PAGINA 3

Kerkjes moesten debeschaving redden

PAGINA 4

Dirk Arie van den Boschwas een verzetsheld

PAGINA 2

Jonge Polen brengeneigen historie mee

THEMA: Drie kerken in Den Haag, stad van vrede en recht, als plaatsen van herinnering aan een turbulente Europese geschiedenis gedurende zes eeuwen

Kerk in Den Haag presenteert deze bijzondere uitgave als bijdrage aan de stadsgeschiedenis.

K erkgebouwen spreken tot de ver-beelding. Wie heeft niet ergens aan een klink gevoeld of dat

deurtje toch open ging? En eenmaal binnen, waar moet je beginnen met kijken?Andere vraag: wie weet wat hij of zij precies ziet? Waarom zien voorwerpen en schilderijen in een kerk eruit zoals ze eruit zien? Waarom is dat gebouw zo immens groot, of zo uitbundig aange-kleed, of zo weggestopt? Dan wordt het al wat moeilijker.Kerk in Den Haag heeft zich tot taak ge-steld in onze ‘stad van vrede en recht’ een verhaal te vertellen dat zes eeuwen omspant. Een verhaal met kerken in de hoofdrol. Omdat die een bijzonder ver-haal vertellen, in de eerste plaats over mensen voor wie het christelijk geloof tot het dierbaarste behoort wat ze heb-ben.Verder hebben kerken de geschiede-nis van stad en land mede gevormd. Ze vertellen het verhaal van vrijheid en trots, van kunstzinnige creativi-teit en groepsvorming, maar ook van onderdrukking en tegenslagen. Kortom van rumoer en van bezin-ning, van herrie en stilte, van leven en dood.Kostbare ‘plaatsen van herinnering’,

zo kunnen kerken worden getypeerd. Ze zijn veel meer dan ‘op elkaar gesta-pelde stenen’ – zoals een vreselijk cli-ché luidt – maar dragers van grote waarden. Cultuurhistorisch zijn ker-ken unieke constructies: ze zijn tempel én gemeenschapshuis, cultusruimte én onderkomen van een vierende ge-meenschap.*) Ze vormen een reservoir waaruit iedere generatie weer inspira-tie kan putten. Maar om dat te berei-ken, moeten hun verhalen wel bekend blijven.We hebben drie Haagse kerken uitge-kozen om de Europese religieuze ge-schiedenis in het licht van ‘vrede en recht’ te illustreren. Het zijn de Grote Kerk, de Teresia van Avilakerk (West-einde) en de Maranathakerk (Duin-oord). Hun verhalen zijn opgetekend in de vorm van een doorgaande wande-ling, vanaf de late Middeleeuwen tot de eenentwintigste eeuw.Wie deze speciale uitgave van Kerk in Den Haag leest, of zelf op stap gaat, ont-dekt een dimensie van Den Haag die vaak onbelicht blijft. Vandaar dat we met plezier deze bijdrage aan de stads-geschiedenis presenteren.

Redactie Kerk in Den Haag

*) Zie: Sible de Blaauw, ‘De versteende droom’, Kees Fenslezing 2016 ‘over de blijvende noodzaak van het kerkge-bouw’.

K E R K in DE N H A A G

Een wandeling door de tijd

De Grote Kerk

Drie markante kerken in de stad van vrede en recht

Lees verder op pagina 4

‘Gedenken gaat ook over ons’Ontstaan als houten kapelletje in de dertiende eeuw is de Grote Kerk in de loop van de tijd uitgegroeid tot een imposante ruimte, boordevol herinneringen.

Groot, hoog, wit en licht. Dat is de eerste indruk als ik de Grote Kerk binnenstap. De vloer strekt

zich leeg voor me uit, na het laatste evenement zijn de stoelen opgeborgen. Zojuist is er schoongemaakt, er liggen plasjes water in de reliëfs van de graf-zerken. Misschien was het vroeger hier niet zo wit en licht – er zijn immers aardig wat gekleurde glas-in-loodra-men verloren gegaan.En leeg was het al helemaal niet, want er stonden voorheen banken. Toch zal een bezoeker in de zestiende eeuw een-zelfde sensatie gevoeld hebben als ik nu. De grootte van deze ruimte herin-nert aan iets imposants: de God die in de Bijbel staat beschreven. Ik voel me verwant met die bezoeker van vijf eeu-wen terug. Die kerkganger zocht hier iets: goedheid, liefde, vrede, gerechtig-heid, noem alle positieve impulsen die van de Bijbel uitgaan, maar op.

