Koninklijk Groen: Leven en werken in een paleistuin

Welkom bij Paleis Het Loo!

U gaat met uw klas het lesprogramma Koninklijk Groen: Leven en werken in een paleistuin volgen. Het lesprogramma bestaat uit een voorbereidende les (50 minuten), een bezoek aan de tuinen van Paleis Het Loo (90 minuten) en een afrondende les (50 minuten).

Tijdens dit lesprogramma werkt u aan verschillende doelstellingen: • De leerlingen maken kennis met grootste baroktuin van Nederland en de speciale collectie planten en technieken die daar voorkomen. • De leerlingen ervaren wat de tuinen van Paleis Het Loo bijzonder maakt.• De leerlingen leren wat de functie was van de tuin in het hofleven van de 17e eeuw.• De leerlingen oefenen met presenteren. • De leerlingen leren samenwerken.

Het lesprogramma sluit daarmee aan bij een aantal kerndoelen van het voortgezetonderwijs. Het betreft onder andere de kerndoelen 30 (Milieu), 31 (Processen in denatuur) en 33 (Techniek) van Domein Mens en Natuur, kerndoel 6 (Overleg, planningen discussie) en kerndoel 7 (Presenteren) van domein Nederlands en kerndoel 50(Leren kijken en luisteren naar kunst) van domein Kunst en Cultuur. Dit lesprogramma past tevens bij het programma praktische sectororiëntatie (PSO) voor de groensector. Het betreft het doel kennismaking met het werken in de groensector.

In deze handleiding vindt u tips en alle materialen die u tijdens het project kunt gebruiken. Heeft u vragen over Koninklijk Groen: Leven en werken in een paleistuin? Neemt u dan gerust contact met ons op. Wij zijn te bereiken via educatie@paleishetloo.nl, of per telefoon: 055 - 577 24 65.

© Afdeling Educatie, Paleis Het Loo, 2016

Docentenhandleiding

1

KONINKLIJK GROEN

Voorbereidende lessen op school (50 minuten) De voorbereidende les bestaat uit twee onderdelen: een PowerPointpresentatie en een zelfstandige opdracht in groepjes. Er is nog een extra opdracht toegevoegd, indien u daar tijd voor heeft.

Dia 1 > Foto Paleis Het Loo met link Drone-film

Kennen dit leerlingen dit paleis? Zijn ze er al eens geweest?Dit is Paleis Het Loo. Het werd in 1686 gebouwd door stadhouder Willem III. In de tijd van de Regenten en Vorsten (tijdvak 6). De locatie van het paleis was belangrijk. Stadhouder Willem III hield namelijk van jagen en de Veluwe was een zeer geschikt jachtgebied. Na zijn dood hebben de stadhouders en daarna koningen en koninginnen veelvuldig gebruik gemaakt van Het Loo. In 1984 werd het een museum en is de tuin hersteld in de oorspronkelijke staat. Door de op de foto te klikken, opent u de link naar een drone-film van het Paleis en de tuinen. Deze duurt 1 minuut en 45 seconden. Bespreek het filmpje na met de leerlingen: Wat viel hen op? Was het anders dan zij dachten? Begrijpen zij waarom deze tuinen bijzonder worden gevonden?

Dia 2 > Prent tuinen in 17e eeuw

Toen Paleis Het Loo werd gebouwd, werd achter het Paleis een grote tuin aangelegd. Elke tijd heeft een andere mode. Deze tuin was in de modestijl van toen, de barok genoemd, ontworpen.

Docentenhandleiding

2

KONINKLIJK GROEN

Dia 3 > Foto tuinen

Hier zie je een foto van de tuinen waarop je goed kunt zien dat die uit de baroktijd komen. Wat valt jullie op? Wat is anders dan de tuinen van nu? Bij barok hoort symmetrie: het in spiegelbeeld bouwen en planten. Ook de haagjes, de patronen in het gras en de zichtlijnen horen bij een baroktuin. Tijdens het bezoek zullen de leerlingen nog veel meer zien.

Dia 4 > Prent tuinen 17e eeuw

De tuinen waren toen, meer dan 300 jaar geleden, al heel bijzonder. Bezoekers kwamen uit heel Europa om deze tuin te bekijken. Er stonden dan ook bijzondere bloemen en bomen in, zoals de toen dure tulpen en citrusbomen.

Dia 5 > Prent Koningstuin 17e eeuw

Zo’n bijzondere tuin moest natuurlijk goed onderhouden worden. Tuinonderhoudsmensen waren daarom erg belangrijk. Hier zie je hoe het gras gemaaid werd. Eerst gekapt met een zeis en daarna plat gerold, omdat het gras niet gelijkmatig gemaaid kon worden met een zeis.

