Juridische implicaties van het werken met BIM

door prof. mr. dr. M.A.B. Chao-Duivis [1]Monika Chao-Duivis is directeur van het Instituut voor Bouwrecht te Den Haag, hoogleraarbouwrecht aan de TU Delft en raadsheer-plaatsvervanger aan het Hof Den Haag.

Samenvatting

Het in rap tempo opkomende fenomeen van Bouw Informatie Model/Building InformationModelling maakt dat de voorbereiding van de realisering van een bouwwerk het gezamenlijk enin real time plaatsvindend werk wordt van al degenen die aan de tekentafel (beter gezegd: aande tekencomputer) met een ontwerp te maken hebben gehad. Het werken met BIM betekentdat informatie maar één keer wordt ingevoerd en daarna, zonder vertaalslagen of overschrijven,door verschillende bouwpartners en voor verschillende doeleinden en tegelijk wordt hergebruikt.Deze manier van werken roept vragen op naar o.a. de intellectuele eigendom, naar deaansprakelijkheid voor fouten in het uiteindelijke ontwerp en naar het gebruik van de bekendebouwcontractmodellen. Genoemde vragen komen aan bod in dit artikel, nadat, voor zover eenniet technisch geschoolde dat kan doen, uitgelegd is wat BIM niet is en wat het wel is.

1. InleidingHet realiseren van bouwwerken is een complex proces, waarbij veel disciplines om de hoekkomen kijken. De oude Vitruvius gaf ergens in de eerste eeuw voor Christus [2] al aan dat dearchitect moet beschikken over een groot aantal vaardigheden en kennis van veel terreinen. Zomoest de architect goed kunnen schrijven, de tekenstift goed kunnen hanteren, geschoold zijnin de meetkunde, het nodige van geschiedenis weten, met aandacht naar filosofen geluisterdhebben, thuis zijn in de muziek, niet onbekend met de geneeskunde zijn, op de hoogte zijn vanjurisprudentie en kennis hebben van astronomie en de bewegingen van hemellichamen. [3] Ik tilde aandacht voor de filosofen er uit, want Vitruvius’ onderbouwing [4] van de noodzaakdaarvan, is van belang voor het onderhavige onderwerp: ‘De filosofie maakt de bouwmeesteredelmoedig en zorgt ervoor dat hij niet arrogant wordt, eerder inschikkelijk, eerlijk, betrouwbaaren, wat het belangrijkst is, niet gierig.’ Het gaat mij om het inschikkelijke. Waren er in de tijd vanVitruvius al minimaal twee partijen nodig om een gebouw te realiseren (de architect en deaannemer), de hoeveelheid partijen is in de loop der tijd alleen maar toegenomen en de laatstedecennia al helemaal. Het belang van de eigenschap ‘inschikkelijkheid’ is met die toename danook toegenomen. Tot nu toe was die inschikkelijkheid vooral een kwestie van samen kunnenwerken. De technologische ontwikkeling die zich thans voltrekt, maakt dat inschikkelijkheid eenfeitelijk gebeuren is geworden, letterlijk een geheel andere dimensie aan het begripsamenwerken gevend. Het in rap tempo opkomende fenomeen van Bouw InformatieModel/Building Information Modelling maakt dat de voorbereiding van de realisering van eenbouwwerk het gezamenlijk en in real time plaatsvindend [5] werk wordt van al degenen die aande tekentafel (beter gezegd: aan de tekencomputer) met een ontwerp te maken hebben gehad.Het werken met BIM betekent dat informatie maar één keer wordt ingevoerd en daarna, zondervertaalslagen of overschrijven, door verschillende bouwpartners en voor verschillendedoeleinden en tegelijk wordt hergebruikt. [6]

1 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

Deze manier van werken roept vragen op naar o.a. de intellectuele eigendom, naar deaansprakelijkheid voor fouten in het uiteindelijke ontwerp en naar het gebruik van de bekendebouwcontractmodellen. [7] Genoemde vragen komen aan bod in dit artikel, nadat, voor zovereen niet technisch geschoolde dat kan doen, uitgelegd is wat BIM niet is en wat het wel is.

2. Wat is BIM?Wie BIM intypt bij Google komt o.a. uit bij Beroepsvereniging van Improviserende Musici en hetBIM huis voor jazz en improvisatie. Daar heeft Building Information Modelling niets mee temaken. [8] BIM is ook niet hetzelfde als dat andere technische fenomeen: Computer AidedDesign (CAD). CAD is, als ik het goed zie, hetzelfde als het modelleren op papier vanbouwtekeningen en bouwschetsen, maar dan met behulp van de computer. Men noemt dit ookwel 2D modelleren. Werken met de computer gaat makkelijker dan met papier en potlood, maarop het moment dat de informatie van de ene betrokkene bij het bouwwerk naar de anderebetrokkene gaat, moet deze informatie vaak weer vertaald worden, opnieuw ingevoerd worden.Informatie wordt zo soms wel tientallen keren opnieuw ingevoerd. [9] De risico’s van dit opnieuwinvoeren en de kosten die er mee gepaard gaan, hoef ik niet te schetsen. CAD lost dit probleemniet op.

BIM is voorts niet hetzelfde als het werken met een geïntegreerd contract (UAV-GC 2005) ofhet op een andere manier geïntegreerd samenwerken van bij de bouw betrokkenen. Bij hetgeïntegreerd werken gaat het om een proces, bij BIM om een werktuig. [10]

Het werken met behulp van een Bouw Informatie Model (BIM) vindt, net als bij CAD, plaats metbehulp van de computer, maar gaat veel verder. Ik citeer uit de publicatie van BIR van 1december 2008 [11] : ‘Een BIM is een informatiemodel, een database waarin proces- enproductinformatie van een project centraal wordt opgeslagen. Alle gegevens worden maar éénkeer ingevoerd en kunnen vervolgens zonder ‘vertaalslagen’ door verschillende bouwpartnersen voor verschillende doeleinden worden hergebruikt. Het BIM zorgt ervoor dat allebouwpartners - én hun computerprogramma’s - één taal spreken. Iedere bouwpartner haalt deinformatie die hij nodig heeft voor de uitvoering van zijn taken, uit het BIM. De resultaten voegthij weer toe aan het model, zodat die à la minute beschikbaar zijn voor de anderebouwpartners.’ Het gaat dus om meer dan alleen een centrale database, het gaat ‘om eengeïntegreerde aanpak van ontwerp en uitvoering, met gelijkwaardige inbreng van alle relevantebouwpartners, van opdrachtgever tot sloper, met iedereen daartussen in.’ [12] / [13] Gebruikervan noopt tot transparant en expliciet werken, er komt structuur in werkprocessen enobjectinformatie over organisaties heen; het samenwerken dat mogelijk wordt door BIM maaktdat projectgegevens probleemloos worden uitgewisseld en de faalkosten zullen verminderen.‘Kortom: het BIM is een sleuteltechnologie bij het doorvoeren van na de bouwenquête