ZeeheldNa de eerste indruk wordt mijn blik ge-trokken naar de plek waar het hoogal-taar zou moeten staan. Nu prijkt daar een gigantisch witmarmeren monu-ment ter nagedachtenis aan admiraal Jacob van Wassenaer Obdam. Een zee-held uit de Gouden Eeuw, een vechters-baas.Jacob Korf, emeritus predikant en

rondleider in de Grote Kerk, staat naast me en zegt: ‘Ik ben dat monument steeds gekker gaan vinden. Vroeger was daar het hoogaltaar, de focus van het kerkgebouw. Het hele ontwerp is gericht op de tafel van samen eten en delen. In bijna elke Nederlandse grote binnenstadskerk is na de beelden-storm op die plek bewust een monu-

ment van een oorlogsheld neergezet. Dat kun je de secularisatie van de zes-tiende, zeventiende eeuw noemen. Of pestgedrag van de protestanten. Schof-fering van de rooms-katholieke eige-naar. De pastoor is deze kerk gewoon uitgejaagd!’

BeulWe lopen de kerk door en staan stil bij een veelkleurig venster. Een raam ter nagedachtenis aan Jan de Bakker, de eerste protestantse martelaar in de noordelijke Nederlanden. Het raam is één en al symboliek. Net nog, bij het zien van het marmeren monument, voelde ik verontwaardiging over het triomfantelijke beeld en over hoe de protestanten deze kerk hebben gean-nexeerd. Nu ik de beul zie afgebeeld die Jan de Bakker doodde – vlakbij, op de Plaats, kwam hij op de brandstapel – besef ik dat beide partijen niet zacht-zinnig te werk zijn gegaan.Hier, in dit kerkgebouw, is naar vrede en gerechtigheid gezocht, maar bij de manier waarop zijn wel wat kantteke-ningen te zetten. Het is van alle tijden, vrees ik. Het Jan de Bakkerraam toont ook de twee vroegste martelaars van het christendom: Paulus en Stefanus.

Sacrale ruimten als Europese plaatsen van herinneringDeze bijlage bij Kerk in Den Haag van mei/juni 2017 maakt deel uit van een educatief project van de Euro-pese Unie (Erasmus+). Titel: ‘Sacrale ruimten als Europese plaatsen van herinnering.’

Aan het project werken tien project-partners uit acht EU-landen mee. Coördinator is de OBAK, de Otto Bartning-Arbeitsgemeinschaft Kir-chenbau, gevestigd te Berlijn.

Kerk in Den Haag stelt zich met dit project ten doel de kennis van de stads- en religiegeschiedenis van Den Haag te bevorderen. Titel van deze invulling: ‘Drie kerken in Den Haag, stad van vrede en recht, als plaatsen van herinnering aan een turbulente Europese geschiedenis gedurende zes eeuwen.’De drie kerken worden geportret-teerd in de vorm van een wandeling. De Grote Kerk, Teresia van Avila-kerk en Maranathakerk zijn gebou-wen van Europese importantie.

Wie interesse heeft om in deze kerken als gids op te treden, kan zich a anmelden bij K er k in Den H a ag, e-mail info@kerkindenha ag.nl.

De geschiedenis van de Grote Kerk gaat door; de restauratie van 2007.

Monument voor Van Wassenaer Obdam.

FOTO

: GRO

TE K

ERK

M A A N D B L A D V O O R S P I R I T U A L I T E I T , C U L T U U R E N S A M E N L E V I N G M E I / J U N I 2 0 1 7 K E R K I N D E N H A A G . N L

KDH_196_Erasmusplus_DEF.indd 1 18-04-17 23:33

2

Huis van Assendelft. In 1682 werd daar een koetshuis aan vast gebouwd, met daarboven een kapel.In 1708 werden de jezuïeten verbannen van Nederlands grondgebied. Het kerkje in de Nobelstraat ging dicht. De toeloop naar de kapel in het Westeinde werd groter en groter. We stappen even met zevenmijlslaarzen door de ge-schiedenis. In 1757 wordt het vroegere

Huis van Assendelft verbouwd. De ka-pel achter de poort bleef. In 1811 wor-den de ambassade en de kapel geslo-ten, maar de kerk gaat toch weer open. Die kan het aantal bezoekers niet meer herbergen, met het gevolg dat uitein-delijk in 1841 achter de ‘Spaanse poort’ een nieuw kerkgebouw in gebruik wordt genomen: de huidige Teresia van Avilakerk.

Dat is zeven jaar voordat in 1848 in de Nederlandse grondwet de godsdienst-vrijheid – ook voor rooms-katholieken! – wordt vastgelegd. Aan het uiterlijk van de kerk is te zien dat de katholieken nog wat voorzichtig zijn. Het was hun in-middels weer toegestaan klokkentorens te bouwen. Ronald van der Pol deed on-derzoek naar de bouw van de Teresia-kerk en legt uit wat de beweegredenen zijn geweest om hem zó te bouwen. Waarschijnlijk is, om niet al te zeer te provoceren en om kostenbesparend te werken, ervoor gekozen de klokkento-ren te integreren in de voorgevel.

