht van G. Arnolfini, een Italiaan, die zichzelf liet portretteren met zijn vrouw. Er zijn ontelbaar veel theorien over de iconografie in dit mysterieuze schilderij, waar overigens vrij weinig over bekend is. Er is o.a. een theorie dat de vrouw, die hier geportretteerd staat, al lang overleden was voordat dit portret gemaakt was, en dat de uitgeblazen kaars aan haar kant staan voor het feit dat ze al lang overleden was, en dat Arnolfini zichzelf liet portretteren met haar om toch in een schilderij bij haar te kunnen zijn.

Gombrich zelf zegt, we zijn op zoek bij de Arnolfinis.

Wat in ieder geval duidelijk is dat Jan van Eyck werd gewaardeerd door de Italianen. Ze gingen zelfs zo ver om te zeggen dat Jan van Eyck de grootste schilder van deze tijd was.

Een opmerkelijke techniek die Jan van Eyck vaak gebruikte was de verbeelding van plooival van meters van stof. Terwijl o.a. Masaccio stof losser, egaler en realistischer verbeeldde, was het in de Vlaamse Primitieven gebruikelijk om geknakte plooien te schilderen. In dit schilderij is geen lineair perspectief gebruikt. Als de figuren beginnen te bewegen door de geschilderde kamer dan zouden ze overal tegen aan botsen en zouden meubels ontzettend kleiner zijn dan hun zelf.

Robert Campin (Meester Van Flmalle), De Annunciatie, Middenpaneel Van Het Mrode- Altaarstuk, Circa 1425

De Vlaamse Primitieven stonden daarbij ook bekend om de huiselijke, eigentijdse voorstelling in de interieur van de tijd. Dit maakte het makkelijk voor de toeschouwer om zich in te leven in het schilderij.

! of !6 16

De latere 15e eeuw In de latere 15e eeuw draaide het om een mix van Jan van Eyck en traditie.

T Kruisafname, Rogier van der Weyden, circa 1435

Wie is de maker? Rogier van der Weyden was een kunstschilder die behoorde tot de Vlaamse Primitieven. Naast Jan van Eyck wordt Van der Weyden als de belangrijkste Vlaamse schilder van de 15e eeuw beschouwd. In zijn eigen tijd was Van der Weyden in heel Europa bekend, en hij kan wellicht als de invloedrijkste schilder van zijn eeuw worden beschouwd. Hij versmolt de stijl van zijn tijdgenoot Jan van Eyck en zijn leermeester Robert Campin en voegde het nieuwe element emotie toe aan de Vlaamse schilderkunst.

Wat is het onderwerp? Een olieverfschilderij op houten paneel meet 220 bij 262 cm. Het beeldt het levenloze, witte lichaam van Jezus uit, de verdrietige en flauwvallende Maria heeft bijna dezelfde houding als Jezus. Maria valt naar links, terwijl de gekruide naar rechts wordt gedragen, door Jozef en Arimathea. De armbewegingen van de drie op de voorgrond geplaatste figuren vormen een beeldend rijm.

De plooien in de stof zijn geknakt verbeeld, wat gebruikelijk was tijdens de Vlaamse Primitieven. Maar de figuren zijn niet in een werkelijke ruimte geplaatst. Ze staan tegen een gouden achtergrond. In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? De latere 15e eeuw tijdens de Vlaamse Primitieven.

! of !7 16

"T De Aanbidding Der Herders, Hugo Van Der Goes, circa 1476

Wie is de maker? Hugo van der Goes was een Vlaamse kunstschilder. Hij behoorde tot de Vlaamse Primitieven.

Wat is het onderwerp? Een gigantisch paneelschilderij voor een kerk in Florence, in opdracht van een particulier. De particulier staat er zelf ook op. Het is een bewijs van waardering van de Vlaamse kunstenaars vanuit Itali. Er wordt geen lineair perspectief gebruikt, de figuren hebben ook onrealistische proporties. In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? In de late 15e eeuw tijdens de Vlaamse Primitieven.

! of !8 16

1500-1520/30-1600 Renaissance in het Noorden

! of !9 16

DE ARCHITECTUUR

Alessandro Pasqualini. De IJsselstein is de eerste toren in de Noordelijke Renaissance stijl. Het is een staalkaart van verschillende periodes. Het heeft een Gotische onderkant (verticaal is prominent, het is heel open en transparant), de toren zelf vindt origine in de renaissance (de evenwicht tussen horizontaal en verticaal, de maatverdeling, en het lijnenspel zijn duidelijk op te merken) en de top is gemaakt in de Amsterdamse stijl. De opdrachtgevers hadden een fundamentele rol tijdens de noordelijke renaissance. De opdracht-gevers van deze toren waren de Heren van IJsselstein. Deze heren maakte deel uit van het hof van keizer Karel de 5e. Hij was een renaissance- figuur die inspiratie vond in de Romeinse Keizers. De opdrachten die hij gaf waren opdrachten in de Klassieke Stijl.

De architect van dit gebouw was Alessandro Pasqualini, een Italiaan. Architecten uit Itali werden (o.a.) naar Nederland gebracht in opdracht om iets in de gewilde Italiaanse Renaissance stijl te ontwerpen. De kennis wordt daarmee ook verspreid in het noorden vanuit Itali d.m.v. reizende kunstenaars en boeken. Om een architect te zijn, moest je geleerd zijn. Je was geen middeleeuwse bouwheer meer; maar een geleerde architect.

! of !10 16

Een hulpmiddel van deze verspreiding van kennis was de uitvinding van de boekdrukkunst en het gebruik van losse prenten. Vanaf het begin van de 15e eeuw ontstaan grafische technieken waarmee plaatjes makkelijk te vermenigvuldigen zijn.

Dankzij Hans Vredemans de Vries is de renaissance ons land binnengekomen. Hij was afkomstig uit Friesland, heeft een tijdje in Antwerpen gewerkt. Hij is o.a. Architect - maar hij is vooral belangrijk geweest als uitgever van boeken en ornamentprenten. Boeken, prenten, waarin hij het gedachtengoed van de renaissance onder de mand probeerde te brengen. Hij liet zien wat je er mee kon doen. Hij is zelf niet in Itali geweest, hij won zijn kennis uit boeken. Hij was op bezoek geweest bij een bevriend kunstenaar. In zijn atelier vond hij een boek over proportiesystemen. Hij is daar mee gaan spelen en volgde de regels van Vitruvius niet religieus., hij wou vrij omgaan met Klassieke vormen. Volgens Vasari was hij een grootmeester van het perspectief. Kostuums zijn n van de voorbeelden waar de stijl van de Renaissance goed in te zien was. In de Renaissance hadden schoenen bijvoorbeeld een brede neus, was de hals van het bovenstuk, laag over laag, vierkant en breed.