2 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

noodzakelijk geachte vernieuwing in de praktijk.’ [14]

Praktisch gesproken betekent werken met BIM in de voorbereidingsfase dat tal van details dienormaliter door de aannemer nog bedacht moeten worden in het kader van het maken van hetuitvoeringsontwerp, al voorhanden zijn indien hij een in BIM vorm gegeven ontwerp aangereiktkrijgt. Voorts ziet de aannemer veel sneller dat een ontwerp of het door hem gemaakteuitvoeringsontwerp een fout bevat. Dit maakt het mogelijk dat hij in zijn offerte minder metfaalkosten rekening hoeft te houden en dat tijdens de uitvoering minder vaak onverwachtmeerwerk op de proppen komt. Komt iemand met een ander idee tijdens welke fase van hetgebouw ook, dan kan de technische vertaling van die wens zo ingevoerd worden in hettechnische systeem, dat alle consequenties daarvan onmiddellijk zichtbaar worden. Stel dat deopdrachtgever dus een andere gevelbekleding wil, dan wordt met één druk op de knop duidelijk,wat dat betekent voor de ophanging van die bekleding, voor de situering van de ramen, voor dethermische kwaliteit van de gevel, etcetera; automatisch worden alle consequenties van dewijziging doorberekend en bijna tastbaar. [15] / [16] En nog een voorbeeld [17] : bij het projectA2 Snelweg zijn een spoorbrug en een landtunnel als twee aparte projecten betrokken (meteigen opdrachtgevers en planningen). De tekeningen (2D) van de snelwegtunnel en despoorbrug zijn in een BIM (3D) gezet en hieraan zijn de planningen gekoppeld. Hiermee werdonmiddellijk inzicht gegeven in de consequenties van veranderingen in elkaars planning. Eendeel van het online model, gemaakt voor de buurtbewoners, is vervolgens diepgaanderuitgewerkt en gaat specifiek in op het punt waar de tunnel en de brug elkaar treffen. Hierin zijn8000 3D objecten uitgetekend waaraan 20.000 planningsregels zijn gekoppeld. Dezelfdemodellen zijn later gebruikt door andere partijen om lichtberekeningen van de tunnel te maken.

Wie leest en spreekt over BIM hoort ook vaak de term ‘systems engineering’. Hoe verhoudendeze begrippen zich tot elkaar? Desgevraagd antwoordt ir. D. Spekkink [18] als volgt: ‘Deeenvoudigste manier om het uit te leggen is dat BIM een objectmodel is en SE eenprocesmodel. Beide modellen zijn complementair. SE structureert het proces van ontwikkelenvan het beste antwoord op de vraag van de opdrachtgever en BIM is het gegevensmodelwaarin (tussentijdse) resultaten van dat proces worden vastgelegd. Beide modellen zijn los vanelkaar ontwikkeld en kunnen los van elkaar worden toegepast, maar er kan een flinkemeerwaarde ontstaan wanneer ze in combinatie worden gebruikt.’

Er zitten dus twee kanten aan BIM: enerzijds is dat het werken met drie dimensionale modellen[19] en anderzijds is dat de organisatorische kant: het is de bedoeling dat voor het te realiserenbouwwerk maar één model komt, waaraan door verschillende betrokkenen wordt gewerkt enwel in de ontwerp- de -uitvoerings, -beheers en sloopfase. Bij de organisatorische kant komenjuridische aspecten om de hoek kijken (waarover later), maar vooral natuurlijk de vraag naar desamenwerking en het openlijk delen van informatie en het positieve effect dat daarvan verwachtwordt op het bouwproces. [20]

3 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

Het is moeilijk niet enthousiast te worden over deze mooie technologie. Wie kan hier nu tegenzijn, zou ik bijna willen vragen? Toch staat nog niet iedereen te trappelen. [21] Met name vanuitde architectenwereld komen wat tegengeluiden, waarbij ik gelijk aanteken dat vanuit de BNAjuist heel positief tegen dit fenomeen wordt aangekeken.

Een eerste bezwaar is, dat verhoudingsgewijs de aannemers meer aan dit systeem hebben danarchitecten en wel dankzij het werk en de investering van architecten. Aannemers zullen, zo isde gedachte, goedkoper aanbieden [22] , of mogelijk niet goedkoper aanbieden en meer geldoverhouden. Dit geluid doet denken aan dat van de Ludditebeweging uit de vroege 19e eeuw.Middels deze beweging verzetten Engelse textielarbeiders zich, soms gewelddadig, tegen demechanisering van de textielindustrie. [23] Dergelijke door angst ingegeven bezwaren lijkenhistorisch bijna nimmer effect te hebben. Daarmee is uiteraard niet gezegd, dat de mogelijkefeitelijke ontwikkelingen (de voorspelde reactie inzake de aanbiedingen en/of winst vanaannemers) zich niet zullen voordoen. Stel dat deze reactie bewaarheid wordt. Op eenmaatschappelijk niveau is dat niet bezwaarlijk te vinden. De ruilvoet van bouwprojecten tenopzichte van andere uitgaven verbetert immers. Maar die ruilvoetverbetering wordt betaald doorde architecten, is de redenering. Maakt dat uit? Nee, want het werk van de architect wordt doorhet werken met BIM van (nog) hoogwaardiger kwaliteit en de architect zal dat door kunnendoorberekenen aan de opdrachtgever met als argument immers dat de aannemer zijnaanbieding kan verlagen. Een ander effect zal zijn, zo mag verwacht worden, dat de architectterrein (her?)wint op de aannemer, omdat BIM het mogelijk maakt alle architectonischeontwerpkeuzen door te denken in alle fasen van het bestaan van het ontwerp tot en met heteinde van het bestaan van het te realiseren gebouw, zoals hiervoor beschreven. Voorts wordtgewezen op de ontwikkeling, die in de VS al op gang komt: sommige opdrachtgevers schrijvenhet werken met BIM al dwingend voor. [24] Dat architecten, die het voortouw nemen, eenconcurrentievoorsprong hebben, lijkt dan ook een realistischer benadering. [25]

Een tweede veel gehoord bezwaar is dat er grote onzekerheid bestaat over de intellectueleeigendom van het uiteindelijke ontwerp. Als veel mensen aan één ontwerp kunnen werken, wiegeldt dan als ontwerper? Een derde bezwaar betreft de aansprakelijkheid, die architecten ookbij de traditionele wijze van ontwerpen uiten: wie is aansprakelijk voor fouten in het ontwerpwaaraan door verschillende personen al dan niet tegelijk is gewerkt? Deze juridische vragenkomen zo aan de orde.