Waterstaatskerk De Teresia van Avilakerk is gebouwd in neoclassicistische stijl. De kerk (die de moederkerk is van de Haagse jezuïeten) heeft duidelijke trekken van de Il Gesù, de moederkerk van de jezuïeten in Ro-me, die een combinatie van classicisme en barok is. In 1841 is Nederland nog een missiegebied dat onder directe invloed van Rome staat. Rome met zijn vele klassieke bouwwerken is classicistisch georiënteerd en dit zal ook bijgedragen hebben in de keuze voor classicisme. De echte barok, met zijn overrompe-lende vormen, was de geliefde bouw-stijl van de Contrareformatie. Afval-ligen moesten met alle artistieke mid-delen worden verleid zich weer bij de kerk van Rome aan te sluiten.Het neoclassicisme, al dan niet met ba-rokke elementen, was een relatief goed-kope stijl en werd als zodanig ook veel door de overheid gebruikt. Waterstaat werkte in opdracht van de overheid en hield toezicht op het bouwen. Hierdoor kwamen er wat we wel ‘Waterstaatsker-ken’ noemen. Zij hebben overeenkom-stige kenmerken, maar het gaat te ver om het een eigen stijl te noemen.Het is inte ressant om, net als in feite de rooms-katholieken deden, een wande-ling te maken van de Grote Kerk naar de Teresia. Kijk bij de poort aan het Westeinde even omhoog. Dit is de poort van het koetshuis van de ambas-sade van 1757. Het Spaanse wapen dat in de oorspronkelijke ambassade zat, is hier toen geplaatst. Een stille getui-ge van de oorsprong van de Teresia van Avilakerk. (mcb)

Bron: ‘Masterscriptie door Ronald Van der Pol. De Onze-Lie-Ve-VroUW- OnbeVlekt- OntVangen-Kerk te Den Ha ag. Negentiende-eeUWse kerkboUW in relatie tot godsdienstige ontWikkelingen.’

Een nieuw leven voor de Teresiakerk

Nu we weten dat de Teresia van Avilakerk Zuid-Europese wortels heeft – voortkomend uit de Spaanse ambassade en gebouwd naar een Romeins voorbeeld – is het interessant te constateren dat de kerk nu groeit en bloeit dankzij Oost-Europeanen.

Zestien jaar geleden was het bezoekersaantal in de Teresia van Avilakerk zo klein, dat de toenmalige parochie fuseerde met de Eland-straatkerk. Inmiddels wordt de Teresiakerk gehuurd door de Polen. En de kerk zit weer vol.Op Palmpasen vier ik er een mis mee. Vandaag is de ruimte zelfs overvol. De vrouw naast me begrijpt niet dat de Nederlanders deze kerk ‘s zondags niet meer gebruiken. ‘Toen ik voor het eerst hier binnenkwam, wist ik niet wat ik zag. Zo’n prachtig

gebouw!’Dat is het zeker. Beheerder Ruud Wiegant leidde me rond en vertelde dat bijna alles nog in de oorspronke-lijke staat is, behalve de vloer en de verlichting. De ruimte onder de kerk hoorde vroeger bij de pastorie, die aan de kerk vast zat – in dat pand zijn nu woningen. In de catacomben van het gebouw zie je nog de resten van het roomse leven uit die tijd. De fietsgleu-ven waar de paters jezuïeten hun fietsen stalden. De rekken waar de wijn lag. De keuken. Een plek waar paarden gestaan moeten hebben.Buiten, aan de zijkant, staat een Mariabeeld. Rondleider Wiegant vertelde dat zij uitkijkt op de plek waar vroeger de refter was. ‘De paters konden al etend Maria zien.’ Inmiddels is er een buurvrouw die zich over haar ontfermt. Ze is kunstenares en kon niet aanzien hoe Maria stond te verkommeren. Zij onderhoudt het beeld.De kerk ziet er nog net zo uit als in 1841, behalve één detail. Op een standaard staat prominent een grote afbeelding van de Poolse priester Karol Wojtyła , die van 1978 tot 2005 paus Johannes Paulus II was. Ook in

