Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 1 © VanMontfoort | SVMN

JEUGDRECLASSERING BINNEN DE SAVE-WERKWIJZE

BASISHANDLEIDING VOOR MEDEWERKERS SAVE

VERSIE 3.0 JULI 2015

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 2 © VanMontfoort | SVMN

Jeugdreclassering binnen de SAVE-werkwijze Handleiding voor medewerkers SAVE Versie 3.0. Juli 2015 Tekst: Bas Vogelvang, Adri van Montfoort, Wim Slot, Rob Beukering.

De tekst in deze handleiding is mede tot stand gekomen dankzij medewerking van Jantine Hermica, Harmke

Bergenhenegouwen, Anneke de Leeuw, Iris Mank, Saskia Oude Veldhuis, vele ‘meelezers’ van de SAVE

partners (Samen Veilig Midden-Nederland, William Schrikker Groep, Leger des Heils Jeugdbescherming &

Reclassering, Stichting Gereformeerde Jeugdbescherming, de Raad voor de Kinderbescherming Midden-

Nederland) en de Eigen Kracht Centrale.

© 2015 VanMontfoort | Samen Veilig Midden-Nederland

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 3 © VanMontfoort | SVMN

INHOUD

1 INLEIDING ......................................................................................................................... 6 1.1 De inhoud van deze handleiding ................................................................................................ 6 1.2 Verantwoording .......................................................................................................................... 7 1.3 Termen ....................................................................................................................................... 9 1.4 Leeswijzer ................................................................................................................................. 10

2 VISIE OP DE INZET VAN JEUGDRECLASSERING BINNEN DE SAVE-WERKWIJZE ..................... 11 2.1 Vijf uitgangspunten ................................................................................................................... 11 2.2 Eigen kracht en regie ............................................................................................................... 12

2.2.1 Eigen kracht en regie bij jeugdreclassering...................................................................................... 12 2.3 Veiligheid en ontwikkeling zijn de primaire doelen ................................................................... 13

2.3.1 De begrippen veiligheid en ontwikkeling .......................................................................................... 13

2.3.2 Veiligheid en ontwikkeling als primaire doelen ................................................................................. 14

2.3.3 Bescherming van veiligheid en ontwikkeling als publieke verantwoordelijkheid............................... 19 2.4 Eén melding volstaat ................................................................................................................ 20 2.5 Gebiedsgericht ......................................................................................................................... 20 2.6 Een ‘lerende praktijk’ ................................................................................................................ 21

3 DE WETTELIJKE BASIS VOOR JEUGDRECLASSERING .......................................................... 22 3.1 Het jeugdstraf(proces)recht ...................................................................................................... 22 3.2 Leeftijdscategorieën ................................................................................................................. 24 3.3 Het materiële jeugdstrafrecht ................................................................................................... 25

3.3.1 Zitten: De executie van vrijheidsbenemende sancties ..................................................................... 28

3.3.2 Maxima ............................................................................................................................................ 30

3.3.3 Het juridisch kader bij de aanpak van schoolverzuim ...................................................................... 30 3.4 Het formele jeugdstrafprocesrecht ........................................................................................... 32

3.4.1 De jeugdige ...................................................................................................................................... 32

3.4.2 Ouders (of voogd) ............................................................................................................................ 33

3.4.3 Betrokken organisaties .................................................................................................................... 33

3.4.4 Het verloop van het jeugdstrafproces. ............................................................................................. 38

3.4.5 Begeleiding door de jeugdreclassering bij delict- of verzuimgedrag ................................................ 42

3.4.6 Advisering door de jeugdreclassering .............................................................................................. 45

4 DE ORGANISATIE VAN JEUGDRECLASSERING .................................................................... 48 4.1 Inleiding .................................................................................................................................... 48 4.2 SAVE-teams en Veilig Thuis .................................................................................................... 48 4.3 Onderzoek en plan, uitvoering en evaluatie ............................................................................. 49

4.3.1 Eigen regie bij het maken van het plan ............................................................................................ 49 4.4 Samenwerking met andere professionals ................................................................................ 50 4.5 De organisatie van de SAVE-werkwijze door de andere SAVE-partners ................................ 51

5 HET ANALYSEMODEL ....................................................................................................... 52 5.1 De viervensters ......................................................................................................................... 52 5.2 Venster 1: De mensen .............................................................................................................. 56

5.2.1 De kring rond de jeugdige ................................................................................................................ 56

5.2.2 De richtvraag .................................................................................................................................... 56

5.2.3 Ouders/opvoeders en familie in beeld .............................................................................................. 57

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 4 © VanMontfoort | SVMN

5.2.4 Het professionele netwerk................................................................................................................ 58

5.2.5 De (criminele) vriendenkring ............................................................................................................ 58

5.2.6 Regie gaat vóór steun ...................................................................................................................... 59

5.2.7 Verdere inventarisatie van het sociaal netwerk ................................................................................ 60 5.3 Venster 2: De feiten .................................................................................................................. 60

5.3.1 Waarheidsvinding en feitenonderzoek ............................................................................................. 60

5.3.2 Tijdlijn ............................................................................................................................................... 61

5.3.3 Gronden ........................................................................................................................................... 62

5.3.4 Delictanalyse .................................................................................................................................... 62

5.3.5 De krachten en zorgen ..................................................................................................................... 68

5.3.6 Samenvatting en ordening in ontwikkelingstaken ............................................................................ 72

5.3.7 LIJ, RISc en SAVE-Veiligheidslijst voor veiligheids- en risicotaxatie ................................................ 72

5.3.8 Kennis van krachten en zorgen is voorwerk voor doelen en voorwaarden ...................................... 74 5.4 Venster 3. De weging ............................................................................................................... 74

5.4.1 Weging ............................................................................................................................................. 75

5.4.2 Samenvatting van wat kan gebeuren als er niets verandert ............................................................ 76

5.4.3 Doelen van de jeugdige en andere gezinsleden .............................................................................. 76

5.4.4 Voorwaarden .................................................................................................................................... 77

5.4.5 Doelen en voorwaarden kiezen bij een opeenstapeling van problemen .......................................... 81 5.5 Venster 4. De volgende stappen .............................................................................................. 82

5.5.1 Totstandkoming van het plan ........................................................................................................... 82

5.5.2 Specifieke afspraken bij jeugdreclassering ...................................................................................... 84

5.5.3 Herstelgerichte interventies.............................................................................................................. 86

5.5.4 Aanpak van groepscriminaliteit ........................................................................................................ 87

6 FASEN IN DE UITVOERING VAN MAATREGELEN JEUGDRECLASSERING ................................. 89 6.1 Fasen ........................................................................................................................................ 89 6.2 De fase tot aan de start van de maatregel jeugdreclassering .................................................. 89 6.3 De fase rond de start van de maatregel jeugdreclassering...................................................... 90 6.4 De fase van planvorming .......................................................................................................... 91 6.5 De fase van planuitvoering ....................................................................................................... 91 6.6 Evaluatie ................................................................................................................................... 92 6.7 Afsluiten van de begeleiding met een maatregel jeugdreclassering ........................................ 93 6.8 Rapportage ............................................................................................................................... 94

7 COMMUNICATIE BIJ UITVOERING VAN JEUGDRECLASSERING .............................................. 95 7.1 Engageren en positioneren ...................................................................................................... 95 7.2 Werkalliantie ............................................................................................................................. 96 7.3 Situationeel leidinggeven ......................................................................................................... 96 7.4 Communicatie in gezinnen met een niet-Westerse culturele achtergrond ............................... 98

8 KENNIS, HOUDING EN VAARDIGHEDEN BIJ UITVOERING VAN JEUGDRECLASSERING ............ 101 8.1 Algemene kennis, houding en vaardigheden voor de SAVE-werkwijze ................................ 101

8.1.1 Kennis ............................................................................................................................................ 101

8.1.2 Vaardigheden ................................................................................................................................. 101

8.1.3 Houding.......................................................................................................................................... 102 8.2 Specifieke kennis, vaardigheden en houding voor uitvoering van maatregelen jeugdreclassering ............................................................................................................................. 103

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 5 © VanMontfoort | SVMN

8.2.1 Uitdagingen .................................................................................................................................... 103

8.2.2 Kennis, vaardigheden en houding .................................................................................................. 103

BIJLAGE 1. KENNIS OVER DE AANPAK VAN JEUGDCRIMINALITEIT ........................................... 105 1. What works: wat werkt om herhaling te voorkomen? .................................................................. 105 2. Desistance: Het natuurlijke proces van stoppen met criminaliteit ............................................... 108 3. Criminaliteit in groepsverband ..................................................................................................... 111 4. Vertaling van de kennis naar de doelen van jeugdreclassering in het normenkader .................. 113

BIJLAGE 2: CORRESPONDENTIETABEL LIJ EN RISC ............................................................. 115

BIJLAGE 3: RAAD VOOR DE KINDERBESCHERMING EN DE JEUGDRECLASSERING .................... 116 1. Inleiding: De Raad en het jeugdstrafrecht ................................................................................... 116 2. De SAVE-werkwijze en raadsonderzoek bij schoolverzuim ........................................................ 117 3. De SAVE-werkwijze en raadsonderzoek in strafzaken ............................................................... 118 4. De SAVE-werkwijze en de coördinatie van taakstraffen ............................................................. 120

BIJLAGE 4: FUNCTIONELE GEDRAGSANALYSE EN KIEZEN VAN GEDRAGSTECHNIEKEN ............. 122 1. Het coping-relapse model ............................................................................................................ 122 2. Gebeurtenissen: Uitlokkers van gedrag. ...................................................................................... 123 3. Gedachten en gevoelens: Cognitieve en emotionele waardering .......................................... 124 4. Kernovertuigingen, vaardigheden .......................................................................................... 124 5. Vaste individuele kenmerken (gegevenheden) ...................................................................... 125 6. Gedrag: prosociaal, delict- of verzuimgedrag ........................................................................ 125 7. Gevolgen ................................................................................................................................ 126 9. Kiezen van een gedragstechniek ........................................................................................... 127

BIJLAGE 5: WERKEN MET VIPS ........................................................................................... 130 1. Wat is een VIP? ...................................................................................................................... 130 2. Over VIPs, buddy's en maatjesprojecten ............................................................................... 131 3. Wat doet de medewerker SAVE met een VIP? ...................................................................... 131

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 6 © VanMontfoort | SVMN

1 Inleiding

1.1 De inhoud van deze handleiding

In de basishandleiding “De SAVE-werkwijze” worden de visie, de toelichting op het viervenstermodel en de achtergrond van de lerende praktijk van de SAVE-werkwijze beschreven. De basishandleiding is het gemeenschappelijke referentiekader voor de uitvoering van de SAVE-werkwijze.

De basishandleiding beschrijft de basis van de SAVE-werkwijze: uitgangspunten, kennis en handelingsaanwijzingen die voor alle diensten gelden. De specifieke werkwijzen per dienst worden beschreven in afzonderlijke handleidingen, te weten:

• Handleiding Geven van consult, aannemen van meldingen en doen van onderzoek. • Handleiding Crisisinterventie. • Handleiding Begeleiding zonder maatregel. • Handleiding Ondertoezichtstelling. • Handleiding Voogdij. • Handleiding Jeugdreclassering.

Deze handleiding Jeugdreclassering sluit aan op de basishandleiding en werkt de uitvoering van begeleiding met een maatregel jeugdreclassering1

1. Begeleiding met maatregel:

door medewerker SAVE uit, en de advisering door medewerker SAVE bij een strafadvies of haalbaarheidsonderzoek. Daarbij gaat het concreet om:

a. Toezicht en Begeleiding (T&B) na een dagvaarding, in vrijwillig kader, voorafgaand aan de zitting.

b. T&B als voorwaarde bij een OM-afdoening (al dan niet in combinatie met een taakstraf), bij een voorwaardelijke straf of bij voorwaardelijke invrijheidstelling door de rechter.

c. Intensieve Traject Begeleiding CRIEM als onderdeel van T&B. d. Intensieve Traject Begeleiding Plus als onderdeel van T&B. e. De aanpak van schoolverzuim als onderdeel van T&B. f. Gedragsbeïnvloedende Maatregel (met T&B als onderdeel hiervan).

2. Begeleiding met dubbele maatregel: OTS en een maatregel jeugdreclassering. 3. Advisering door de jeugdreclassering:

a. Strafadvies bij een maatregel Toezicht en Begeleiding. b. Haalbaarheidsonderzoek Gedragsbeïnvloedende Maatregel. c. Haalbaarheidsonderzoek (screening) Intensieve Traject Begeleiding Plus

Deze handleiding is ook de basis voor de training en de opleiding voor de uitvoering van jeugdreclassering.

1 De wettelijke basis van jeugdreclassering wordt besproken in hoofdstuk 3.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 7 © VanMontfoort | SVMN

1.2 Verantwoording

We bouwen in deze handleiding voort op de inzichten en aanwijzingen in bestaande documenten: de Handreiking Adolescentenreclassering (2012) en het Handboek Methode Jeugdreclassering (2005). Deze handleiding vervangt deze beide documenten op een aantal punten niet:

Bij het Handboek Methode Jeugdreclassering hoort een aantal losse handreikingen voor specifieke technieken en interventies, bijvoorbeeld voor diagnostiek en voor gespreksvoering met jeugdigen, en het Landelijk Instrumentarium Jeugdstrafrechtsketen (LIJ). Deze zijn nog actueel en nemen we in dit document niet over. Ook de Handreiking Adolescentenreclassering verwijst naar enkele van deze handreikingen en bevat zelf een aantal nieuwe technieken en interventies.

Daarnaast zijn er losse handleidingen beschikbaar voor de ITB varianten Criem en Plus, voor de combinatie van een jeugdbeschermings- en jeugdreclasseringsmaatregel (Dubbele Maatregel), de uitvoering van een gedragsmaatregel (GBM) en voor de inzet van jeugdreclassering bij schoolverzuim. Deze documenten zijn alle te downloaden vanaf de website www.jeugdreclassering.nl.

We zullen in deze handleiding op een aantal plekken naar deze stukken, technieken en interventies verwijzen.

Naast deze verzameling is er een aantal handreikingen die in de komende tijd aangepast moeten worden omdat zij niet up to date zijn, of niet (voldoende)passen binnen de visie en integrale aanpak van de SAVE-werkwijze.

In onderstaande tabel is aangegeven welke onderdelen in deze handleidingen essentieel zijn voor toepassing van jeugdreclasseringsmaatregelen binnen de SAVE-werkwijze. Ze zijn te zien als verdiepende teksten voor deze handleiding. Daarom is ook zoveel mogelijk aangegeven hoe zij bij de visie van de SAVE-werkwijze of de viervensters passen.

Het gaat in deze selectie om zowel gesprekstechnieken en instrumenten als aanwijzingen voor het proces. Wat uit de diverse handleidingen echter nadrukkelijk niet wordt overgenomen in de tabel, zijn teksten die teveel uitgaan van jeugdbescherming / jeugdreclassering ‘oude stijl’. Daarmee wordt bedoeld dat geen teksten zijn geselecteerd die niet (genoeg) berusten op de volgende algemene principes van de SAVE-werkwijze (zie hoofdstuk 2 - Visie).

Alleen de teksten vanuit de handleidingen die in onderstaande tabel vermeld staan, zijn onderdeel van de inzet van jeugdreclassering binnen de SAVE-werkwijze. We verwijzen per tekst in de tabel wanneer mogelijk ook naar het venster binnen de viervensters waarop zij vooral van toepassing zijn.

In de meeste cellen zijn de namen van de documenten hyperlinks om direct het betreffende document te kunnen downloaden.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 8 © VanMontfoort | SVMN

Document Visie Venster 1 Venster 2 Venster 3 Venster 4 Handboek Methode Jeugdreclassering

§ 2.2.1 Beschermen en bevorderen van participatie naast begrenzen en bewaken

§ 3.3. Diverse middelen voor diagnostiek en samenwerking

§ 3.3. Diverse middelen voor diagnostiek en samenwerking

§ 4.2. Doelen voor planvorming § 4.3.1 Normatieve middelen voor planvorming

§ 5.3 Middelen voor de uitvoering § 6.3 Middelen voor evaluatie

Handreikingen 05. Motiveren van de jeugdige

01. Criminogene factoren 16. Jeugdigen met psychiatrische problematiek 17. Toepassing LIJ door de jeugdreclassering 18. Systemisch werken en ouderbegeleiding

04. Leiding geven aan de jeugdige 10. Effectieve programma’s (inclusief LVB) 11. Interventies door de jeugdreclasseerder als begeleider 13. Voorbereiding van de jeugdige op de zitting

Handreiking Adolescenten-reclassering (>samenvatting)

§ 1.3 Methodische keuzes

§ 4.4. Op zoek naar het narratief HS7: Werkalliantie met de jeugdige (t/m § 7.3.1) Bijlage 5: Levensverhaal van de jeugdige

HS3. Ontwikkeling en criminaliteit in de late adolescentie en jongvolwassenheid Bijlagen 2 en 3: Jeugdigen met LVB

§ 5.2 Aansluiten op het traject § 5.3 Aansluiten bij de specifieke doelgroep HS6: Doelen, middelen en indicaties

Bijlage: Ouders/opvoeders in geweldloos verzet

Handleiding schoolverzuim

Deel 1. Informatie over schoolverzuim.

Deel 1. Informatie over schoolverzuim.

Handleiding ITB Plus

Deel 1 / Hoofdstuk 1: De aanpak op hoofdlijnen

Deel 1 / Hoofdstuk 1: De aanpak op hoofdlijnen Bijlage 2: Ontwikkelingstaken van gevluchte adolescenten

Deel 1 / Hoofdstuk 1: De aanpak op hoofdlijnen

Deel 2 / Inleiding op deel 2 en schema Harde Kern Aanpak

Handleiding ITB CRIEM

Deel 1 / Hoofdstuk 1: De aanpak op hoofdlijnen

Deel 1 / Hoofdstuk 1: De aanpak op hoofdlijnen Bijlage 2: Ontwikkelingstaken van gevluchte adolescenten

Deel 1 / Hoofdstuk 1: De aanpak op hoofdlijnen

Handleiding GBM § 2.3 Selectiecriterium 3 – Praktische haalbaarheid

§ 2.3 Selectiecriterium 3 – Praktische haalbaarheid

Handleiding Dubbele Maatregel

Hoofdstuk 5. DM-Routes

Tabel 1. Aanvullingen op deze handleiding.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 9 © VanMontfoort | SVMN

1.3 Termen Termen die in alle handleidingen worden gebruikt: • De SAVE-werkwijze: de werkwijze zoals beschreven in de basishandleiding. • SAVE-professional: elke professional binnen het samenwerkingsverband rond de SAVE-

werkwijze die uitvoering geeft of meewerkt aan de SAVE-werkwijze. Ook de Raad voor de Kinderbescherming Midden-Nederland maakt deel uit van dit samenwerkingsverband, maar spreekt over ‘raadsmedewerker’ om de onafhankelijke positie van de Raad te benadrukken. Waar in deze handleiding dus over ‘SAVE-professional’ wordt gesproken, moet in de context van de Raad dus ‘raadsmedewerker’ worden gelezen2

• Samen Veilig: De organisatie Samen Veilig Midden-Nederland, afgekort tot Samen Veilig. .

• Medewerker van Samen Veilig: Een medewerker in een SAVE-team of (alleen in Utrecht) Veilig Thuis-team.

• SAVE-team: een gebiedsgebonden team medewerkers van Samen Veilig dat de SAVE-werkwijze uitvoert.

• Medewerker SAVE: medewerker ineen SAVE-team van Samen Veilig (let op het onderscheid met de SAVE-professional).

• Veilig Thuis-team: o In Utrecht: het team binnen Samen Veilig dat de diensten van Veilig Thuis aanbiedt. o In Flevoland: het team binnen de Blijf Groep dat de diensten van Veilig Thuis

aanbiedt. • Medewerker Veilig Thuis: medewerker van een Veilig Thuis team in Midden-Nederland. • Ouders en jeugdigen: In de gehele tekst wordt met ‘ouders’ bedoeld: ‘opvoeders met gezag’ of

‘de voogd’ en met ‘jeugdigen’ ‘kinderen en jongeren van 0-18 jaar’ (en 23 jaar wanneer specifiek over het adolescentenstrafrecht wordt gesproken).

Termen, specifiek voor de jeugdreclassering: • GBM: gedragsbeïnvloedende maatregel • HvB: huis van bewaring • ITB: individuele trajectbegeleiding

ITB CRIEM: ITB Criminaliteit Etnische Minderheden ITB Plus: voorheen ITB Harde Kern of ‘HKA’ – Harde Kern Aanpak.

• IVS inverzekeringstelling. • JCO: Justitieel Casusoverleg. • JJI: Justitiële Jeugdinrichting. • LIJ: Landelijk Instrumentarium Jeugdstrafrechtsketen (zie § 5.3.7). • NIFP: Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie. • OM: Openbaar Ministerie. • OvJ: officier van justitie. • PI: penitentiaire inrichting. • PIJ: plaatsing in een inrichting voor jeugdigen.

2 Een medewerker van de Raad voor de Kinderbescherming past in de praktijk niet alle onderdelen van deze handleiding toe, en hanteert op onderdelen op basis van landelijke afspraken ook een eigen werkwijze. Deze berusten op dezelfde inhoudelijke uitgangspunten als die van de SAVE-werkwijze; zie ook 1.4.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 10 © VanMontfoort | SVMN

• PVM: proces-verbaal minderjarigen. • RC: rechter-commissaris. • RISc: Recidive Inschatting Schalen (zie § 5.3.7). • T&B: Toezicht en Begeleiding (jeugdreclasseringsmaatregel). • VIP: Very Important Person. • ZM: zittende magistratuur (rechters, rechterlijke macht). • ZSM: Zo Snel, Slim, Selectief, Simpel, Samen en Samenlevingsgericht Mogelijk (snel

afdoeningstraject bij veelvoorkomende misdrijven)

1.4 Leeswijzer

De basishandleiding en de handleidingen voor elke dienst hebben steeds dezelfde opbouw in 8 hoofdstukken. Voor deze handleiding betekent dit:

• In hoofdstuk 2 komen de algemene visie en uitgangspunten van de SAVE-werkwijze aan bod bij inzet van jeugdreclassering.

• In hoofdstuk 3 de wet -en regelgeving die van toepassing is op jeugdreclassering. • In hoofdstuk 4 komt de organisatie van jeugdreclassering door Samen Veilig ter sprake. • Het analysemodel van de SAVE-werkwijze (de viervensters) wordt besproken in het vijfde

hoofdstuk en toegespitst op de inzet van jeugdreclassering. • Hoofdstuk 6 behandelt de fasen en termijnen in de verschillende maatregelen

jeugdreclassering. • Hoofdstuk 7 behandelt de communicatie bij de inzet van jeugdreclassering binnen de SAVE-

werkwijze . • Het laatste hoofdstuk 8 bevat algemene kennis, houding en vaardigheden die de SAVE-

professional moet hebben voor een professionele uitoefening van jeugdreclassering.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 11 © VanMontfoort | SVMN

2 Visie op de inzet van jeugdreclassering binnen de

SAVE-werkwijze

2.1 Vijf uitgangspunten

Samen Veilig kiest voor een visie op jeugdbescherming en de bestrijding van huiselijk geweld die in alle diensten leidend is. De visie bestaat uit vijf uitgangspunten voor de SAVE-werkwijze:

• Eigen kracht en regie: Burgers hebben de regie over hun eigen leven en over de opvoed- en opgroeisituatie van jeugdigen.