Bij ieder nieuw fenomeen doet zich een definitievraag voor. Een strakke definitie komt men nietecht tegen. In de publicatie Ik bim, jij bim-t, wij bim-men [26] wordt op p. 31 en 32 het volgendeopgemerkt: ‘Het resultaat van het digitaliseren van deze informatie (bouwtekeningen enschetsen) in een computersysteem heet een Building Information Model (BIM). Een BIM kan

4 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

bestaan in een 3D, 4D of nD model, net hoever u wilt gaan. Uiteindelijk gaat BIM verder dandigitale bouwmodellen en CAD software. BIM is bedoeld om informatie op te slaan van alledisciplines die bij een bouwproject zijn betrokken of zijn ingeschakeld gedurende de helelevenscyclus van een bouwproces. BIM bestaat uit twee componenten: een driedemensionalegrafische weergave waarin de geometrie vastligt; en een gerelateerde database waarin alledata, zoals eigenschappen, relaties, prestaties etc. vastliggen. Een BIM in optimale vorm biedttoegang voor alle berekeningen op het gebied van regelgeving, normering, financiën, planning,prestaties.’ [27] Ook in het buitenland is geworsteld met de definitie. [28] Het AmerikaanseNational Institute of Building Science hanteert als huidige definitie van BIM: ‘digital technologyto establish a computable representation of all the physical and functional characteristics of afacility and its related project/life cycle information, [that] is intended to be a repository ofinformation for the facility owner/operator to use and maintain throughout the life-cycle of thefacility’. [29] Op alle definities is wel kritiek te leveren, maar het voert te ver daar op in te gaan.De lezer zal inmiddels een idee hebben gekregen van waar BIM over gaat, zodat ik thans watjuridische vragen onder ogen zie.

3. Intellectuele eigendomZoals hiervoor uiteengezet, komt een ontwerp voor een bouwproject in een BIM omgeving totstand met behulp van meer dan één persoon die aan dat ontwerp werkt. De vraag rijst dus: wiekan aangewezen worden als rechthebbende van dit model in de zin van de Auteurswet?Ashcraft [30] ziet deze vraag als minder actueel, de meeste geschillen over ontwerpfouten gaanniet over de vraag wie de ontwerper is, maar over fouten in details, wijzigingen, gebrekkigecoördinatie en het overschrijden van budget of programma van eisen. Dat ligt bij ons tochanders. De vraag van wie een ontwerp(deel) afkomstig is, wordt met regelmaat aan arbitersvoorgelegd. Verwezen zij daartoe naar deel 14 van Hoofdstukken Bouwrecht, par. 772 en 773,waaruit blijkt dat deze vraag tientallen keren speelde. Ook in deel 11, o.a. gewijd aan hetauteursrecht, zijn uitspraken genoteerd over de vraag wie als ontwerper heeft te gelden inbepaalde gevallen. De vraag wie de ontwerper is, is er dus één die aandacht behoeft.

Een ontwerp dat tot stand komt met behulp van de inbreng van verschillende personen kanmogelijk tot gevolg hebben dat er sprake is van een gemeenschappelijk auteursrecht. Artikel 6Aw komt als eerste in beeld: ‘Indien een werk is tot stand gebracht naar het ontwerp van eenander en onder diens leiding en toezicht, wordt deze als de maker van dat werk aangemerkt’.Dit artikel maakt duidelijk dat als architect A een ontwerp maakt, dat uitgevoerd wordt dooraannemer B, het auteursrecht bij A rust. [31] Hetzelfde geldt voor de ontwerper die bepaaldeberekeningen laat uitvoeren door een ander.

Maar wat is rechtens indien er sprake is van teamwork, waar samengewerkt is als auteur? Menkan hier denken aan de architect, die met een binnenhuisarchitect samenwerkt. Daar zegt ditartikel eigenlijk niets over. Om deze vraag te beantwoorden dient er een onderscheid gemaakt

5 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

te worden tussen een gemeenschappelijk werk of een combinatie van werken. Van eengemeenschappelijk werk is sprake indien de bijdragen geen voorwerp van afzonderlijkebeoordeling kunnen zijn. Kan het werk wel gescheiden worden, bijvoorbeeld: tekst en muziek ingeval van een opera of een geïllustreerd boek bestaand uit tekst en illustraties, dan is er sprakevan een combinatie van werken. [32] Maar een dergelijk werk is weer een gemeenschappelijkwerk indien bijvoorbeeld een stripschrijver tezamen met een tekstschrijver een boek schrevenof een librettoschrijver tezamen met een componist een opera schreven. [33] / [34]Doorslaggevend is dus niet hetzelfde gebruik van één bepaalde werktechniek. Verschillendeschrijvers aan een boek hanteren dezelfde werktechniek, maar hun bijdragen zijn goed teidentificeren en te scheiden. Deze kwalificatie is van groot belang, want in geval van eengemeenschappelijk werk komt het exploitatie-auteursrecht op het geheel toe aan de auteursgezamenlijk én behoeft de exploitatie de instemming van alle auteurs, zie art. 26 Aw en art.3:166 BW. Gaat het daarentegen om een combinatie van werken dan kan in beginsel iedereauteur zijn exploitatierecht zelfstandig uitoefenen. Van belang is voorts dat het hier omaanvullend recht gaat en dat er in de literatuur [35] op wordt gewezen dat de auteurs van eencombinatie van werken de redelijkheid en billijkheid naar de maatstaven van het BW in achtdienen te nemen. Met betrekking tot het het bepaalde in art. 26 Aw, dat gewijd is aangemeenschappelijk auteursrecht geldt eveneens dat dit van aanvullend recht is en dat deauteurs zich hebben te gedragen naar maatstaven van redelijkheid en billijkheid. Art. 26 Awluidt als volgt: ‘Indien aan twee of meer personen een gemeenschappelijk auteursrecht op eenzelfde werk toekomt, kan, tenzij anders is overeengekomen, de handhaving van dit recht doorieder hunner geschieden.’ In de literatuur treft men de vraag niet aan of het van belang is hoegroot het aandeel van de ene auteur is ten opzichte van dat van de andere gemeenschappelijkeauteur. [36] Het lijkt erop dat die vraag ten onzent in rechte nog niet aan de orde is geweest.