! of !11 16

T Adam En Eva, Albrecht Drer, 1504

Wie is de maker? Albrecht Drer (1471-1528) was een Duitse kunstschilder en o.a. ook maker van kopergravures. Hij was een van de eerste echt renaissance kunstenaars in het noorden. Hij is zelf in Itali (Veneti) geweest, maar heeft daar door middel van prenten en reproducties kennis gemaakt met het klassieke schoonheidsideaal. Hij heeft boeken bestudeerd en boeken geschreven over o.a. menselijke proporties. Hij heeft eindeloze metingen gedaan op zoek naar proportiesystemen. Door de werkelijkheid te bestuderen keek hij of hij daar een formule van schoonheid uit kon halen. Hij houdt zich ook bezig met lineair perspectief.

Wat is het onderwerp? Adam en Eva verbeeld in het schoonheidsideaal van de Klassieke Oudheid. In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 1500-1520/30-1600 Renaissance in het Noorden.

T Haas, Albrecht Drer, 1502

Wat is het onderwerp? Het blijft een noordelijke kunstenaar met oog voor detail. In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 1500-1520/30-1600 Renaissance in het Noorden.

! of !12 16

T St. Lukas Schildert Maria, Jan Gossaert, circa. 1475-1532

Wie is de maker? Jan Gossaert (circa. 1478- circa.1531) was een Zuid-Nederlandse kunstschilder, pretmaker en ontwerpen. Hij was waarschijnlijk de eerste van het noorden die naar Rome is geweest. Hij kreeg de gelegenheid om mee te reizen met een edelman en humanist - Filips van Bourgondi. Filips moest naar Rome voor een diplomatieke missie, om iets te regelen met de paus. Als humanist haalde hij inspiratie uit de Klassieke Oudheid en wou daar ook studies van maken. Hij vroeg Gossaert mee als tekenaar, om vast te leggen wat daar allemaal te zien was. Er zijn vier tekeningen van hem bekend, waaronder een van het Colosseum. Uiteindelijk keek hij wel naar de Klassieke Oudheid met het noordelijke aandacht voor details.

Wat is het onderwerp? St. Lukas schildert Maria. Hoewel er duidelijk inspiratie is genomen uit de Italiaanse Renaissance, is het schilderij wel met het noordelijke aandacht voor details gemaakt.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 1500-1520/30-1600 Renaissance in het Noorden.

! of !13 16

T Paus Adrianus VI, Jan van Scorel, 1522/23

Wie is de maker? Toen de paus naar Rome reisde nam hij Scorel als kunstenaar mee. Scorel heeft een jaar in het Vaticaan gewoond en bewonderde daar o.a. de frescos van Rafal. Op deze manier maakte hij kennis met de Klassieke Oudheid en de Renaissance. Overigens was hij ook de beheerder van de collectie van Klassieke Beelden, als opvolger van Rafal, want Rafal was net voor hun komst overleden.Wanneer hij weer terug komt in Nederland is hij een Renaissance kunstenaar geworden, en de Klassieke invloeden zijn duidelijk terug te zien in zijn werk. Zijn werk Sebastiaan is dan ook duidelijk een kopie van n van de figuren van Michelangelo. Alleen heeft hij dit werk door middel van prenten leren kennen.

Wat is het onderwerp? Een portret van Adrianus VI, de enige Nederlandse paus.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 1500-1520/30-1600 Renaissance in het Noorden.

Grafische technieken en drukkunst waren van groot belang totdat de fotografie was uitgevonden. Alleen hoe meer prenten je maakt, hoe minder het misschien op het originele werk gaat lijken.

! of !14 16

De Emancipatie van de Kunstenaar Noord + Zuid

Emancipatie is een proces of stijd, waarbij de kunstenaar probeert een andere (betere) status te krijgen in de samenleving. Kunstenaars worden minder anoniem, krijgen gelijke rechten en de sociale geschiedenis van de kunstenaar veranderd.

De bestaande sociale contexten waren (1) de schilder in het klooster en (2) wereldlijke context, de architect met zijn opdrachtgever.

Aan de hand van het schilderij Kinderen van Mercurius is de Middeleeuwse traditie te zien dat de kunstenaar gelijk is o,a, aan de boekbinder, orgelbouwer en ambachtsman.

Maar kunstenaars in Itali wouden een andere status. Ik maak wel iets met mijn handen, maar ik gebruik wel mijn hoofd- ik heb kennis nodig, ik ben als een dichter. Je verteld een dichter ook niet dat hij een ambachtsman is omdat hij schrijft. De schilders deden hun best om tijdgenoten te overtuigen dat ze niet alleen de technische kennis moeten hebben, maar dat ze intellectueel werken zijn, net als de dichter en filosoof.

Ze willen niet meer berekent worden tot de Artes Mechanica (gebonden kunsten), maar de Artes Liberalis (vrije kunsten).

Dit was een indeling uit de Klassieke Oudheid. Je hebt mensen die voor een praktisch doel iets maken (landbouwbedrijven, handelsbedrijven). Maar je hebt ook mensen die zich met Klassieke vakken bezig houden. De vakken van het humanisme (o.a. wiskunde en retorica). Kunsten betekent kunnen, maken of bedenken. Artes Liberalis zijn vakken waar je, je als beschaafd wezen mee bezig moet houden om een beschaafd wezen te worden.

De belangrijkste argumenten voor Kunstenaars om tot de Artes Liberalis te willen behoren:

I. Ik moet ook los van de technische vaardigheden, over sociale vaardigheden beschikken. Want ik verkeer aan het pauselijk hof of hertog (humanistische kringen, theologen), ik moet de etiketten kennen. Ik ben niet slechts iemand die zit te beitelen in mijn atelier.

II. Ik moet belezen zijn. Een architect moet zich verdiepen in de architectuurboeken. Als een schilder opdracht krijgt om een bijbels tafereel te schilderen, moet hij daarvoor boeken bestuderen. Dat verhaal moet hij vertalen in n beeld.

III. Ik moet over beeldingskracht beschikken. Een verhaal kennen is n ding, maar je moet dat kunnen omzetten in n beeld.

IV. Ik moet als kunstenaar kennis nemen van wetenschappelijke zaken zoals menselijke anatomie en de methoden van perspectief, wat hoort bij de meetkunde (= Artes Liberalis).

V. Ik ben een academisch gevormde kunstenaar.

De emancipatie is begonnen in Itali. Drer vertelde toen hij terug kwam in Duitsland dat hij in Itali ontvangen werd als een heer. Hier ben ik een heer, thuis ben ik een parasiet - Drer. De status van de kunstenaars was nu anders in Itali dan in het noorden.

! of !15 16

Leonardo da Vinci was belangrijk geweest voor de emancipatie van de kunstenaar. Hij was een Homo Universalis. Hij dacht na over allerlei soort dingen, o.a. of het mogelijk zou zijn dat de mens ooit zal kunnen vliegen.