het altaarkleed is zijn beeltenis verwerkt.Als íemand veel voor het huidige Europa heeft betekend, is het deze Poolse paus wel. Dankzij zijn anticommunistische houding, zijn steun voor Lech Wałęsa en diens vrije vakbond Solidarność heeft hij in de jaren tachtig de democratie in Polen weer wakker gekust. Toen er eenmaal vrije verkiezingen waren gehouden, werd Polen in 1989 een voorbeeld voor de andere landen achter het IJzeren Gordijn, waar de communis-tische regimes achter elkaar omvielen. Zelf heeft de paus daarover gezegd: ‘Ik rammelde aan een boom die allang verrot was.’Vorig jaar was ik in Polen voor het Europese project, waar ook deze bijzondere bijlage van Kerk in Den Haag onderdeel van is. Ik bezocht in Gdańsk het informatiecentrum van Solidariność, waar een hele zaal aan de Poolse paus gewijd is. Ik bezocht ook joodse begraafplaatsen die in ere worden hersteld. Het historisch besef frappeerde me.In de Teresia van Avilakerk realiseer ik me dat ik me in een gezelschap en op een plek bevind met een enorme geschiedenis als het gaat om vrijheid: godsdienstvrijheid, vrijheid van meningsuiting, de vrijheid van de democratie. Wat een bijzonder stukje Den Haag. (mcb)

Van de Grote Kerk naar de Teresia van Avilakerk is het niet ver. Let-terlijk niet, de Teresiakerk ligt

vanuit de Grote Kerk gezien redelijk aan het begin van het Westeinde, links, achter een poort.Figuurlijk ook niet. Nadat in 1566 de rooms-katholieken uit de Grote Kerk waren verdreven en deze in 1578 offi-cieel protestants werd, was de katho-lieke eredienst verboden. De katholie-ken gingen ondergronds, of liever: ze hielden hun vieringen op hoge en af-gelegen zolders. Ze werden – typisch Hollands – gedoogd.Een van die zolders lag aan de Nobel-straat, in wat nu het Hofkwartier heet. Daar was sinds 1628 een schuilkerkje van de paters jezuïeten. In 1608 waren enkele jezuïeten in Den Haag komen werken. Omdat er in de noordelijke Nederlanden een priestertekort was ontstaan, werden er jezuïeten vanuit het zuiden ingevlogen. De jezuïeten-

orde was na de Reformatie opgericht om het protestantisme te bestrijden en de rooms-katholieke kerk te revita-liseren. Die periode wordt de Contra-reformatie genoemd.

Spaanse ambassadeWat is nu de link met de Teresiakerk? Nog even een stukje geschiedenis. In 1648 werd de Vrede van Munster ge-sloten, waarbij de opstandige Neder-landen een zelfstandige staat wer-den. Daaruit vloeide voort dat er am-bassades naar Den Haag kwamen, waaronder de Spaanse. De Spaanse gezant vestigde zich aan het Westein-de. In zijn kielzog kwam een aalmoe-zenier mee, een jezuïet; de orde van de jezuïeten heeft zijn oorsprong in Spanje.

Er kwam een rooms-katholieke kapel, zoals dat in ambassades van rooms-ka-tholieke landen gebruikelijk was. Haagse katholieken konden nu ter ker-ke gaan in het Westeinde, hoewel de Staten hadden verboden niet-huisgeno-ten van ambassadebewoners toe te la-ten in hun kapel. In 1677 verhuisde de ambassade naar een groot pand aan de overkant van het Westeinde, het aloude

Paus Johannes Paulus II is prominent aanwezig.

Het oude Spaanse wapen in de poort aan het Westeinde. Een verrassende gevel achter de Spaanse poort.

Poolse paus in de heldenrolJonge Poolse kerkgangers.

Een overvolle kerk, foto genomen vanaf het midden.

Teresia van Avilakerk

Voorzichtige verleidingDe Teresia van Avilakerk aan het Westeinde weerspiegelt perfect de positie van het rooms-katholieke volksdeel vanaf de tijd van de Reformatie tot aan de negentiende eeuw, toen hun emancipatie op gang kwam.

De rooms-katholiekenhielden hun vieringenop afgelegen zolders

KDH_196_Erasmusplus_DEF.indd 2 18-04-17 23:33

3

Hoe de ‘wijkgedachte’ ontstond

De Maranathakerk in Duinoord

Symbool van vrede, hoop en geloof in de toekomst

Na de Tweede Wereldoorlog werd hard gewerkt aan de we-deropbouw van Nederland. De kerken namen daarbij een belangrijke plaats in.

We weten nu welke weg de rooms-katholieken uit de Grote Kerk gin-gen: via schuilkerken en ambassa-dekapellen kwamen ze in voorzich-tig gebouwde nieuwe kerken. Toen die te klein werden, werden er uit-bundiger, grote ‘hulpkerken’ bijge-bouwd. En toen het bezoekersaan-tal slonk, verhuisden parochianen van bijvoorbeeld de Teresiakerk naar hun hulpkerk: de Onze Lieve Vrouw Onbevlekt Ontvangen-kerk in de Elandstraat.Hoe verging het de Haagse protes-tanten? Ook zij kerken niet meer in de Grote Kerk. Waar zijn zij heen-gegaan?