• Veiligheid en bescherming van burgers, en in het bijzonder jeugdigen, is een publieke verantwoordelijkheid. Veiligheid en ontwikkeling zijn daarbij de primaire doelen.

• Jeugdbescherming is gebiedsgericht en aanvullend op de gewone zorg in de lokale teams. • Jeugdbescherming, inclusief de bestrijding van huiselijk geweld, werkt integraal (één melding

volstaat). • Jeugdbescherming werkt als een lerende praktijk.

Dit is als volgt weer te geven:

De bovenste twee punten zijn groter afgebeeld: dit is wat in alle diensten van Samen Veilig moet worden bereikt, beschermd en geborgd. De onderste drie punten geven de visie op hoe Samen Veilig dit wil bereiken. De vijf uitgangspunten worden in de basishandleiding uitgebreid onderbouwd. In de volgende paragrafen worden ze alleen uitgewerkt voor de inzet van jeugdreclassering.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 12 © VanMontfoort | SVMN

2.2 Eigen kracht en regie

Volgens de visie van de SAVE-werkwijze gaat de overheid niet over het leven van de mensen zelf en niet over een ‘goede’ opgroei en- opvoedingssituatie. Burgers hebben de regie over hun eigen leven en over de opgroei- en opvoedsituatie en moeten in de gelegenheid worden gesteld om oplossingen te bedenken die voldoen aan de voorwaarden die de bevoegde instanties stellen3

2.2.1 EIGEN KRACHT EN REGIE BIJ JEUGDRECLASSERING

. Deze visie geldt ook bij de inzet van jeugdreclassering met de SAVE-werkwijze: De overheid handhaaft de wet, beschermt burgers (inclusief de jeugdige zelf) tegen geweld en bepaalt de ‘ondergrens’ van wat acceptabel is in opgroei- en opvoedsituaties. Ook bij jeugdreclassering gaan de medewerker SAVE en de raadsmedewerker daarbij altijd na, of de bedreiging voor de jeugdige kan worden weggenomen door acties van de jeugdige zelf, door andere leden van het gezin zelf, door het bredere netwerk, en of dit ook mogelijk is in een kader van vrijwillige hulpverlening. Door deze mensen te vragen mee te denken worden de krachten in de samenleving benut ten behoeve van jeugdigen en de veiligheid in de samenleving. De richtvraag die de SAVE-werkwijze daarbij hanteert is ‘Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met de jeugdige, de veiligheid in de samenleving en het slachtoffer?’

Ook bij (beginnend) delict- en verzuimgedrag van jeugdigen gaat de visie van de SAVE-werkwijze uit van de eigen kracht en de eigen regie van de burgers. Voorop staat vrijwillige zorg, waarbij de jeugdige en andere leden van het gezin geïnformeerd toestemming geven voor de bemoeienis van een professional met hun leven. De inzet van de expertise voor uitvoering van jeugdreclassering met de SAVE-werkwijze wordt daarom bij voorkeur ingezet als een begeleiding zonder maatregel, als aanvulling op het werk van lokale teams en ter voorkoming van (ernstiger) delict- of verzuimgedrag. Samen Veilig biedt daarbij extra aandacht door professionals met specialistische kennis, die zijn toegerust om naast jeugdigen en ouders te staan en met overtuiging hen te motiveren tot het accepteren van hulp. Het gaat hier over een vorm van drang, over een ‘professioneel dringend advies’. Ook dat is onderdeel van de visie op eigen kracht en regie in de SAVE-werkwijze: het in stand houden van eigen kracht en regie vereist extra expertise van Samen Veilig. Deze aanpak wordt uitgewerkt in de handleiding Begeleiden zonder maatregel. Zie ook § 4.2.1 in de Basishandleiding SAVE voor een nadere plaatsbepaling van drang4

Inzet van jeugdreclassering door Samen Veilig zonder toestemming van de jeugdige is in onze rechtsstaat gebaseerd op de wettelijke bevoegdheden van onder andere de jeugdreclassering. Er moet dan sprake zijn van delict- of verzuimgedrag dat binnen de kaders van het strafrecht is beoordeeld door de officier van justitie of de rechter en aanleiding geeft tot een opgelegde combinatie van straffen en opvoeden. In die context wordt jeugdreclassering ingezet. Begeleiding met een maatregel jeugdreclassering betekent dat er sprake is van dwang. De visie op eigen kracht en regie in de SAVE-werkwijze verandert ook dan niet, maar in plaats van ‘de uitgelegde norm’ spreken we nu over ‘de voorgeschreven norm’. Om dit ‘voorschrijven’ kracht bij te zetten heeft de medewerker SAVE tijdelijk extra bevoegdheden, maar ook dan blijft het vinden en aanspreken van de eigen kracht en regie voorop staan. Vanuit dat perspectief zoekt de medewerker SAVE positieve

.

3 Deze gedachte is opgenomen in het wetsvoorstel Herziening van de Maatregelen van Kinderbescherming (32.015) en in de nieuwe Jeugdwet. 4 Begeleiding zonder maatregel is niet de enige vorm van drang. Ook bij de diensten Crisisinterventie en Onderzoek door medewerkers SAVE of medewerkers Veilig Thuis kan een vorm van drang plaatsvinden.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 13 © VanMontfoort | SVMN

identificatiemogelijkheden voor de jeugdige binnen het gezin of in het netwerk rond het gezin, bijvoorbeeld in de vorm van VIPs (zie bijlage 5).

De bemoeienis stopt pas als wordt voldaan aan de norm van aangetoonde veiligheid in combinatie met aangetoond herstel en voortgang van de ontwikkeling van de jeugdige (zie § 2.3). Bij een maatregel jeugdreclassering is dat soms lastig, omdat de bemoeienis van Samen Veilig moet stoppen omdat de maatregel gewoonweg afloopt. Dan kunnen er nog steeds ernstige zorgen zijn. In dat geval moet de medewerker SAVE overwegen of, en zo ja, hoe de bemoeienis kan worden voorgezet. Bijvoorbeeld met een terugmelding (na officiële waarschuwing), een advies tot verlenging van de proeftijd, het overgaan tot ten uitvoer legging (TUL) van een onvoorwaardelijk deel van de straf, met een begeleiding zonder maatregel of door het aanvragen van een beschermingsonderzoek door de Raad.

2.3 Veiligheid en ontwikkeling zijn de primaire doelen

2.3.1 DE BEGRIPPEN VEILIGHEID EN ONTWIKKELING

Alle diensten van Samen Veilig en taken van de Raad voor de Kinderbescherming die met behulp van de SAVE-werkwijze worden uitgevoerd, werken met de begrippen veiligheid en ontwikkeling. Op deze manier komen we tot een gemeenschappelijke taal binnen de SAVE-werkwijze, waarmee we het werken met en zonder maatregel en de aanpak van huiselijk geweld kunnen integreren, zonder het specifieke van deze diensten en taken te verliezen.

• Veiligheid

De definitie van veiligheid voor de SAVE-werkwijze is:

Veiligheid is een toestand van ofwel afwezigheid van ofwel effectieve bescherming tegen een bestaand risico van lichamelijke en geestelijke schade5

Bij de inzet van jeugdreclassering met de SAVE-werkwijze zijn het realiseren en behouden van veiligheid vanzelfsprekende gespreksonderwerpen. We spreken in dit verband - onder collega’s, niet zozeer met cliënten - ook wel van het managen van veiligheid. De medewerker SAVE wil veiligheid aangetoond zien. Uitspraken over veiligheid staan of vallen met concrete, betrouwbare, aantoonbare informatie, en dus met objectieve veiligheid. Daarom maakt de SAVE-werkwijze gebruik van instrumenten voor taxatie van veiligheid en risico’s (zie § 5.4.6).

, waarbij niet alleen het objectieve risico zelf afneemt, maar ook de subjectief gevoelde dreiging. Veiligheid is een basisrecht en basisbehoefte, en veiligheid maakt het mogelijk om zich gezond te ontwikkelen en deel uit te kunnen maken van maatschappelijke en sociale verbanden.

Veiligheid is veranderbaar en bereikbaar door eigen inzet. Een actieve, voorkómende houding van de jeugdige zelf is nodig om de kans op herhaling van het probleemgedrag te verkleinen. Daarbij is de vaardigheid zelfsturing, waar zelfcontrole een onderdeel van is, voor jeugdigen enorm belangrijk. Veiligheid aangetoond zien betekent dus dat de jeugdige zelf, maar zo mogelijk ook de mensen rond de jeugdige, ‘meetbaar en dus objectiveerbaar’ actief in touw zijn en blijven om veiligheid te creëren en dat het inderdaad lukt om de samenleving en de jeugdige zelf niet langer bloot te stellen aan dreigingen en risicosituaties.

5 Schade door ongelukken en ziektes, fysieke en psychische kindermishandeling en verwaarlozing, delictgedrag, huiselijk geweld, en seksueel misbruik.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 14 © VanMontfoort | SVMN

• Ontwikkeling

De definitie van ontwikkeling voor de SAVE-werkwijze luidt:

Ontwikkeling is het veelzijdige, integrale en continue proces van verandering, waardoor jeugdigen in staat zijn tot steeds complexere niveaus van bewegen, denken, voelen, en relaties met anderen. Een gezond ontwikkelingsklimaat is een basisbehoefte en basisrecht, en ontwikkeling maakt het mogelijk deel uit te maken van maatschappelijke en sociale verbanden.

Niet alleen aspecten buiten de jeugdige zelf ‘sturen’ de ontwikkeling aan: het gebeurt ook dat jeugdigen door persoonlijke kenmerken niet in staat zijn zich zo ver of zo goed te ontwikkelen als anderen (denk bijvoorbeeld aan LVB en psychopathologie). Maar dat kunnen ook gedragskenmerken an sich zijn, waarvan verzuimgedrag en delictgedrag belangrijke voorbeelden zijn. Ook dat zijn ontwikkelingsbedreigingen.

De SAVE-werkwijze kiest er voor om de ontwikkeling in kaart te brengen op basis van ontwikkelingstaken. Zie hiervoor de basishandleiding (§ 2.3.1 en bijlage 1).

Bij de inzet van jeugdreclassering met SAVE-werkwijze is ook ontwikkeling een vanzelfsprekend gespreksonderwerp. De SAVE-professional wil, net als bij veiligheid, herstel en voortgang van ontwikkeling aangetoond zien. Ook uitspraken over ontwikkeling staan of vallen met concrete, aantoonbare informatie. Daarom worden de manier waarop de jeugdige ontwikkelingstaken krijgt aangereikt en aanpakt, bereikte mijlpalen in de ontwikkeling, en de manier waarop de ouders/opvoeders de daarbij horende opvoedingsopgaven aankunnen en uitvoeren, nauwkeurig in kaart gebracht (zie hiervoor Bijlage 1 van de basishandleiding).

2.3.2 VEILIGHEID EN ONTWIKKELING ALS PRIMAIRE DOELEN

Ook bij de aanpak van delict- en verzuimgedrag van jeugdigen is er de noodzaak om te werken aan veiligheid en ontwikkeling in de opgroei- en opvoedsituatie.

Veiligheid is daarbij de ingang voor Samen Veilig: de SAVE-werkwijze wordt alleen ingezet als de veiligheid in de opgroei- en opvoedsituatie en/of de samenleving het geding is, en in combinatie daarmee mogelijk ook de ontwikkeling wordt bedreigd.

De verbinding van veiligheid en ontwikkeling is ook het uitgangspunt van de overheid (wetgever) bij maatregelen jeugdreclassering: Het jeugdstrafrecht verbindt elke strafrechtelijke reactie bij minderjarigen aan de eis van een pedagogische aanpak. Bij minderjarigen is wettelijk vastgelegd dat straf nooit alleen mag staan, maar altijd een opvoedkundige en zo nodig beschermende component moet hebben. Die component is bedoeld om ontwikkeling – inclusief de maatschappelijke participatie - van jeugdigen te beschermen. Bij delictgedrag is de ingang van jeugdreclassering is niet de ontwikkeling van de jeugdige, maar de veiligheid in de samenleving en de veiligheid van de jeugdige zelf.

Bij verzuimgedrag ligt dat anders. Schoolverzuim neemt in de werkwijze Samen Veilig een speciale positie in, omdat het de enige problematiek is waarbij niet de veiligheid, maar de ontwikkeling van de jeugdige de ingang voor bemoeienis is. Een maatregel jeugdreclassering bij schoolverzuim uitgesproken omdat de ontwikkeling van de jeugdige door dit gedrag wordt bedreigd (de maatregel wordt niet voor niets soms ook ‘verkapte OTS’ genoemd). In de begeleiding kunnen uiteraard soms issues van onveiligheid naar voren komen (die bijvoorbeeld tot een raadsonderzoek

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 15 © VanMontfoort | SVMN

beschermingszaken aanleiding kunnen geven), maar voor Samen Veilig is die onveiligheid niet de eerste ingang geweest.6

De twee primaire doelen veiligheid en ontwikkeling staan uitgewerkt in de afbeelding (voor een bespreking: zie de basishandleiding).

De gronden voor een maatregel jeugdreclassering moeten worden opgeheven (dwang) of de bedreigde veiligheid en ontwikkeling als reden voor ongevraagde bemoeienis zonder maatregel (drang) moeten worden gekeerd. Bij delictgedrag moeten beide doelen – aangetoonde veiligheid en aangetoond herstel en voortgang in de ontwikkeling - zijn

bereikt om te kunnen spreken van een goed genoeg opgroei- en opvoedsituatie. Bij verzuimgedrag geldt dit alleen voor de ontwikkeling van de jeugdige.

De officier van justitie of kinderrechter geeft de medewerker SAVE de opdracht (toestemming) om te activeren en te compenseren (positioneren en engageren), omdat hij de visie deelt dat de ontwikkeling en veiligheid van de jeugdige met een combinatie van beide interventies het meest gebaat is.

Deze overkoepelende doelen van de SAVE-werkwijze zijn duidelijk terug te vinden in de specifieke doelen voor de jeugdreclassering die door de overheid zijn opgesteld. Het Normenkader ten behoeve van certificering van uitvoerende organisaties voor Jeugdbescherming en Jeugdreclassering zegt over de jeugdreclassering het volgende:

“ … als een kind wegglijdt in overlast gevend of crimineel gedrag en ouders/opvoeders niet bij machte zijn daar iets aan te doen (…) kan de rechter een kinderbeschermingsmaatregel en in het jeugdstrafrecht jeugdreclassering opleggen. Ook de officier van justitie, Raad voor de Kinderbescherming en de directeur van een justitiële jeugdinrichting kunnen de opdracht tot jeugdreclassering geven” (p.3).

Het Normenkader zegt ook dat een uitvoerende organisatie in het kader van jeugdreclassering zich moet richten op de volgende resultaten (p.8):

1. De dynamische criminogene factoren7

2. Het handelingsrepertoire en/of gerichtheid op duurzame gedragsverandering bij de betrokken jeugdige is vergroot.

zijn verminderd waardoor de kans op herhaling van delinquent gedrag wordt verkleind.

3. Jeugdige houdt zich aan opgelegde afspraken. 4. Stabiliteit en continuïteit in de opgroei- en opvoedingssituatie is georganiseerd. 6 Om de tekst niet nodeloos ingewikkeld te maken, herhalen we de verdere handleiding niet steeds de aparte vermelding voor schoolverzuim, dat alleen de ontwikkeling van de jeugdige de reden voor starten en afsluiten van de bemoeienis is. Alleen als we dit voor goed begrip van de tekst extra willen benadrukken, noemen we dit. 7 Zie hoofdstuk 3

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 16 © VanMontfoort | SVMN

Deze vier resultaten beschouwt Samen Veilig binnen de SAVE-werkwijze als hoofddoelen van alle maatregelen jeugdreclassering.

Beide overkoepelende doelen van integrale jeugdbescherming zien we ook terug in deze specifieke doelen:

De jeugdreclassering werkt aan het voorkomen van terugval door hoofddoel 1 en 2 (minder criminogene factoren en individuele verandering), daarbij ondersteund door doel 3 (zich houden aan afspraken).

De jeugdreclassering werkt aan herstel en continuïteit door hoofddoel 4 (stabiliteit en continuïteit van de opgroei- en opvoedingssituatie), daarbij ondersteund door doel 3 (zich houden aan afspraken).

Enkele kanttekeningen bij deze vier hoofddoelen:

• Bij doel 1 staat dat de “criminogene factoren zijn verminderd”, maar het gaat natuurlijk om de negatieve kracht of aanwezigheid van die factoren. Een factor zelf is immers alleen maar een concept of een term, en die kan niet ‘verminderen’.

• Verzuimgedrag is weliswaar een overtreding, maar om hierbij van criminogene factoren te spreken (doel 1) gaat wel wat ver. In de SAVE-werkwijze wordt in plaats van de term criminogene factoren (en ook voor risicofactoren) de term belemmerende omstandigheden wordt gebruikt. Daardoor ontstaat eenheid van taal in de werkwijze en in de communicatie met de jeugdige en andere betrokkenen.

• Bij doel 2 benadrukt dat vooral individuele verandering bij de jeugdige voor het voorkomen van herhaling van het delict- of verzuimgedrag van belang is.

• Doel 3 (zich houden aan afspraken) is een heel specifiek doel dat niet pas tegen het einde van de jeugdreclasseringsmaatregel moet zijn bereikt, maar vanaf dag 1 tot en met de laatste dag. Bovendien is doel 3 nooit een doel op zich, maar vooral bedoeld als steun in de rug voor doel 1, 2 en 4.

• En tenslotte laat doel 4 heel duidelijk zien dat ook de jeugdreclassering bij integrale of ‘brede’ jeugdbescherming hoort, met als doel een veilig en positief ontwikkelingsklimaat. Doel 4 staat vermeld als een apart, op zich zelf staand doel, en niet als een doel dat bereikt moet worden om daarmee herhaling van delict- of verzuimgedrag terug te dringen. Een verbinding met het delictgedrag (doel 1 en 2) kan wel aan de orde zijn, maar dat is niet per se noodzakelijk: doel 4 is onder alle omstandigheden een doel bij jeugdreclassering. Daarom wordt bij jeugdreclassering doorgaans (bij jongvolwassenen soms niet) met de ouders/opvoeders en het gezin / de familie gewerkt. Delict- of verzuimgedrag wordt niet altijd veroorzaakt of in stand gehouden door een gezinsprobleem, maar is wel altijd een probleem voor de ouders/opvoeders en vaak ook voor de andere gezins- en familieleden. Het is gedrag waar het gehele gezin / netwerk mee te maken heeft, of men nu wil of niet. De impact van delictgedrag beperkt zich door de reactie van politie, justitie en Samen Veilig nooit tot alleen de jeugdige en het slachtoffer. Ouders/opvoeders, andere gezinsleden en het netwerk worden daarom door de medewerker SAVE (nadrukkelijk) uitgenodigd en aangemoedigd om mee te denken over de stabiliteit en continuïteit in de opgroei- en opvoedingssituatie van hun kinderen (en zo nodig, bij een afwijzende reactie, daarop ‘aangesproken’), voor het bedenken van een plan om de 4 hoofddoelen te bereiken. De SAVE-werkwijze beschouwt hen bij jeugdreclassering als medeverantwoordelijk; niet per se voor het (ontstaan van het) probleem, maar wel voor de oplossing.

Bij de inzet van jeugdreclassering met de SAVE-werkwijze vatten we de vaardigheden van de jeugdige bij zijn ontwikkelingstaken op als het handelingsrepertoire van de jeugdige en de gerichtheid

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 17 © VanMontfoort | SVMN

van de jeugdige op een positieve toekomst, zoals vermeld in het tweede specifieke doel voor de jeugdreclassering in het Normenkader. Als dat repertoire of die gerichtheid tekortschieten, is de kans op herhaling van delictgedrag groter en is er sprake van een bedreigde ontwikkeling. Deze bedreiging kan binnen de jeugdige zelf liggen (bijvoorbeeld door ernstige gedragsproblemen, of psychopathologie), en/of in de omgeving (bijvoorbeeld door ontoereikende vaardigheden van de ouders/opvoeders, gebrek aan dagbesteding, door groepsdruk etc.). Het omgekeerde geldt ook: zowel bij de jeugdige zelf als in zijn omgeving zijn kansen of krachten te vinden om zijn ontwikkeling te ondersteunen.

In onderstaande tabel worden de algemene doelen van de SAVE-werkwijze eerst verbonden aan de vier specifieke doelen voor jeugdreclassering in het Normenkader. Vervolgens worden zij in de meest rechtse kolom verbonden aan veiligheid (van de samenleving en de jeugdige zelf) en ontwikkeling van de jeugdige als primaire doelen van de SAVE-werkwijze. In deze laatste kolom worden ook de begrippen geïntroduceerd die bij de inzet van jeugdreclassering gebruikt worden om de zorgen en krachten aan te duiden.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 18 © VanMontfoort | SVMN

Hoofddoelen SAVE-werkwijze

Specifieke doelen jeugdreclassering (Normenkader)

Vertaling naar veiligheid en ontwikkeling als primaire doelen van jeugdreclassering in de SAVE-werkwijze

Herstel en continuïteit van:

1. Veiligheid 2. Ontwikkeling

1. Afname van de aanwezigheid of ernst van criminogene factoren en daarmee afname van de kans op terugval (einddoel)

Veiligheid in de samenleving - Delict- of verzuimgedrag en / of zich niet houden aan voorwaarden en afspraken (zorgpunten) =

gronden voor de maatregel jeugdreclassering. - Doel 1 = Realiseren van aantoonbaar tegengaan van delictgedrag en / of zich houden aan

voorwaarden en afspraken (minder zorgen, meer krachten) = gronden voor opheffen maatregel jeugdreclassering.

- Doel 1 = Aanpak van criminogene factoren (belemmerende omstandigheden) verandert de kans op terugval. Versterken van krachten ondersteunt dit.

2. Toename handelingsrepertoire en gerichtheid op verandering (einddoel)

Veiligheid samenleving - Doel 2 = Versterken van houding / motivatie en vaardigheden die delictgedrag tegengaan en het

bieden van kansen aan de jeugdige om hieraan te werken (helpende omstandigheden). Ontwikkeling jeugdige

- Doel 2 = Versterken van houding / motivatie en vaardigheden voor ontwikkelingstaken of aanpassing ontwikkelingstaken naar mogelijkheden jeugdige (helpende omstandigheden).

3. Zich houden aan afspraken m.b.t. gestelde voorwaarden (voorwaardelijk doel)

Veiligheid samenleving - Doel 3 = Risicomanagement. Zich houden aan voorwaarden en afspraken (beschermpunten) =

gronden voor opheffen maatregel jeugdreclassering. Veiligheid en ontwikkeling jeugdige zelf

- Doel 3 = Zich houden aan voorwaarden en afspraken is een helpende omstandigheid voor veiligheid van de jeugdige zelf (bij onverhoopt nieuw delictgedrag) en voor herstel en continuïteit van de ontwikkeling.