Hoe is het resultaat van ontwerpwerkzaamheden te kwalificeren dat tot stand komt na een BIMsamenwerking? Dat hangt van de wijze van werken af. Als een architect met een constructeur,een aannemer of wie ook samen het ontwerp bedenkt in al zijn facetten (vergelijk desamenwerking tussen liedjestekstschrijver en componist die gezamenlijk achter de piano zittente werken) dan komt de kwalificatie gemeenschappelijk werk in beeld. Maar zo geïntegreerdwordt maar zelden gewerkt. Vaker zal het zo zijn, dat de architect de contouren van het werkbedenkt, waarna constructeur en aannemer de technische realisatie bedenken en nu dan in hetBIM ontwerp plaatsen/toevoegen. Weliswaar wordt er dan van eenzelfde techniek gebruikgemaakt, maar het ontwerpwerk vindt toch gescheiden plaats en de onderdelen van deverschillende auteurs zijn in het BIM ontwerp goed te identificeren. [37] Als dat het geval is, zaler praktisch eerder sprake zijn van een combinatie van werken, mits die andere werkenuiteraard zelf ook vatbaar zijn voor auteursrecht of een andere vorm van intellectueleeigendombescherming. [38] / [39] Bij dit laatste gaat het niet alleen om intellectuele eigendom inde zin van octrooien, modellen etc., maar moet ook gedacht worden aan mogelijkebedrijfsgeheimen of ontwerpen van bijvoorbeeld de W&E adviseur. Deze worden nietbeschermd door de regelgeving rond intellectuele eigendom in de klassieke zin van het woord,maar kunnen wel bescherming genieten uit hoofde van het onrechtmatige daadsrecht. Het isdus geïndiceerd dat betrokkenen bij een middels BIM te maken ontwerpafspraken makenomtrent de kwalificatie van hun inbreng en omtrent de rechtsgevolgen van die kwalificatie.

6 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

Vergelijkt men de situatie van de intellectuele eigendom van een in een BIM tot stand gekomenontwerp met die bij een in een traditioneel tot stand gekomen ontwerp, dan zijn deze volstrektvergelijkbaar: het verschil zit hem alleen, als ik zo vrij mag zijn, in het feit dat met ietsprimitievere technische middelen gewerkt wordt. De wel gehoorde angst van architecten dat‘aan de haal gegaan wordt met hun ontwerp’ indien zij bijvoorbeeld alleen een VO mogenmaken, waarna anderen (aangenomen wordt: tegen een lagere prijs) [40] het ontwerp totuitvoeringsgereed verder ontwikkelen, wordt niet moeilijker of makkelijker door het werken metBIM. Mogelijk zou met het werken met BIM, vanwege de automatische registratie van deauteur, het wel veel makkelijker worden om te bewijzen van wie een bepaald onderdeelafkomstig is.

Concluderend: BIM is een methode om samenwerken te faciliteren, maar voor de intellectueleeigendomsvragen levert dit geen nieuwe vragen op. Het huidige recht kan alle vragenbeantwoorden.

4. AansprakelijkheidsaspectenIs er sprake van een bouwteam?

Het idee dat gezamenlijk met een computermodel wordt gewerkt aan een ontwerp roeptgedachten aan het werken in een bouwteam op. Vooral wanneer ik in herinnering roep dat deBIR [41] spreekt van een geïntegreerde aanpak van ontwerp en uitvoering met eengelijkwaardige inbreng van alle relevante bouwpartners. Een bouwteam wordt door Asser-Vanden Berg als volgt omschreven: ‘Onder een bouwteam wordt gewoonlijk verstaan, een tijdelijkevorm van samenwerking op voet van gelijkheid tussen vertegenwoordigers van debouwprocesfuncties initiatief nemen, ontwerpen en uitvoeren, waarbij de deelnemers ingecoördineerd verband de werkzaamheden verrichten die uit de eigen functie voortkomen, endaarenboven, waar mogelijk, door het geven van advies medewerken aan de taakvervulling vancollega-deelnemers. Het meest kenmerkende aspect van het bouwteammodel is dat daaraanwordt deelgenomen door één of meer vertegenwoordigers van de bouwprocesfunctieuitvoeren.’ [42] Binnen het bouwteammodel worden twee vormen onderscheiden: degecoördineerde en de geïntegreerde samenwerking. Nogmaals Asser-Van den Berg [43]raadplegend: ‘Onder gecoördineerde samenwerking versta ik de figuur dat individueelaanvaarde taken in regelmatig onderling overleg worden vervuld, om te bereiken dat deafzonderlijk te verrichten werkzaamheden harmonisch op elkaar zullen aansluiten.’ En: ‘Eenveel verdergaande vorm van samenwerking doet zich voor in geval van een integratieteam.Daaronder versta ik de figuur van een door twee of meer personen gezamenlijk aanvaardeopdracht die door hen als één samenhangend geheel in collectief verband wordt vervuld.’ [44]

7 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

Betekent werken met BIM automatisch dat er sprake is van een bouwteam? [45] Normaliterkomt een bouwteam tot stand [46] door een afspraak van de opdrachtgever met ontwerpers datzij in bouwteam een ontwerp zullen maken, terwijl de uitvoerende partij daarbij een adviserenderol vervult, waaraan uiteraard eveneens een overeenkomst ten grondslag ligt. [47] Er zal dusniet automatisch sprake zijn van een bouwteam: de opdrachtgever zal een afspraak daartoemoeten maken met de beoogde deelnemers aan het team. Kan een samenwerking geduidworden als een bouwteam ook al ontbreekt deze overeenkomst, vergelijkbaar met hoe eensamenwerking geduid kan worden als een v.o.f.? Dat lijkt mij op gespannen voet met degedachte aan contractsvrijheid te staan. Ik ga er daarom in het vervolg van uit dat eenbouwteam niet aan de orde is. De consequentie hiervan is, dat de aansprakelijkheidsvraag naarfouten in het ontwerp in dit artikel niet beantwoord zal worden met behulp van de regeling in hetVG-Bouw Model. [48]

Gegeven dat de opdrachtgever met alle deelnemers aan het te realiseren bouwprojectovereenkomsten heeft gesloten, wordt de aansprakelijkheid van deze deelnemers beheerstdoor die overeenkomsten, waartoe, zo wordt aangenomen, de gebruikelijke algemenevoorwaarden behoren. De werkzaamheden van al diegenen die aan een model werken zijntraceerbaar, zie het eerder opgemerkte. Wie een fout maakte en of deze persoon daarvooraansprakelijk is en tot welke omvang etcetera, zijn vragen die niet nieuw of anders zijn.Hetzelfde geldt voor de onderlinge waarschuwingsplichten en het door het onrechtmatigedaadsrecht beheerste voortbouwen door derden op informatie die eerder in een keten vanwerkzaamheden werd geproduceerd in het kader van een overeenkomst tussen A en B, waarbijde voortbouwende partij niet betrokken is. [49] Verwacht wordt, zie het eerder opgemerkte, dathet aantal fouten minder wordt door de transparante wijze van werken, maar dat verandertdogmatisch natuurlijk niets aan de aansprakelijkheid gegeven dat een fout wordt gemaakt. Welzal het zo zijn, dat nu de aannemer sneller fouten zal kunnen onderkennen (het hele ontwerpwordt immers veel overzichtelijker, om het maar zo in lekentaal uit te drukken), er sneller sprakezal zijn van het kunnen zien dan wel behoren te zien van fouten. Anders gezegd: dedeskundigheid van de aannemer neemt toe met het gebruik van BIM en deskundigheid istraditioneel een bepalende factor bij de vraag of gewaarschuwd dient te worden. [50] In die zinzal men kunnen spreken van een feitelijk gradueel toenemen van de mogelijkheid te kunnen (endus vaak: te moeten waarschuwen).