Buurt en wijkVanaf begin jaren zeventig is de Grote Kerk geen wijkgemeente meer. De binnenstad was in de ja-ren vijftig ontvolkt, er waren te weinig kerkleden. Maar al eerder had zich een interessante ontwik-keling ingezet.Sowieso hadden de wijken die van-af eind negentiende eeuw tot de Tweede Wereldoorlog gebouwd

waren, hun kerkgebouw gekregen. Grote, monumentale kolossen. In de oorlog ontstond echter een nieu-we opvatting: de ‘wijkgedachte’, een idee van een aantal prominente Nederlanders.De wijkgedachte – overgewaaid uit de Verenigde Staten – kun je een soort beschavingsoffensief noe-men. Het was nodig, meende men, om na de bevrijding een nieuw lo-kaal saamhorigheidsgevoel te sti-muleren, als tegenwicht tegen wat men zag als de ontbindende krach-ten van de grote industriële stad.De moderne mens had een nieuwe stimulerende leefomgeving nodig, in vier cirkels. Het sociale en cultu-rele leven zou zich voortaan moe-ten afspelen respectievelijk in en rond de woning, in de buurt, in de wijk en in het stadsdeel. In wijken van hooguit twintigduizend inwo-ners moesten belangrijke maat-schappelijke en ook kerkelijke voorzieningen komen.

Voor de protestantse kerken bete-kende dit dat er na de oorlog een decentralisatie op gang kwam, met veel en zelfstandige kleine wijkker-ken. Een van de kerken die als ge-volg van deze nieuwe gedachte ge-bouwd werden, was de Maranatha-kerk in Duinoord. (mcb)

Kleine kerkjes moesten de beschaving redden

A ls je in Duinoord door de 2e Sweelinckstraat loopt, zie je plots het straatbeeld verande-

ren. Het begin, vanaf de Groot Herto-ginnelaan, heeft de bekende eind ne-gentiende-eeuwse huizen. Dan ver-schijnt links een lieflijk, maar uit de toon vallend kerkje.De fraaie Duinoordhuizen die hier vroeger stonden, bevonden zich tij-dens de Tweede Wereldoorlog in het Sperrgebiet (verboden gebied) van de Atlantikwall. Dat was de brede Duit-se verdedigingszone die in 1942 met een wijde boog rond de Scheveningse haven werd aangelegd. Alles in die boog werd gesloopt. Na de oorlog wa-ren de huizen in het aangrenzende Sperrgebiet-deel van de 2e Sweelinck-straat onbewoonbaar. Ze zijn afge-broken en het hele terrein is weer be-bouwd.

NoodkerkWe begrijpen nu waarom we typische jaren vijftig- en zestig-elementen in deze buurt tegenkomen. Maar hoe is het op niets gelijkende kerkje hier be-land? Een bord bij de opgang geeft uitleg. Het komt erop neer dat dit ge-bouw – de Maranathakerk – een ‘noodkerk’ is. Een noodkerk, niet in de zin van ‘tijdelijk’, maar ontstaan ‘in de nood der tijden’. Zo noemde Otto Bartning het, een Duitse archi-tect die gevraagd was een serie kerken te ontwerpen voor de gebombardeer-de steden in Duitsland. Deze werden betaald door internationale kerkelijke

organisaties en particuliere donoren. Bartning werkte samen met de Zwit-serse bouwkundig ingenieur Emil Staudacher. Een prototype van deze Duits-Zwitserse kerken is in 1949 dankzij steun van de protestantse kerken in Zwitserland in de Swee-linckstraat terechtgekomen.De Maranathakerk past in de hier-naast beschreven ‘wijkgedachte’. Het is zo’n kleinere kerk waarvan er na de oorlog veel werden gebouwd. Aan de Maranathakerk is duidelijk de hand van Otto Bartning af te lezen. Net als in de Duitse noodkerken is aan de zij-kant een lage ingangspartij gesitu-eerd. Bartning vond dat een kerkge-bouw langzaam zijn geheimen moest prijsgeven aan de bezoeker. Verder zijn het roosvenster en de parallelle rechthoekige raampjes in de voorge-vel ook in de Duitse varianten terug te vinden. De doorlopende band met ramen in de zijgevels, onder het dak, is tevens een vondst van Bartning. Het lijkt daardoor alsof het dak zweeft boven de zijmuren. Het interi-eur is een Gesamtkunstwerk: een kerk uit 1949 die als een van de eerste de aanbevelingen van de Liturgische Be-weging, een hervormde vernieu-wingsbeweging, volgde.