4. Stabiliteit en continuïteit van de opgroei- en opvoedingssituatie (einddoel)

Veiligheid van jeugdige zelf • Doel 4: Aanpak van belemmerende omstandigheden vergroot de veiligheid voor de jeugdige in de

opgroei- en opvoedsituatie, zowel bij onverhoopt nieuw delictgedrag (schade), als daarbuiten. Versterken van helpende omstandigheden ondersteunt dit.

Ontwikkeling jeugdige - Ongunstige opgroei- en opvoedsituatie = enige grond voor de maatregel jeugdreclassering bij

verzuimgedrag en aanvullende grond bij delictgedrag. - Doel 4: Verbetering van de opgroei- en opvoedingssituatie (ontwikkelingsklimaat) en herstel van de

(emotionele) schade bij de jeugdige zelf (als gevolg van zijn/haar eigen delict- of verzuimgedrag en/of als gevolg van eventuele ondergane mishandeling of verwaarlozing).

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 19 © VanMontfoort | SVMN

2.3.3 BESCHERMING VAN VEILIGHEID EN ONTWIKKELING ALS PUBLIEKE VERANTWOORDELIJKHEID

Ouders en jeugdigen kunnen bij delict- of verzuimgedrag hulp en steun vragen en op initiatief van anderen krijgen, zolang ze daarvoor toestemming geven. Deze toestemming is een hoofdregel. De Nederlandse wet geeft echter bij delict- of verzuimgedrag instanties zoals Samen Veilig, de Raad voor de Kinderbescherming, de politie, de officier van justitie en de rechter bevoegdheden om onderzoek in te stellen en zo nodig maatregelen te nemen om de jeugdige en de samenleving (alle burgers) te beschermen. Ook bestuurlijke bevoegdheden kunnen in dit verband worden ingezet. De overheid zegt dan: “De bemoeienis gaat door, ook al geeft u daar misschien geen toestemming voor. Dat is onze publieke verantwoordelijkheid.“

De wet geeft Samen Veilig en de andere SAVE-partners die verantwoordelijkheid, en daarmee een legitimatie voor bemoeienis, maar dit moet door hen worden ingevuld en toegepast met behulp van kennis, professionele standaarden en expertise. Ook bij de inzet van jeugdreclassering werkt Samen Veilig daarom op basis van specialistische kennis over veiligheid, delict- en verzuimgedrag (Voor een kort overzicht: zie bijlage 1 in deze handleiding), ontwikkeling van jeugdigen (zie bijlage 1 in de basishandleiding), en opvoeden (idem).

Het specifieke van de jeugdreclassering als publieke verantwoordelijkheid is vierledig:

1. We zien bij delictgedrag dat ook de veiligheid van de samenleving in het geding is. Het delictgedrag van de jeugdige heeft gezorgd voor een interventie van politie en justitie, en met die interventie wil de overheid niet alleen de jeugdige (her)opvoeden en straffen, maar ook (nieuwe) slachtoffers veiligheid bieden. De definitie van veiligheid van de SAVE-werkwijze is daarom ook van toepassing op (bestaande en mogelijk nieuwe) slachtoffers.

2. Binnen de jeugdreclassering is alleen de jeugdige formeel cliënt van Samen Veilig, omdat alleen hij voor zijn delict- of verzuimgedrag verantwoordelijk wordt gehouden. De ouders worden wel door politie en justitie (en ook door Samen Veilig) aangesproken op ook hun verantwoordelijkheid, maar niet in een gedwongen kader. Een gezinsbenadering is ook bij jeugdreclassering het uitgangspunt, maar kan niet worden afgedwongen op basis van een uitspraak van de rechter.

3. Het jeugdstrafrecht heeft naast een (her)opvoedende taak ook als doelen de jeugdige te straffen (vergelding), en de veiligheid van de samenleving te versterken (preventie, risicomanagement). Daardoor heeft de jeugdreclassering te maken met beschikkingen, voorwaarden en afspraken die ook met straf en risicomanagement te maken hebben. De jeugdreclassering heeft zelf geen straffende taak, maar moet wel in de uitvoering rekening houden met het feit dat de jeugdige naast de begeleiding ook straf heeft en dat de rechter of officier van justitie heeft besloten tot een of meer vormen van risicomanagement.

4. Het principe van ‘goed genoeg’ betekent dat de bemoeienis van de SAVE-professional kan stoppen als de opgroei- en opvoedsituatie (weer) goed genoeg is. Omdat maatregelen jeugdreclassering aan termijnen zijn gebonden die door de rechter of officier van justitie zijn vastgesteld, is dit niet altijd mogelijk. Het vraagt van de medewerker SAVE dat hij, in geval hij van mening is dat de ‘goed genoeg’ situatie gehaald is, actief het overleg met de Raad en het OM zoekt, om na te gaan of zij, vanuit het ‘goed genoeg’ principe redenerend, bereid zijn mee te zoeken naar mogelijkheden om de bemoeienis minder intensief en beperkend / controlerend te maken, en de regie over het eigen leven weer zo veel als mogelijk bij de jeugdige en ouders te leggen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 20 © VanMontfoort | SVMN

2.4 Eén melding volstaat

Om te kunnen uitgaan van eigen kracht en regie, en om veiligheid en ontwikkeling als verbindende primaire doelen te gebruiken, is de inzet van jeugdreclassering met de SAVE-werkwijze afgestemd en gestroomlijnd met andere diensten binnen Samen Veilig en met hulp en zorg door andere instellingen: één melding volstaat.

Bij delict- of verzuimgedrag wordt, net als bij alle andere diensten, de SAVE-werkwijze als basis ingezet. Het primair proces en de samenwerkingspartners zijn bij uitvoering van jeugdreclasseringsmaatregelen wel anders dan bij de andere diensten, maar er zijn veel meer overeenkomsten dan verschillen. In beide gevallen gaat het om tekorten in de opgroei- en opvoedsituatie. Voor een aanzienlijk deel gaat het om dezelfde jeugdigen.

Vanuit deze visie op integratie van diensten, en beïnvloed door de visie op gebiedsgericht werken (zie § 2.5), kiest Samen Veilig er ook voor dat alle diensten binnen de SAVE-werkwijze in principe kunnen worden uitgevoerd door alle medewerkers in een SAVE-team (op enkele specifieke situaties na); dat houdt dus allround werken in.

De bestuurlijke transitie heeft als doel dat het makkelijker wordt om hulp vanuit verschillende kaders (jeugdzorg, schuldhulpverlening, maatschappelijk werk, etc.) integraal en op elkaar afgestemd aan te bieden. Eén gezin, één plan, één regisseur is het uitgangspunt voor alle zorg voor gezinnen en jeugdigen.

De inzet van jeugdreclassering door SAVE-professionals is ingebed in de jeugdketen, de veiligheidsketen (onder meer in de Veiligheidshuizen) en de volwassenenzorg. Ook in deze bredere keten streeft de SAVE-werkwijze na dat één melding (zoveel als mogelijk) volstaat.

2.5 Gebiedsgericht

Jeugdreclassering wordt zoveel mogelijk in de eigen omgeving ingezet. De SAVE-werkwijze is op deze manier aanvullend op de ‘gewone’ professionele (jeugd)zorg door lokale teams. Als bij (beginnend) delict- of verzuimgedrag gewone zorg niet voldoende is, kunnen jeugdige en ouders via het lokale team een beroep doen op specialistische hulp of behandeling. Het lokale team zal deze en andere ondersteuning op vrijwillige basis outreachend aanbieden. De teams wachten niet af tot ze gevonden worden, maar gaan naar ontmoetingsplekken van jeugdigen en ouders, naar scholen, het jeugdigenwerk, hangplekken, enzovoorts. Als de jeugdige of ouders deze ondersteuning niet willen, of het daarover onderling niet eens zijn, kan het lokale team consult vragen of melding doen bij het SAVE-team. Het SAVE team kan het gezin en de lokale hulpverlening dan ondersteunen (Uitgewerkt in de gelijknamige handleiding ‘Begeleiding zonder maatregel’). De medewerker SAVE kan dan de krachten en zorgen inventariseren, de norm (nog eens duidelijk) stellen en uitleggen, en het maken van een plan faciliteren.

Ook als jeugdige door delictgedrag of schoolverzuim in contact komt met justitie of leerplicht, en er wordt naast een straf een maatregel uitgesproken, is jeugdreclassering ook gebiedsgericht: het SAVE-team betrekt en werkt samen met het lokale team rond de jeugdige en zijn gezin, en zij doen samen met de jeugdige, het gezin en netwerk wat nodig is. Omdat de problematiek van ouders (werkloosheid, schuldenproblematiek, verslaving, criminaliteit, etc.) samen kan hangen met

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 21 © VanMontfoort | SVMN

delictgedrag van de jeugdige, kan door de samenwerking van de medewerker SAVE met het lokale team ook die volwassen problematiek makkelijker worden aangepakt.

Bij nazorg na detentie of gesloten jeugdzorg vraagt gebiedsgericht werken een extra investering door de medewerker SAVE, omdat de jeugdige tijdelijk buiten de eigen context heeft geleefd (en zelfs deels door anderen is opgevoed). De mensen in de eigen leefomgeving, en de jeugdige zelf, moeten dan intensief worden begeleid om de eigen kracht en regie weer vorm en inhoud te geven.

2.6 Een ‘lerende praktijk’

De aanpak van delict- of verzuimgedrag wordt gekenmerkt door onzekerheid, meerduidigheid en ethische vraagstukken. Het is mensenwerk. Professioneel handelen in de jeugdreclassering is een combinatie van sociaal werk, rechtstoepassing en gezondheidszorg. Het interdisciplinaire karakter maakt het noodzakelijk, dat professionals en leidinggevenden expliciet spreken over deze verschillende invalshoeken, zowel met de leden van het gezin als met collega’s.

Onzekerheid is een kenmerk van jeugdreclassering. Zal een jeugdige terugvallen in delict- of verzuimgedrag? Is dit een werkelijk helpende omstandigheid? Dit is niet ideaal, maar is het wel ‘goed genoeg’?

Bij uitvoering van jeugdreclassering verzamelt de medewerker SAVE verhalen en feiten. Er zijn oneindig veel verhalen mogelijk over dezelfde situatie en doorgaans verschillen de verhalen van de betrokkenen. Het is de taak van de medewerker SAVE om deze verhalen een plaats te geven en na te gaan welke relevante feiten hieruit kunnen worden geobjectiveerd. Dat wil zeggen: losgemaakt van het verhaal van een betrokkene en bevestigd door de anderen of door andere bronnen, bij voorbeeld een strafrechtelijke veroordeling.

Deze kenmerken van de SAVE-werkwijze maken een ‘lerende praktijk’ noodzakelijk. In het leerproces van de professionals staat ook bij de inzet van jeugdreclassering reflectie op het eigen handelen in actuele praktijksituaties centraal. Dit gebeurt in het team, tijdens intercollegiaal overleg, intervisie, in de werkbegeleiding en in Methodische Leerbijeenkomsten. Deze bijeenkomsten kunnen ook worden ingezet voor een analyse van kritische beroepssituaties met de samenwerkingspartners.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 22 © VanMontfoort | SVMN

3 De wettelijke basis voor jeugdreclassering

3.1 Het jeugdstraf(proces)recht

De jeugdreclassering heeft een gemengd karakter: het werk bestaat uit a) een op de jeugdige en zijn omgeving gerichte pedagogische interventie en b) advies en voorlichting aan de autoriteiten omtrent de invulling of het verloop van het begeleidingstraject. De jeugdreclassering begeleidt dus niet alleen jeugdigen, maar kan ook van de Raad het verzoek krijgen over de jeugdige een strafadvies uit te brengen aan de kinderrechter of het OM. De Raad is eindverantwoordelijk voor dit strafadvies.

Een maatregel jeugdreclassering wordt opgelegd wanneer een jeugdige een misdrijf heeft gepleegd (of schoolverzuim: geen misdrijf maar een overtreding) en er - naast straf - hulpverlening voor hem geïndiceerd is. Dit is mogelijk vanaf 12 jaar, en, door de introductie in 2014 van het adolescentenstrafrecht, is het mogelijk dat een jeugdige tot en met 22 jaar een maatregel jeugdreclassering opgelegd kan krijgen, waarbij hij begeleid kan worden tot en met zijn 24e jaar. Dit is een brede leeftijdsgroep, die verantwoordelijk is voor het leeuwendeel van de criminaliteit in ons land. Slechts een kwart van de delicten in Nederland wordt gepleegd door mensen van 25 jaar of ouder.

In dit hoofdstuk bespreken we de wettelijke basis waarmee de overheid dit ingrijpen in het leven van jeugdigen legitimeert, wat zij dan kan doen, en hoe zij dat mag doen.

Onder ‘doen’ verstaan we dus:

- Wat is er mogelijk in termen van straf en behandeling? Wat staat de wet ons toe om jeugdigen mee te straffen en behandelen? In welke situaties, bij welke jeugdigen of bij welk type misdrijven verschilt dit van elkaar? Welke taken en verantwoordelijkheden hebben de rechter, officier van justitie, jeugdreclassering of detentie daarin? Regels hierover zijn vastgelegd in het Wetboek van Strafrecht (Sr) en noemen we het materiele jeugdstrafrecht. Dit strafrecht wordt in § 3.3. besproken. Voorafgaand daaraan bespreken we de leeftijdscategorieën in § 3.2.

- Hoe verloopt het proces van aanhouding tot en met afsluiting van de bemoeienis? Welke regels en rechten gelden bij het opleggen van straf en behandeling voor jeugdigen en wat mag / moet elke organisatie op welk moment doen? Wat doet bijvoorbeeld de Raad voor de Kinderbescherming op verschillende momenten in het gehele traject? Of: waar en hoe lang mag een jeugdige worden vastgehouden? De regels en rechten rond het jeugdstrafproces zijn vastgelegd in speciale artikelen voor jeugdigen in het Wetboek van Strafvordering (Sv). Dit geheel noemen we het formele jeugdstrafrecht, dat we in § 3.4 bespreken8

Kennis van de wet- en regelgeving in het materiele en formele jeugdstraf(proces)recht is voor medewerkers SAVE zeer belangrijk. De medewerker SAVE moet zich bijvoorbeeld bij het uitbrengen van een strafadvies vooral de vraag stellen: wat is, met het oog op het pedagogische karakter van het jeugdstrafrecht, een geëigende straf voor deze jeugdige om ervoor te zorgen dat hij niet meer in

.

8 Op basis van het formele jeugdstrafrecht zijn landelijke richtlijnen opgesteld door het Openbaar Ministerie, waarin is opgenomen hoe de officier van justitie met verschillende type daders en type delicten moet omgaan: Richtlijnen voor strafvordering jeugdigen en adolescenten (sinds maart 2014 gewijzigd). Ook voor de medewerker SAVE / jeugdreclasseerder is dit een belangrijk, overzichtelijk referentiedocument.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 23 © VanMontfoort | SVMN

herhaling valt, veilig is en zich positief ontwikkelt? En wat zijn vooral de mogelijkheden gezien zijn situatie (en hier komt de wetskennis van pas):

• “Een boete is niet handig, omdat deze jeugdige helemaal geen inkomen heeft en hij daardoor alleen maar meer in problemen komt.”

• “Behandeling is nodig, omdat zijn delictgedrag steeds voortkomt uit zijn drugsverslaving / problemen met zijn agressie.”

• “Een werkstraf is voldoende, omdat er geen ernstige problemen zijn gevonden in zijn functioneren, waardoor een leerstraf niet nodig is. De ouders zullen de jeugdige zeker ondersteunen de werkstraf vol te houden”

• “Onvoorwaardelijke jeugddetentie is niet verstandig, omdat deze jongen zeer beïnvloedbaar is en een omgeving met andere probleemjeugdigen werkt niet stimulerend in het voorkomen van zijn delictgedrag.”

De officier van justitie en de Raad zullen zich nog buigen over deze vraag, waarbij de officier ook de ernst van het feit en de justitiële geschiedenis in ogenschouw zal nemen. De medewerker SAVE kijkt dus vooral inhoudelijk (wat is er aan de hand en wat is mogelijk en nodig), en betrekt zijn wetskennis hierbij. Het OM en de rechter kijken niet alleen inhoudelijk, maar zullen ook proberen te voorkomen dat de jeugdige steeds dieper in de (steeds strengere) justitieketen terechtkomt, maar tegelijk straffen als dat onvermijdelijk is (straf is een uiterste middel). Als zij straffen, moet dat altijd een pedagogische component hebben. Dat is de kern van het jeugdstrafrecht.

Het materiele en formele jeugdstraf(proces)recht verschilt daarom in bepaalde opzichten aanzienlijk van volwassenenstraf(proces)recht. De reden daarvan is, dat jeugdigen tot 23 jaar nog niet ‘af’ zijn, zo is uit onderzoek gebleken. Omdat de hersenen tot ongeveer die leeftijd nog niet volledig zijn ontwikkeld, zijn ze (zo is de gedachte) nog niet volledig aansprakelijk voor hun daden. Strafrechtelijk optreden tegen jeugdcriminaliteit staat dan ook zoveel mogelijk in het teken van ‘pedagogische doelen’, zoals het opvoedingsbelang en de beschermingsgedachte (publieke verantwoordelijkheid). Dit ‘beschermde gebied’ is vastgelegd in speciale wetsartikelen voor jeugdigen (artt. 77a – 77hh Sr. en artt. 486 – 505 Sv).

De andere kant van het verhaal is dat de samenleving zoveel mogelijk moet worden beschermd tegen jeugdcriminaliteit. Ook dat is een publieke verantwoordelijkheid. Met het oog daarop moet er soms stevig worden opgetreden, opvoedingsbelang of niet. De samenwerkingspartners binnen het jeugdstraf(proces)recht proberen daarin samen een goede balans te vinden. Dus wel sancties die – zowel door de jeugdige als door de samenleving – als een echte afschrikwekkende straf worden ervaren, en die ook bijdragen aan de bescherming van de samenleving tegen jeugdcriminaliteit, maar waarmee tevens de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige wordt gediend.

Voor de wijze waarop de strafrechtelijke sancties voor jeugdigen ten uitvoer worden gelegd, en de waarborgen waarmee deze tenuitvoerlegging is omringd, hebben (de totstandkoming van) het IVRK, en meer algemeen de tendens van de afgelopen decennia om de jeugdige als rechtssubject meer eigen rechten toe te kennen, een belangrijke rol gespeeld. Jeugdigen hebben klachtrechten (art 65 t/m 73 BJJ), zoals bijvoorbeeld het recht van beroep bij de beroepscommissie van de Raad voor Strafrechttoepassing en Jeugdbescherming (RSJ). Een ander voorbeeld is het recht van beroep bij de RSJ (na bezwaar) voor gedetineerde jeugdigen tegen een beslissing van de selectiefunctionaris over plaatsing of overplaatsing, of tegen beslissingen over verlof, proefverlof, strafonderbreking of deelname aan een scholings- en trainingsprogramma.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 24 © VanMontfoort | SVMN

3.2 Leeftijdscategorieën

Tegenwoordig gelden voor het jeugdstraf(proces)recht de volgende (gefixeerde) leeftijdgrenzen:

Voor verdachten jonger dan 12 jaar (ten tijde van het begaan van het delict) geldt: geen strafrechtelijke aansprakelijkheid, dus geen vervolging mogelijk wegens een strafbaar feit (inclusief schoolverzuim). Zie art. 486 Sv. Er is dan sprake van een onweerlegbaar vermoeden van ontoerekenbaarheid. Wel zijn andere maatregelen mogelijk als er een strafbaar feit is gepleegd. De civielrechtelijke jeugdbeschermingsmaatregelen bieden hier een ingang, omdat daarbij als uitgangspunt geldt dat de ouders verantwoordelijk zijn voor de opvoeding van de jeugdige van jonger dan 12 jr. Zij kunnen in hun verantwoordelijkheid en zorgplicht tekort schieten, hetgeen bijv. kan leiden tot een onder toezichtstelling en zelfs tot uithuisplaatsing (vgl. de beschermingsgedachte).

Let wel: strafrechtelijke opsporing van ‘12-minners‘ is wel steeds mogelijk. In art. 487 Sv. is een aantal artikelen uit het volwassenenstrafprocesrecht van toepassing verklaard op jeugdigen jonger dan 12 jaar. Zo kunnen ze worden aangehouden en opgehouden voor verhoor (voor maximaal 6 uur), maar kunnen ze niet in verzekering worden gesteld of voorlopig worden gehecht.

Voor jeugdigen van 12 jaar en ouder geldt het speciale (materiële) jeugdstrafrecht, dat voor een belangrijk deel afwijkt van het volwassenenstrafrecht (art. 77a e.v. Sr.), en het speciale jeugdstrafprocesrecht, dat slechts op enkele punten afwijkt van het gewone volwassenen strafprocesrecht (vgl. art. 488 Sv.).

o Voor jeugdigen van 12 tot 18 jaar (ten tijde van het begaan van het delict) gelden dus niet alleen de bijzondere materieelrechtelijke bepalingen, maar ook de bijzondere procesrechtelijke bepalingen (de artt. 486 e.v. Sv).

o Het stelsel gaat uit van een trapsgewijs overgangsgebied tussen jeugdstrafrecht en volwassenenstrafrecht. Uitgangspunt is: toenemende strafrechtelijke aansprakelijkheid met het klimmen der jaren.

o De kinderrechter kán ten aanzien van 16 en 17-jarigen het (materieelrechtelijke) volwassenenstrafrecht toepassen i.p.v. het jeugdstrafrecht als de rechter daartoe de gronden aanwezig acht wegens:

de ernst van het begane feit de persoonlijkheid van de jeugdige (ten tijd van de berechting) de omstandigheden waaronder het feit is begaan (art. 77b lid1 Sr.)

o Anderzijds kán de rechter ten aanzien van 18 tot en met 22 jarigen het (materieelrechtelijke) jeugdstrafrecht toepassen als de rechter daartoe de gronden aanwezig acht wegens:

de persoonlijkheid van de jeugdige (ten tijd van de berechting) de omstandigheden waaronder het feit is begaan (art. 77c lid 1 Sr.)

In dit geval geldt wel het gewone (volwassen) strafprocesrecht, want jeugdstrafprocesrecht geldt altijd tot 18 jaar (t.t.v. het delict).

o Ten slotte gelden voor jeugdigen tot 18 jaar speciale regels voor de executiefase (ten uitvoer leggen van een onvoorwaardelijke straf – detentie of PIJ). Deze regels vinden we in de Beginselenwet Justitiële Jeugdinrichtingen (BJJ). Vrijheidsstraffen en -maatregelen moeten ten uitvoer worden gelegd in speciale penitentiaire inrichtingen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 25 © VanMontfoort | SVMN

3.3 Het materiële jeugdstrafrecht

In deze paragraaf bespreken we wat de mogelijkheden zijn voor straf en behandeling van jeugdigen. Hierbij geven we in de tekst regelmatig onder welke omstandigheden een mogelijkheid kan worden ingezet. Opdat moment gaat het over het formele jeugdstrafrecht. We duiden dit aan met het kopje “Formeel:…”

Voorop staat het volgende: Bij voorkeur moet eerst worden gekozen voor alternatieve of buitengerechtelijke afdoening (ook wel diversie of rechtsomlegging genoemd). De jeugdige wordt dan niet vervolgd door het OM. Hij blijft buiten ‘het justitiële circuit’. We zie dit in de mogelijkheden 1 tot en met 3:

1. Het politie-sepot (bij zogenoemde ‘bagatelzaken’). Formeel: er wordt volstaan met een

waarschuwing (‘reprimande’) en het overdragen van de jeugdige aan de ouders, die hem of haar van het politiebureau moeten komen ophalen. De politie maakt geen proces-verbaal minderjarigen (PVM) op. Voorbeeld: een jeugdige gooit in de bioscoop een plastic fles tegen het projectscherm. Een jeugdige brengt een dvd niet terug naar de winkel.