Maar het proces was erg traag. Om schilder of beeldhouwer te worden, ging je eerst in de leer bij een meester. Langzaam leerde je de kneepjes van het vak kennen. Deze methode van het vak leren in de praktijk blijft tot in de 19e eeuw. Maar de emanciperende kunstenaar zei dat deze methode niet genoeg is. Ze hadden behoefte aan een academische kring. Zo ontstaat de academische methode. Dit zijn net alleen kunstacademies zoals wij die nu kennen. Eerste academici waren genootschappen waar je als kunstenaar lid van kon worden. Je kon hier discussies houden en vanuit model tekenen. Ook verschoof de relatie tussen kunstenaar en opdrachtgever. De kunstenaar wil zijn eigen gang gaan, en niet meer volgens Middeleeuwse contracten werken. Ze kunnen zeggen Laat maar zitten, ik doe het niet of doe maar een ander onderwerp. Maar de vrijheid is beperkt. Het is niet zoals een moderne kunstenaar die zelf mag bepalen wat hij doet. Kunstenaars blijven werken voor o.a. keizers en de opdrachtgever blijft tot aan de 19e eeuw belangrijk.

! of !16 16

KUNST TOT 1900 III. Manirisme en 17de eeuwse Hollandse Schilderkunst

Latere 16de eeuw Manirisme, verschillende visies 17de eeuw Hollandse schilderkunst, iconografie, veranderde visies

Hoe kijken verschillende mensen in verschillende tijden naar o.a. het manirisme? En hoe ontstaat de verschuiving van gedachten?

! of !1 23

Europa, latere 16e eeuw A Crisis Of Art

Itali: De perfectie, het hoogste van het hoogste, is bereikt. Maar wat moet je dan als nieuwe generatie kunstenaars?

Het idee is dat vanaf Giotto (begin 14e eeuw) kunstenaars keer op keer konden werken aan een bepaalde vooruitgang (ontwikkeling). Ze hebben kunnen werken aan het veroveren van de werkelijkheid, de wet van de klassieke kunst, en in de hoogrenaissance zijn de problemen opgelost en is de harmonie bereikt.

Maar volgens Gombrich was het daarna niet meer zo goed als voorgaand bereikt, en er zou op een bepaalde manier verval komen.

Maar in de tijd zelf ontstaan twee verschillende reacties.

I. Kunstenaars die zeggen dat het beste wat ze kunnen doen is Michelangelo zo goed mogelijk navolgen II. Of, kunstenaars die zeggen, prachtig, die hoogrenaissance. Maar we gaan verder op een andere kant,

en kiezen een hele andere richting.

! of !2 23

I. De navolgelingen van Michelangelo

De manier waarop Michelangelo het menselijk lichaam in beeld kon brengen in de meest complexe houdingen werd heel erg bewonderd. De term voor deze houdingen is Figura Serpentinata, oftewel slangfiguur. Het zijn lenige figuren, in tegengestelde bewegingen en complexe, extreme houdingen. De houdingen zijn altijd gespannen, en nooit relaxed.

T Detail Sixtijnse Kapel, Michelangelo, (Circa. 1508-12)

Wie is de maker? Zie I. Renaissance in Itali Wat is het onderwerp? Een typisch voorbeeld van de Figura Serpentinata van Michelangelo.


Kunstenaars gaan dit overnemen en dat resulteert in voorstellingen genspireerd op de bijbel, verhalen die worden verteld, aan de hand van (het liefst naakte) figuren waarmee de kunstenaar laat zien dat hij hetzelfde als Michelangelo kan uitbeelden.

Voorbeeld: Martelaarschap van de Hl. Laurentius, Bronzin.

Gombrich vindt het fenomeen oppervlakkig. Dit gaat niet meer om kunst, maar het laten zien van een kunstje. Maar in Itali hadden tijdgenoten helemaal geen gevoel van een crisis. Dat onnatuurlijke had men juist bewondering voor.

! of !3 23

De term Manirisme betekent mensen die werken op de manier van Michelangelo. Afgeleid van het Italiaanse woord Maniera (manier). Het is een etiket wat je kunt gebruiken voor een bepaalde stijl, wat je in vorm kan herkennen, zoals bijvoorbeeld de moeilijke, onnatuurlijke houdingen.

Er werd gezegd dat het richten op het elegante, de verfijning, tot iets onnatuurlijks kan leiden. Maar de eenvoud die men mooi vindt in de Renaissance, valt weg.

Manirisme zag je ook in Nederland. Als voorbeeld het Haarlems Manirisme. Cornelis van Haarlem, De Hollandse Michelangelo, zoals hij genoemd werd, maakte studies van het werk van Michelangelo en de Klassieke Beeldhouwkunst. Hij werd gezien als iemand die voortbouwt op Michelangelo. Hoewel hij zelf niet in Rome was geweest, heeft hij wel schetsboeken gezien van andere kunstenaars die wel in Rome waren geweest. Hij legde wel zijn eigen collectie gips afgietsels.

Manirisme, was de laatste fase van de hoogrenaissance, niet iets totaal anders.

! of !4 23

II. De kunstenaars van de andere richting Er waren tijdgenoten die expres iets anders gingen doen en niet meegingen met het Manirisme. Zij waren tegen de idealen van de hoogrenaissance en de Klassieke Oudheid.

T Madonna Met De Lange Hals, Parmigianino, (Circa. 1532-40)

Wie is de maker? Parmigianino was een Italiaanse schilder en etser. Hij is een aantal keer naar Rome geweest om te kijken naar de werk van Michelangelo en Rafal. Maar wat hij met zijn studies deed was anders, hij ging er mee verder. Uitgerekte, overdreven elegante figuren maakten raadselachtige werken.

Alles, zoals ruimtewerking en proporties, wordt onnatuurlijker. Wat is het onderwerp? Wat meteen opvalt bij dit schilderij zijn de gekke proporties, extreem lange ledematen en de relatief kleine hoofdjes. Daarbij werd in de Renaissance architectuur geschilderd voor helderheid en de ruimte te definiren, maar bij dit schilderij roepen zuilen en het extreme verschil tussen diepte alleen vragen op, aan de andere kant van Maria is het propvol en heeft men niet genoeg ruimte om op te staan.

Gombrich vindt dat hier iets heel anders gebeurt, door dat gemis en gemak. Maar een andere visie is dat het een voortzetting is wat al gebeurde in de hoogrenaissance.

Het schilderij was niet voltooid en iconografisch is het een raadselachtig schilderij.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? Latere 16e eeuw

In de latere 16e eeuw zitten belangrijke ontwikkelingen waar ze later in de barok veel profijt aan zullen hebben.

! of !5 23

T Het Terugvinden Van De Overblijfselen Van De Hl Marcus, Tintoretto, Circa. 1562

Wie is de maker? Tintoretto was een Venetiaans kunstschilder. Hij stond bekend om zijn schilderijen die vol van tegenstellingen zaten. Alles was dichtbij en ver weg en hij gebruikte extreem perspectief. Hij deed iets anders.