Docentenhandleiding

3

KONINKLIJK GROEN

Dia 6 > Prent tuinen 19e eeuw

In de loop van de tijd is er veel veranderd in de tuin. Op deze oude tekening zie je bijvoorbeeld dat er een landschapstuin van gemaakt is met veel gras en bomen. De tuinmensen blijven belangrijk.

Dia 7 > Renovatie tuinen

Toen Paleis Het Loo in 1984 een museum werd, zijn de tuinen weer aangelegd zoals die waren in 17e eeuw. Een paar jaar geleden hebben ze veel onderdelen van de tuin aangepast op basis van nieuw gevonden tekeningen en beschrijvingen uit de 17e eeuw. Hier zie je foto’s van die aanpassingen.

Dia 8 > Foto grasmaaien

De tuin is nu dus weer een baroktuin geworden. De Tuindienst blijft belangrijk. Nog steeds is het maaiwerk één van de belangrijkste onderhoudswerkzaamheden. Tegenwoordig gebeurt dat echter met machines.

Docentenhandleiding

4

KONINKLIJK GROEN

Dia 9 > Foto Tuindienst

De Tuindienst bestaat uit ongeveer 15 vaste medewerkers en 25 vrijwilligers die het hele jaar bezig zijn. In de winter wordt vooral in de kassen gewerkt. Daar worden de eenjarige planten voor de zomer gekweekt en de kuipplanten verzorgd die pas in het voorjaar weer naar buiten gaan. In de zomer vindt het meeste snoei- en maaiwerk plaats. In de herfst gaan de kuipplanten weer naar binnen en is de Tuindienst bezig met bladblazen.

Dia 10 > Voorbereiding op het bezoek aan de tuinen van Paleis Het Loo

Laat de leerlingen, bijvoorbeeld in tweetallen, vragen opstellen voor de Tuindienst van Paleis Het Loo. Deze vragen ontvangen wij graag uiterlijk twee dagen voor uw bezoek via educatie@paleishetloo.nl. De leerlingen moeten tijdens het bezoek foto’s maken voor de opdracht van de afrondende les op school. Wijs de leerlingen er daarom op dat zij een camera of mobiele telefoon meenemen naar Paleis Het Loo.Onze ervaring is dat leerlingen vaak naar de verkeerde ingang van het Paleis gaan. Leg de leerlingen uit dat zij verwacht worden bij het Entreegebouw aan de Amersfoortseweg en niet voor het Paleis zelf.

Docentenhandleiding

5

KONINKLIJK GROEN

U kunt kiezen uit twee opdrachten. De seizoenenopdracht gaat vooral over het onderhoud in de paleistuinen. Met de tekenopdracht symmetrie gaan leerlingen aan de slag met een belangrijk kenmerk uit de baroktuinen. Beide opdrachten staan hieronder vermeld.

Tekenopdracht symmetrieDoor leerlingen zelf een symmetrische parterre te laten tekenen, kunnen zij beter begrijpen hoe baroktuinen werden ontworpen. Laat leerlingen voor deze opdracht alleen of in tweetallen werken. De opdracht vindt u in bijlage 4. Neem de opdracht met de leerlingen door en begeleid hen tijdens de opdracht.

SeizoenenopdrachtWat moet er door het jaar heen gebeuren in de tuinen van Paleis Het Loo? En wat bloeit en groeit er in welk seizoen? Aan de hand van een kaartjesopdracht krijgen de leerlingen een beeld van de tuinen van Paleis Het Loo in alle seizoenen en een aantal seizoensgebonden werkzaamheden.

STAP 1Ter voorbereiding: print voor elk groepje (uitgaan van maximaal vijf leerlingen per groepje) een opdrachtblad en kaartjesblad. Deze vindt u in de bijlage 1.

STAP 2 Deel de groepjes in en laat ze bij elkaar gaan zitten. Leg uit dat het voor de samenwerking belangrijk is dat zij goed overleggen en dus naar elkaar moeten luisteren.

STAP 3 Leg de opdracht uit. De leerlingen krijgen 16 kaartjes. Deze knippen zij eerst uit. Vervolgens overleggen zij samen welk kaartje bij welk seizoen hoort. Per seizoen zijn er kaartjes met werkzaamheden en planten, bloemen of bomen. Op het opdrachtblad leggen zij vervolgens de kaartjes bij het juiste seizoen.