2. Vrijwillige deelname aan een Halt-afdoening voor maximaal 20 uur (art. 77e Sr). Formeel: De politie maakt wel een PVM op, maar de jeugdige kan door deelname aan Halt voorkomen dat de opsporingsambtenaar het PVM aan het Openbaar Ministerie (OM) stuurt. Het OM kan dan eventueel beslissen tot een transactie of afdoening (zie 3 of 4), en dan heeft de jeugdige als resultaat ook een strafblad. De jeugdige kan dit alles voorkomen door bijvoorbeeld taken of werkzaamheden te doen in relatie tot het delict, of tot algemeen nut, of tot schadeherstel bij de benadeelde. Dit kan alleen bij bepaalde typen ‘Halt-waardige’ delicten (bijvoorbeeld: vernielingen, brandstichting, graffiti, diefstal, baldadig gedrag, bezitten van illegaal vuurwerk en het afsteken van vuurwerk buiten de toegestane tijd). Als de jeugdige de afspraken niet nakomt, wordt het OM alsnog ingelicht.

3. De OM-transactie of schikking is de volgende stap. Voor een groot aantal overtredingen kan de officier van justitie aan de jeugdige een transactievoorstel doen. Een transactievoorstel kan bestaan uit: Boete Afstand doen van voorwerpen, al of niet in beslag genomen, Gehele of gedeeltelijke vergoeding van de door het strafbare feit veroorzaakte schade, Een taakstraf (die in deze constructie formeel geen straf is, maar een voorwaarde ter

voorkoming van vervolging).

Formeel: Gaat de jeugdige met dit voorstel akkoord, dan wordt hij niet gedagvaard. Als de jeugdige het aanbod van een transactie niet aanvaardt, kan de officier van justitie de zaak alsnog voor de rechter brengen ("dagvaarden"). De rechter buigt zich vervolgens over de zaak. Dit kan verschillende gevolgen hebben: er kan een zwaardere of lichtere straf worden opgelegd, maar de jeugdige kan ook worden vrijgesproken.

4. De OM-afdoening gaat weer een stap verder. Een transactie is een voorstel om vervolging te voorkomen; de OM-afdoening is een beschikking: het OM legt een sanctie op. Dat wordt als een daad van bestraffing gezien. We komen nu op het ‘werkgebied’ van de jeugdreclassering. Alleen de meer zwaardere zaken (denk bijvoorbeeld aan herhaalde diefstallen, betrokken zijn bij een

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 26 © VanMontfoort | SVMN

vechtpartij, anderen jeugdigen aanzetten tot vandalisme en zelf ook meedoen) komen bij de jeugdreclassering: rechtsomlegging vindt vaak in de voorfase plaats, waarin er nog geen betrokkenheid is van de jeugdreclassering9

. Een OM-afdoening is voor jeugdigen de lichtste vorm van straf. Dit moet bij jeugdigen altijd worden gecombineerd met aandacht voor de opgroei- en opvoedingssituatie. De OM-afdoening kent daarom in de context van het jeugdstrafrecht de volgende bijzondere sancties:

a. De ‘aanwijzing’ (een soort bijzondere voorwaarde) dat de jeugdige zich richt naar de aanwijzingen van de jeugdreclassering van de gecertificeerde instelling, of dat de jeugdige van 16 jaar of ouder zich richt naar de aanwijzingen van een reclasseringsinstelling, voor maximaal 6 maanden. Dit is de zgn. Maatregel van Toezicht en Begeleiding (T&B) volgens het zogeheten officiersmodel (art. 77f-1 Sr).

b. En, apart of met de maatregel T&B: het opleggen van een taakstraf voor maximaal 60 uur volgens het officiersmodel (art. 77f-2 Sr). Voor zover de taakstraf nog kan worden opgelegd in het kader van een transactie (dat is afhankelijk van het type delict), mag de taakstraf maximaal 40 uur omvatten.

Formeel: Het is bij een OM-afdoening geen voorwaarde dat de jeugdige akkoord gaat, zoals bij een transactie. Een jeugdige moet in verzet komen tegen de beslissing van het OM als hij het er niet mee eens is: het vergt dus een actieve houding van de jeugdige om te voorkomen dat de strafbeschikking ten uitvoer wordt gelegd: dat is niet zo bij een transactie.

De jeugdige kan door het voldoen aan de aanwijzing, of door het verrichten van de taakstraf, erger voorkomen. In die zin kan worden gesproken van ‘voorwaardelijke of alternatieve afdoening’. Tegelijkertijd kan het OM met deze aanwijzing en met de taakstraf gericht (gedragsbeïnvloedend) sturen met als stok achter de deur een ‘echte’ strafrechtelijke sanctie.

c. Ten slotte is er het voorwaardelijk sepot, bijvoorbeeld in het kader van een bemiddeling (in het voortraject) tussen jeugdige en slachtoffer voor wat betreft de schadevergoeding aan het slachtoffer. Bij schadevergoeding kan het OM besluiten te seponeren.

Als alternatieve of buitengerechtelijke afdoening geen soelaas biedt, kan de rechter worden ingeschakeld en kan worden gekozen voor een voorwaardelijke of onvoorwaardelijke strafrechtelijke sanctie, waarin een opvoedkundig/pedagogisch karakter wordt ‘ ingebouwd’. Mogelijke uitspraken van de kinderrechter zijn:

5. De voorwaardelijke niet ten uitvoerlegging van strafrechtelijke sancties, ook wel ‘voorwaardelijke straf’ of ‘voorwaardelijke veroordeling’ genoemd (Art. 77z Sr): voorwaardelijke boete. voorwaardelijke taakstraf. voorwaardelijke gedragsbeïnvloedende maatregel (GBM). voorwaardelijke jeugddetentie. voorwaardelijke PIJ-maatregel.

9 Wel is het zo, dat de jeugdreclassering invloed heeft om binnen de begeleiding tot aan de zitting bepaalde mogelijkheden te benutten (zoals herstelrechtelijke mogelijkheden).

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 27 © VanMontfoort | SVMN

In essentie betekent dit, dat de kinderrechter tegen de jeugdige zegt: ‘Voor wat je gedaan hebt is een straf zeker op zijn plaats, maar ik voer die straf pas uit als je je niet houdt aan de voorwaarden die ik nu stel. Als je je aan de voorwaarden houdt, hef ik ze na X maanden op, en de straf gaat dan ook niet door. Als je dat niet doet, krijg je alsnog deze straf’.

• De rechter verbindt aan de niet-tenuitvoerlegging ‘bijzondere voorwaarden’ 10

waaraan moet worden voldaan binnen een bepaalde proeftijd van maximaal 2 jaar, naast de algemene voorwaarde dat de jeugdige zijn delictgedrag niet herhaalt.

• De rechter kan de bijzondere voorwaarde bij een jeugddetentie, taakstraf of gedragsbeïnvloedende maatregel ‘opleggen’ dat de jeugdige zich richt naar de aanwijzingen van de jeugdreclassering: de daarnet al besproken Maatregel Toezicht en Begeleiding. Daartoe wordt de jeugdreclassering van een gecertificeerde instelling ingeschakeld. In het kader van deze maatregel kan de kinderrechter ook kiezen voor de Individuele Trajectbegeleiding Criminaliteit Etnische Minderheden, afgekort als ITB CRIEM en voor de Individuele Trajectbegeleiding Plus, ITB Plus (voorheen: ITB Harde Kern of ‘HKA’ – Harde Kern Aanpak). We moeten hier denken aan zwaardere delicten dan bij een OM-afdoening, zoals fors gebruik van geweld, herhaald inbreken, zedendelicten, of afpersing.

• De voorwaarden die in het kader van voorwaardelijke niet-tenuitvoerlegging kunnen worden opgelegd, mogen worden uitgebreid met voorwaarden als: het volgen van onderwijs. elektronisch toezicht. locatieverboden en –geboden. strafdienstplicht.

Daarnaast is er een ‘time-out-mogelijkheid’ ingevoerd voor het geval de jeugdige zich niet houdt aan de voorwaarden bij de voorwaardelijke PIJ-maatregel, of zich niet houdt aan het behandelprogramma van de ‘gedragsbeïnvloedende maatregel (GBM)’. Dat betekent een tijdelijke vrijheidsbeneming.

Met deze voorwaardelijke niet-ten-uitvoerlegging van de strafrechtelijke sanctie heeft de rechter eveneens – net als in het kader van de alternatieve afdoeningsvormen in het voortraject – een instrument in handen om de jeugdige ‘opvoedkundig te sturen’, met als stok achter de deur de ten uitvoerlegging van de straf.

Eerder zagen we al dat vergelijkbare bijzondere voorwaarden een rol kunnen spelen bij de OM-afdoening. Zojuist bespraken we de voorwaarden die de rechter oplegt tijdens de rechtszitting. Er is echter nog een derde mogelijkheid of moment waarop bijzondere voorwaarden kunnen worden gesteld: de rechter-commissaris (ook een rechter) kan ze verbinden aan de voorwaardelijke schorsing van de voorlopige hechtenis. (Art. 493-6 Sv.)

6. Een andere strafrechtelijke stok achter de deur is de vervangende jeugddetentie, die de rechter moet vaststellen voor het geval de jeugdige een taakstraf niet naar behoren verricht, of niet naar behoren meewerkt aan een Gedragsmaatregel die de rechter als sanctie heeft opgelegd. In geval van een geldboete kán de rechter vervangende jeugddetentie vaststellen.

We zien bij 5 en 6 dus twee vormen van tenuitvoerlegging:

10 Zie art. 14c Sr. en ook § 3.4.2 in deze handleiding voor alle bijzondere voorwaarden. Die gelden ook in het jeugdstrafrecht.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 28 © VanMontfoort | SVMN

De tenuitvoerlegging van de voorwaardelijke straf of maatregel (als de jeugdige zich niet aan de voorwaarden houdt), waarin de jeugdreclassering een rol kan hebben.

De tenuitvoerlegging van de vervangende jeugddetentie als de veroordeelde een bepaalde opgelegde straf/maatregel niet naleeft. De jeugdreclassering kan dan alsnog betrokken worden in het kader van verplichte nazorg na detentie.

7. Minder zwaar, maar wel thuishorend in het rijtje sancties, is een door de rechter op te leggen taakstraf, die van langere duur kan zijn dan het OM kan opleggen in het kader van de OM-afdoening. De door de rechter op te leggen taakstraf kan inhouden: een ‘pedagogische’ werkstraf of een leerstraf (art. 77h lid 2 Sr). Alweer een instrument om de jeugdige delinquent het juiste pad op te sturen (vooral in combinatie met de vervangende jeugddetentie). Bij bepaalde ernstige zeden- en geweldsdelicten is de mogelijkheid van een taakstraf uitgesloten, tenzij naast de taakstraf tevens jeugddetentie, een gedragsmaatregel of een PIJ-maatregel wordt opgelegd (art. 77ma Sr nieuw).

8. En als het echt niet anders kan, resten nog slechts de echt gevoelige strafrechtelijke sancties (in

de zin van leedtoevoeging) zoals a) Jeugddetentie (een straf, waaraan bij jeugdigen altijd behandeling/heropvoeding wordt

toegevoegd). b) PIJ: plaatsing in een jeugdinrichting (een maatregel om de jeugdige te kunnen

behandelen/heropvoeden en in dat verband ook te mogen opsluiten, waarbij we moeten denken aan zeer ernstige gewelds- en zedendelicten),

Beide sancties hebben dus een opvoedend karakter (art. 77i e.v. en 77s e.v.). Bij een PIJ staat de noodzaak voor behandeling/heropvoeding voorop, op grond van de persoon van de jeugdige en de aard en omstandigheden van het delict. Bij jeugddetentie staat de straf voorop, maar omdat het een jeugdige betreft moet de straf een pedagogisch karakter hebben.

En er zijn de wat minder ingrijpende sancties, zoals:

c) Een geldboete (art. 77l e.v. Sr), d) Ontzegging van de rijbevoegdheid ( art. 77r Sr), e) of één van de andere bijkomende straffen (en maatregelen) die staan vermeld in art. 77h

Sr. Hierbij hoort ook het ‘rechterlijk gebieds- of contactverbod’. Deze maatregel is niet uitgesloten verklaard in art. 77a Sr, dus ook van toepassing in het jeugdstrafrecht.

9. Een bijzondere strafrechtelijke maatregel, die voortvloeit uit de politieke wil van de laatste

decennia om enerzijds recht te doen aan de opvoedings- en beschermingsgedachte en anderzijds de voortdurend toenemende jeugdcriminaliteit serieus aan te pakken, is de al eerder genoemde maatregel betreffende het gedrag van de jeugdige: de Gedragsbeïnvloedende Maatregel (GBM) of de Gedragsmaatregel. Art. 77w-77wd Sr. Hierbij zijn de interventies die de jeugdige moet volgen meteen al onderdeel van het vonnis door de rechter, evenals de maatregel T&B die doorgaans ook onderdeel is van de GBM.

3.3.1 ZITTEN: DE EXECUTIE VAN VRIJHEIDSBENEMENDE SANCTIES

Een bijzonder kenmerk van het penitentiaire jeugdrecht is, dat de vrijheidsbenemende sancties ten uitvoer worden gelegd in speciale inrichtingen, met speciale regimes, die veelal in het kader staan van (her)opvoeding. Daarnaast is nazorg na jeugddetentie inmiddels verplicht gesteld.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 29 © VanMontfoort | SVMN

• Justitiële Jeugdinrichtingen

Voor vrijheidsbeneming gelden speciale wetten: de beginselenwetten. Naast wetten voor gewone gevangenisstraf en voor tbs’ers met dwangverpleging is er voor jeugdigen die van hun vrijheid worden beroofd de Beginselenwet Justitiële Jeugdinrichtingen (BJJ) Deze wet geeft regels over de tenuitvoerlegging van opgelegde vrijheidsbenemende straffen en maatregelen in het jeugdrecht.

Vrijheidsstraffen of vrijheidsbenemende maatregelen of dwangmiddelen worden ten uitvoer gelegd in ‘inrichtingen’. Art 8 BJJ somt de verschillende categorieën jeugdigen (en redenen voor vrijheidsbeneming) op voor wie (waarvoor) de inrichtingen zijn bedoeld. Enkele voor de jeugdreclassering belangrijke punten hieruit zijn:

Art. 2 lid 1 BJJ: vrijheidsbeneming kan op 2 manieren: door opsluiting in een inrichting en in de vorm van deelname aan een scholings- en trainingsprogramma (geregeld in art. 3 BJJ).

Art. 2 lid 2 BJJ omschrijft de doelstelling van de tenuitvoerlegging van: ‘de tenuitvoerlegging wordt aangewend voor de opvoeding van de jeugdige en zoveel mogelijk dienstbaar gemaakt aan de voorbereiding op diens terugkeer in de maatschappij’ (in lijn met het IVRK).

Art. 9 BJJ: voor inrichtingen geldt in beginsel een gescheiden opvang van jongens en meisjes.

Art. 10 BJJ : er wordt onderscheid gemaakt naar de graad van beveiliging. o Beperkt beveiligd: open inrichtingen of afdelingen. o Normaal beveiligd: gesloten inrichtingen of afdelingen.

Art. 20 BJJ schrijft voor dat de directeur van de inrichting uiterlijk binnen drie weken na de binnenkomst van de jeugdige een perspectiefplan vaststelt.

Art. 22c schrijft voor dat voor jeugdige een ‘individuele trajectbegeleiding’ krijgt. Art. 22d regelt de mogelijkheid om de jeugdige aan wie een PIJ-maatregel is opgelegd, ter

observatie voor maximaal 7 weken te plaatsen in een daartoe aangewezen inrichting.

• De overgang van PIJ naar TBS

Als een jeugdige op zijn 16e of 17e een PIJ-maatregel opgelegd heeft gekregen, dan kan hij in theorie nog tot zijn 22e of 23e in een jeugdinrichting moeten verblijven. Namelijk, de PIJ-maatregel kan maximaal 7 jaar duren (zie § 3.3.2 Maxima). Op basis van de Beginselenwet Verpleging Ter beschikking gestelden (BVT) kan de jeugdige die is veroordeeld tot een PIJ-maatregel ook in een Tbs-kliniek worden geplaatst (als dat voor de behandeling wenselijk is). Maar de regels van het jeugdstrafrecht (PIJ-maatregel) blijven dan van toepassing. De veroordeelde wordt dan geen Tb-gestelde. Andersom kunnen ter beschikking gestelden niet in een jeugdinrichting worden geplaatst, met uitzondering van 16-17 jarigen op wie o.g.v. art. 77b Sr het volwassenenstrafrecht van toepassing is verklaard, en aan wie TBS is opgelegd. Dat kan echter alleen voor zover ze de leeftijd van 21 jaar nog niet hebben bereikt, en de Minister of de rechter heeft bepaald dat de jeugdige gelet op diens ontwikkeling in een jeugdinrichting moet worden geplaatst.

Naast het bovenstaande is het door het adolescentenstrafrecht ook mogelijk geworden om een PIJ-maatregel om te zetten naar een Tbs-maatregel.

• Tenuitvoerlegging jeugddetentie ouder dan 18 jaar

Jeugddetentie wordt wel gewoon ten uitvoer wordt gelegd in een jeugdinrichting als de veroordeelde 18 jaar is geworden tijdens het uitzitten van zijn straf.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 30 © VanMontfoort | SVMN

3.3.2 MAXIMA

In het materiële jeugdstrafrecht zijn er geen strafmaxima per delict, maar geldt een algemeen strafmaximum dat afhankelijk is van de leeftijd van de jeugdige dader. (Zie art. 77h t/m 77gg Sr).

Ook moet er op worden gewezen dat poging, voorbereiding, deelneming en medeplichtigheid, alsmede de samenloopregels, in het jeugdstrafrecht geen invloed hebben op de strafmaxima en de feitelijk op te leggen sancties (art. 77gg Sr). Dat kan tot minder hoge straffen leiden.

• De maximale geldboete die kan worden opgelegd bedraagt 4.050 Euro.- (art. 77l lid 1 Sr). Overigens mag die niet uitstijgen boven de boete waarmee de afzonderlijke strafbare feiten worden bedreigd.

• Deelname aan een Halt-project mag maximaal 20 uur duren (art. 77e\ lid 4 Sr). • Het opleggen van een taakstraf volgens het officiersmodel (art. 77f lid 2 Sr) mag maximaal 60

uur (OM-afdoening) respectievelijk maximaal 40 uur (transactie zolang die nog mogelijk is) omvatten.

• De Maatregel van Toezicht en Begeleiding volgens het ‘officiersmodel’ in het kader van de OM-afdoening (art. 77f-1 Sr) mag maximaal 6 maanden duren.

• De duur van een taakstraf (werkstraf of leerstraf) na vonnis bedraagt maximaal 200 u. (art. 77m lid 2 Sr). En in geval van een combinatie van taakstraffen, dus een werk- en een leerstraf: maximaal 240 u. (art. 77m lid 6 Sr). Deze maximale aantallen uren taakstraf moeten wel binnen bepaalde termijnen worden verricht.

• Voor de Maatregel van Toezicht en Begeleiding na vonnis, en andere gedragsbeïnvloedende voorwaarden in het kader van de voorwaardelijke niet tenuitvoerlegging van sancties geldt de normale proeftijd: maximaal 2 jaar (art. 77y Sr).

• De Gedragsbeïnvloedende Maatregel mag voor (minimaal 6 maanden en) maximaal 1 jaar worden opgelegd, één maal te verlengen met ten hoogste eenzelfde termijn.

• De duur van jeugddetentie is: o voor jeugdigen van 12 t/m15 jr. maximaal 12 maanden, o en voor overige jeugdigen (16-17 jarigen en onder omstandigheden ook jong

volwassenen voor wie het jeugdstrafrecht van toepassing is op basis van art, 77c Sr.: maximaal 24 maanden (art. 77i Sr).

• De duur van de PIJ-maatregel is maximaal 3 jaar. Echter, deze termijn bij een zeden- of geweldsdelict worden verlengd tot maximaal 5 jaar, respectievelijk (in geval van een ontoerekeningsvatbare dader) tot 7 jaar indien dit met het oog op de algemene veiligheid van personen en in het belang van een zo gunstig mogelijke verdere ontwikkeling van de verdachte noodzakelijk wordt geacht (zie art. 77s en 77t).

o De PIJ-maatregel eindigt voorwaardelijk 1 jaar voor de maximum termijn (dus na 2, 4 of 6 jaar), met het oog op de nazorg. Het art. 77ta Sr heeft betrekking op de voorwaarden waaraan de jeugdige in het kader van de voorwaardelijke beëindiging moet voldoen.

En ten slotte: De verjaringstermijnen met betrekking tot misdrijven zijn ten opzichte van het volwassenenstrafrecht de helft korter, uitgezonderd voor bepaalde zedendelicten door 16-17-jarigen (art. 77d)

Al deze maxima duiden er op dat in het jeugdstrafrecht de straffen over het algemeen aanzienlijk milder uitvallen dan in het volwassenenstrafrecht.

3.3.3 HET JURIDISCH KADER BIJ DE AANPAK VAN SCHOOLVERZUIM

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 31 © VanMontfoort | SVMN

De Leerplichtwet (Lpw 1969) omvat de volledige leerplicht en de kwalificatieplicht. Kinderen moeten vanaf hun vijfde tot hun achttiende jaar naar school. Vanaf 12 jaar kunnen niet langer alleen de ouder(s)/verzorger(s), maar ook de leerplichtige jeugdige zelf worden aangesproken op schoolverzuim (Art. 2 leden 1 en 3, art. 4a lid 1 en art. 4c lid 1 Lpw 1969.)

• Wettelijk verzuim

Wettelijk verzuim is het verzuim waarvan de school verplicht is het te melden aan de leerplichtambtenaar, te weten ongeoorloofd verzuim van 16 uur les of praktijktijd gedurende een periode van vier opeenvolgende lesweken (Art. 21 Lpw en 21a Lpw 1969.) De verplichting voor de ouder/opvoeder om te zorgen dat een jeugdige niet verzuimt, begint op de eerste schooldag van de maand volgende op die waarin de jeugdige de leeftijd van 5 jaar bereikt. Vanaf 12 jaar is de jeugdige zelf ook verantwoordelijk om de school waaraan hij als leerling staat ingeschreven geregeld te bezoeken en kan hij verantwoordelijk gehouden worden voor zijn eigen schoolverzuim (Art. 2 lid 3 en art. 4c lid 1 Lpw 1969.)