Wat is het onderwerp? In de enorm lange tunnel zitten heel veel diagonale lijnen. Dit brengt de boel in beweging, het is dynamisch en er is meer drama. Er zijn duidelijke contrasten van het licht en donker gepaard met extreme expressies op de gezichten, extreme gebaren, en schuin botsende lijnen. Al deze middelen (tegenstellingen, botsingen) maken het verhaal voelbaarder. Het speelt in op de emoties. Dat je heel erg betrokken wordt bij het schilderij en het inspeelt op je gevoel wordt in de barok heel belangrijk.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? Latere 16e eeuw

! of !6 23

Laatste Avondmaal, Tintoretto, 1592-94 Laatste Avondmaal, Da Vinci, 1495/98

Tintoretto schilderde een andere uitwerking van hetzelfde thema als Da Vinci. Als voorloper op de barok, speel hij met illusies. De tafel is als verlenging van de aanwezige altaartafel van waar het schilderij staat. Het lijkt alsof de tafel achter de muur als maar door gaat.

Het is een dynamischere voorstelling van De Laatste Avondmaal. De tafel staat diagonaal, dramatisch in het vlak; er is veel licht-donker contrast. Je hebt het gevoel alsof in zijn schilderij er iets heel ander speelt. Er gebeuren meer bovennatuurlijke zaken, zoals de figuren in de lucht, die zul je niet in de werkelijkheid zien.

T Mercurius, Giovanni Da Bologna, 1567

Wie is de maker? Giambologna was een Vlaams beeldhouwer, en n van de belangrijkste en meest invloedrijke beeldhouwers van de Maniristische stijl.

Wat is het onderwerp? Een heel dynamisch beeld, ene elegant figuur met een draaiend lichaam. Da Bologna geeft weer alsof de zwaartekracht niet belangrijk is.

Het is een voorbeeld van de ontwikkelingen van de beeldhouwkunst tijdens het Manirisme. Beelden worden vrijstaand, ze komen lost van de muur, en driedimensionaliteit wordt steeds belangrijker. Het was belangrijk dat het beeld van alle kanten bekeken werd. De Figura Serpentinata is ook in de beeldhouwkunst duidelijk terug te zien tijdens het Manirisme.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? Latere 16e eeuw, Manirisme

! of !7 23

Duitsland, Engeland, Nederland Er is een tweede crisis, bij de landen die de Rooms-Katholieke kerk de rug toekeren. De reformatie, geleid door Martin Luther en Calvijn. n van de aanleidingen was dat Martin Luther begin 16e eeuw in Rome was geweest. De toenmalige Paus wou de grote kerk herbouwen met het geld van kerkelijk bezit. Hij zag dat de Paus zich omringde met pracht en praal, om op die manier macht uit te stralen.

Calvijn vond dat driedimensionale beelden van heiligen zonde zijn. Binnen de Christelijke kunst is dit een belangrijk discussiepunt geweest. Wat kan beeldende kunst betekenen voor dit geloof? Wat kan je wel laten zien, en wat niet? Kan je God de Vader laten zien in menselijk gedaante? Mag dat wel driedimensionaal of moet het plat?

Op dit moment zeggen bepaalde mensen, zoals Calvijn zelf, dat geschilderde voorstellingen en beelden van de heiligen zonde zijn.

Kunstenaars raken hierbij de kerk als opdrachtgever kwijt.

Wat moet je dan als iemand als Holbein?

(links) Zelfportret, Holbein, 1542/43

(rechts) Darmstadt Madonna, Holbein, circa 1528

Wie is de maker? Holbein was een kunstschilder uit Duitsland. Hij werkte in de stijl van de Noordelijke Renaissance. (rechts) De burgermeester van Basel geeft Holbein de opdracht om dit altaarstuk te maken. Op een gegeven moment worden opdrachten voor dit soort werken niet meer gegeven in Basel. Omdat de opdrachtgevers verdwenen, zochten sommige kunstenaars een ander beroep,andere emigreren naar waar meer vraag is. De oplossing van Holbein was dat hij zich ging richten op een genre van de schilderkunst waar niemand problemen mee heeft: het schilderen van portretten (o.a. Erasmus, rechts).

! of !8 23

Erasmus heeft in n jaar drie keer gevraagd of Holbein het wilde portretteren. Zo mooi ben ik in werkelijkheid niet, was een reactie van Erasmus. Hij stuurde portretten op reis (naar o.a. Engeland) als een soort visitekaartje. Erasmus beveelt Holbein op een gegeven moment aan om naar Engeland te gaan om meer geld te verdienen. In Engeland gaat hij verder met portretkunst.

T Hendrik Viii, Holbein, Circa 1537

Wat is het onderwerp? Holbein wordt op een gegeven moment hofschilder van Hendrik VIII. Hij kreeg meerdere keren de opdracht om een vrouw voor de koning te zoeken. De koning had geen tijd om te daten. Holbein werd als een soort fotograaf op reis gestuurd om Anna van Kleef te portretteren. Toen Holbein terug in Engeland kwam en het portret aan Hendrik liet zien, wou hij meteen met Anna trouwen. Maar toen hij haar voor het eerst in werkelijkheid zag, zei hij dat ze leek op een Vlaamse Merrie. Ze trouwde wel, maar waren na een half jaar gescheiden. Holbein was daarna (mogelijk) ontslagen. In hoeverre is het dan echt een portret? Maakte Holbein de werkelijkheid mooier dan het was?

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? Noordelijke Renaissance

Anna van Kleef, Holbein, circa 1539

! of !9 23

Schilders gaan dus op zoek naar alternatieven en gaan zich toeleggen op onderwerpen die voor een deel al bestaan, maar niet als zelfstandig genre. Zo ontstaan het genre schilderkunst: schilderen van portretten. Het bestaat al langer en de kerk heeft er geen problemen mee. Op deze manier ontstaan nieuwe genres, en nieuwe mogelijkheden in de schilderkunst. Eventueel een positief gevolg van de reformatie.

! of !10 23

Een tweede genre die ontstaat is landschapschilderkunst.

Landschappen werden daarvoor altijd als achtergrond geschilderd. Het schilderen van een stukje natuur is pas opstaan in de 16e eeuw. Daarvoor vond men het niet interessant genoeg.

T De Oogst, Pieter Brueghel De Oudere, 1565

Wie is de maker? Brueghel was een Brabantse kunstschilder. Hij schilderde vaak scenes uit het boerenleven. Hij zou vaak incognito het platteland hebben bezocht om het boerenleven gade te slaan; vandaar ook zijn bijnaam boerenbreugel. Hij wordt gezien als de meest volledige landschapsschilder van zijn tijd; niemand anders schilderde de natuur, in de loop van de seizoenen, zo natuurlijk, krachtig, precies en veelzijdig. Hij maakte geen foto, geen realistische nabootsing, maar componeerde een landschap en vreemde elementen (rotsen, water) tot een universeel of kosmisch tafereel.