Verandert de rol van de coördinator van het bouwproces? Wijzigingen zullen veel sneller gaan,maar de consequenties ook weer sneller te overzien. Ook hier lijken de taken en bekenderegels geen wijziging te hoeven ondergaan. [51]

De conclusie dat het werken met BIM geen aanleiding is tot gewijzigde vragen van

8 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

aansprakelijkheid komt overeen met wat in het Consensusdocs 301, Building InformationModeling (BIM) Protocol Addendum [52] onder 1.1. bij General Principles wordt opgemerkt:‘This Protocol Addendum does not effectuate or require a restructuring of contractualrelationships or shifting of risks between or among the Project Participants other than asspecifcally required per the Protocol Addendum and its Attachments.’ [53] / [54]

5. Veranderende rollenHet werken met BIM leidt tot een verschuiving van werkzaamheden naar een eerder stadiumdan waarin zij traditioneel plaatsvinden. Veel ontwerpwerkzaamheden die thans nog eerst in debestekfase plaatsvinden, worden naar voren gehaald. Dit betekent dat zowel ontwerpers alsarchitecten zich dienen te beraden over de verdeling van hun honorarium over de verschillendestadia van hun ontwerpactiviteiten. Men hoort wel zeggen dat het gebruikelijk is gezien dehoeveelheid werk om voor de werkzaamheden in de besteksfase 40% in rekening te brengen.Die hoeveelheid werk is mogelijk niet meer representatief. Zit in de achtergrond van deze 40%voorts het idee van een zekere spreiding van de kosten voor de opdrachtgever, dan loopt deontwerper een risico indien na de werkzaamheden aan VO en DO, de ontwerpopdracht nietwordt voortgezet. De mogelijkheid om een deel van de kosten in de besteksfase te ‘verdienen’komt dan te ontvallen. Het is dan ook aan te bevelen om bij de bepaling van de verdeling vande advieskosten een met de werkelijkheid overeenstemmende verdeling te maken.

Het werken met BIM betekent het werken met één model. Aan het begin staat normaliter dearchitect, gevolgd door verschillende adviseurs en daarna de aannemer. Dit zou met BIM ookzo kunnen blijven, zij het dat real time gewerkt kan worden en het volgtijdelijke in dewerkzaamheden grotendeels verleden tijd zal zijn. De praktijk, naar verluidt, is echter dat hetmodel dat door de architect aangeleverd wordt, niet ‘bouwbaar’ is. De architect denkt enontwerpt in termen van vormgeving, ruimtelijkheid en functionaliteit; de aannemer denkt intermen van ‘bouwen’ en wel in de chronologische volgorde van het feitelijke bouwen. Dit zijnwerkwijzen die niet naadloos op elkaar aansluiten. Van aannemerszijde hoort men dan ook wel,dat het 3D model dat aangeleverd is door de architect overnieuw moet dan wel grondigaangepast. Daarmee gaat een groot deel van de winst die BIM kan opleveren, verloren. Deverwachting is daarom, dat gegeven de technische mogelijkheden van het model, de wijze vanwerken nu wel zal moeten veranderen. Ontwerper en aannemer zullen vanaf het begin af aanletterlijk met elkaar tegelijk aan het ontwerp moeten werken. Dit zal er toe leiden, datgeïntegreerde contractvormen (UAV-GC 2005, dan wel contractmodellen waarbij geïntegreerdgecontracteerd wordt omtrent architecten- en raadgevend ingenieursdiensten) vaker zullenvoorkomen. Wat we mogelijk zullen gaan zien, is een verandering in het gebruik vancontractmodellen, welke verandering nu eens niet is ingegeven door economische factorenmaar door de technische mogelijkheden. Terugtrekkend gedrag van de grote opdrachtgeversop het gebied van ontwerpactiviteiten heeft tot nog toe niet bereikt dat geïntegreerde contractenen masse gebruikt worden, hoewel het ontwikkelen van de UAV-GC 2005 door dieterugtrekkende bewegingen wel was ingegeven. De techniek lijkt dit nu wel te zullenbewerkstelligen. [55]

9 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

6. Welke afspraken te maken?Uit het voorgaande volgt dat het werken met BIM ten principale niet anders is dan het werkenmet andere technische methoden. Toch is het wel aan te raden een aantal op het werken metBIM toegespitste afspraken te maken. Voorbeelden van dergelijke afspraken zijn alvoorhanden. In Amerika heeft het samenwerkingsorgaan, ConsensusDOCS [56] , eenElectronic Communications Protocol Protocol Addendum 200.2 (hierna Protocol Addendum tenoemen) het licht doen zien. Ook de Amerikaanse organisatie van architecten [57] heeft eenBuilding Information Modeling Protocol Exhibit, Document E202-2008, gepubliceerd. Watkunnen we van deze documenten leren? Waarover dient men afspraken te maken?

In het Protocol Addendum is o.a. uitgebreid geregeld wat de ‘System Parameters’ zijn (art. 4,meer dan 4 pagina’s beslaand). Hierbij moet men aan o.a. de volgende onderwerpen denken:de verkrijging voor eigen rekening van de partijen van hardware, software en alles wat daarbijkijken komt. De toegestane vormen van electronische documenten [58] , zoals ‘alleen lezen:PDF, RTF…’; ‘alleen zien 2D documenten: DWG, Autodesk…’; 3D alleen kijken; ‘revisablefiles’. Er moeten voorts afspraken komen omtrent de eisen die aan de hardware gesteldworden, aan servers [59] , de monitoren, de printers, de scanners, etcetera. Over de wijze vanoverdracht van informatie zullen partijen afspraken moeten maken, draadloos of niet draadloos,beveiliging, testprotocollen. Artikel 5 gaat over contractdocumenten. Wie denkt daar als juristalleen wel invulling aan te kunnen geven (bij de in artikel 4 te regelen afspraken zal hopelijk nieteen jurist het in het hoofd halen het zonder bijstand van een technische geschoolde te willenstellen!) heeft het mis. Ook hier passeren weer veel documenten met ingewikkelde (althansvoor niet technische geschoolden) benamingen de revue. Over de verantwoordelijkheid voorhet overeenstemmen van elektronisch verzonden informatie met de eisen van het ProtocolAddendum bepaalt art. 5 lid 3 van het Protocol Addendum dat dit ligt bij de verzender (‘ororiginator’/maker?) van de elektronische communicatie. Deze informatie mag geweigerd wordenen de ontvanger heeft voorts een waarschuwingsplicht als er wat mis is met de verlangdeovereenstemming van de informatie met de eisen van het Protocol Addendum.