VerzoeningsgedachteIn 2003 werd in Berlijn de Otto Bart-ning-Arbeitsgemeinschaft Kirchen-bau (OBAK) opgericht. Deze vereni-ging heeft leden in Duitsland, Neder-land, Luxemburg, Tsjechië, Oosten-

rijk en Litouwen. De Maranathakerk is het enige Nederlandse lid. De OBAK wil een selectie van de nood-kerken van Bartning voordragen bij de Unesco, voor de Werelderfgoed-lijst. Ook de Maranathakerk hoort daarbij.De OBAK ziet de noodkerken als mo-numenten van de naoorlogse verzoe-ningsgedachte, geschonken door de internationale gemeenschap, om niet alleen Duitsland maar heel Europa na 1945 een nieuwe toekomst te ge-ven. Een extra symbolische actie: de Unesco-aanvraag wordt ingediend in 2017, vijfhonderd jaar na de Reforma-tie. Ook in de zestiende eeuw vond in Europa een omwenteling plaats, een stap op weg naar een nieuwe tijd.De Maranathakerk profileert zich om al deze redenen als symbool van vre-de, hoop en geloof in de toekomst. Het gebouw is één grote gedenkplek. Het heeft niet voor niets een bord ver-diend op de herinneringsroute Atlan-tikwall Den Haag. Voorts herdenken kerkleden en buurtgenoten jaarlijks op 4 mei in deze kerk de doden van de Tweede Wereldoorlog. Ze lopen hier vandaan met bloemen naar het Vre-despaleis.

Drie Haagse kerken: de Grote Kerk, de Teresiakerk en deze noodkerk: wat een verhalen vertellen ze over de ge-schiedenis van Den Haag, stad van vrede en recht. En over de historie van Europa. Wie langs deze drie kerken wandelt, voelt de geschiedenis. (mcb)

In de Tweede Wereldoorlog was de Atlantikwall symbool van vijandschap en onrecht. Na de bevrijding verscheen op die plaats een kerk, symbool van vrede en recht. Het goede overwon het kwade.

Maranathakerk met het bord van de herinneringsroute.

De kerk ligt op de fietsroute die herinnert aan de Atlantikwall.

Het dak lijkt te zweven, een vondst van Otto Bartning.

Een markant gebouw midden in een Haagse wijk.

KDH_196_Erasmusplus_DEF.indd 3 18-04-17 23:34

4

Grote Kerk Vervolg van pagina 1

Erbij staat de tekst uit Matteüs 5:10: ‘Zalig zij die vervolgd worden om der geregtigheid wil.’

RiddersAl in 1456 werd in deze kerk over oor-log en vrede vergaderd. Jacob Korf wijst op 34 houten borden, die de rid-ders van het Gulden Vlies hier achter-lieten. Korf: ‘Dat ze hier bijeenkwa-men en ook geacht werden aanwezig te zijn, heeft iets weg van een parle-mentaire democratie. Met deze bor-den gedenken we hun aanwezigheid, hun inzet.’Er vlakbij staat een klein standbeeld van een zaaiende vrouw. Het gedenkt de Haagse predikant Dirk Arie van den Bosch, die in de Tweede Oorlog om het leven kwam. Korf: ‘Hij schreef een prekenbundel, een uitgebreide verkondiging over Openbaringen 13 en 14. Van den Bosch preekte daar kri-tisch over. Er komen een dictator en zijn minister van propaganda in voor. Ik leid hier mensen uit allerlei landen rond. Duitsers vullen meteen Hitler en Goebbels in. Ik trek het ook door naar deze tijd: je kunt een heel lijstje met actuele namen maken. Gedenken gaat door, gedenken gaat ook over ons. Gedenken is geschiedenis door de tralies heen halen en kijken waar het jou raakt.’Dan gaat het voor Jacob Korf niet al-leen over ridders, martelaars en men-sen die in oorlogstijd hun stem verhie-ven. We wandelen naar een klein on-

opvallend steentje in een muur. Daar-op wordt een vrouw herdacht: Aagte. Ze stierf in 1505. Jacob Korf: ‘We we-ten haar mans en haar vaders naam, eronder staat: bid voor haar ziel. Wie was ze? Waar zou ze gewoond heb-ben? Haar naam klinkt kwetsbaar. Dat herinnert me eraan dat ik zelf ook kwetsbaar ben. Elk mens verdwijnt in de geschiedenis. Er zijn er miljoenen geweest die wij niet meer kennen. Een van die velen, namens die allen, is Aagte. Opdat wij niet vergeten.’