STAP 4 Begeleid de leerlingen tijdens de opdracht.

STAP 5 U kunt de opdracht klassikaal nabespreken. De antwoorden zijn in bijlage 2 opgenomen. Tijdens de nabespreking kunt u ingaan op onderwerpen als het drukste seizoen, de getoonde machines of gereedschappen, waarom bepaalde werkzaamheden juist in dat seizoen plaats vinden, etc.

Docentenhandleiding

6

KONINKLIJK GROEN

Bezoek aan Paleis Het Loo (90 minuten)

U wordt met uw klas door één of meerdere museumdocenten (het aantal museumdocenten is afhankelijk van de groepsgrootte) opgehaald bij het Entreegebouw. Wij willen u vriendelijk verzoeken de bevestiging van de museumles mee te nemen en deze te tonen aan de museumdocent. Daar vandaan loopt u samen naar het Paleis. In onze Educatieruimte wordt de voorkennis van de leerlingen geactiveerd en wordt de museumles toegelicht. De leerlingen worden door een museumdocent meegenomen naar de tuinen, waar zij van de museumdocent informatie krijgen over de tuinen en per tuinonderdeel zelfstandig een opdracht maken. Het bezoek wordt afgesloten in de Educatieruimte. De museumdocent brengt u weer terug naar het Entreegebouw.

Afrondende les (50 minuten)

In deze les wordt met leerlingen teruggekeken op het bezoek aan de tuinen van Paleis Het Loo. Ook presenteren de leerlingen aan elkaar hun visie op een baroktuin en specifiek de tuin van Paleis Het Loo. Dat doen zij door een zelfgemaakte fotocollage te presenteren. Voor de afrondende les hebben de leerlingen de foto’s nodig die zij gemaakt hebben tijdens hun bezoek aan Paleis Het Loo. Wanneer er computers en een digiboard of beamer(scherm) aanwezig zijn, kunnen de leerlingen een digitale fotocollage maken en presenteren aan elkaar. Wanneer dit niet het geval is, kan de fotocollage gemaakt worden van afgedrukte of geprinte foto´s. Verdere benodigdheden dan per groepje: A2 vel, schaar, lijm en stiften. De leerlingen werken bij deze opdracht in dezelfde groepjes als tijdens de opdracht op Paleis Het Loo. De opdracht bestaat uit de volgende stappen:

STAP 1 Bespreek het bezoek na. Wat is opgevallen? Wat vonden zij bijzonder of juist niet?

STAP 2 Laat de leerlingen in de eerder gemaakte groepjes bij elkaar zitten. Zij krijgen de benodigde materialen of computer om mee te werken. Zelf hebben zij de foto’s (digitaal of geprint) bij zich. Zij maken nu een collage waarmee zij tonen wat volgens hen nu typisch is voor een baroktuin (minimaal drie kenmerken) en wat zij bijzonder vonden aan de tuinen van Paleis Het Loo (minimaal twee punten).

STAP 3 De leerlingen laten aan elkaar hun collage zien en lichten deze toe. De docent vult hun kennis over een baroktuin aan. U kunt hierbij gebruik maken van de extra achtergrondinformatie baroktuinen in bijlage 3.

Docentenhandleiding

7

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 1: opdrachtblad

8

BLAD BLAZEN

NIEUWE BEPLANTING ERIN

CANADESE ESDOORN

KUIPPLANTEN NAAR BUITEN

DEEL PARTERRE

HAGEN SNOEIEN

EÉN VAN DE KASSEN

GRAS MAAIEN

DEEL PARTERRE

SNOEIEN IN DE KASSEN

CANADESE ESDOORN

BERCEAU SNOEIEN

CANADESE ESDOORN

CANADESE ESDOORN

KUIPPLANTEN NAAR DE KASSEN

BERCEAU

SeizoenenopdrachtJe ziet hier 16 afbeeldingen van de tuinen van Paleis Het Loo. Je ziet bomen, bloemen en planten in verschillende seizoenen en werkzaamheden van de Tuindienst. Zo is er een afbeelding van de kuipplanten die naar buiten worden gereden in de lente en één waarop ze naar binnen worden gereden in een ander seizoen. Hoe ziet de tuin er uit in elk seizoen en wat moet er dan vooral gebeuren? Bij elk seizoen horen vier kaartjes. Knip ze eerst allemaal uit en leg de juiste kaartjes bij het juiste seizoen op het antwoordblad.