Er zijn verschillende soorten wettelijk verzuim:

a) Absoluut verzuim: een leerplichtige jeugdige staat niet op school ingeschreven. Bij absoluut verzuim zijn de ouders/opvoeders verantwoordelijk, dus kunnen alleen de ouders/opvoeders worden vervolgd (Art. 2 lid 1 en art. 4a lid 1 Lpw 1969.) Als de Raad onderzoek doet bij absoluut verzuim (bijv. op verzoek van het OM) kan het alleen een civiel onderzoek zijn, aangezien er geen strafzaak is van de minderjarige.

b) Relatief verzuim: een jeugdige staat wel op school ingeschreven maar verzuimt gedurende een bepaalde tijd de lessen/praktijk. Ook veelvuldig te laat komen kan hiertoe worden gerekend. Relatief verzuim is onder te verdelen in luxe verzuim en signaal verzuim.

o Luxe verzuim is een vorm van relatief verzuim waarbij zonder toestemming van het hoofd van de school of de leerplichtambtenaar buiten de vastgestelde schoolvakanties om van school wordt verzuimd, waarbij het eigen belang (bijv. t.b.v. een vakantie) van ouders/ verzorgers of jeugdige prevaleert boven dat van schoolbezoek. Ouders /verzorgers zijn verantwoordelijk voor dit verzuim. De jeugdige wordt in principe niet als verantwoordelijk aangemerkt, tenzij de jeugdige (bijv. met vrienden) zélf op vakantie gaat (Art. 2 lid 1 en 3, art. 4a lid 1 en art. 4c lid 1 Lpw 1969.)

o Signaal verzuim is een vorm van relatief verzuim waarbij meermalen sprake is van ongeoorloofde afwezigheid zich uitend in spijbelgedrag - zonder dat er sprake is van luxe verzuim - maar met een problematische achtergrond. Bij leerplichtige jeugdigen van 12 jaar en ouder worden zowel de ouders/opvoeders als de jeugdige strafrechtelijk verantwoordelijk gehouden (Art. 2 leden 1 en 3, art. 4 lid 1 en art. 4c lid 1 Lpw 1969.) Voor het opmaken van een proces verbaal tegen de jeugdige moet de leerplichtambtenaar in zijn verslag kunnen aantonen dat het verzuim de jeugdige kan worden verweten (verwijtbaarheid).

Bij een proces-verbaal het OM bepaalt vervolgens wat er met het schoolverzuim wordt gedaan richting jeugdige: dit kan uitmonden in een maatregel jeugdreclassering (T&B).

• Kwalificatieplicht

Leerplicht geldt voor kinderen van 5 tot en met 16 jaar. Alle leerlingen blijven volledig leerplichtig tot het einde van het schooljaar waarin ze zestien jaar worden. Na de leerplicht begint de kwalificatieplicht (ingevoerd op 1 augustus 2007). De kwalificatieplicht geldt voor die jeugdigen die:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 32 © VanMontfoort | SVMN

o nog geen 18 jaar zijn; o nog geen startkwalificatie hebben behaald, en; o de volledige leerplicht achter de rug hebben.

De startkwalificatie houdt in dat vanaf dit schooljaar jeugdigen moeten doorleren tot hun 18e verjaardag, tenzij ze een diploma halen op mbo2-, havo-, of vwo-niveau. Dit is één van de maatregelen die het kabinet heeft genomen om schooluitval tegen te gaan. De kwalificatieplicht betekent niet altijd vijf dagen per week in de schoolbanken. Het is ook mogelijk om met combinaties van leren en werken aan de kwalificatieplicht te voldoen, zoals bijvoorbeeld de beroepsbegeleidende leerweg in het MBO. De kwalificatieplicht geldt volgens Artikel 4a Lpw 1969 niet voor zeer moeilijk lerende kinderen, meervoudig gehandicapte kinderen en kinderen in het bezit van een getuigschrift of een diploma van het praktijkonderwijs.

3.4 Het formele jeugdstrafprocesrecht

In deze paragraaf bespreken we hoe het proces van aanhouding tot en met afsluiting van de bemoeienis verloopt, wanneer sprake is van delict- of verzuimgedrag door jeugdigen. We presenteren de regels en rechten die gelden bij het opleggen van straf en behandeling voor jeugdigen, en wat elke organisatie op welk moment kan en moet doen. We beginnen met de ‘hoofdrolspelers’, de jeugdige zelf (§ 3.4.1) en de ouders of voogd (§ 3.4.2). Daarna volgende andere partijen, zoals de politie, het OM en de rechter (§ 3.4.3). Als deze zijn besproken, stappen we over op het proces van aanhouding tot en met het vonnis door de rechter (§ 3.4.4). Tenslotte volgt een specifieke bespreking van de begeleiding en advisering door de jeugdreclassering (§ 3.4.5 en § 3.4.6).

Algemeen geldt dij het formele jeugdstrafprocesrecht, dat bij jeugdigen moeten procedures vlotter zijn afgerond dan in het volwassenenstrafrecht: binnen 6 maanden i.p.v. 12 maanden. Dit heet de ‘Kalsbeeknorm’.

3.4.1 DE JEUGDIGE11

De jeugdige staat als verdachte of veroordeelde centraal in het strafproces. Hij wordt door de overheid aangesproken om verantwoording af te leggen voor zijn gedrag. Jeugdigen zijn daar echter nog niet goed toe in staat. Jeugdigen van twaalf of dertien jaar zien zichzelf normaal gesproken nog niet als burgers die verantwoording moeten afleggen. Zij kunnen nauwelijks abstract denken en zien zichzelf nog als kinderen die verantwoording verschuldigd zijn tegenover hun concrete, directe omgeving: hun ouders, grootouders, leraren en eventueel hun directe buren. Hun begrip van noties als wet, overheid en burgerschap moet nog rijpen, ook omdat ze nog nauwelijks ervaring hebben met de wet en met de overheid. Jeugdigen zijn in het algemeen pas rond hun veertiende jaar in staat tot een adequate voorstelling van wat het betekent om voor de officier van justitie of rechter te verschijnen. Maar ook op die leeftijd zijn veel jeugdigen nog nauwelijks capabel zich een goede voorstelling te maken van wat er dan precies gebeurt en van wat er precies van ze wordt verwacht. Bovendien zijn veel jeugdigen die voor de rechter moeten verschijnen achter in hun ontwikkeling.

Jeugdigen hebben daarom hulp nodig om enigszins volwaardig deel te kunnen nemen aan het strafproces: ten eerste op emotioneel niveau, dat wel zeggen dat er ondanks de formele setting toch 11 Deze paragraaf is een aanpassing van paragraaf 1 in Liefaard, T., Rap, S.E & Weijers, I. (2010): De positie van de jeugdige verdachte in het strafproces. Strafblad (2010): pp. 282-295.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 33 © VanMontfoort | SVMN

zo goed mogelijk contact met de jeugdige wordt gemaakt; ten tweede op cognitief niveau, dat wil zeggen dat er voortdurend op wordt gelet dat de jeugdige begrijpt wat er wordt besproken, en ten derde op moreel niveau, dat wil zeggen dat de jeugdige op diens ontwikkelingsniveau wordt aangesproken op besef van wat hij heeft gedaan. Dit is een bijzondere verantwoordelijkheid van de overheid. Jeugdigen moeten in staat worden gesteld om hun rechten te verwezenlijken.

De daartoe eerst aangewezenen zijn de ouders, omdat zij de eerst verantwoordelijken zijn voor de opvoeding en ontwikkeling van de jeugdige. Hun opvoedingsverantwoordelijkheid vervalt niet op het moment dat jeugdigen worden verdacht van een delict noch als ze daarvoor worden veroordeeld. Daarnaast is er de raadsman / advocaat, die zich primair richt op het verdedigingsbelang van de jeugdige. De ouders zijn in principe gericht (en aanspreekbaar) op het opvoedings- of ontwikkelingsbelang van het kind, al mogen ze ter zitting alles naar voren brengen wat in het (verdedigings-)belang van hun kind is (art. 496 lid 2 Sv). De jeugdadvocaat is in de eerste plaats gericht op een zo sterk mogelijke verdediging van zijn (jeugdige) cliënt. Hij zal zich dan ook primair richten op het verdedigingsbelang in de specifieke strafzaak van de jeugdige. Dit wordt door de jeugdige en hemzelf meestal opgevat als ‘zo snel mogelijk vrijkomen’/‘zo licht mogelijke sanctie’. De jeugdige ‘leunt’ vooral op de uitleg van zijn raadsman over vakjargon, en om te begrijpen wat er waarschijnlijk gaat gebeuren, hoe de procedure in grote lijnen in elkaar zit, wie wie is en wat hun rol is, waar hij van wordt verdacht en wat er ongeveer van hem wordt verwacht, en dat hij, als hij het erg moeilijk vindt iets te zeggen of om andere redenen niets wil zeggen, een beroep mag doen op zijn zwijgrecht.

3.4.2 OUDERS (OF VOOGD)

De ouders of voogd van de jeugdige worden betrokken bij het strafproces (art. 496 Sv). Ze worden opgeroepen voor het onderzoek ter terechtzitting en kunnen tijdens de zitting ‘meepraten’. Sinds enige tijd is de aanwezigheid van de opgeroepen ouders op de zitting verplicht, uitzonderingen daargelaten.

Ouders of voogd kunnen ook bij andere belangrijke verhoren worden uitgenodigd, zoals in het kader van een bevel tot inverzekeringstelling en bewaring, maar dat is (net zomin als hun aanwezigheid bij het politieverhoor) niet wettelijk geregeld. Ouders of voogd hebben vrije toegang tot de jeugdige als deze in voorlopige hechtenis is genomen, tenzij de jeugdige in een justitiële jeugdinrichting verblijft.

3.4.3 BETROKKEN ORGANISATIES

• Politie

De politie heeft vier kerntaken: hulpverlening, preventie, handhaven van openbare orde, en opsporing en vervolging. De politie heeft ook een specifieke jeugdtaak (politiële jeugdtaak), bestaande uit preventie, vroegsignalering & doorverwijzing, en repressie.

De politie kan een jeugdige aanhouden en meenemen naar het bureau. Zij kan de jeugdige doorverwijzen voor een Halt-afdoening. Ook kan de politie doorverwijzen naar het OM.

Niet elke politiefunctionaris mag beslissen over inverzekeringstelling van jeugdigen. Dat kan alleen de hulpofficier van justitie. Dit is een opsporingsambtenaar met enkele bijzondere strafrechtelijke bevoegdheden. Hij is geen lid van het Openbaar Ministerie. Vaak betreft het politieambtenaren of ambtenaren van de Koninklijke Marechaussee met de rang van inspecteur of hoger. De hulpofficier van justitie heeft meer bevoegdheden dan een gewoon opsporingsambtenaar, maar minder dan

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 34 © VanMontfoort | SVMN

een officier van justitie. Zo kan een hulpofficier van justitie wel bevelen tot inverzekeringstelling van een verdachte jeugdige, maar niet tot verlenging van de inverzekeringstelling.

Wat doet de politie ook:

De politie is participant in schoolveiligheid en heeft in dat kader contactfunctionarissen voor scholen. Jeugdigen die de politie in zorgelijke situaties aantreft worden, conform het werkproces ‘signaleren en adviseren’, gemeld bij de gecertificeerde instelling voor jeugdbescherming en jeugdreclassering of bij Veilig Thuis, die vervolgens actie ondernemen en dat ook terugkoppelen aan de politie. De politie participeert in het Veiligheidshuis en op uitnodiging in Zorg Advies Teams van scholen.

De politie kan op grond van artikel 24 Leerplichtwet controles houden in de openbare ruimte. Betrapte spijbelaars kunnen worden afgeleverd bij de school. Dit kan ook zicht bieden op jeugdigen die niet geregistreerd staan, zoals daklozen, zwerfjongeren, illegalen en “absoluut verzuimers”. De acties vergen afstemming met de leerplichtambtenaren en scholen, omdat vastgesteld dient te worden of het verzuim ongeoorloofd is.

De politie beschikt over informatie over jeugdigen en hun gezinnen, die in aanraking zijn gekomen met politie / justitie. Op basis daarvan wordt na aanhouding een statische risicotaxatie gemaakt (LIJ Preselect12

De jeugdreclasseerder die met de politie samenwerkt, doet dat vooral in drie situaties: bij vroeghulp na inverzekeringstelling van een jeugdige (als er al een jeugdreclasseerder bij de jeugdige betrokken is en de Raad de vroeghulp niet doet), en bij de uitvoering van een maatregel wordt met de wijkagent samengewerkt.

).

• De leerplichtambtenaar

Het toezicht op de naleving van de Leerplichtwet aangaande ouders en jeugdigen is belegd bij de leerplichtambtenaren. De leerplichtambtenaar heeft een belangrijke en centrale rol in de aanpak van schoolverzuim. De leerplichtambtenaar heeft de regie bij de aanpak van schoolverzuim en kan bepalen welk traject een schoolverzuimzaak in moet gaan.

Indien school, jeugdige en ouders er niet in slagen ongeoorloofd verzuim te stoppen is de leerplichtambtenaar in eerste instantie verantwoordelijk voor het bewegen van de verzuimende leerling en ouders om zijn verplichtingen na te komen (art. 22 Lpw 1969). De leerplichtambtenaar vervult tevens een belangrijke schakelrol. Hij onderhoudt het contact met ouders en school en draagt zorg voor een passende actie op de verzuimmeldingen. Als een melding van de school aanleiding geeft tot zorgen over de ontwikkeling van een jeugdige, meldt de leerplichtambtenaar dit aan Samen Veilig. Van het verzuim kan door de leerplichtambtenaar een proces-verbaal minderjarigen (PVM) worden opgemaakt.

Bij aanhoudend verzuim kan de leerplichtambtenaar de volgende acties ondernemen:

1. De leerplichtambtenaar kan een zorgmelding doen. Een dergelijke melding is een mogelijkheid als er sprake is van een zorgelijke situatie of wanneer vrijwillige hulpverlening niet wordt geaccepteerd. Eerst wordt gemeld aan het SAVE-team of Veilig Thuis13

12 Zie § 5.3.7

. De regie blijft vervolgens bij de leerplichtambtenaar. Deze bewaakt of er binnen 1 maand na de zorgmelding hulpverlening op gang komt en of het schoolverzuim wordt beëindigd. Indien dit na uiterlijk 2 maanden (nog) niet tot resultaat heeft geleid, dient altijd melding aan het OM

13 In Flevoland is Veilig Thuis ondergebracht bij een andere organisatie, de Blijf Groep, in Utrecht binnen Samen Veilig.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 35 © VanMontfoort | SVMN

plaats te vinden en kan de leerplichtambtenaar zelfstandig of na tussenkomst van het OM de jeugdige naar Halt verwijzen.

2. De leerplichtambtenaar kan zelfstandig of na tussenkomst van het OM de jeugdige naar Halt verwijzen of een PVM opmaken.

• Raad voor de Kinderbescherming

In jeugdstrafzaken heeft de Raad voor de Kinderbescherming de volgende taken:

1. Een wettelijke voorlichtings- en adviestaak richting het Openbaar Ministerie en de rechtbank door middel van een onderzoek waarin de Raad een strafadvies formuleert. Op verzoek van het Openbaar Ministerie kan de Raad ook een uitgebreider strafonderzoek doen. Als de Raad voor de Kinderbescherming een GBM of ITB Plus overweegt, vindt ook een haalbaarheidsonderzoek plaats: door de jeugdreclassering en een gedragswetenschapper van de Raad voor de Kinderbescherming, of een via het Nederlands Instituut voor Forensische Psychiatrie en Psychologie (NIFP) aangedragen onafhankelijke rapporteur. Het is ook hier aan de Raad om het strafadvies te formuleren.

2. De medewerker van het adviesteam volgt alle individuele strafzaken van jeugdigen vanaf melding bij de politie tot en met de nazorg om de samenhang tussen de activiteiten van diverse samenwerkingspartners te bevorderen.

3. Advisering van de rechtbank over uitvoering van de jeugdreclasseringsmaatregel door een van de jeugdreclasseringorganisaties (Samen Veilig, William Schrikker Groep of Leger des Heils).

4. Coördinatie van de uitvoering van taakstraffen die aan een minderjarige zijn opgelegd (door het OM of door de rechtbank). Wanneer de uitvoering niet lukt, meldt de Raad dit aan het OM.

5. Toezicht op de taakuitvoering van de jeugdreclassering.

Zodra de jeugdige een proces-verbaal krijgt of in verzekering wordt gesteld, krijgt hij te maken met de Raad voor de Kinderbescherming. De politie is wettelijk verplicht om de Raad voor de Kinderbescherming in te lichten zodra er een PVM is opgemaakt. Na de aanhouding vindt overleg plaatsvindt aan de ZSM-selectietafel, waarbij politie, OM en Raad voor de Kinderbescherming betrokken zijn. Daar wordt de afdoening besproken en welke zaken de Raad in onderzoek neemt.

In strafzaken is het de specifieke taak van de Raad een onderzoek te doen om de officier van justitie en de rechter te informeren en te adviseren over de leefomstandigheden van de jeugdige en een strafadvies te geven. Daarnaast bekijkt de Raad of de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige worden bedreigd.

Als de Raad een melding binnen krijgt van de politie dat er een jeugdige in verzekering is gesteld, komt het vroeghulpteam in actie. Vroeghulp heeft twee doelen. Het eerste doel is de ouders en de jeugdige te informeren over de strafrechtelijke procedures en de gang van zaken die spelen zodra de jeugdige vastzit. De raadsmedewerker bezoekt de jeugdige in de cel. De jeugdige kan dan zijn verhaal doen en de raadsmedewerker stelt daarop vragen en geeft uitleg over de gang van zaken. Daarnaast is het doel van het vroeghulpteam dat er informatie verzameld wordt over de jeugdige en zijn functioneren op diverse domeinen met behulp van het LIJ (deel 2A IVS). Met de verzamelde informatie wordt een strafadvies gegeven aan de officier van justitie en de rechter. Tijdens de voorgeleiding is de Raad ook aanwezig. Zij geeft advies over de vraag of de

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 36 © VanMontfoort | SVMN

jeugdige nog langer in detentie moet blijven of, al dan niet onder voorwaarden, naar huis kan. Tot de definitieve zitting zal de Raad bezig zijn met het verdere onderzoek naar de jeugdige.

Binnen de aanpak van schoolverzuim behartigt de Raad ook de belangen van de minderjarige: de Raad draagt bij dat op het proces-verbaal schoolverzuim een pedagogisch verantwoorde (strafrechtelijke) reactie volgt. De Raad geeft hieraan invulling door de voorlichtings- en adviesfunctie en door de selectiefunctie waarbij bezien wordt of het schoolverzuim van de minderjarige een signaal is van achterliggende problematiek en of hulpverlening noodzakelijk is. Het onderzoek schoolverzuim is een product van de Raad met een eigen format. Als hulpverlening op vrijwillige basis niet mogelijk of toereikend is, kan de Raad gebruik maken van zijn civielrechtelijke bevoegdheid om aan de kinderrechter te vragen een kinderbeschermingsmaatregel op te leggen.

• Openbaar Ministerie (OM)

Het OM vervult in de jeugdstrafrechtketen een centrale rol. Het OM leidt de strafrechtelijke onderzoeken van de politie naar jeugdige verdachten en beoordeelt de door de politie overgedragen zaken. Een officier van justitie beslist of hij de minderjarige zal vervolgen, met andere woorden of hij de zaak zal aanbrengen bij de kinderrechter. Deze beslissing neemt hij op basis van het opsporingsonderzoek van de politie of, bij gecompliceerde zaken, op basis van het gerechtelijk vooronderzoek. Bij zijn beslissing betrekt de officier het door de Raad voor de Kinderbescherming uitgebrachte strafadvies en/of de informatie die hij daarbij over de jeugdige en zijn omstandigheden heeft gekregen.

Het OM beslist of een zaak kan worden afgedaan door de officier van justitie met een sepot, taak- of leerstraf, een boete en/of het opleggen van begeleiding door de jeugdreclassering, of dat de zaak voor de rechter gebracht moet worden. Het OM plant de zitting, laat een dagvaarding tekenen en maakt de zaak zittingsgereed. Het OM zorgt dat stukken, zoals de rapportages van de Raad voor de Kinderbescherming en het NIFP, tijdig bij het dossier worden gevoegd. Nadat de rechter een vonnis heeft geveld, ziet het OM erop toe dat de straf ook daadwerkelijk wordt uitgevoerd.

Het OM is ook verantwoordelijk voor de strafrechtelijke handhaving van de Leerplichtwet. Het OM beslist in welke zaken de leerplichtambtenaar(BOA) proces-verbaal moet opmaken en op welke wijze de strafzaak verder wordt afgedaan. Het OM maakt hierover afspraken met de leerplichtambtenaren en stuurt deze wanneer nodig inhoudelijk aan.

• Nederlands Instituut voor Forensische psychiatrie en psychologie (NIFP)

In opdracht van het OM (de officier van justitie of de rechter-commissaris, die het strafrechtelijk vooronderzoek leidt) geeft het NIFP advies over de vraag of er een relatie bestaat tussen het delict waarvan de jeugdige wordt verdacht en een eventuele psychiatrische stoornis en/of gebrekkige cognitieve ontwikkeling. In verband met rechtsprincipes als rechtsgelijkheid, rechtsbescherming, onafhankelijkheid en onpartijdigheid doet het NIFP niet zelf het daartoe benodigde onderzoek, maar bemiddelt de aanvraag naar onafhankelijke deskundigen (GZ-psychologen en psychiaters). Deze beoordelen bovendien de kans op herhaling en adviseren over hoe herhaling van delictgedrag voorkomen kan worden en een zo gunstig mogelijke ontwikkeling van de jeugdige bevorderd kan worden. Deze deskundigen bepalen ook het juridische kader waarbinnen dit kan worden gerealiseerd. De beslissing tot onderzoek wordt meestal genomen in de periode voorafgaand aan de zitting. Ter ondersteuning van deze beslissing is het instrument Beslissingsondersteuning onderzoek Geestvermogens (BooG) ontwikkeld.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 37 © VanMontfoort | SVMN

Het NIFP maakt onderscheid naar monodisciplinaire rapportages (verzorgd door een kinder- en jeugdpsycholoog of een kinder- en jeugdpsychiater) en multidisciplinaire rapportages (rapportages door zowel een kinder- en jeugdpsycholoog als een kinder- en jeugdpsychiater). Een psychologisch onderzoek wordt ingesteld als ontwikkelingsproblemen, zoals opvoedings- en cognitieve problemen, centraal staan. Een psychiatrisch onderzoek is aan de orde bij mogelijke psychiatrische problematiek van jeugdige en/of gezin.

• De kinderrechter

Als een jeugdige wordt gedagvaard moet hij/zij voor de kinderrechter verschijnen. Als deze de jeugdige schuldig bevindt, kan de kinderrechter een straf opleggen, zoals een geldboete, een taakstraf of een vrijheidsstraf (jeugddetentie). Een straf kan bestaan uit een onvoorwaardelijke straf of een voorwaardelijke straf of een combinatie van beide. Bij het opleggen van een voorwaardelijke straf kan de rechter bepalen dat de jeugdreclassering toezicht houdt op de voorwaarden. Wanneer de jeugdige zich aan begeleiding door de jeugdreclassering onttrekt (of opnieuw verdacht wordt van een delict), brengt het OM de zaak opnieuw voor de rechter. De rechter kan dan vervolgens besluiten het onvoorwaardelijke deel van de straf ten uitvoer te leggen (TUL: tenuitvoerlegging, of ‘tullen’) en alsnog jeugddetentie op te leggen.