Van Aagte weer terug naar de kerk-ruimte. Jacob Korf vat het samen: ‘Het begon hier met een houten kapelletje, in de dertiende eeuw. En nu staan we in deze Grote Kerk. Dit gebouw als continuüm in onze cultuurgeschiede-nis is een ruimte voor gedenken en herinneren.’ (mcb)

Beeldenstorm is van alle tijden

In het silhouet van Den Haag vallen twee torens op: de Gro-te Kerk en het Vredespaleis. Beide kun je een exponent noemen van Den Haag als in-ternationale stad van vrede en recht. Dat het Vredespaleis dat is, wekt geen verwonde-ring. Maar waarom de Grote Kerk?

Bij de rondleiding vermeldde ik het al: verschillende objecten staan voor de strijd voor vrede en recht. Een bizar voorbeeld is het monu-ment van vechtersbaas Van Wasse-naer Obdam. Maar we zijn nog al-tijd in een kerk, dus laten we ons beperken tot een belangrijke voor-waarde voor vrede en recht: de godsdienstvrijheid als oudste Ne-derlandse grondrecht.

In het Jan de Bakkerraam zien we hoe de eerste christenen omwille van hun geloof werden vermoord en dat in 1525 de protestantse Jan de Bakker ter dood werd gebracht. Als levensgroot herdenkingsmo-nument van de godsdienstvrijheid fungeert de Grote Kerk zelf. Aan de vooravond van de Tachtigjarige Oorlog, op 20 augustus 1566, an-nexeerden beeldenstormers het ge-bouw. De pastoor werd de kerk uit-gejaagd. De protestanten pikten het gebouw in van de rooms-katho-lieken; in 1574 werd de kerk offici-eel protestants. Bijna vierhonderd jaar later stierf dominee Van den Bosch. De Duitse bezetter snoerde hem de mond. De Grote Kerk her-denkt hem met een sculptuur en een tekst.

De laatste decennia is er iets op-

merkelijks gebeurd. Het gebouw is nog eigendom van de Protestantse Gemeente ’s-Gravenhage, maar in de praktijk worden er allerlei, veel-al seculiere, evenementen georga-niseerd. Zou je dit ook beelden-storm kunnen noemen? Aan de godsdienstvrijheid tornt dit ge-bruik van de kerk niet. Toch viel mij iets op. Op de website van de Grote Kerk toont een tijdlijn wie hier gedoopt zijn, van prins Willem II in 1626 tot prins Willem-Alexan-der in 1967. De lijn vermeldt daar-na: 1986-1987, restauratie, de kerk wordt gereed gemaakt voor multi-functioneel gebruik.Er staat niet dat ook prinses Ama-lia, de toekomstige troonopvolg-ster, hier op 12 juni 2004 gedoopt is. Dat deze kerk nog altijd op hoogtijdagen als godshuis in ge-bruik is, lijkt te worden ontkend. Gelukkig staat Amalia’s doop el-ders op de website wel vermeld, zelfs met een filmpje erbij.

Er is nog iets bijzonders. De Grote Kerk heeft in 2016 op prachtige wij-ze haar leuze ‘Grote Kerk Den Haag biedt ruimte’ waargemaakt. Op 31 oktober 2016 – het begin van het Lutherjaar – bood het gebouw letterlijk en figuurlijk ruimte voor een ontroerende rehabilitatie. Op die dag schreden gebroeder- en ge-zusterlijk vier geestelijken de kerk binnen voor een gezamenlijke vie-ring: twee protestantse predikan-ten (van wie één luthers), een oud-katholieke en een rooms-katholie-ke priester. De pastoor was er weer.De Grote Kerk: decor voor gods-dienstvrijheid, een plek waar iets van vrede en recht gestalte krijgt. (mcb)

Grote Kerk uniek decor voor vrijheid van godsdienst

Colofon

Deze gids ‘Drie markante kerken in de stad van vrede en recht’ is verspreid samen met het mei/juninummer (196) van Kerk in Den Haag.Daarnaast zijn 1.000 extra nummers gedrukt.Totale oplage: 12.000 exemplaren.

Teksten, eindredactie en productiebegeleiding namens Kerk in Den Haag:Margot C. Berends, Jan Goossensen, Peter Gramberg, Robert Reijns.Foto’s Margot C. Berends, tenzij anders vermeld.Opmaak: Pieter van Schouwenburg.Druk: Opmeer, Den Haag.

www.kerkindenhaag.nl Twitter @KerkDenHaag

Tien partners, acht EU-landen

Herinnering, historie, identiteitWelke rol spelen religieuze gebouwen bij thema’s als herinnering, geschiedenis en identiteit? Deze vraag staat centraal in het project ‘Sacrale ruimten als Europese herinneringsplekken’, gefinancierd door de Europese Unie in het kader van het scholingsprogramma Erasmus+. Tien projectpartners uit acht landen (Oostenrijk, Italië, Nederland, Roemenië, Tsjechië, Polen, Litou-wen, Duitsland) zijn erbij betrokken. De twee Nederlandse partijen zijn beide in Den Haag geves-tigd. Het zijn Kerk in Den Haag en de katholieke stichting voor inspiratie en dialoog DEZINNEN. Coördinator is de Otto Bartning-Arbeitsgemeinschaft Kirchenbau (OBAK) in Berlijn.