Het samenvoegen van data en het archiveren zijn ook onderwerpen, waarover goed nagedachtmoet worden. [60] Wie met het werken met Word bekend is, kent het fenomeen van‘versiebeheer’. Bij het werken met BIM spreekt het voor zich, dat ook dat onderwerp vanafspraken dient te zijn. [61] Een volgend onderwerp, dat iets vertrouwder klinkt, betreft watgenoemd wordt: ‘Responsibility for Compliance’. [62] De regeling betreft een onderlingeaansprakelijkheid van de betrokken partijen voor het conformeren van elektronischecommunicatie aan de ‘System Parameters’.

Bij het Protocol Addendum hoort ook nog een set van algemenere afspraken, waarin

10 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

opgenomen algemene beginselen (het eerste beginsel is opgenomen bij paragraaf 4 in fine),definities, afspraken omtrent een informatie management (de opdrachtgever moet iemandaanwijzen als Information Manager bijvoorbeeld, art. 3.1), een BIM Execution Plan [63] (art. 4),risico verdeling (art. 5 [64] ) en tot slot een regeling betreffende de intellectuele eigendom (art. 6[65] ).

Ook de Amerikaanse architecten hebben een model gepubliceerd over het gebruik van BIM:AIA Document E202-2008. Dit stuk ademt een andere sfeer dan het Protocol Addendum. [66] Indeze regeling wordt geopend met de intellectuele eigendom, zie art. 2.2: ‘ In contributing to theModel, the Model Element Author doe not convey any ownership right in the content provided orin the software used to generate the content. Unless otherwise granted in a separate license,any subsequent Model Element Author’s and Model User’s right to use, modify, or furthertransmit the Model is specifically limited to the design and construction of the Project, andnothing contained in this Exhibit conveys any other right to use the Model for another purpose.’[67] Dit protocol is aanzienlijk korter dan de Protocol Addendum regeling en mindergedetailleerd dan het zojuist uitvoeriger besproken document.

Concluderend: gezien de ingewikkeldheid van de materie in technische zin, is het noodzakelijkdat enerzijds een standaard model ontwikkeld wordt voor dit type werkzaamheden, want alsergens het nut van het fenomeen algemene voorwaarden zich bewijst, dan hier. Anderzijds ishet voorts noodzakelijk dat een dergelijk model wordt opgesteld door een jurist én doortechnisch geschoolden. Het ligt voor de hand dat de Bouw Informatie Raad hier het voortouwneemt. Het protocol dient zich over alle fasen van het bestaan van een bouwwerk uit testrekken.

7. AfsluitendHet werken met BIM betekent een verschuiving van werkzaamheden. Het lijkt er sterk op dat ditleidt tot het werken met vooral geïntegreerde contractmodellen. De verschuiving van dewerkzaamheden leidt niet tot principieel andere vragen op het gebied van intellectueleeigendom en aansprakelijkheid. Hiermee is niet gezegd, dat er niets geregeld hoeft te worden.Een protocol, zoals hiervoor beschreven, waarmee op de andere werkzaamheden wordtingespeeld, is zeer aanbevelingswaardig. Recent is door Van Wassenaer en Thomas eenmantra voor de bouw geformuleerd: ‘bouwen binnen budget, op tijd, ten minste inovereenstemming met de bedoelde kwaliteit, geschillenvrij en met zo min mogelijk hinder aande omgeving’. [68] Samenwerken van het begin af van een project en wel met behulp van BIMlijkt een goede manier om de realisatie van deze mantra binnen handbereik te brengen. [69]

Voetnoten

11 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

1 Monika Chao-Duivis is directeur van het Instituut voor Bouwrecht te Den Haag, hoogleraarbouwrecht aan de TU Delft en raadsheer-plaatsvervanger aan het Hof Den Haag. De auteurspreekt graag haar dank uit aan de volgende personen die haar in gesprekken en via de emailvan veel waardevolle informatie voorzagen: ir. D. Spekkink (Spekkink C&R adviesbureau voorbouwprocesinnovatie), A. Pastoors (BNA), ir. H. van Zeeland (Van zeeland arch &bouwbesluitadvies), P. Beyersbergen (Brink Groep), dr. R. Sebastian, BArch., MSc.(TNO Bouwen Ondergrond), H. Jongedijk (CUR Bouw en Infra), M.van Heezik (STABU) en M.H.M.Schellekens (UvT).

2 Precieze gegevens ontbreken, zie de inleiding van vertaler T. Peters van HandboekBouwkunde van Vitruvius, Atheneum Polak, Amsterdam, 2003, p. 10.

3 Ibid. p. 29.

4 Ibid. p. 30.

5 Daarmee wordt bedoeld, dat tegelijkertijd op verschillende plaatsen aan een ontwerp gewerktwordt. Terwijl de architect intekent waar hij raampartijen wil hebben, is de constructeur inhetzelfde model bezig de uitsparingen voor leidingen aan te geven.

6 Ontleend aan Met BIM bouwen aan structuur in de sector, publicatie afkomstig van de BouwInformatie Raad van 1 december 2008, te downloaden van www.bouwinformatieraad.nl .

7 Natuurlijk zijn er meer vragen te bedenken. Zeer relevant is bijvoorbeeld de vraag naar deaansprakelijkheid van de producent van de informatiedrager. De gewenste omvang van ditartikel legt echter noodzakelijkerwijs beperkingen op.

8 Al zou Vitruvius er met zijn aandacht voor muziek mogelijk anders over gedacht hebben.

12 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

9 Zie de publicatie van de BIR van 1 december 2008, p. 3 (hierna te noemen: BIR 2008).

10 Zie de Note on Building Information Modelling, uit de gids van de AIA/AIACC voor IntegratedProject Delivery, aangehaald in H.W. Ashcraft, Building Information Modelling: A Framework forCollaboration, in The Construction Lawyer, 2008, nr 3, p. 15.

11 BIR 2008, pag. 3.

12 Ibid., p. 4.

13 De traditionele scheidslijn tussen de werkzaamheid van de architect en die van deconstructeur (de scheidslijn tussen de ‘intellectual task of design’ en de ‘craft of construction’,zie C. Eastman, P. Teicholz, R. Sacks, K. Liston, BIM Handbook, 2008, p. 150) komt er mee tevervallen.

14 Ibid. pag. 4.

15 Wie meer van de techniek wil weten, raadplege: W. Kymmell, Building Information Modelling:Planning and Managing Construction Projects with 4D CAD and Simulations (McGrawConstructions); alsmede het in de vorige noot genoemde handboek (het laatste boekisaanwezig in de bibliotheek van het IBR).