De kinderrechter treedt in het strafproces in de eerste plaats op tijdens het vooronderzoek, als Rechter Commissaris (RC) in het kader van de toepassing van voorlopige hechtenis (en m.n. de inbewaringstelling). De RC leidt het gerechtelijk vooronderzoek bij zwaardere zaken. Hij besluit of de voorlopige hechtenis wordt geschorst, en zo ja onder welke voorwaarden (bijvoorbeeld: T&B door de jeugdreclassering). Bij schorsing onder voorwaarden kan de jeugdige in vrijheid, maar met de nodige afspraken, de terechtzitting afwachten. Het volgende moment waarop de kinderrechter actief is, is de terechtzitting: Als de jeugdige wordt gedagvaard moet hij voor de kinderrechter verschijnen. In het jeugdstrafprocesrecht gebeurt de berechting van de jeugdige verdachte door een gespecialiseerde kinderrechter (495-1 Sv). De kinderrechter maakt ook deel uit van de meervoudige kamer als daarvoor wordt gekozen in geval van ‘zware zaken’, met name als meer dan 6 maanden jeugddetentie wordt gevorderd door het OM (art. 495-2 Sv). Er buigen zich dan drie kinderrechters over de zaak, waarvan in ieder geval één kinderrechter.

De kinderrechter kan (in het kader van de Wet Adolescentenstrafrecht) ook kennis nemen van strafbare feiten die zijn begaan nadat de verdachte 18 jaar is geworden indien de vervolging van die strafbare feiten gelijktijdig plaatsvindt met de vervolging van strafbare feiten die hij voor zijn 18e heeft gepleegd (art 459 lid 4 e.v. Sv nieuw).

• De jeugdreclassering

Er zijn verschillende organisaties (‘gecertificeerde instellingen’) die de jeugdreclassering uitvoeren. Dat is in de eerste plaats de jeugdreclassering van de ‘oude bureaus jeugdzorg’, zoals Samen Veilig Midden-Nederland. Daarnaast zijn de jeugdreclassering van de William Schrikker Groep (WSG) en het Leger des Heils beschikbaar. In het advies van de Raad voor de Kinderbescherming is opgenomen welke organisatie de maatregel het beste kan uitvoeren.

De jeugdreclasseringorganisaties werken nauw samen met de Raad en met justitiële jeugdinrichtingen. Onder meer de verplichte nazorg na verblijf in detentie wordt uitgevoerd door de jeugdreclassering.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 38 © VanMontfoort | SVMN

Jeugdreclassering heeft twee hoofdtaken: uitvoering van begeleiding met een maatregel jeugdreclassering, en de advisering een strafadvies of haalbaarheidsonderzoek. De hoofdtaken worden uitgewerkt in § 3.4.5 en § 3.4.6.

• Dienst Justitiële Jeugd inrichtingen

De Dienst Justitiële Inrichtingen (DJI) is een uitvoeringsorganisatie van het ministerie van Veiligheid en Justitie. De sector justitiële jeugdinrichtingen is er een onderdeel van. Jeugdigen (van 12 tot 18 jaar, met een uitloopmogelijkheid tot 23 jaar) die een strafbaar feit hebben gepleegd, kunnen in een Justitiële jeugdinrichting (JJI) geplaatst worden. In de meeste gevallen vindt plaatsing in het kader van voorlopige hechtenis plaats. De rechter kan een jeugddetentie of de behandelmaatregel ‘plaatsing in een jeugdinrichting’ (PIJ) opleggen. Omdat na detentie nazorg verplicht is, is er intensieve overdracht vereist met de jeugdreclassering en de Raad.

3.4.4 HET VERLOOP VAN HET JEUGDSTRAFPROCES.

• Aanhouding

Iedereen kan door de politie worden aangehouden, ook jeugdigen onder de twaalf jaar. De maximale duur van een aanhouding is 6 uur (plus 9 uur tijd tussen middernacht en 9 uur ’s morgens). Daarna moet besloten zijn over inverzekeringstelling of niet. Voor het vaststellen van de identiteit van een verdachte is 6 uur mogelijk.

De politie vult de preselectie van het LIJ een statische risicotaxatie, in op basis van bestaande dossierinformatie (dit gebeurt automatisch).

• Politieverhoor

Als de politie een jeugdige verdenkt van een strafbaar feit, dan wordt na aanhouding op het bureau verhoord door de politie. De politie vraagt aan de jeugdige wat hij gedaan heeft en waarom.

De jeugdige heeft voorafgaand aan het verhoor recht op overleg met een advocaat (raadsman). Sinds de Salduz-uitspraak (Europees Hof Rechten van de Mens) en de uitleg daarvan door de Hoge Raad en het OM, mag de raadsman zelfs aanwezig zijn bij het eerste verhoor door opsporingsambtenaren (i.t.t. het volwassenenstrafrecht; daar mag de verdachte voorafgaand aan het eerste verhoor contact hebben met diens raadsman). De jeugdige mag kiezen of hij bij het verhoor een advocaat wil hebben of een vertrouwenspersoon (een ouder of een ander persoon die hij belangrijk vindt).

In bepaalde gevallen, bijvoorbeeld bij een klein vergrijp (bagatelzaak), kan de politie de zaak verder laten rusten (het zogenoemde politiesepot), de jeugdige met een waarschuwing naar huis sturen of hem doorverwijzen naar bureau Halt. In alle andere gevallen maakt de politie een proces verbaal minderjarigen op (PVM), meldt hij de jeugdige voor bespreking aan de ZSM-tafel (bij minder zware delicten) of anders in het Justitieel Casusoverleg (JCO).

Tenslotte vult de politie het Landelijke Overdracht Formulier (LOF formulier) in.

• Proces-verbaal

Bij delicten die te zwaar zijn voor een doorverwijzing naar Halt maakt de politie een PVM op. Daarin staat wat de jeugdige over zijn delict aan de politie heeft verteld. Ook de verklaringen van eventuele getuigen of slachtoffers worden er in opgenomen. De politie stuurt het PVM naar de officier van justitie en de Raad voor de Kinderbescherming.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 39 © VanMontfoort | SVMN

De politie, de officier van justitie en de Raad overleggen in het JCO over alle strafzaken van jeugdigen in hun regio. In dit zogenoemde afstemmingsoverleg maken zij met elkaar afspraken over de aanpak van de strafzaak. De Raad start zo nodig een onderzoek.

• ZSM

Justitie doet haar best om veelvoorkomende criminaliteit, snel en efficiënt af te handelen. Hiertoe zijn allerlei constructies bedacht, waaronder de ZSM-werkwijze: Zo Snel, Slim, Selectief, Simpel, Samen en Samenlevingsgericht Mogelijk. ZSM is sinds 2012 een landelijke werkwijze om het proces van beoordelen, straffen en uitvoeren van veelvoorkomende criminaliteit, in elkaar te schuiven. Hierbij wordt nauw samengewerkt tussen het OM, de politie en andere partners, in de hoop de strafrechtketen sneller en minder bureaucratisch te doen laten functioneren.

Binnen de ZSM-werkwijze dient zo spoedig mogelijk na het aanhouden van een verdachte, een beslissing te worden genomen over het afdoeningstraject van het strafbare feit. Dit alles met doel de verdachte een passende reactie op zijn handelen te geven, waarbij recht wordt gedaan aan de slachtoffers en een terugkoppeling wordt gedaan naar de omgeving om te laten zien hoe snel daders worden gecorrigeerd.

Bijna alle eenvoudige zaken worden binnen zes uur beoordeeld. Daarbij dient te worden gelet op eventuele complicaties die aan een zaak kunnen kleven, zoals een “bijzondere” verdachte (bijvoorbeeld een jeugdige die opvalt omdat hij mogelijk extra zorg of bescherming nodig heeft) of (ernstig) letsel bij een slachtoffer. Ook wordt bekeken of de context van de zaak zich leent voor eenvoudige behandeling.

Binnen de diverse afhandelingstrajecten bepaalt de officier van justitie de te doorlopen route van de zaak. Afdoeningen in het kader van de ZSM-werkwijze zijn:

o OM transactie o Snelrecht: Aanhouden Uitreiken (AU); o Taakstraf Openbaar Ministerie (TOM); o Dagvaarding: Oproep ten Parkette (OTP) met eventueel het aanbod van vrijwillige

begeleiding door de jeugdreclassering; o Een voorwaardelijk sepot (met voorwaarden), waarbij ook begeleiding door de

jeugdreclassering voorwaarde kan zijn.

Als de jeugdige een dagvaarding krijgt, moet hij voor de rechter verschijnen In de dagvaarding staat van welk strafbaar feit de jeugdige wordt verdacht en waar en wanneer zijn zaak behandeld wordt. Op de achterkant van de dagvaarding staat informatie over zijn rechten, zoals het recht op een tolk en het recht op rechtsbijstand. Als de jeugdige vindt dat hij ten onrechte een dagvaarding heeft ontvangen, kan hij bij de griffie (secretariaat) van de rechtbank binnen 8 dagen een bezwaarschrift indienen. Daarin moet hij zo duidelijk mogelijk aangeven waarom hij het niet eens is met de dagvaarding, bijvoorbeeld omdat hij vindt dat hij onschuldig is. De jeugdige moet eventuele bewijsstukken meesturen. De rechtbank neemt een beslissing over het bezwaarschrift.

• Seponeren

Wil de officier van justitie de jeugdige niet verder vervolgen, dan seponeert hij de zaak. De jeugdige hoeft in dat geval niet voor de rechter te verschijnen. De officier van justitie kan de jeugdige in de gelegenheid stellen om strafvervolging te voorkomen door betaling van een geldbedrag of een taakstraf: de transactie. De officier van justitie kan hieraan ook één of meer voorwaarden verbinden, zoals begeleiding door de jeugdreclassering. De officier probeert met een plan op maat te

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 40 © VanMontfoort | SVMN

voorkomen dat de jeugdige opnieuw de fout ingaat. De zaak wordt geseponeerd als de transactie is voldaan en de jeugdige zich aan de voorwaarde(n) heeft gehouden. Zo niet, dan moet hij alsnog voor de rechter verschijnen.

• Inverzekeringstelling

Het kan zijn dat de jeugdige na het opstellen van een proces-verbaal naar huis mag. Maar als het delict heel ernstig of ingewikkeld is, wordt de jeugdige in verzekering gesteld. De hulpofficier of officier van justitie beslist dit. Hij moet dan in het belang van het politieonderzoek maximaal drie dagen op het politiebureau blijven. De jeugdige krijgt ook dan een advocaat toegewezen. Bovendien bezoekt een medewerker van de Raad voor de Kinderbescherming hem om te kijken hoe het met hem gaat en of hij (praktische) hulp nodig heeft (vroeghulp). De raadsmedewerker doet de jeugdige het aanbod om te worden begeleid door de jeugdreclassering (als er geen maatregel loopt). Indien de jeugdige al een maatregel voor jeugdreclassering heeft, doet de Raad ook de vroeghulp, maar de Rechter-Commissaris kan in dit geval advies vragen aan de betrokken medewerker SAVE.

De raadsmedewerker gebruikt dit contact ook om een eerste of nieuw beeld te krijgen van de jeugdige en zijn achtergronden. De raadsmedewerker neemt tevens contact op met de ouders om informatie te verkrijgen over de opgroei- en opvoedingssituatie, met de medewerker SAVE (als er een al een maatregel is), en bijvoorbeeld met een leerkracht. Hierbij wordt het LIJ ingezet (deel 2A) De informatie wordt verwerkt in een rapport dat ter voorlichting en advisering (strafadvies) naar de officier van justitie (en rechter-commissaris) wordt gestuurd. Als de jeugdreclasseerder het rapport schrijft, stuurt hij dit ook naar de Raad.

Inverzekeringstelling duurt maximaal 3 dagen met een eenmalige verlenging van 3 dagen, wanneer dat in het belang is van het gerechtelijk onderzoek. Gedurende de inverzekeringstelling verblijft de jeugdige in een politiecel, eventueel met beperkingen (geen contactmogelijkheden om het onderzoek niet te verstoren). De politie mag contact met ouders niet onmogelijk maken, behalve als dat in belang van het onderzoek is.

• Voorgeleiding

Een jeugdige die in verzekering is gesteld wordt aan de officier van justitie voorgeleid voor een verhoor, en in zwaardere zaken meteen voorgeleid aan de Rechter Commissaris. Tijdens dat verhoor zal de officier van justitie of RC de jeugdige ondervragen. Als de officier van justitie de jeugdige langer dan drie dagen wil vasthouden, moet hij toestemming vragen aan de rechter-commissaris. Ook de RC zal dan met de jeugdige spreken. Vindt deze rechter dat de jeugdige niet langer vastgehouden hoeft te worden, dan mag hij (soms onder voorwaarden) naar huis. Dat wil echter niet zeggen dat de zaak daarmee afgedaan is.

• Voorlopige hechtenis

Bij inverzekeringstelling moet de jeugdige binnen drie dagen en 15 uur worden voorgeleid aan de Rechter Commissaris. Deze besluit over de voorlopige hechtenis (voorarrest) Bij dit besluit gebruikt de RC de rapportage van de Raad vanuit de vroeghulp.

Besluit de RC de jeugdige langer vast te houden, dan begint de voorlopige hechtenis (het voorarrest). Dat kan maximaal 104 dagen duren: 14 dagen bewaring en 90 dagen gevangenhouding. Over de verlenging neemt de rechter steeds een officieel besluit. De duur van het voorarrest wordt later van de straf afgetrokken. De rechter kan besluiten dat de jeugdige het voorarrest ondergaat op elke geschikte plaats. Het voorarrest bestaat uit twee delen: bewaring en gevangenhouding. Bewaring duurt maximaal 14 dagen: daarna wordt door de Raadkamer beoordeeld of

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 41 © VanMontfoort | SVMN

gevangenhouding nodig is. Gevangenhouding kent een maximum van 90 dagen (3x 30 dagen). Aan het eind van de bewaring moet de raadkamer primair schorsing van de voorlopige hechtenis overwegen, tenzij ernst feit en/of stand van zaken onderzoek dit niet toelaten (zie art. 493 Sv. en richtlijn strafvordering jeugd/adolescenten).

De rechter kan aan schorsing bijzondere voorwaarden verbinden (naast de algemene voorwaarde dat de verdachte, als de opheffing van de schorsing mocht worden bevolen, zich niet aan de tenuitvoerlegging daarvan zal onttrekken, en dat hij zich evenmin zal onttrekken aan de vrijheidsstraf waartoe hij mogelijk wordt veroordeeld ter zake van het feit waarvoor hij voorlopig is gehecht (art. 493-6 jo 80 Sv). Eén van de mogelijke bijzondere voorwaarden is Toezicht en Begeleiding. Een andere mogelijkheid is in dat verband: de aan de schorsing te verbinden voorwaarde van het volgen van een scholings- en trainingsprogramma (STP), hetgeen in de praktijk overigens niet of nauwelijks werkbaar lijkt te zijn. Naast deze voorwaarden zijn er andere mogelijke voorwaarden: Zoals: leerprojecten, gebiedsverboden, meldplichten, het verbod op het gebruik van alcohol of drugs, intensieve begeleiding, etc.

Het verbinden van voorwaarden aan de schorsing van de voorlopige hechtenis houdt eigenlijk in, dat er al strafrechtelijk (en niet alleen strafprocesrechtelijk) wordt ingegrepen terwijl het feit nog niet eens is bewezen. Dat staat op gespannen voet met de onschuldpresumptie, ook al betreft het geen ‘echte’ strafrechtelijke sanctie en al kan de rechter slechts voorwaarden verbinden aan de schorsing als de verdachte jeugdige daarmee instemt.

• Snelrecht

Waar in het gewone recht een strafzaak pas na enkele maanden wordt afgedaan, wordt in het snelrecht meer snelheid gemaakt. De jeugdige staat, als hij in voorlopige hechtenis wordt gehouden, in het geval van snelrecht binnen 17 dagen voor de rechter (3 dagen inverzekeringstelling + 14 dagen bewaring). Het snelrecht wordt voornamelijk gebruikt om verdachten lik-op-stuk te geven. De straf wordt direct gegeven en ten uitvoer gelegd. Wanneer het niet nodig is om de jeugdige langer vast te houden (voorlopige hechtenis), wordt een andere procedure in het snelrecht toegepast. Deze procedure wordt ook wel ‘AU’ genoemd, Aanhouden en Uitreiken (van de dagvaarding). Daarbij krijgt de jeugdige op het politiebureau direct de dagvaarding en vaak een schikkingsvoorstel (‘boete’) uitgereikt voordat hij naar huis mag. Gaat de jeugdige in op het voorstel en betaalt hij op tijd, dan is de zaak afgedaan. Anders komt hij alsnog binnen een aantal maanden voor de rechter.

Aangezien elke jeugdige recht heeft op een eerlijk proces is het snelrecht natuurlijk aan regels gebonden. Voordat de terechtzitting aanvangt moet de verdediging bijvoorbeeld het volledige dossier van de jeugdige hebben. Door de aard van snelrecht is het daarom niet geschikt om in moeilijke zaken gebruikt te worden waar het Openbaar Ministerie nog veel onderzoek moet doen. De zaken waarin het snelrecht wel wordt toegepast zijn dus relatief eenvoudig van aard. Dit kunnen zaken zijn waarbij de jeugdige bekent, maar het kunnen ook zaken zijn van geweld tegen de politie waarbij de politie direct proces-verbaal kan opmaken. Aangezien er vaak geen bewijsproblemen zijn, volgt een veroordeling uit een groot gedeelte van de procedures waarin snelrecht wordt gebruikt. Supersnelrecht is een aparte vorm van snelrecht. Zoals de naam al zegt de snelheid nog verder opgevoerd dan bij gewoon snelrecht. In het geval van supersnelrecht staat een jeugdige binnen 3 dagen voor de rechter (de termijn van inverzekeringstelling).

• Rechtszitting

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 42 © VanMontfoort | SVMN

Als het tot een zitting bij de rechtbank komt, wordt de jeugdige via een dagvaarding opgeroepen. Hierbij zijn behalve de ouders, de jeugdige en zijn advocaat ook de rechter en de officier van justitie aanwezig, en iemand van de Raad voor de Kinderbescherming, de jeugdreclassering of een gezinsvoogd. De laatste drie hebben de rol van getuige-deskundige. Andere getuigen kunnen ook aanwezig zijn. Het is verplicht dat beide ouders aanwezig zijn bij de zitting (art. 496 Sv.). De zitting is niet voor publiek toegankelijk ter voorkoming stigmatisering en uit oogpunt van privacybescherming etc. (art. 495b Sv).

De jeugdige (tot en met 22 jaar) is ook is verplicht ter zitting te verschijnen. Indien hij niet ter zitting verschijnt, zal de Kinderrechter de zaak aanhouden en kan hij zelfs bepalen dat de minderjarige voor de volgende zitting wordt opgehaald door de politie (van zijn bed gelicht): verschijnen wordt afgedwongen door een “bevel tot medebrenging”.

• Beslissing / vonnis

Uiteindelijk beoordeelt de rechter of bewezen is dat de jeugdige het strafbare feit heeft gepleegd. Vindt de rechter het feit niet wettig en overtuigend bewezen, dan wordt hij vrijgesproken. Wordt bewezen dat de jeugdige schuldig is, dan neemt de rechter binnen twee weken een beslissing over de eventuele straf en hulpverlening die past bij het strafbare feit. De jeugdige krijgt dan bijvoorbeeld een geldboete, taakstraf, jeugddetentie of behandeling opgelegd. Voorbeelden van een behandeling zijn plaatsing in een inrichting voor jeugdigen of een Gedragsbeïnvloedende Maatregel die gericht is op verbetering van het gedrag

Bijzondere voorwaarden die de rechter kan opleggen, zijn:

o Zich gedurende een door de rechter te bepalen termijn te houden aan de aanwijzingen van de jeugdreclassering (Toezicht en Begeleiding), ook indien deze aanwijzingen inhouden dat de jeugdige zich onder behandeling van een bepaalde deskundige of bepaalde instantie zal stellen. De jeugdreclassering kan de begeleiding blijven uitvoeren tot de maatregel jeugdreclassering afloopt.

o Het aanvaarden van intensieve begeleiding; o Het volgen van een leerproject van ten hoogste 120 uren; o Op een bepaald tijdstip of gedurende een bepaalde periode op een bepaalde locatie

aanwezig te zijn; o Zich op bepaalde tijdstippen te melden bij een bepaalde instantie; o Een verbod contact te leggen of te laten leggen met bepaalde personen of instellingen; o Een verbod om zich op of in de directe omgeving van een bepaalde locatie te bevinden; o Een verbod op het gebruik van verdovende middelen of alcohol en de verplichting ten

behoeve van de naleving van dit verbod mee te werken aan bloedonderzoek of urineonderzoek;

o Andere bijzondere voorwaarden, het gedrag van de jeugdige betreffende.

3.4.5 BEGELEIDING DOOR DE JEUGDRECLASSERING BIJ DELICT- OF VERZUIMGEDRAG

Bij begeleiding met maatregel in het kader van jeugdreclassering is sprake van dwang en heeft de medewerker SAVE bevoegdheden die de maatregel met zich meebrengen. Een maatregel jeugdreclassering komt er pas, wanneer de jeugdige een misdrijf heeft gepleegd en de rechter of officier van justitie oordeelt dat er naast straf ook behandeling en aandacht voor de opgroei- en

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 43 © VanMontfoort | SVMN

opvoedsituatie nodig is. De basishouding is dan niet anders dan bij begeleiding zonder maatregel, maar in plaats van de ‘uitgelegde norm’ bij drangtrajecten spreken we nu over de ‘voorgeschreven norm’. Om dit ‘voorschrijven’ kracht bij de zetten heeft de SAVE-professional tijdelijk extra bevoegdheden.

Enkele belangrijke kenmerken van maatregelen jeugdreclassering zijn de volgende:

• Een maatregel jeugdreclassering is een justitiële voorwaarde. Dat wil zeggen dat de jeugdige zich moet houden aan de aanwijzingen en afspraken van de jeugdreclassering. Wanneer hij zich niet aan de regels houdt volgt een officiële waarschuwing, een gele kaart, en een gesprek. Een tweede officiële waarschuwing, een rode kaart, betekent een melding aan de officier van justitie of de kinderechter. De jeugdige kan dan een andere vorm van jeugdreclassering opgelegd krijgen of (tenuitvoerlegging van) een (zwaardere) straf.

• De opgelegde voorwaarden bij een maatregel jeugdreclassering zijn geen voorwaarden die de medewerker SAVE formuleert voor een ‘goed genoeg’ opgroei- en opvoedsituatie (zoals bijvoorbeeld bij de OTS), maar justitiële voorwaarden die de jeugdige moet nakomen om niet alsnog of strenger te worden gestraft door de rechter. Dit zijn vooral voorwaarden over ‘hoe’ de jeugdige tenuitvoerlegging kan voorkomen. In het kader van de begeleiding kan de medewerker SAVE wel aanvullend voorwaarden stellen. Vanuit het perspectief van de SAVE-werkwijze op veiligheid en ontwikkeling is dat ook noodzakelijk: er zijn aanvullende ‘wat’ voorwaarden nodig, die voor specifiek deze jeugdige uiteen zetten waar een ‘goed genoeg’ veilige en positieve opgroei- en opvoedingssituatie uit bestaat. Om deze situatie te bereiken maakt de medewerker SAVE met de jeugdige en andere betrokkenen afspraken die nagekomen moeten worden.