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 1: opdrachtblad

9

LENTE ZOMER HERFST WINTER

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 2: antwoordblad

10

LENTE ZOMER HERFST WINTER

BLAD BLAZENNIEUWE BEPLANTING ERIN

CANADESE ESDOORN

KUIPPLANTEN NAAR BUITEN

DEEL PARTERRE

HAGEN SNOEIEN EÉN VAN DE KASSEN

GRAS MAAIEN

DEEL PARTERRE SNOEIEN IN DE KASSEN

CANADESE ESDOORN

BERCEAU SNOEIEN

CANADESE ESDOORN CANADESE ESDOORN

KUIPPLANTEN NAAR DE KASSEN

BERCEAU

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 3: achtergrondinformatie baroktuinen

11

Periode barok (1600-1750)De stijlperiode barok begon in Rome in de 16e eeuw en breidde zich vandaar uit over Europa. De barok kwam voort uit de renaissance, specifiek het maniërisme.

De stijl kenmerkt zich door uitbundige vormen, sterke licht-donkercontrasten, overdadige ornamenten, dure materialen, dynamiek, draaibewegingen, symmetrie (om de draaiende vormen nog beter uit te laten komen) en theatrale effecten.

Deze stijl sloot aan bij de contrareformatie. De katholieke kerk gebruikte de rijke, theatrale stijl om mensen voor zich te herwinnen. De barokstijl speelde in op de emoties van mensen, bracht hen in vervoering en imponeerde, zodat mensen weer gingen geloven in de macht van de kerk. In de katholieke landen was de barok daarom uitbundiger dan in het protestante noorden van Europa. De barok ging over in de rococo, ook wel late barok genoemd, en het classicisme.

Barok in de RepubliekDe barokperiode valt grotendeels samen met de Gouden Eeuw in de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden, zoals Nederland toen genoemd werd. De Republiek kende een grote economische bloeitijd die vooral te danken was aan de handel. Ook op kunstgebied ging het goed in de Republiek. Dit was de tijd van de Hollandse meesters, zoals Rembrandt en Vermeer.

De barokstijl paste goed bij deze tijd. Rijke burgers pronkten graag met hun bezit net als de stadhouders van de 17e eeuw. Stadhouder Willem III liet bij Apeldoorn Paleis Het Loo bouwen, dat zowel binnen als buiten in de tuinen zijn macht en rijkdom toonde.

Ontstaan baroktuinenDe baroktuinen waren gebaseerd op de Italiaanse renaissancetuinen. Franse vorsten namen de stijl van die tuinen mee naar Frankrijk. De grootte van de tuinen werd daar uitgebreid en de tuinen werden in samenhang met de gebouwen aangelegd, zodat gebouw en tuinen één geheel vormden. Ook werden de afscheidingen uit de tuinen verwijderd.

De architect André Le Nôtre ontwierp de tuinen van kasteel Vaux-Le-Nôtre op basis daarvan en creëerde daarmee de eerste baroktuin. Hij ontwierp daarna de tuinen van Versailles. Zijn stijl vond de weg naar andere Europese hoven. Zowel de Franse paleizen als de Franse tuinen werden gekopieerd door rijke burgers, edelen en vorsten in Europa.

In de Republiek werden de baroktuinen aangepast. Door de handel met verre landen was het mogelijk bijzondere, exotische bloemen, zoals tulpen, te verkrijgen. In de tuinen in de Republiek werden daarom veel meer bloemen gebruikt. Daarnaast waren de tuin hier van kleinere schaal. Men hanteerde een menselijke maat.

De baroktuinen werden in de 18e eeuw vervangen door de Engelse landschapstuinen, waar wel ruimte was voor de natuur. In het park achter Paleis Het Loo is deze stijl terug te zien.

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 3: achtergrondinformatie baroktuinen

12

Baroktuinen en absolute vorstenIn de 17e eeuw, in het schoolvak geschiedenis aangeduid als de Tijd van Regenten en Vorsten, doen de absolute vorsten hun intrede. Het beste voorbeeld hiervan is Lodewijk XIV, bijgenaamd de zonnekoning. Hij wilde Frankrijk centraal aansturen en wilde alles zelf bepalen. Lodewijk XIV liet Versailles bouwen. De tuinen van dat paleis zijn een goed voorbeeld van baroktuinen.

In deze tuinen kwam tot uiting dat hij, als koning van Frankrijk, niet alleen over zijn land en volk heerste, maar ook over de natuur. In een baroktuin, in tegenstelling tot de Engelse landschapstuin die in de 18e eeuw opkwam, kreeg de natuur niet de vrije loop. De tuinen werden strak geordend met geometrische vormen. Planten groeiden niet in een natuurlijke lijn, maar werden recht aangelegd, strak gesnoeid en van boven getrimd.