16 Ook de consequenties van het afwijken van de bouwtekeningen, dat ten grondslag lag aanhet instorten van de balkons in Maastricht in april 2003 zou direct zichtbaar geweest zijn.

17 Ontleend aan de publicatie Ik bim, jij bim-t, wij bim-men, p. 20/21, in welke publicatie nogmeer voorbeelden.

13 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

18 Geen onbekende in deze wereld, want hij is secretaris van het Platform AfstemmingInformatietechnische Structuur (PAIS, dat onder de BIR hangt).

19 En men hoeft maar even een uitzending van Discovery te bekijken over bijvoorbeeldpyramiden of gevaarlijke constructies, om te zien hoe indrukwekkend de beelden dievoorgeschoteld worden, zijn.

20 Op het nut van informatie delen in meer algemene zin is h.t.l. vooral gewezen door C.E.C.Jansen in het VBR preadvies 2001, Totstandkoming en inhoud van design &construct-contracten voor complexe infrastructurele projecten, p. 28 e.v., en recent in het VBRpreadvies van A.G. van Wassenaer en C. Thomas, www.werkinuitvoering21com , interactiefnaar een nieuwe generatie bouwcontracten, Den Haag: IBR 2008, p. 161 e.v.

21 De bezwaren zijn niet typisch Nederlands, zie B.R. Gerhardt, The context of the Evolution ofDesign and Electronic Tools, in The Construction Lawyer, 2008 8, nr 3, p. 24.

22 Enerzijds hoeven zij minder te rekenen, want tal van hoeveelheden komen automatisch uithet systeem en voorts maakt het systeem het mogelijk om veel minder met opslagen te werkenvoor faalkosten. Nog los van de feitelijke vermindering van falen (naar verluidt wel tot 30%minder ten opzichte van werken zonder BIM) zijn de kosten op voorhand al lager.

23 Voor een uitgebreide beschrijving van deze sociale onrust, waarbij petities en dreigementenaan clerus en lokale notabelen ondertekend werden met de naam ‘Captain Swing’, zie E.J.Hobsbawm, G. Rudé, Captain Swing, Penguin University Books, 1969.

24 Gerhardt, op. cit. p. 24.

25 In deze zin ook Gebhardt, ibid.

26 Afkomstig van het Centre for Process Innovation in building & construction (CPI), 2008, p.

14 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

31/32.

27 Uitleg over deze begrippen is desgevraagd gegeven door ir. D. Spekkink: ‘Met 4D wordtinderdaad bedoeld dat een BIM model wordt gekoppeld aan een planning. Dit maakt hetmogelijk om letterlijk ‘virtueel te bouwen’. Je bouwt het model op in de volgorde zoals het echtegebouw straks op de bouwplaats zal worden uitgevoerd. Een simulatie van hetuitvoeringsproces dus. Voor aannemers heel belangrijk, omdat ze daarmee vooraf bijvoorbeeldallerlei logistieke knelpunten op het spoor kunnen komen. Met nD wordt bedoeld dat je met eenBIM nog veel meer zou kunnen simuleren, zoals mensenstromen in het bouwwerk in degebruiksfase, het klimatologische ‘gedrag’ van het gebouw in verschillende jaargetijden, hetgedrag bij brand, rookverspreiding in het gebouw bij brand, noem maar op. Allemaaltoekomstmuziek, maar de mogelijkheden zijn in potentie schier oneindig.’ Koutamanis (TUDelft) voegt daaraan toe per email: ‘Met 2D bedoelt men tweedimensionale tekeningen (ihborthografische projecties zoals plattegronden en doorsnedes). De toekenning van de derdedimensie aan 2D modellen (bijv hoogte aan een plattegrond) resulteert in een 2 1/2 D model.3D modellen bestaan uit driedimensionale (stereometrische) grafische primitieven: maw hetverschil ligt aan de onderliggende geometrie. Met 4D (een zeer foute term) bedoelt menkoppeling met tijdgebonden aspecten (bijv uitvoeringsprocessen). nD is een generalisering (allemogelijke dimensies) die in de geometrie wel zin heeft (maar niet in de bouwkunde).’

28 Zie K. A. Hurtado en P.J. O’Conner, Contract Issues in the use of construction buildinginformation modeling, ICLR 2008, p. 263.

29 Zie de website van de NIBS: www.nibs.org .

30 Ashcraft, op. cit. p. 13.

31 De memorie van toelichting uit 1912 zegt het als volgt: ‘Waar brein en hand afzonderlijkarbeid verrichten, hebbe die van het brein den voorrang.’

32 Voorbeelden ontleend aan J.H. Spoor, D.W.F. Verkade, D.J.G. Visser, Auteursrecht, serieRecht en Praktijk, uitg. Kluwer, Deventer, p. 34.

15 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

33 Of een recent voorbeeld: de uitkomsten van de samenwerking van Elton John en BernieTaupin.

34 De standaardzaak is die van La Belle en la Bête, HR 25 maart 1949, NJ 1950, 643, waaraangenomen werd dat er geen gemeenschappelijk auteursrecht was betreffende een film en dedaarbij horende muziek.

35 Spoor, Verkade en Visser, op. cit. p. 35.

36 Deze discussie speelt daarentegen wel in het Amerikaanse recht en geeft dan ookaanleiding tot jurisprudentie. Zie M.J. Austen en C.S. Dunn, Consequences of ownership orlicensing of the project drawings-if you pay for it, do you own it?, in the Construction Lawyer2008, nr. 3, p. 37: om als mede auteur in aanmerking te komen, moet men meer dan een deminimis bijdrage hebben geleverd. Daarvan is geen sprake als de opdrachtgever een wijzigingvoorstelt ook al zou hij deze geschetst hebben.

37 Iedere toevoeging vindt plaats met vermelding van de gegevens van de persoon die detoevoeging doet.

38 Zie daarvoor art. 10 Aw in het bijzonder het bepaalde onder 6, waar gesproken wordt van:teeken-, schilder-, bouw- en beeldhouwwerken, lithografieën, graveer- en andere plaatwerken;het onder 8 bepaalde: ontwerpen, schetsen en plastische werken, betrekkelijk tot debouwkunde, de aardrijkskunde, de plaatsbeschrijving of andere wetenschappen; het onder 11bepaalde: werken van toegepaste kunst en tekeningen en modellen van nijverheid en tot slothet onder 12 bepaalde: computerprogramma’s en het voorbereidend materiaal (…).

39 Dit is niet helemaal van belang ontbloot. Technische producten kunnen volgens de meesteschrijvers, zie Spoor, Verkade, Visser op cit., p. 76, niet onder de bescherming van deAuteurswet vallen. Stel dat iemand in het ontwerp brengt een nieuw product waarmeegevelelementen opgehangen kunnen worden, dan is dat product mogelijk irrelevant voor deAuteurswet, omdat het niet thuis te brengen is in art. 10. Van een combinatie van werken dieauteursrechtelijk beschermd zijn, kan dan geen sprake zijn, maar uiteraard wel van eencombinatie van werken die deels onder de Auteurswet vallen en deels mogelijk onder deoctrooiregelgeving.