Wat is het onderwerp? Dit werk van Breughel kan je beschouwen als een landschap. Maar er speelt zich hier ook iets af. Er zijn mensen aan het werk op het land, er wordt geslapen, gedronken, geluncht. De titel is De Oogst, dat komt omdat Breughel hier ook iets van plan was. Hij wou een serie maken met de twaalf maanden van het jaar. Dat was al een traditie uit het Middeleeuwen, zoals de Getijdenboeken van de Broeders van Limburg. Het was een middeleeuwse traditie waar mensen vertrouwd mee waren, die je ook ziet in portalen van Gotische kerken. (Rondom zon portaal worden de twaalf maanden van het jaar verbeeld, het voortgaande cyclus van de tijd).Hij verdient hier niet iets nieuws, hij sluit aan bij een bestaande traditie. Uiteindelijk zijn niet alle twaalf maanden uitgevoerd. Wat wel nieuw was, was dat hij het op een groot formaat schilderde, als zelfstandig schilderij. Het landschap wordt een zelfstandig genre door de natuur ruimte te geven.

! of !11 23

Het werd geschilderd voor grote kunstliefhebbers (niet voor de kerk). Hij werd ook wel boeren Breughel genoemd. Hij introduceert de burenpummel (geen elegant figuur).Maar wie vinden dit dan interessant om naar te kijken? De elite en de kunstverzamelaars vonden het interessant om te kijken naar de mensen die echte mensen zijn, de menselijke natuur. Hij werd ook wel Pieter de Drol genoemd, omdat hij grappig was. Hij bracht de humor er een beetje in.


! of !12 23

T Christus In Het Huis Van Maria En Martha, Pieter Aertsen, 1553

Wie is de maker? Pieter Aertsen (1508-1509 - aldaar, 1575) was een Nederlands kunstschilder.

Wat is het onderwerp? Een verbeelding van een immense verzameling van stil leven (dode spullen). Ondertussen is het ook een bijbels tafereel. Er speelt zich nog iets af op de achtergrond, het lijkt alsof het belang is omgedraaid (stil leven voor scene achter). Als je de personen uit het schilderij haalt, heb je een echt stil leven over. Emancipatie van compositie met dode spullen, oftewel het genre stil leven, ontstaat ook in de 16e eeuw.


! of !13 23

T Boerenbruiloft, Pieter Brueghel De Oudere, 1565

Wat is het onderwerp? Een tafereel uit het dagelijkse leven (althans, zo lijkt het). Het is niet gebaseerd op een verhaal. Anonieme, gewone mensen spelen de hoofdrol.


De nieuwe genres die ontstaan in de 16e eeuw als gevolg van de reformatie zijn belangrijk voor de stap naar de 17e eeuw Hollandse schilderkunst.

! of !14 23

T Stilleven, Willem Kalf, Circa. 1653

Wie is de maker? Willem Kalf (1619-1693) was een Nederlands kunstschilder. Hij schilderde keukeninterieurs en taferelen in en rond het boerenbedrijf, maar hij is vooral bekend geworden door zijn stillevens. Voorwerpen in zijn sti l levens zijn van een verbluffende detaillering. Algemeen wordt hij beschouwd als de belangrijkste schilder van stillevens in de 17e eeuw.

Wat is het onderwerp? Een stilleven. Tegenwoordig moeten we iconografisch nadenken of de voorwerpen op dit schilderij een betekenis hebben, of dat ze simpelweg geplaatst waren voor een interessante compositie.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, barok

T Het Korenveld, Jacob Van Ruisdael

Wie is de maker? Jacob van Ruisdael (1628 of 1628 - ca. 1682) was een Noord-Nederlands schilder, tekenaar en etser, bekend van zijn landschappen en zeezichten.

Wat is het onderwerp? Een landschapschildering.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw

! of !15 23

T De Nachtwacht, Rembrandt Van Rijn, 1642

Wie is de maker? Rembrandt van Rijn (1606 of 1607-1669) was een Nederlands kunstschilder. Hij wordt beschouwd als een van de belangrijkste Hollandse meesters van de 17e eeuw. Zijn bekendste werk is De Nachtwacht. Zijn werk behoort tot de barok, en hij is zichtbaar benvloed door het Caravaggisme, alhoewel hij nooit in Itali is geweest. Zijn opmerkelijke beheersing van het spel met licht en donker, waarbij hij vaak scherpe contrasten (clair-obscur) neerzette om zo de toeschouwer de voorstelling binnen te voeren, leidde tot levendige scenes vol dramatiek. Rembrandt beschouwde zichzelf vooral als een historie- en portretschilder. Hij was een zelfverzekerde man die in alle levensfasen door iedereen bewonderde zelfportretten maakte.

Wat is het onderwerp? Een groepsportret. Het bekendste schilderij en meestwerk van Rembrandt van Rijn. Dit werk, een schuttersstuk, werd door een compagnie uit het schuttersgilde als groepsportret besteld.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, Barok

! of !16 23

Met het ontstaan van de drie nieuwe genres, I. (Groeps-) portretten II. Stilleven III. Landschapsschilderijen Ontstaan theorien over waar de kunstenaar zich het beste mee bezig kan houden. Dit was bepalend over hoe het werk gewaardeerd werd. Als je portretten schilderde, verdiende je meer waardering dan als je bijvoorbeeld stil leven schildert, er was hirarchie. De absolute nummer n was de historieschilderkunst.

Een historiestuk is een tafereel wat altijd gebaseerd is op een schriftelijke bron. I. Alle altaarstukken, bijbelse stukken II. Klassieke mythologie III. De (Klassieke) geschiedenis

Er zijn verschillende redenen dat historiestukken bovenaan de hirarchie stonden:

De schilder van een historiestuk moest een alleskunner zijn. Een historiestuk verenigd alles in zich, het is een tafereel waar mensen een hoofdrol in spelen. Je moest dus goede koppen kunnen schilderen (portret), gecombineerd met een goed landschap en voorwerpen (stilleven).

Hij moest belezen zijn. En dat wat hij las, moest hij kunnen omzetten in n beeld. Hij beschikte over verbeeldingskracht.

Hij moest hartstochten weten te treffen. Niet zo zeer als toeschouwer, maar door middel van gelaatsuitdrukkingen houdingen en gebaren moest hij een verhaal kunnen vertellen. Hij moest laten zien wat de personages op dat moment meemaken, wat hun gevoel was en wat er speelde.

En in historiestukken zit vaak een diepere betekenis. Er wordt een moraal uitgedragen. Ze werden vaak ook op grote doeken geschilderd.

Als je bijvoorbeeld een landscha schildert, wordt er minder van je gevraagd dan bij historiestukken. De hirarchie is als volgt:

I. historiestuk II. portret III. landschap IV. stilleven V. genre

De kunst krijgt hiermee een meer academische status. Er wordt over nagedacht en gediscussieerd.

! of !17 23

Rembrandt, bijvoorbeeld, wou alleen historieschilder zijn, maar hij had de gelegenheid niet. De historiestuk is heel erg afhankelijk van opdrachtgevers (kerk of staat). Ze werden op monumentale doeken geschilderd en het was in de praktijk niet de bedoeling dat de schilder zelf historiestukken zonder opdracht ging schilderen.