• Bij een OTS houdt de medewerker SAVE toezicht op de jeugdige zelf. De OTS dankt haar naam aan het woord ‘toezicht’. De opvoedingsverantwoordelijkheid van de ouders/opvoeders in ingeperkt. Bij een maatregel jeugdreclassering is dat niet zo. De medewerker SAVE houdt dan geen toezicht op jeugdige, maar op naleving van de voorwaarden en op gemaakte afspraken. Voor dit toezicht kan de medewerker SAVE steun organiseren, door bijvoorbeeld contact op te nemen met de school, de behandelaar of de wijkagent, en uiteraard de ouders/opvoeders en hun netwerk.

• Een maatregel jeugdreclassering is geen straf (ook al ervaren jeugdigen dat soms wel zo), maar een vorm van begeleiding als bijzondere voorwaarde, vaak in combinatie met andere voorwaarden. De jeugdige kan tegelijk met jeugdreclassering ook een straf of boete opgelegd krijgen.

• Een bijzondere situatie is de dubbele maatregel: een maatregel OTS en een maatregel T&B. Bij deze combinatie verdient de SAVE-werkwijze van de OTS de voorkeur, omdat nu ook veiligheid de ingang is voor de bemoeienis en het delict- of verzuimgedrag van de jeugdige een van de vaak vele zorgen is in zijn opgroei- en opvoedsituatie. Deze situatie is ook op andere gebieden onveilig gebleken, waarbij het gedrag van de ouders/opvoeders en/of specifieke gedragskenmerken van de jeugdige zelf, zorgpunten zijn.

• De Raad toetst altijd het plan voor de begeleiding met een maatregel jeugdreclassering door Samen Veilig, en ook de afsluitrapportage. De jeugdreclassering rapporteert over de voortgang van de begeleiding aan de Raad, naast de justitiële rapportageplicht aan het OM. Bij terugmelding van een jeugdige overlegt de betrokken medewerker SAVE met de Raad en toetst de Raad.

Er bestaan drie vormen van jeugdreclasseringstoezicht als reactie op misdrijven, en een vorm van jeugdreclasseringstoezicht als reactie op schoolverzuim (geen misdrijf, maar een overtreding):

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 44 © VanMontfoort | SVMN

1. T&B na een dagvaarding, in vrijwillig kader, voorafgaand aan de zitting. 2. T&B als voorwaarde bij een OM-afdoening (al dan niet in combinatie met een taakstraf), bij een

voorwaardelijke straf of bij voorwaardelijke invrijheidstelling door de rechter. Alleen bij 2 kunnen onderdelen van T&B zijn:

a. Intensieve Traject Begeleiding CRIEM, of b. Intensieve Traject Begeleiding Plus.

3. Gedragsbeïnvloedende Maatregel (met T&B als onderdeel hiervan). 4. T&B voor de aanpak van schoolverzuim.

1) Toezicht & Begeleiding voorafgaand aan strafzitting kinderrechter

De jeugdreclassering kan op verzoek van de Raad voorafgaand aan de zitting bij de rechtbank Toezicht en Begeleiding (T&B) uitvoeren. Dit duurt maximaal 6 maanden en is op vrijwillige basis. Een jeugdige die vanwege een delict door de kinderrechter zal worden gevonnist (en dus geen lichtere afdoening heeft gekregen) kan het aanbod krijgen van de Raad om tot aan de strafzitting de maatregel T&B te accepteren. Wanneer de jeugdige dit accepteert is er T&B door de jeugdreclassering tot aan de strafzitting. Het gaat dan om afspraken waaraan de jeugdige zich dient te houden (bijvoorbeeld: op gesprek komen, geen herhaling van het delict- of verzuimgedrag) of om acties die de jeugdige moet ondernemen (bijvoorbeeld: naar school gaan of een gedragstraining starten). Op basis van het verloop van de maatregel T&B rapporteert de medewerker SAVE aan de Raad, die daarmee extra materiaal in handen krijgt om de kinderrechter op de zitting te adviseren.

2) Toezicht & Begeleiding na beschikking of vonnis

De jeugdige kan als bijzondere voorwaarde bij een beschikking door de officier van justitie of bij vonnis door de kinderechter een maatregel Toezicht en Begeleiding opgelegd krijgen, voor de duur van minimaal 6 maanden tot maximaal 2 jaar plus 1 jaar verlenging. Samen Veilig begeleidt de jeugdige gedurende de looptijd van de strafrechtelijke maatregel en nazorg na detentie of behandeling. De maatregel is een wettelijke voorwaarde: overtreedt de jeugdige die, dan volgt alsnog (als het OM de maatregel oplegde) een gang naar de kinderrechter of (bij vonnis door de rechter) alsnog uitvoering van de voorwaardelijke straf. Het komt regelmatig voor dat een maatregel T&B tijdens de zitting wordt ‘omgezet’ in verdere maatregel T&B. Het plan van aanpak is dan, tijdens de eerste T&B al grotendeels voorbereid.

Als de jeugdige als onderdeel van het vonnis in jeugddetentie moet of een PIJ-behandeling krijgt, kan hij bij vrijlating ook verplichte nazorg14

ITB Plus en ITB Criem

krijgen van de jeugdreclassering (eveneens T&B). In dat geval is de JJI de opdrachtgever.

Als onderdeel van de maatregel T&B kan de kinderrechter een vorm van Intensieve Trajectbegeleiding (ITB) opleggen, waarvan twee varianten bestaan: ITB Criem, bedoeld voor het tegengaan van maatschappelijke marginalisering (maximaal 3 maanden met eenmalig 3 maanden verlenging), en ITB Plus (voorheen Harde Kern Aanpak), bedoeld voor ‘harde kern’ jeugdigen van wie het laatste delict detentiewaardig is (duur: 6 maanden).

14 In de nieuwe Beginselenwet Kinderbescherming is verplichte nazorg na een PIJ opgenomen. Het betreft de laatste fase / het extramurale deel van de PIJ. Deze verplichte nazorg geschiedt in de vorm van de MT&B.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 45 © VanMontfoort | SVMN

3) T&B als onderdeel van een gedragsbeïnvloedende maatregel

Met de GBM zijn de mogelijkheden tot gedragsbeïnvloeding van jeugdigen die één of meer strafbare feiten hebben begaan verruimd. De oude sanctiemogelijkheden boden volgens de wetgever namelijk te weinig ruimte voor een pedagogische aanpak waarbij kan worden voorzien in een eventuele behoefte aan jeugdzorg. Bij een GBM moet de jeugdige zich onderwerpen aan bepaalde gedragsbeïnvloedende interventies, zoals een behandeling, training, of een vorm van dagbesteding of onderwijs. Deze interventies kunnen dus niet alleen als voorwaarden worden gesteld (zoals we eerder zagen, bij: a) een ‘aanwijzing’ in het kader van een OM-beschikking, b) bij een voorwaardelijke straf, c) bij een voorwaardelijke invrijheidstelling, d) of bij de voorwaardelijke schorsing van de voorlopige hechtenis) maar kunnen ook in een enigszins aangepaste vorm ook door de rechter worden opgelegd als zelfstandige maatregel. Aan dit ‘pakket’ kan de maatregel T&B worden toegevoegd. De medewerker SAVE heeft dan als taak te bevorderen en te controleren of de jeugdige de opgelegde interventies volgt.

4) Jeugdreclassering bij schoolverzuim

Opleggen van een maatregel T&B is via de leerplichtambtenaar mogelijk bij schoolverzuim. Zeker 30% van alle jeugdreclasseringszaken betreft schoolverzuimzaken. Dit zijn zaken waarin jeugdigen puur op grond van het overtreden van de Leerplichtwet begeleiding door de jeugdreclassering krijgen opgelegd. Schoolverzuimzaken zijn bijzondere zaken: ze worden gekenmerkt door (ernstige) achterliggende problematiek, zoals gezinsproblematiek en internaliserende gedragsproblemen. Schoolverzuimzaken zijn ook bijzonder omdat er strafrechtelijk gezien geen sprake is van een misdrijf, maar van een overtreding. Het strafrechtelijk kader is daardoor een licht kader. Controle en toezicht ingegeven door strikte kader stellende afspraken, zoals bij Harde Kern zaken, ontbreken. Het accent in schoolverzuimzaken ligt op begeleiding en hulpverlening (bron: Methodische Handreiking Schoolverzuim Jeugdreclassering).

Volgens de Leerplichtwet zijn kinderen vanaf 5 jaar tot en met het einde van het schooljaar waarin een jeugdige 16 is geworden leerplichtig. Wanneer een leerling gedurende een periode van vier opeenvolgende lesweken ongeoorloofd 16 lesuren of praktijktijd heeft verzuimd is er sprake van wettelijk verzuim. De school is dan verplicht dit te melden aan de leerplichtambtenaar. Van absoluut verzuim is sprake wanneer een jeugdige niet staat ingeschreven bij een school. Als een zaak bij het Openbaar Ministerie instroomt en door de Raad voor de Kinderbescherming is onderzocht, dan zijn de straffen beperkt tot een taakstraf of een geldboete. Als bijzondere voorwaarde kan begeleiding door de jeugdreclassering worden opgelegd. Dat gebeurt in 80% tot 90%van de zaken. De begeleiding wordt uitgevoerd binnen maatregel T&B, eventuele in combinatie met een maatregel ITB Criem.

3.4.6 ADVISERING DOOR DE JEUGDRECLASSERING

Advisering door de jeugdreclassering kent drie vormen:

1) Strafadvies bij een maatregel Toezicht en Begeleiding. 2) Haalbaarheidsonderzoek Gedragsbeïnvloedende Maatregel 3) Haalbaarheidsonderzoek (screening) Intensieve Traject Begeleiding Plus

1) Strafadvies

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 46 © VanMontfoort | SVMN

De medewerker SAVE ondersteunt de Raad bij het opstellen van een strafadvies. Indien de jeugdige vooraf aan de zitting met een maatregel T&B wordt begeleid, of wanneer er al sprake is van een maatregel jeugdreclassering en de jeugdige wordt in verzekering gesteld, stelt de medewerker SAVE een advies op dat aan de Raad wordt gestuurd. Het LIJ biedt het format voor het opstellen van het advies. Het formuleren van een strafadvies is een kernbesluit. Voor de inhoudelijke keuzes moet de medewerker SAVE te rade gaan bij de juridische mogelijkheden in de specifieke situatie (zie § 3.3), waarbij hij in overleg gaat met de gedragswetenschapper. Die zal bij het komen tot een strafadvies rekening houden met casusspecifieke kenmerken zoals leeftijd van de jongere, intellectniveau, jongere-eigen problematiek, of behandeling voorliggend is, mate van verwijtbaarheid van het delictgedrag, beïnvloeding van de jongere door derden, de context waarin de jongere opgroeit, de vraag of er sprake is van een ‘first offender’ dan wel recidive, en de vorderingen die tijdens de begeleiding met een maatregel T&B zijn gemaakt.

2) Haalbaarheidsonderzoek GBM

Voor de uitvoering van de hulpverlening door derden die in het kader van een GBM wordt opgelegd, moet de jeugdreclasseringsorganisatie een haalbaarheidsonderzoek uitvoeren met betrekking tot de praktische haalbaarheid van in te zetten interventies, en een werkplan opstellen dat door de rechter wordt gebruikt bij het formuleren van het vonnis. De beschikbaarheid van de benodigde aanvullende zorg en hulp is bij een GBM namelijk strak geregeld en heeft ook een wettelijke basis. Een haalbaarheidsonderzoek is daarom vereist. Het haalbaarheidsonderzoek is onderdeel van een toeleidingsproces met 4 stappen:

1. Voldoet de jeugdige aan de doelgroep (onderzoek door Raad , met advies van NIFP en/of jeugdreclassering).

2. Is de GBM juridisch haalbaar (onderzoek door de Raad in samenwerking met het OM),

3. Is de GBM praktisch haalbaar: haalbaarheidsonderzoek en opstellen van een werkplan door de jeugdreclassering

4. Vonnis.

Deze vier stappen worden nader toegelicht in de handreiking GBM.

3) Haalbaarheidsonderzoek ITB Plus

Voor de inzet van Intensieve Traject Begeleiding Plus (‘Harde Kern Aanpak”) vindt onderzoek plaats in Fase 1 van de ITB (die dan nog feitelijk niet is opgelegd). In dit onderzoek, ook wel screening genoemd, gaat de medewerker SAVE voorafgaand aan het traject zelf bij de jeugdige en zijn/haar ouders/opvoeders na of zij gemotiveerd zijn en of de aanpak voor de jeugdige geschikt is. De jeugdige kiest zelf of hij/zij meedoet aan het traject, de rechter beslist uiteindelijk of de jeugdige mag deelnemen. Vervolgens stelt medewerker SAVE een plan op voor de eerste twee maanden (fase 2, Controle). Daarna volgen fase 3 (Geleidelijk meer vrijheid, vier maanden) en fase 4 (Afsluiting). Meestal volgt de jongere daarna nog anderhalf jaar het reguliere programma van jeugdreclassering. Indien de doelen niet zijn bereikt of de jongere zich niet aan de afspraken heeft gehouden, kan de kinderrechter besluiten alsnog een jeugddetentie op te leggen. Ook kan besloten worden dat ITB-Harde Kern met zes maanden wordt verlengd.

Bij beide typen haalbaarheidsonderzoek gaat de medewerker SAVE dus ook na, of de ouders / het gezin wel voldoende draagkracht hebben om de intensieve aanpak die de jeugdige krijgt opgelegd,

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 47 © VanMontfoort | SVMN

te helpen ondersteunen. Bij beide maatregelen wordt immers erg veel van het eigen netwerk gevraagd.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 48 © VanMontfoort | SVMN

4 De organisatie van jeugdreclassering

4.1 Inleiding

In de visie van de SAVE-werkwijze op delict- of verzuimgedrag staan centraal: ‘eigen kracht en regie’, en ‘veiligheid en ontwikkeling zijn primaire doelen’. Om jeugdreclassering zo krachtig mogelijk aan te kunnen bieden, is de visie: één melding volstaat (integrale werkwijze), gebiedsgericht werken en een ‘lerende praktijk’. In dit hoofdstuk werken we uit wat dit concreet voor de organisatie van jeugdreclassering betekent.

4.2 SAVE-teams en Veilig Thuis

Samen Veilig bestaat uit SAVE-teams en Veilig Thuis15

Begeleiding met een maatregel jeugdreclassering, of advisering in het kader van jeugdreclassering komt altijd binnen bij een SAVE-team en wordt altijd uitgevoerd door een SAVE-team. Betrokkenheid van Veilig Thuis is aanvullend mogelijk als er tijdens de uitvoering van jeugdreclassering aanvullende expertise en bevoegdheden van Veilig Thuis nodig zijn om onderzoek te doen naar kindermishandeling (in het gezin waar de jeugdige woont, op school, etc.) of huiselijk geweld (bij partnerrelaties van de jeugdige). Veilig Thuis kan de medewerker SAVE daarbij ook ondersteunen, bijvoorbeeld door de inzet van een vertrouwensarts. In principe voert echter de medewerker SAVE zelf onderzoek uit, biedt hij consult bij vragen over delict- of verzuimgedrag, en neemt hij meldingen aan.

. Er zijn er nog maar twee functies; die van medewerker van een SAVE-team en medewerker Veilig Thuis. Overeenkomsten en verschillen tussen SAVE-teams en Veilig Thuis staan beschreven in de basishandleiding. Onafhankelijk van waar een melding, maatregel kinderbescherming of maatregel jeugdreclassering binnen komt, wordt die op dezelfde wijze opgepakt. Deze organisatievorm strookt met de visie van gemeenten op een integrale aanpak bij jeugdbescherming en huiselijk geweld: één melding volstaat.

Eén gezicht: ook bij delict- of verzuimgedrag hebben de jeugdige en andere leden van een gezin in principe te maken met dezelfde medewerker SAVE, omdat integraal (ontschot) wordt gewerkt.

15 Veilig Thuis is in Utrecht ondergebracht bij Samen Veilig. In de provincie Flevoland is Veilig Thuis ondergebracht bij de Blijfgroep. Dit maakt dat er verschillen zijn in de geboden diensten. De diensten die Samen Veilig in Flevoland biedt zijn: • Consulteren: het consult en het participerend consult, en • Begeleiding: begeleiding zonder maatregel en begeleiding met een maatregel jeugdbescherming of jeugdreclassering. Een aparte dienst onderzoek wordt in Flevoland niet aangeboden. Samen Veilig in Flevoland voert geen onderzoek naar meldingen van nieuwe cliënten uit. Deze taak is belegd bij Veilig Thuis. Samen Veilig in Flevoland voert echter wel onderzoek uit binnen de diensten begeleiding met en zonder maatregel. Dit onderzoek behelst zowel het doen van onderzoek naar aanleiding van een zorgmelding in een reeds lopende begeleidingszaak, als wel de onderzoeksfase binnen de dienst begeleiding. Doordat Samen Veilig in Flevoland Veilig Thuis niet ‘in huis’ heeft, heeft Samen Veilig daar ook niet de verantwoordelijkheid en inrichting voor de uitvoering van crisisinterventie bij nieuwe cliënten. Samen Veilig in Flevoland voert wel crisisinterventie uit binnen lopende trajecten en is hier ook op ingericht. Hiertoe beschikt Samen Veilig in Flevoland over een 24-uurs crisisdienst.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 49 © VanMontfoort | SVMN

4.3 Onderzoek en plan, uitvoering en evaluatie

De rode draad van alle begeleiding met een maatregel door Samen Veilig, inclusief de jeugdreclassering, is als volgt:

Aan de basis van de begeleiding ligt altijd een plan, dat is gemaakt naar aanleiding van een (vorm van) onderzoek door een of meer SAVE-partners. Bij een maatregel jeugdreclassering is dit een onderzoek dat is uitgevoerd door de Raad voor de Kinderbescherming, eventueel aangevuld met een haalbaarheidsonderzoek GBM of ITB Plus door een medewerker SAVE, en/of een onderzoek door het NIFP. Wanneer de medewerker SAVE een jeugdige begeleidt voorafgaand aan de zitting, kunnen onderzoek (ten bate van de advisering) en begeleiding dus samengaan. In dat geval werkt de medewerker SAVE ook met een (eerste) plan.

Het plan bevat doelen rond veiligheid en ontwikkeling, die gezamenlijk voor de jeugdige een ‘goed genoeg’ situatie beschrijven16. Om deze doelen te bereiken zijn door het OM of de rechter een of meer voorwaarden gesteld, die ook in het plan worden opgenomen17

Daarna wordt het realiseren van de doelen door de medewerker van Samen Veilig ondersteund en gemonitord. Het plan is het ijkpunt bij evaluatie van de begeleiding, en kan op grond daarvan worden bijgesteld. Tussentijds, maar zeker bij evaluatie van het plan, kan de medewerker Samen Veilig in overleg gaan om een kernbeslissing te nemen.

. De medewerker SAVE vraagt bij de jeugdige na wat hij zelf wil bereiken: de doelen van de jeugdige vormen mede de basis van het plan. Tevens kan de medewerker SAVE, indien nodig, hieraan zelf nog voorwaarden toevoegen (zie §5.4.3 en §5.4.4). Bij het formuleren van doelen en voorwaarden zijn eigen kracht en regie steeds het uitgangspunt.

Op elk moment tijdens de advisering of begeleiding kan onderzoek worden gestart wanneer de medewerker SAVE een melding krijgt of zelf signalen ontvangt van kindermishandeling of huiselijk geweld in het gezin van de jeugdige.

4.3.1 EIGEN REGIE BIJ HET MAKEN VAN HET PLAN

Bij begeleiding met een maatregel jeugdreclassering is de medewerker SAVE verantwoordelijk voor het tot stand komen of uitbreiden, en later eventueel aanpassen van het plan. Ook moet hij bewaken dat het plan wordt uitgevoerd zoals overeengekomen. De medewerker SAVE legt de jeugdige en ouders precies uit wat er voor het maken van het plan moet gebeuren. Hij kadert dit proces, en stelt daarbij ook voorwaarden, maar stuurt het alleen als dat nodig is. Sturen kan immers betekenen dat de medewerker SAVE daarmee de eigen kracht en eigen regie van de jeugdige of het gezin wegneemt. Bij het maken en uitvoeren van het plan zijn de eigen kracht en regie juist het uitgangspunt.

De medewerker SAVE laat daarom de regie bij de jeugdige (en zijn ouders), tot het moment dat hij hun inspanning en/of het resultaat daarvan beneden goed-genoeg niveau vindt. In dát geval neemt de medewerker SAVE de leiding over om de veiligheid van de jeugdige, het slachtoffer en de

16 Zie hoofdstuk 2: Veiligheid is altijd de ingang voor inzet van de SAVE-werkwijze, ook bij de inzet van jeugdreclassering. Dat geldt echter alleen voor jeugdreclassering bij delictgedrag, omdat als enige uitzondering geldt dat bij verzuimgedrag jeugdreclassering wordt ingezet als de ontwikkeling van de jeugdige wordt bedreigd. Ook bij delictgedrag is echter niet alleen het doel de onveiligheid op te heffen, maar ook om tot herstel en voortgang van de ontwikkeling van de jeugdige te komen als deze door de onveiligheid is bedreigd. 17 Bij T&B in een vrijwillig kader voorafgaand aan de zitting zijn er geen voorwaarden.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 50 © VanMontfoort | SVMN

samenleving goed-genoeg te borgen, tot het moment dat de jeugdige dat weer zelf oppakt. In principe maken dus de jeugdige, ouders en netwerk het plan, tenzij dat niet binnen de gestelde termijn van de grond komt. In dat geval neemt de medewerker SAVE – zo kort als mogelijk en zo lang als nodig – de leiding over het maken van het plan over.

Bovenstaande betekent dat Samen Veilig ‘gaat over’ de veiligheid en het ontwikkelingsklimaat van de jeugdige die een delict heeft gepleegd of verzuimt van school. Om die verantwoordelijkheid waar te maken, kan de medewerker SAVE de leiding nemen over het plan.

Ook in deze situaties geldt: er is één gezin, er is één plan – met daarin specifieke aandacht voor elk gezinslid. Een al bestaand plan wordt bij een maatregel jeugdreclassering uitgebreid met een sectie of onderdeel dat ingaat op het delict- of verzuimgedrag. De medewerker SAVE bewaakt dat de (voorwaarden voor) verandering van het delict- of verzuimgedrag van de jeugdige in het plan een duidelijke plaats hebben en worden nagekomen. Daar betrekt hij uiteraard de jeugdige en de ouders bij, en - in overleg - ook de contactpersoon in het lokale team en eventueel andere professionals in de buurt of wijk. De medewerker SAVE bouwt daarbij zo veel mogelijk voort op het plan dat het lokale team eventueel al met het gezin heeft gemaakt.