16 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

40 Met alle gevolgen vandien, zoals het niet tijdig onderkennen van een fout in het VO,waarvoor de eerste architect naderhand aansprakelijk gehouden wordt en wel in een fase dieveel later ligt dan waarin hijzelf de fout had kunnen onderkennen en zoals het onaanvaardbaarwijzigen van een ontwerp.

41 BIR 2008, p. 4.

42 Zie Asser-Van den Berg, p. 324, nr. 259.

43 Asser-Van den Berg, p. 329, nr. 264.

44 Ibid., p. 330, nr. 265.

45 Gemakshalve beperk ik me tot de coördinatievariant, omdat de andere vorm in de praktijkniet veel voorkomt, aldus Van den Berg t.a.p.

46 Zie Asser-Van den Berg, p. 326, nr. 261.

47 Zie daarvoor voorts Veranderende rollen, Een inleiding in nieuwe contractvormen in hetbouwrecht, M.A.B. Chao-Duivis, A.Z.R. Koning, Bouwrecht Monografieën, Deventer: Kluwer2001, p. 109.

48 Inhoudende in het kort dat aansprakelijk voor een fout in het in bouwteam gemaakte ontwerpis degene op wiens specifieke terrein het advies betrekking heeft en die dit aanvaard en tot hetzijne maakte, zie art. 12 VGBouw Model Bouwteamovereenkomst 1992.

17 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

49 In de Amerikaanse literatuur wordt verwacht dat het werken met BIM de mogelijkheid vanverweer tegen een vordering van een derde (een aannemer of onderaannemer) ingegeven doorde foute informatie verschaft door bijvoorbeeld een architect aan zijn opdrachtgever,vermindert. Relevant is de Restatement (Second) of Torts, section 552: ‘(1) One who, in thecourse of his business, profession or employment, or in any other transaction in which he has apecuniary interest, supplies false information for the guidance of others in their businesstransactions, is subject to liability for pecunary loss caused by their justifiable reliance upon theinformation, if he fails to exercise reasonable care or competence in obtaining or communicatingthe information.’ Zie Ashcraft, op. cit,. p. 12. Ten onzent zal een dergelijke kwestie, indientussen deze betrokkenen geen contractuele band bestaat, over de boeg van het onrechtmatigedaadsrecht opgelost moeten worden. Zie voor dit vraagstuk J. Smits, ‘Aansprakelijkheid vooraan derden verschafte informatie’, in: Tjittes & Blom, Bank & aansprakelijkheid, 1996.

50 Zie voor jurisprudentie over de rol van deskundigheid en het al dan niet aanwezig achtenvan een waarschuwingsplicht, Hoofdstukken Bouwrecht deel 14, nr. 780 e.v.

51 Zie in deze zin ook D.A. Larson and K.A. Golden, Entering the brave, new world: anintroduction to contracting for building information modelling, William Mitchell Law Review,2007, vol. 34, p. 84.

52 Samenwerkingsverband van 22 bouworganisaties, dat al verschillende sets van algemenevoorwaarden maakte. Zie de website: www.consensusdocs.org .

53 Over dit Protocol Addendum zie paragraaf 6.

54 In deze zin eveneens Larson en Golden, op. cit. p. 88.

55 Naar verluidt, ligt in het verlengde van deze ontwikkeling dat aannemers eigen groteengineeringsbureaus/afdelingen opzetten.

56 Zie hierboven.

18 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

57 American Institute of Architects.

58 In het Protocol Addendum genoemd: Permitted file documents.

59 Hier worden maar liefst 10 onderwerpen genoemd.

60 In het Protocol Addendum is art. 6 aan dit onderwerp gewijd.

61 In het Protocol Addendum geregeld in art. 7.

62 Art. 8 van het Protocol Addendum regelt dat en luidt als volgt: 8.1. The Parties agreeresponsibility for compliance with System Parameter shall be as follows: 8.2. To the fullestextent permitted by law, each Party agrees to indemnify, defend and hold harmless all otherParties from damages incurred or arising from their won Electronic Communications that aretransmitted or transferred by means, methods, systems, services or techniques that do notconform to the System Parameters, or that otherwise violate the terms of this ProtocolAddendum, including replacing and/or restoring corrupted Electronic Communications, andhardware and/or software and components of the System Parameters, arising from thenonconformity. 8.3. Accuracy of data within information or deliverables conveyed by ElectronicCommunications will be the responsibility of the Party furnishing them.

63 Art. 4.1: As soon as is practible, but in no event later that thirty (30) days after the latter ofthe execution of the Contract between the Owner and the Architect/Engineer or execution of theContract between the owner and the Contractor or Construction Manager, all ProjectParticipants shall meet, confer and use their best efforts to agree upon the terms of ormodifications to a BIM Execution Plan. When agreed upon, as is practicable, but in no eventlater than thirty (30) days after the execution of the Contract with any other Project Participants,all Project Participants shall meet, confer and use their best efforts to agree upon anynecessary modifications to a BIM Execution Plan.

19 / 20

Juridische implicaties van het werken met BIM

64 Art. 5.1: Each Party shall be responsible for any Contribution that is makes to a Model or thatarises from that Party’s access to that Model. Such responsibility includes any Contribution oraccess to a Model by a Project Participant in privity with that Party nad of a lower tier than thatParty. Nothing in this paragraph shall expand the scope of any representation stated in the BIMExecution Plan pursuant to Section 4.3.11.

65 Onder andere houdende een vrijwaring van de participanten dat ieder zelf gerechtigd is tothet gebruik van de ingebrachte kennis. Voorts bepaalt lid 4: The Project Owner’s entitlement touse the Full Design Model after completion of the Project shall be governed by the Contractbetween the Owner and the Architect/Engineer.

66 Zie voor kritiek op m.n. het aspect intellectuele eigendom: C.L. Noble en B. heart, The AIA ‘snew digital documents, The Construction Lawyer 2008, nr. 2, p. 15/16.

67 Dit onderwerp is in het Protocol Addendum 301 Document geregeld in art. 6.2.

68 A.G. van Wassenaer en C. Thomas, www.werkinuitvoering21com , interactief naar eennieuwe generatie bouwcontracten, VBR Preadvies 2008, Den Haag: IBR 2008, p. 1.

69 Op technisch gebied gebeurt er ook veel. Een van de belangrijkste onderwerpen is hetontwerpen van een bibliotheek met door iedereen te gebruiken omschrijvingen van materialene.d. Op de site van de BIR is over alles wat met BIM te maken heeft veel verdere informatie tevinden.

20 / 20