Als je inzoomt op Nederland in de 17e eeuw, is er geen kerk als opdrachtgever, door de reformatie. Maar er was ook geen vorstenhuis in Nederland. Het was lastig om een opdrachtgever te vinden voor een schilder met ambitie. Daardoor werd het schilderen van lagere genres gebruikelijker.

Handelaren kochten kunst in grote hoeveelheden. Hun huizen zaten vol met kunst. Ze gaven soms ook opdrachten, maar ze hadden geen humanistische achtergrond, omdat ze daar zelf niet in waren opgegroeid. Ze wisten niets over zon Danae en Zeus fenomeen. Ze wouden juist voorstellingen die dichtbij hunzelf stonden. De praktijk werd anders doordat de opdrachtgevers andere behoeften hadden.

! of !18 23

Holland, 17e eeuw. The Mirror of Nature (De Visie van Gombrich).

Gombrich noemt schilderijen uit 17e eeuws Nederland spiegels van de zichtbare werkelijkheid. Hij kijkt naar de voorstellingen uit de 17e eeuw en zegt, dit zijn kunstenaars, zoals Jan Steen, die schilderen wat ze zagen.

Details, stofuitdrukking en het spel van licht waren allemaal belangrijke elementen. De schilderijen worden beschouwd als een fotografisch beeld. Als je meer wilt weten over wat mensen droegen- of hoe hun huis er uit zag, moet je kijken naar dit soort schilderijen.

Maar wij weten inmiddels dat het niet een exact fotografisch beeld is. Het zijn schilderijen die in het atelier gecomponeerd waren, samengesteld door de kunstenaar. De spiegel van de werkelijkheid is een goede titel wat betreft de details.

! of !19 23

T Gezicht Op Delft, Johannes Vermeer, 1660

Wie is de maker? Johannes Vermeer (1632-1675) is een van de beroemdste Nederlandse kunstschilders uit de Gouden Eeuw. Hij werd in de 19e eeuw de Sfinx van Delft genoemd omdat er zo weinig details over zijn leven bekend waren. Vermeer had bovendien een voorkeur voor tijdloze, ingetogen momenten. Hij blijft raadselachtig vanwege onnavolgbare kleurstellingen en het verbijsterende lichtgehalte. Vermeer schilderijen, meestal genrestukken en een paar historiestukken, allegorien en stadsgezichten, onderscheiden zich door een subtiel kleurgebruik en een ideale compositie.

Wat is het onderwerp? Het lijkt alsof het een fotografisch beeld is van de werkelijkheid. Maar de manier waarop Vermeer het bij elkaar heeft gezet klopte niet. Het was geen weerspiegeling. Maar v oor de tijdgenoot was het anders. Wij hebben andere criteria. Wij kennen de fotografie en de film, maar toen was het overtuigend. Ook dit schilderij is in Vermeer zijn atelier gecomponeerd. Vermeer heeft wel rondgelopen in Delft en studies gemaakt, maar dat is hij later in zijn atelier gaan breien tot een goed schilderij. Het is een atelierstuk, dit geeft aan dat de kunstenaar het zelf in elkaar heeft gezet.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, Nederlandse barok

! of !20 23

T Het Toneel Van De Wereld, Jan Steen, 1674

Soms ook een diepere betekenis in het schilderij. Soms zijn dit soort voorstellingen niet alleen dat wat we zien, maar zit er soms ook een laag onder.

Wie is de maker? Jan Steen (1625 of 1626-1679) was een kunstschilder uit Nederland in de 17e eeuw, de tijd van de Nederlandse barokke schilderkunst. Zijn werk is van ongelijke kwaliteit, maar mensenkennis, humor en uitbundig kleurgebruik zijn belangrijke kenmerken van zijn werk.

Wat is het onderwerp? Jan Steen had zijn eigen herberg. Dit is een voorstelling van een huishouden van Jan Steen. Oesters (aphrodisiac) worden volop gegeten, iedereen vermaakt zich op een bepaalde manier- totdat je iets opvalt in de gordijnen bovenin het schilderij. Er ligt een bellenblazend jongetje op zijn buik, met een bakje zeep en een schedel naast hem. Waarom ligt die schedel daar? Is dat symbolisch bedoelt? Het is onmiskenbaar een verwijzing naar de dood. Bellenblazen is een verwijzing naar de Latijnse spreuk: Homo Bulla. De mens is als een (zeep)bel. Het is er even, pats, het spat uit een. Het zal nooit eeuwen duren.


! of !21 23

Dit soort iconografische betekenissen konden we ontdekken dankzij emblemen. Emblematische literatuur was ontzettend populair in de 17e eeuw. Je kon boekjes kopen met op iedere pagina een embleem. Het embleem had altijd drie elementen: een plaatje, motto, en verklarend onderschrift, het liefst in rijmvorm als een versje. Het doel was lering en vermaak, en het had vaak iets dubbelzinnigs. Het gedachtegoed wat hiermee werd overgedragen waren mensen mee vertrouwt. Praatje + plaatje = educatieve waarde.

In de loop van de jaren 60 gaat men onderzoek doen naar deze bundeltjes van emblemen. Men komt erachter dat heel veel onderwerpen in die emblemen naar voren komen in beeldende kunst. De emblemen helpen je om in de gedachtenwereld van de 16e en 17e eeuw te kruipen.

Het bestuderen van iets anders, in dit geval literatuur; heeft de sleutel gevormd tot een andere visie van de 17e eeuwse genrestukken, en later ook andere genres. In de jaren 70 is het onderzoek begonnen. Er

ontstonden dikke catalogussen om schilderijen te helpen interpreteren. Men was daar heel enthousiast over, maar sloeg ook wel door. Op een gegeven moment konden ze niet meer normaal kijken naar het werk; ze zochten altijd diepere betekenissen, ook waneer die er misschien niet waren.

De tijdgenoot van Jan Steen zag bijvoorbeeld in het schilderij een duidelijke boodschap dankzij het bellenblazende jongetje. Ze zagen direct dat dit niet de spiegel van de werkelijkheid was; maar een toneelstukje. Je bent er even, je doet je ding, je speelt je rol, en op een gegeven moment is het afgelopen. Het zijn personages, geen personen. Vaak met een soort komedianten kleding. Kleding om duidelijk te maken wat voor typetjes het zijn. Daarom moeten we deze schilderijen niet meteen beschouwen als een fotografisch beeld van wat men droeg, of hoe zo een herberg er uit zag.

! of !22 23

T Huwelijksportret Isaac Massa En Beatrix Van Der Laan, Frans Hals, Circa 1622

Wie is de maker? Frans Hals (1583-1666) geldt als n van de belangrijkste Oude Hollandse Meesters. Hij werkte zijn hele leven in Haarlem en hij werd vooral bekend door zijn levendige en kleurrijke schuttersstukken en afbeeldingen van tijdgenoten.