De tuinen waren ook bedoeld om macht en rijkdom te tonen. Het vele onderhoud aan zo’n strakke tuin en het verzorgen van kuipplanten uit warmere streken kon alleen betaald worden door de zeer welgestelden.

Kenmerken van een baroktuin

- Centrale as/ zichtas- Symmetrie- Eén grote ruimte (niet allemaal ommuurde onderdelen)- Natuur aan banden (geografische vorm)- Op kruispunten van de assen versieringen, zoals beelden en fonteinen- Berceau- Oranjerie/ bijzondere kuipplanten- Gebouwen en tuin vormen één geheel- Rechthoekige parterres in de lengte van de kijkrichting- Bij beelden gebruikmaking van Griekse en Romeinse mythologie

- Broderieparterres- Gebruik van grind (in verschillende kleuren)- Exotische bloemen in de borders (specifiek voor de Republiek)- Een terras waar vandaan een totaaloverzicht van de tuin werd verkregen- De vegetatie strak en laag gesnoeid - De mooiste parterres/ (broderie) parterres dicht bij het huis, zodat het vanuit de kamers gezien kon worden- Gebruik van buxushagen om patronen te tonen (ook in de winter te zien)

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 3: achtergrondinformatie baroktuinen

13

Voorbeelden baroktuinen binnen en buiten NederlandFRANKRIJKKasteel Versailles, Versailles www.chateauversailles.fr

Kasteel Vaux-le-Vicomte, Maincy www.vaux-le-vicomte.com

NEDERLANDPaleis Het Loo, Apeldoorn www.paleishetloo.nl

Kasteeltuin Assumburg, Heemskerk www.kasteeltuinassumburg.nl

OOSTENRIJKSlot Schönbrunn, Wenen www.schoenbrunn.at

Augarten, Wenen www.kultur.park.augarten.org

DUITSLANDHerrenhäuser Gärten, Hannoverwww.hannover.de/Herrenhausen

Schloss Benrath, Düsseldorfwww.schloss-benrath.de

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

14

Tekenopdracht SymmetrieBENODIGDHEDEN- Schaar- Lijm- Tekenmateriaal- Karton/ stevig papier

In een baroktuin zijn meerdere parterres. Dat zijn tuinonderdelen die zijn versierd met vormen van buxus en/ of gras en grind. Ze zijn aangelegd in de vorm van een rechthoek of vierkant en de buitenste rand is een haagje. Hieronder zie je een foto van een parterre in de tuinen van Paleis Het Loo.

De parterres worden symmetrisch aangelegd. Ook binnen een parterre wordt symmetrie toegepast. Alles is dus in spiegelbeeld. Bij de parterre hierboven kun je een lijn trekken van boven naar beneden en van de ene zijkant naar de andere. Langs beide lijnen is de parterre symmetrisch aangelegd.

Stel je voor dat jij de tuinontwerper bent van een baroktuin. Je gaat een ontwerp maken voor één parterre in de stijl van de 17e eeuwse baroktuin.

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

15

STAP 1Je gaat eerst een kwart van de parterre bedenken. Als uitgangspunt gebruik je de krullen in onderstaand vak. Maak hierin een schets van jouw ontwerp. In jouw ontwerp kun je een bestaand figuur gebruiken, zoals een bloem of een kroon of een muziekinstrument (zoals het voorbeeld helemaal onderaan de opdracht).

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

16

STAP 2Teken nu jouw definitieve ontwerp in het vak hieronder. Knip deze uit.

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

17

STAP 3Het ontwerp moet worden gespiegeld over twee assen: van links naar rechts en van boven naar beneden. Hier een voorbeeld:

Teken nu hetzelfde ontwerp dat je net gemaakt hebt in spiegelbeeld in het vak hieronder. En knip deze ook uit.

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

18

STAP 4Teken nu ook de onderstaande vakken in met hetzelfde ontwerp, knip ze uit en leg alle vier de vakken vervolgens tegen elkaar aan, zodat je één parterre krijgt. Zie het voorbeeld onderaan de opdracht. Je kunt de vier vakken op stevig papier of karton plakken. Jouw symmetrische parterre is dan af.

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

19

KONINKLIJK GROEN

Bijlage 4: tekenopdracht symmetrie

20

VoorbeeldMUZIEKTUINeen kwart van de parterre

SPIEGELVOORBEELD MUZIEKTUINde gehele parterre

KONINKLIJK GROEN