Kern van het EU-project is het ont-wikkelen van ‘leermodules’. Elke partner ontwerpt voor zijn eigen

omgeving een cursus, rondleiding, voordracht et cetera. die kan worden gebruikt om geïnteresseerden te wij-zen op bijzondere religieuze plaatsen die van belang zijn voor de geschiede-nis en identiteit van het gebied. De leermodule van Kerk in Den Haag knoopt aan bij het imago van Den Haag als stad van vrede en recht. Er zijn drie gebouwen geselecteerd, de Grote of St. Jacobskerk, de Teresia van Avilakerk (Westeinde) en de Maranat-hakerk (Duinoord). DEZINNEN be-handelt het kloosterwezen.

Bonte kleurenHet project loopt van oktober 2015 tot september 2017. Elk kwartaal is een projectpartner een weekeinde lang gastheer voor de andere deelnemers. Dan worden resultaten uitgewisseld. In maart 2017 was het de beurt aan het Kulturzentrum bei den Minoriten in Graz (Oostenrijk). Hun onderwerp is ‘moderne religieuze kunst in katholie-ke kerken’, zoals die ontstaan is na het Tweede Vaticaans Concilie in de jaren zestig. Teresa Schnider van het Kultur-zentrum: ‘De opvattingen over kunst, interieur en liturgie in de katholieke

kerk veranderden toen ingrijpend. Vooral in historische kerken leidde dit tot grote stijlbreuken. Met de leermo-dule willen we priesters, theologen, kunsthistorici, architecten en anderen meer bewust maken van deze breu-ken.’Moderne kunst in historische gebouwen kan inderdaad vervreemdend overko-men. Een voorbeeld is de St. Andräkirche in een multiculturele wijk van Graz. Neem de buitenkant: op de barokke gevel zijn allerlei trefwoorden in bon-te kleuren geschilderd. Binnen vallen moderne gebrandschilderde ramen op: mensen met varkenskoppen, een altaar in de vorm van een kristal, grote spiegels en wandkleden. Dit omringd door de barokke altaren die er ook nog staan. Eén nis lijkt ten prooi te zijn ge-vallen aan vandalisme en zit helemaal onder de graffiti. Dit blijkt echter ook kunst te zijn. ‘Voor meer begrip van dit soort kunst is een leermodule een goed middel’, licht Schnider toe. ‘De samenstelling van de parochie maakt het extra interessant: veel Oostenrij-kers met een buitenlandse achter-grond en de laatste tijd ook vluchtelin-gen. Dit is meestal niet de primaire doelgroep van moderne kunst. Juist deze combinatie is spannend.’Hermannstadt (Sibiu) in Roemenië

kreeg vorig jaar bezoek van de EU-groep. Gerhild Rudolf van het culture-le centrum Teutsch-Haus kijkt er met genoegen op terug. Zij en haar collega Heidrun König zijn Duitstalige inwo-ners van Roemenië, de zogenaamde Saksen. Een groep die de afgelopen de-cennia enorm in aantal is afgenomen, omdat velen naar Duitsland zijn ver-trokken. Veel kerken staan nu leeg, er zijn nauwelijks leden meer.

Levend houdenRudolf: ‘Het is onze taak de herinne-ring aan dit gebied en de kerken levend te houden. In Hermannstadt zelf woont nog wel een redelijke groep Sak-sen en wordt de Duitstalige kerk goed bezocht. Toch kennen veel Roemeens-talige inwoners de kerk en haar ge-schiedenis totaal niet. Onze leermodu-le is onder andere op deze groep ge-richt. Door het project leren wij veel van elkaar en voor ons – toch wat ver-scholen in de Karpaten – is het fijn om zo’n Europees netwerk te hebben.’

Alle partners hebben van 4 tot 7 mei 2017 Den Haag bezocht. Kerk in Den Haag heeft toen haar ‘leermodule’ ge-presenteerd in de vorm van deze bijla-ge van het maandblad. Ook zijn de drie betrokken kerken bezocht. (pg)

Een kleurige altaartafel in de St. Andräkirche in Graz.

FOTO

CH

RIST

INA

RU

DER

T

Het Jan de Bakkerraam.

Een van de ridderborden uit 1456.Monument voor ds. Dirk Arie van den Bosch.

FOTO

: GRO

TE K

ERK

FOTO

: GRO

TE K

ERK

FOTO

: GRO

TE K

ERK

KDH_196_Erasmusplus_DEF.indd 4 18-04-17 23:34