Wat is het onderwerp? Een vrolijk lachend stel, dat vertrouwd dicht bij elkaar zit. Het was in die tijd ongewoon om zo samen te poseren. De vriendschap met de schilder en de feestelijke aanleiding voor het portret het stel trouwde in april 1622 maakten dit mogelijk. Het schilderij vertelt dan ook over liefde en trouw, met een liefdestuin rechts en een distel met de bijnaam mannentrouw links.


! of !23 23

KUNST TOT 1900 IV. Barok in Itali (en een intro op Frankrijk)

1600-1750 Barok in Itali en Frankrijk

De term Barok roept een beeld op van een bepaalde stijl. Maar de term is niet een aanduiding voor n uniforme stijl.

De term Barok is ontstaan om kunst en architectuur aan te duiden. In de 18e eeuw is men de term gaan gebruiken als kritiek. Men vond dat de stijl van de Barok irrationeel was, en tegen de regels in ging.

Gombrich benadrukt dat hij het belangrijk vindt dat we komen in een periode dat je verschillende visies ziet.

! of !1 25

DE ARCHITECTUUR

T Sta. Agnese, Rome, 1653 Een voorbeeld van architectuur dat past bij het beeld dat we hebben van Barok.

Wat opvalt bij deze kerk is dat de faade niet n rustig vlak is, maar speels is met licht-donker contrast. Er zijn heel veel ronde lijnen, en er is een enorme overdaad aanwezig.

T Versailles, Circa. 1680 De Franse Barok is veel strakker en letterlijk rechtlijnig met de nadruk op horizontale en verticale lijnen.

In Frankrijk vonden ze de golvende vormen van de Italiaanse Barok niks.

T Stadhuis, Jacob Van Campen, Amsterdam, 1648

Een voorbeeld van Classicistische Barok.

Classicistische Barok is genspireerd op klassieke Griekse tempels. Het is heel rechtlijnig en heeft een bepaalde helderheid.

! of !2 25

DE SCHILDERKUNST In de schilderkunst is ook veel diversiteit te zien tijdens de Barok.

T Leeuwenjacht, Rubens, Circa. 1612

Wie is de maker? Peter Rubens (1577-1640) was een Vlaamse barokschilder. Zijn stijl benadrukte beweging, kleur en sensualiteit. Hij staat bekend om zijn contra-reformatie altaarstukken, portretten, landschappen en historiestukken van mythologische en allegorische onderwerpen.

Wat is het onderwerp? Dit schilderij beantwoord het beeld wat veel mensen hebben bij de Barok. Er is een groot contrast tussen de licht-donker partijen. De lichte partijen zijn enorm uitgelicht en de donkere partijen zitten enorm in de schaduw. Hij maakt gebruik van een diagonale compositie en diagonale lijnen. Het is een asymmetrische compositie.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, Vlaamse Barok

! of !3 25

T Triomf Van Amfitrite, Poussin

Wie is de maker? Nicolas Poussin (1594-1665) was een van de belangrijkste schilder van de Franse Klassieke Barok stijl. Zijn werk wordt gekarakteriseerd door duidelijkheid, logica en orde, en zijn voorkeur voor lijnen over kleur. Meeste schilderijen van Poussin zijn historiestukken met religieuze of mythologische onderwerpen waarin het landschap een belangrijk element is. Hij heeft in Rome gewerkt voor belangrijke verzamelaars maar toen Kardinaal Richelieu hem bevel gaf terug te komen naar Frankrijk diende hij als Eerste Schilder van de Koning.

Wat is het onderwerp? In tegenstelling tot de Leeuwenjacht van Rubens is dit schilderij symmetrisch. De prominente lijnen zijn horizontaal. Het schilderij is duidelijker dan dat van Rubens. Zijn schilderij oogt vager. Dit heeft te maken met de penseelstreek die Rubens koos voor zijn schilderij.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, Franse Barok

! of !4 25

Maar het is niet zo dat alleen op internationaal grond verschillen te zien zijn. Als je inzoomt op Itali, zien we daar ook enorme contrasten binnen het land.

Bewening Van Christus, Carracci, Circa 1600

Bij de schilderijen van Carracci komt het woord idealisering heel sterk naar voren. Deze verbeelding van Maria met haar zoon die net van het kruis is gehaald, zou er in de werkelijkheid anders uit zien. Het kijken naar de Klassieke Oudheid als schoonheidsideaal is nog steeds prominent in de Barok.

! of !5 25

!

T Ongelovige Thomas, Caravaggio, Circa. 1600

Wie is de maker? Caravaggio (1572-1610) was een Italiaanse schilder, voornamelijk actief in Rome. Zijn schilderijen combineren *naturalisme, een realistische observatie van menselijkheid, fysiek en emotioneel, met een dramatisch gebruik van licht. Ook Caravaggio maakte studies van de Klassieke Oudheid, maar maakt uiteindelijk andere keuzes dan bijvoorbeeld Carracci. *naturalisme: aandacht voor hoe het in de werkelijkheid kon zijn.

Wat is het onderwerp? Verbeelding van het verhaal van ongelovige Thomas. Christus die opgestaan is uit de dood, verschijnt in 40 dagen voordat de hemelvaart er is een aantal keer voor verschillende mensen. Thomas gelooft niet dat Jezus is opgestaan uit de dood. Christus gaat voor hem staan, en zegt: steek je vinger in mijn wond en geloof.

Dit onderwerp is vaker uitgebeeld. Maar in dit bijbels tafereel beeld Caravaggio een scene uit zoals die in werkelijkheid er uit zou kunnen zien. Het zijn gewone, vrij eenvoudige, volksmensen, met kapotte kleding.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, Italiaanse Barok

! of !6 25

Maar er zijn niet alleen grote contrasten tijdens de Barok. Er zijn ook overeenkomsten. Niet qua vorm, maar overeenkomsten van ideen over de functie van kunst.

Er zijn twee prominente opdrachtgevers tijdens de Barok. De Katholieke Kerk, die met de contra-reformatie het ware geloof wil overbrengen, en vorsten als Lodewijk XIV van Frankrijk.

Beide opdrachtgevers zetten kunst in als propagandamiddel om macht uit te stralen, om mensen ergens van te overtuigen. Maar de manier waarop Lodewijk XIV dit doet, is anders, nieuw, typisch voor de Barok.

! of !7 25

Itali De paus als grote opdrachtgever.

n van de opdrachten die op een gegeven moment gegeven werd in de tweede helft van de 17e eeuw, was door paus Aleksander de Zevende; hij wou een plein bij de Vaticaan hebben. Hij gaf de opdracht om dit plein te ontwerpen aan Bernini.

Bernini (1598-1689) was een Italiaanse architect, beeldhouwer, schilder, toneelschrijver (en decors), schrijver, musicus, oftewel een homo universalis uit de Italiaanse Barok. Hij verenigde architectuur en beeldhouwkunst op een expressieve manier met elkaar.

Zelfportret, Bernini

! of !8 25

T Ontwerp St. Pietersplein, Bernini, Circa. 1660 Aansluitend op de brede faade van de St. Pieter heeft Bernini een trapeziumvorm afgebakend wat vervolgens overgaat in een cirkel die hij uit elkaar heeft getrokken. In het middel van het ovaal staat een obelisk (die daar al stond, maar nu mooi en centraal in het ovaal). Het hele ontwerp lijkt net een sleutelgat.

Bernini kiest voor een trapezium, en niet een gewone rechthoek, omdat als je iets schuiner zet, het rechter lijkt. Een optische illusie.

Het is allemaal ongelofelijk groot, als hij een rechthoek had gekozen zou het lijken alsof de lijnen naar elkaar toegaan. Als je nu op het plein komt, lijkt het alsof het recht is.

Spelen met *optische illusies is een belangrijk algemeen kenmerk van de Barok. *optische illusies: Het anders laten lijken dan het is.

! of !9 25

Een tweede belangrijke kenmerk van de Barok is aandacht voor de eenheid tussen het gebouw en de omgeving. Je ziet in de Barok, meer dan daarvoor, dat de kerk en de omgeving mooi op elkaar moeten aansluiten. Het aanleggen van pleinen hoort dus heel erg bij deze periode.

Daarbij het idee om de stad te verbouwen zodat het leidt naar de kerk. Het is een effect van de contra-reformatie (gebeurt al in de 16e eeuw). De Kerk is gezuiverd, herboren, en probeert mensen weer naar zich toe te trekken. Kunst werd ingezet om dit te doen (propaganda). Je bent daar, en je wordt vanzelf geleid naar de kerk, en dan kom je op het St. Pietersplein, en wordt je omarmd door de armen van de Paus. Of zoals Bernini het zelf heeft gezegd, De Omhelzende Moeder-Armen.

! of !10 25

T Sta Agnese, Borromini, Rome, 1653-55

T Interieur Sta Agnese, Rome

T Plattegrond Sta Agnese, Rome

! of !11 25

Wie is de maker? Borromini (1599-1667) was een prominent en invloedrijk architect tijdens de Barok.

Sta Agnese De Barok gaat ook over inspiratie uit de Klassieke Oudheid. We vinden dezelfde Klassieke ornamenten terug, maar op een andere manier toegepast. Het wordt overdadiger. Italiaanse Barok: Theatraal, overweldigend, veel. Er zijn niet alleen maar rechte lijnen, maar ook diepteniveaus, het vooruit en achteruit springen. Dramatiek, spel van licht en zware schaduwpartijen zijn prominent. Het gaat niet om verschillende ornamenten, maar om het overweldigende effect van het geheel. Je wordt vanzelf geleidt naar het dramatisch geheel.

Sta Agnese, Interieur Binnen het gebouw gaat het spel van het geheel door. We moeten overweldigd en overtuigd worden. Binnen is het een en al decoratie en overdaad om het effect van het geheel te creren. Plafondschilderijen en beeldhouwwerk zijn op zichzelf niet iets nieuws, maar in de Barok is het een belangrijk idee dat het gaat om een samenspel van architectuur-beeldhouwkunst-schilderkunst. Het gaat er om dat alles moet passen in de architectuur voor het effect van het geheel.

Sta Agnese, Plattegrond Dit plattegrond, centraalbouw, is cirkelvormig en ovaalvormig, met een middelpunt. Vanuit het middelpunt zijn 4 kapellen (3 + de ingang). Er is voor gekozen om die kapellen breed te houden. Waar je ook staat en hoe je, je ook omdraait; je ziet alles in het gebouw van ieder punt.

In welke kunsthistorische periode/stijl is het werk gemaakt? 17e eeuw, Italiaanse Barok

Plattegrond Il Gesu, Rome, circa 1570 Er zijn ook kerken gebouwd waarvan je denkt dat is meer traditioneel, o.a. de kruisvormige ontwerpen. Maar in daar kun je ook in variren. In dit plattegrond is het dwarsschip kort gehouden. Er was voorkeur om het middenschip breed te houden.

! of !12 25

Plafond Il Gesu, Rome, circa 1670 23

In de decoratie van de kerk lijkt het net alsof, waar je naartoe kijkt, oneindig is. *optische illusies, *samenspel. Je bent niet slechts een toeschouwer, maar je moet betrokken worden naar wat er te zien is. De contra-reformatie willen laten zien dat het geloof iets is wat zich heel direct kan openbaren.

Dit effect is mogelijk dankzij lineair perspectief.

! of !13 25

San Ignazio, Rome

(links) Plafond, San Ignazio, Rome (rechts) Koepel, San Ignazio, Rome

! of !14 25

San Ignazio, Rome De San Ignazio lijkt qua plattegrond op de plattegrond van Il Gesu. Het is kruisvormig, de dwarsschip is kroeghouder en het heeft een breed middenschip. Het gaat ook over *optische illusies. Het plafond is enorm beschilderd. Als je in de ruimte staat, weet je niet meer zo goed wat cht, en wat illusie is. Dat is de voorwaarde van het lineair perspectief.

De architectuur is zo geschilderd dat het een voortzetting is van de echte architectuur. Maar de *optische illusie werkt alleen wanneer het gezien wordt vanaf n bepaald punt. Er staat ergens in de kerk een kopere cirkel, en vanuit daaruit heeft de kunstenaar de perspectieflijnen en het verdwijnpunt uitgezet. Iets oneindig laten zien, terwijl dat dus absoluut niet zo is in de werkelijkheid.

De koepel lijkt echt, maar is nep.

! of !15 25

T Cornarokapel, Bernini, St. Maria Della Vittoria, Rome, Circa. 1640

Een privkapel van de familie Cornaro. Zij hebben opdracht gegeven aan Bernini om de kapel te decoreren conform het idee van de Barok. Het is een brede en ondiepe kapel. Er zit een *optisch spel in de plafondschildering. Links en rechts zijn theaterloges te zien, Bernini was overigens ook bezig met theater, met de leden van de familie Cornaro, die kijken

en discuteren over wat er bij de altaar gebeurt (T rechts).

Bernini gebruikt voor de theaterloges verschillende kleuren marmer en een ondiep relif waarmee hij speelt met *optische illusies. Je krijgt het idee dat er een enorme ruimte achter zit.

! of !16 25

T Cornarokapel, Bernini, Extase Van De Hl Theresia, Circa 1650-29

In het middel van de altaar zit het topstuk. De visioen van de heilige Theresia. Het is een verbeelding van n van de vele, mystieke ervaringen van Theresa; toen zij leefde, heeft zij allerlei mystieke visoenen gekregen en opgeschreven. n van de visioenen is hier letterlijk uitgebeeld. Een engel (soort Cupido) komt naar haar toe met een gouden pijl in zijn hand, pakt haar op, en steekt de gouden pijl in haar. Ze is in extase van wat er gebeurt. Ik stond geheel

Kunst tot 1900

Documents

Transcript of Kunst tot 1900