4.4 Samenwerking met andere professionals

• Lokaal team en andere partners

Advisering inzake jeugdreclassering en begeleiding met een maatregel jeugdreclassering worden op verschillende momenten in het strafrechtproces geïnitieerd door de Raad voor de Kinderbescherming, de officier van justitie, de rechter, of de justitiële jeugdinrichting of behandelinrichting (scholings- en trainingsprogramma’s en verplichte nazorg). De medewerker SAVE moet er daarom rekening mee houden dat bij de start van een advies of begeleidingstraject jeugdreclassering de jeugdige en / of het gezin nog helemaal niet bekend hoeven te zijn bij het lokale team. In dit geval overlegt de medewerker SAVE zo spoedig mogelijk met jeugdige en gezin over het betrekken van het lokale team en van hun netwerk bij de hulp. Als het lokale team al wel bekend is met het gezin, voert de medewerker SAVE dit overleg ook.

Naast het lokale team zijn er in de eigen buurt of wijk anderen die bij advisering of een maatregel jeugdreclassering door de medewerker SAVE kunnen worden betrokken, omdat zij voor het succes van het plan van grote waarde kunnen zijn. Dit kan per plan verschillen, maar de doorgaans legt de medewerker SAVE contact met de wijkagent, het jongerenwerk, en de school en/of lokale initiatieven voor dagbesteding en werkervaring voor jeugdigen.

Wanneer de maatregel wordt beëindigd, is sprake van ‘einde zorg’ of weer van ‘gewone’, lokale zorg. Doorgaans neemt het lokale team de begeleiding weer geheel over. Dan is de maatregel jeugdreclassering benut waarvoor hij bedoeld is: als een tijdelijke maatregel. Echter: ook na afsluiting van een maatregel kan de medewerker SAVE betrokken blijven bij het lokale team en de jeugdige of het gezin. Het kan bij sommige delicttypen enkele jaren duren voordat de kans op herhaling fundamenteel afneemt. In die situaties is het aanbieden van begeleiding zonder maatregel belangrijk ter ondersteuning van het borgen van de veiligheid en ontwikkeling. Als er daarnaast (ook) grote zorgen zijn over de veiligheid van de jeugdige zelf, moet de medewerker SAVE overwegen de Raad te vragen een onderzoek beschermingszaken te doen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 51 © VanMontfoort | SVMN

• Raad voor de Kinderbescherming

De Raad toetst altijd het plan voor de begeleiding met een maatregel jeugdreclassering door Samen Veilig, en ook de afsluitrapportage. Bij terugmelding van een jeugdige overlegt de betrokken medewerker SAVE met de Raad en toetst de Raad.

4.5 De organisatie van de SAVE-werkwijze door de andere SAVE-partners

De Raad voor de Kinderbescherming heeft voor de onafhankelijke uitvoering van taken gebiedsgebonden adviesteams en onderzoekteams ingericht. In Midden Nederland sluit de werkwijze van die teams aan op de SAVE-werkwijze.

Ook raadsonderzoek in strafzaken wordt uitgevoerd door de onderzoeksteams van de Raad. Het onderzoek wordt onafhankelijk van de andere instanties uitgevoerd. De benaming ‘raadsmedewerker’ benadrukt dat het gaat om een onafhankelijk onderzoek. In de SAVE-werkwijze kan het raadsonderzoek gelijktijdig worden uitgevoerd met activiteiten van het lokale team of het SAVE-team in het gezin. Door parallel te werken is de periode van het raadsonderzoek niet langer een ‘wachttijd’.

Het geven van informatie en het bieden van consultatie (zowel op inhouds- als procesniveau), het geven van adviezen, het verzamelen van informatie en beoordelen of een zaak in onderzoek genomen wordt, zijn taken die door het adviesteam uitgevoerd worden. Hierbij werkt de Raad voor de Kinderbescherming Midden Nederland nauw samen met Veilig Thuis, het betreffende gebiedsgerichte SAVE-team en het lokale team.

De Landelijk Werkende Instellingen (LWI) William Schrikker Groep, Stichting Gereformeerde Jeugdbescherming en het Leger des Heils de Jeugdbescherming & Reclassering voeren een deel van de diensten gebiedsgebonden uit in situaties waarin inzet van hun expertise en levensbeschouwelijke benadering gewenst is. De regionale medewerker van deze LWI werkt met de SAVE-teams samen als onderdeel van hetzelfde team.

Op casusniveau kunnen de SAVE-partners de Eigen Kracht Centrale inschakelen om netwerkconferenties te organiseren.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 52 © VanMontfoort | SVMN

5 Het analysemodel

5.1 De viervensters

In de SAVE-werkwijze is ook bij uitvoering van jeugdreclassering het analysemodel van viervensters de basis. De basishandleiding gaat in hoofdstuk 5 op de achtergrond van het model.

Het analysemodel van de viervensters biedt de basis om op een gestructureerde wijze in kaart te brengen (1) wie de mensen zijn, (2) welke feiten er spelen, (3) hoe we die feiten wegen en of (nog) een maatregel nodig is en (4) welke volgende stappen (beslissingen, acties) genomen gaan worden.

Het analysemodel kan worden aangevuld met vragenlijsten en hulpmiddelen. De basis is in alle diensten van de SAVE-werkwijze hetzelfde, en tegelijk is het mogelijk om dieper op een bepaald aspect van een betreffende dienst, bij voorbeeld de veiligheid van de samenleving in geval van jeugdreclassering, in te gaan.

De basis van het analysemodel zijn vier vragen, die vier perspectieven (vensters) op de situatie geven. Deze worden als volgt weergegeven:

De

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 53 © VanMontfoort | SVMN

jeugdige staat centraal. De eerste drie vensters brengen de opgroei- en opvoedsituatie in kaart en monden uit in de weging en oordeelsvorming. Het vierde venster is de planvorming.

De pijltjes in het midden geven de volgorde aan en laten zien, dat het schema cyclisch is.

Het analysemodel vergemakkelijkt en vereenvoudigt de communicatie met de jeugdige, de ouders/opvoeders en het netwerk. Begrippen als ‘criminogene factoren’, ‘recidivekans’ en dergelijke18

Bij de inzet van jeugdreclassering worden de vragen die in de Vier Vensters worden gesteld, op onderdelen anders gespecificeerd dan bij de andere diensten binnen de SAVE-werkwijze. In onderstaande tabel is dit uitgewerkt.

kunnen worden vervangen door toegankelijker taal (zorgen, krachten, kans op herhaling of terugval).

In de paragrafen daarna gaan we per venster in op specifieke aanwijzingen voor jeugdreclassering. Daarbij gaan we er van uit dat de lezer geheel bekend is met de basishandleiding.

18 Zie ook Bijlage 1.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 54 © VanMontfoort | SVMN

1 DE MENSEN 2 DE FEITEN

1.1 JEUGDIGE, LEDEN VAN HET GEZIN, FAMILIE, NETWERK

• Inclusief niet-medewerkers SAVE als pleegouders, gezinshuishoudens

1.2 OPVOED- EN OPGROEISITUATIE

• Woonsituatie, gezagssituatie, omgangsregeling, culturele achtergrond

1.3 VRAAG

• Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met de jeugdige?

Eventueel uitgebreid tot:

• Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met de jeugdige, de veiligheid in de samenleving en het slachtoffer?

2.1 DE TIJDLIJN

• De hulpverleningsgeschiedenis (levert zicht op instellingsnetwerk rond de jeugdige)

• De justitiële voorgeschiedenis (straf- en civielrechtelijk) • Bij een maatregel: soort en voorwaarden, en eventuele straf. • Belangrijkste life-events voor de jeugdige zelf.

2.2 GRONDEN VOOR DE MAATREGEL JEUGDRECLASSERING (INDIEN BESTAAND):

• Het delict (gepleegde feit) en de delictgeschiedenis. o Bij voorkeur aanvulling met een delictanalyse.

• Bij schoolverzuim: het geconstateerde verzuim. • Indien van toepassing: de gevolgen van het delict voor het slachtoffer. • Indien van toepassing: het recentelijk schenden van voorwaarden en

afspraken.

2.3 DE ZORGEN

Onderscheid wordt gemaakt tussen:

• Zorgpunten die in het recente en verdere verleden een negatieve invloed hebben gehad op de veiligheid in de samenleving, de veiligheid van het eventuele slachtoffer en de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige zelf ( vraag: Wat is er aan de hand? Wat is bedreigend?). Hieronder vallen:

o Het delict- of verzuimgedrag Resultaat eventuele delictanalyse

o Eventueel: gedrag bij het schenden van voorwaarden of afspraken.

o Overige zorgpunten rond veiligheid en ontwikkeling. • Omstandigheden die het aanpakken van de zorgpunten mogelijk /

vermoedelijk zullen belemmeren ( vraag: Wat maakt het moeilijk? Wat maakt verbetering lastig?). Hieronder vallen:

o De kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag en de kans op geweld tegen personen.

o Criminogene factoren. o Tekorten in responsiviteit. o Overige belemmerende factoren.

• De uitkomst van het LIJ en elk aanvullende instrument noteert de medewerker SAVE ook hier.

• De medewerker SAVE ordent de zorgpunten voor zichzelf (buiten de rapportage om) aan de hand van de ontwikkelingstaken.

2.4 KRACHTEN

Onderscheid wordt hierbij gemaakt tussen:

• Beschermpunten die in het recente en verdere verleden daadwerkelijke bescherming, die daadwerkelijk de veiligheid en/of ontwikkeling in relatie tot een of meerdere zorgpunten hebben bevorderd ( vraag: Wat zorgt voor bescherming? Wat geeft veiligheid?).

• Helpende omstandigheden: Algemeen sterke punten, inclusief hulpbronnen, die mogelijk / vermoedelijk zullen bijdragen aan daadwerkelijke bescherming tegen de zorgpunten ( vraag: Wat is helpend?).

2.5 SAMENVATTING

De medewerker SAVE formuleert 3-5 belangrijkste zorgen. Bij een al bestaande maatregel jeugdreclassering kan deze samenvatting achterwege worden gelaten omdat die in 2.2 al geformuleerd is als de aanleiding tot de maatregel (beschikking).

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 55 © VanMontfoort | SVMN

4 DE VOLGENDE STAPPEN 3 DE WEGING

4.1 BESLUIT

Welk besluit is genomen in overleg met de jeugdige het gezin.

Welk straf- of ander advies heeft de SAVE medewerker geformuleerd (indien van toepassing)?

4.2 DOELEN

De samenvoeging van de doelen van de leden van het gezin (3.2) met de voorwaarden van Samen Veilig (3.4) leidt tot vaststelling van de definitieve doelen waartoe de aanpak moet leiden.

Richtvraag:

• Wat moet er gebeuren zodat de jeugdige op een veilige en positieve manier kan meedoen in de samenleving?

4.3 AFSPRAKEN

Per doel worden er afspraken gemaakt, inclusief

1) of er toezicht nodig is (in welke vorm, door wie, wat diegene moet doen als hij signaleert dat de afspraak niet nagekomen is), waarbij door de rechter of officier van justitie opgelegd toezicht wordt toegevoegd, en

2) of een of meer veiligheids-personen worden aangewezen voor betrokkenen waarvan de veiligheid of ontwikkeling bedreigd is (dat kan dus zijn: de jongere, maar ook een slachtoffer binnen of in de buurt van het gezin), en

3) wat de consequenties zijn als de afspraken niet, of juist wel, worden nagekomen en daardoor niet (of juist wel) aan de voorwaarden wordt voldaan (inclusief de justitiële voorwaarden in de beschikking).

4.4 EVALUATIE

Planning van een evaluatie van de voortgang aan de hand van het gehele viervenster-model.

3.1 WEGING

Vertaald in een cijfer op een schaalvraag en onderbouwing van dat cijfer. De weging kan van toepassing zijn op:

• De veiligheid in de samenleving en / of van een specifiek slachtoffer (bij herhaling delictgedrag);

• De veiligheid van de jeugdige; • De ontwikkeling en het ontwikkelingsklimaat van de

jeugdige .

De medewerker SAVE weegt zelf, maar vraagt ook de jeugdige en de leden van het gezin en betrokkenen te wegen. Hij gebruikt 2.2 of de samenvatting van 2.5 bij zijn onderbouwing.

3.2. DOELEN JEUGDIGE EN ANDERE LEDEN VAN HET GEZIN.

In het contact met de jeugdige en andere leden van het gezin komt nadrukkelijk ter sprake wat zij zelf willen bereiken. Dit zijn de doelen van de jeugdige en, eventueel, de andere leden van het gezin.

3.3 SAMENVATTING

3-5 punten waarover men het meest bezorgd is dat ze in de toekomst in de samenleving, met een specifieke slachtoffer en/of met de jeugdige zelf kunnen gebeuren als er niets verandert, als het verbeteren van de veiligheid en ontwikkeling in de toekomst niet van de grond komt of niet lukt.

3.4 VOORWAARDEN

Afgeleid van de samenvatting stelt de medewerker SAVE voorwaarden met betrekking tot de (goed-genoeg) opvoed -en opgroeisituatie waar aan voldaan moet worden, zowel m.b.t. de veiligheid van de samenleving en de jeugdige als m.b.t. het pedagogisch klimaat van de jeugdige. De voorwaarden worden geformuleerd in termen van gewenst gedrag en voorzien van een termijn.

Bij een maatregel jeugdreclassering worden hier de voorwaarden in de beschikking van de officier van justitie of vonnis van de rechter aan toegevoegd.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 56 © VanMontfoort | SVMN

5.2 Venster 1: De mensen

5.2.1 DE KRING ROND DE JEUGDIGE

In de jeugdreclassering staat de jeugdige centraal die met het strafrecht of de leerplichtwet in aanraking is gekomen. ‘De mensen’ begint dus met de jeugdige: naam, leeftijd en geslacht. De ouders/opvoeders zijn bij minderjarigheid eerst verantwoordelijk voor de opvoeding, dus vervolgens zijn ‘de mensen’ de ouders/opvoeders . Daarna de broertjes en zusjes, en andere familieleden.

De medewerker SAVE werkt met primair met de jeugdige, maar zeker ook met de ouders/opvoeders en met het hele gezin. Ook richt hij zich nadrukkelijk op de bredere kring van mensen rond de jeugdige, waaronder de vriendengroep (zie 4.2.3). Dit gaat uit van de gedachte, dat de medewerker SAVE die de begeleiding en controle van de jeugdige met meer mensen deelt, de kansen doet toenemen op het voorkomen van herhaling van delict- of verzuimgedrag en het inrichten van een positieve, delictvrije ontwikkeling. Gezinsgerichte interventies met jeugdigen die delicten plegen (zoals MDFT en MST19

De ervaring in de SAVE-werkwijze leert, dat er altijd mensen bereid zijn mee te denken over wat er nodig is voor de jeugdige. Een deel van de mensen rond de jeugdige vindt het zelfs vanzelfsprekend om daartoe uitgenodigd te worden. Het is de ervaring binnen de jeugdreclassering dat ouders/opvoeders vaak openstaan voor ondersteuning.

) en de groepsaanpak van jeugdcriminaliteit komen voort uit dezelfde gedachtegang.

De medewerker SAVE maakt bij het in kaart brengen van de kring gebruik van instrumenten, zoals het bolletjesschema, de veiligheidscirkels of Genogram Plus (zie basishandleiding).

5.2.2 DE RICHTVRAAG

Voor het betrekken van de mensen rond de jeugdige is de richtvraag:

o Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met de jeugdige?

En, om de jeugdige met de richtvraag ‘direct’ aan te spreken:

o Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met jou?

De richtvraag kan bij delictgedrag worden uitgebreid tot:

o Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met de jeugdige, de samenleving en (eventueel) het slachtoffer?

Deze richtvraag brengt, meer dan bij traditionele vragen (van wie krijg je steun?) de kring rond de jeugdige vanuit een andere invalshoek in kaart. De vraag kan zelfs in een situatie van een ernstig conflict een nuttige bijdrage leveren.

Timothy (16 jaar) is opgepakt voor inbraak en diefstal van een laptop uit een kantoor en staat onder

jeugdreclasseringstoezicht (T&B) tot aan de zitting. De medewerker SAVE probeert de situatie in kaart

te brengen. “Aan zijn vader heeft hij niets”, zegt Alberta over haar zoon Timothy. Ze vertelt met veel

emotie over haar ex-man Ronaldo die, zo zegt ze, haar en hun zoon veel ellende heeft bezorgd. “Keer

op keer zat hij vast. Dan weer vanwege dealen, dan weer omdat hij mij in elkaar sloeg. Timothy is

gewoon door hem beschadigd. Ik snap niet dat instanties zoals jullie hem serieus nemen.”

19 MDFT: Multidimensionele Familie Therapie. MST: Multisysteemtherapie.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 57 © VanMontfoort | SVMN

De medewerker SAVE luistert naar Alberta en neemt haar perspectief serieus en zegt: “Zo, jullie

hebben inderdaad veel meegemaakt. Ik begrijp, dat het moeilijk voor jullie is en ik begrijp je boosheid.

Eigenlijk vindt iedere ouder het belangrijk, dat het goed blijft gaan met haar of zijn kind, wat er ook

gebeurd is. Denk je, dat Ronaldo het nog wel belangrijk vindt, dat het goed blijft gaan met Timothy?”

“Nou, dat had hij dan eerder moeten bedenken!” Onmiddellijk begint de stortvloed van woorden over

wat Ronaldo gedaan heeft opnieuw. De medewerker SAVE luistert even en onderbreekt Alberta dan.

“Ja, wat je vertelt is belangrijk. Jij wilt dat Ronaldo geen invloed heeft op Timothy en je bent bezorgd

over Timothy. Dat zouden veel moeders in jouw situatie net zo zijn! Daarbij neem je wel wat veel

stappen tegelijkertijd. Mijn vraag was alleen: “vindt Ronaldo het belangrijk, dat het goed blijft gaan met

Timothy?”

Alberta zucht en haalt haar schouders/opvoeders op. “Ik weet het niet. Volgens mij is hij zelf ook

beschadigd”.

Op dit punt kiest de medewerker SAVE ervoor om de verkenning voort te zetten. In dit stadium gaat het om informatie voor de medewerker SAVE over de situatie van Timothy. Maar procesmatig richt de vraag van de medewerker SAVE de aandacht van Alberta op datgene wat gemeenschappelijk is aan de kring, namelijk dat al deze mensen het belangrijk vinden dat het goed blijft gaan met Timothy.

Het in kaart brengen van de kring en het in gang zetten van deze wijze van denken is een proces. Als Alberta vermoedt dat de medewerker SAVE het langs deze weg probeert voor elkaar te krijgen dat ex-man Ronaldo wordt betrokken bij de begeleiding, zegt ze hoogstwaarschijnlijk “nee”. Het doel van de medewerker SAVE is niet: “vaders moeten altijd meedoen”. Misschien zijn er in deze specifieke situatie sterke redenen om dat niet te doen, maar zijn er andere goede ideeën in de kring rond Timothy.

5.2.3 OUDERS/OPVOEDERS EN FAMILIE IN BEELD

Opvoedings- en gezinsproblemen kunnen een bijdrage leveren aan het ontstaan van delictgedrag. Daarbij gaat het niet alleen om problemen tussen de ouders/opvoeders en de jeugdige, maar ook om bijkomende, andere gezinsproblemen, zoals psychiatrische problematiek of verslaving bij de ouders/opvoeders, of bij andere gezinsleden. Er zijn ouders/opvoeders die ondanks al deze problemen nog betrokken zijn bij de jeugdige en met de medewerker SAVE willen samenwerken. Maar de medewerker SAVE zal ook gezinnen treffen die zoveel problemen hebben (meegemaakt) dat de ouders/opvoeders op dit moment niet willen meewerken, zich hebben afgekeerd van de jeugdige, of gewoonweg uit beeld zijn geraakt. Het komt dus voor dat de medewerker SAVE ouders/opvoeders spreekt die zeggen ’wij hebben alles geprobeerd, wij weten het niet meer, hier heb je hem’. De medewerker SAVE moet dan meer moeite doen om de ouders/opvoeders te betrekken. Het uitgangspunt daarbij is dat ook deze ouders/opvoeders het belangrijk vinden dat het (weer) goed gaat en blijft gaan met de jeugdige.

Als de ouders/opvoeders ‘uit beeld’ zijn, is het is voor de medewerker SAVE cruciaal om deze ouders/opvoeders niet te benoemen als “uit beeld“, maar als “(nog) uit beeld door de problemen“, en dat zij dus weer “in beeld” moeten komen. Dit is een kwestie van vaardigheden, maar ook de houding van de medewerker SAVE speelt een belangrijke rol. Een medewerker SAVE kan (te) makkelijk aannemen dat de ouders/opvoeders echt uit beeld zijn. Een belangrijke kwaliteit van de medewerker SAVE is om geduldig en doortastend tegelijk te zijn op dit punt. Doortastend omdat bijna iedereen netwerk heeft, maar het voor instanties (en soms voor de cliënten zelf) ‘verborgen’

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 58 © VanMontfoort | SVMN

aanwezig is. Geduldig omdat er voor het betrekken van netwerk ‘opbouw van vertrouwen’ (en dus o.a. grote zorgvuldigheid in het omgaan met privacyvraagstukken) nodig is. Daarbij dient de medewerker SAVE het proces, en dus het tempo, van de jeugdige en het gezin en niet dat van de instanties te volgen. Hoe meer dwang de jeugdige en de ouders ervaren bij het betrekken van netwerk, hoe groter de kans dat het niet lukt of na een ogenschijnlijk beginsucces weer afbrokkelt. Tegelijk moet de medewerker SAVE voortdurend de ‘veiligheid van de jeugdige en de samenleving’ centraal te blijven houden en dit kan - vooral in urgente situaties - een katalyserende werking hebben op het betrekken van netwerk. Het is belangrijk dat medewerkers SAVE en leidinggevenden hierover met elkaar in gesprek blijven, bijvoorbeeld in een Methodische Leerbijeenkomst.

Werken met de ouders/opvoeders en het bredere netwerk is essentieel om veiligheid en herstel en voortgang van ontwikkeling te helpen ontstaan. Het vraagt om een extra tegemoetkoming om hen te motiveren mee te denken en mee te werken aan een plan. De medewerker SAVE zoekt daarom de jeugdige en de ouders/opvoeders thuis op. Hij bepaalt met de jeugdige en eventueel de gedragswetenschapper hij de ouders/opvoeders (eerst) apart spreekt of samen met de jeugdige. Bij deze gesprekken bepalen de jeugdige en ouders/opvoeders samen wie de kring zal worden om dit plan te maken.

Werken met ouders/opvoeders en gezinnen is gecompliceerder dan bij het werken met alleen de jeugdige. Er zijn namelijk onzekerheden. Enkele voorbeelden:

o De medewerker SAVE zit niet langer met slechts een jeugdige in een gespreksruimte, maar met een heel gezin in de woonkamer. Er lopen mensen in en uit en de TV staat hard aan.

o Er zijn gezinsproblemen die samenhangen met het delictgedrag, oorzaken en gevolgen lopen door elkaar heen. Men wijst met beschuldigende vingers naar elkaar. De medewerker SAVE wordt op de stoel gezet om scheidsrechter te spelen. Wat is de waarheid?

o Het delictgedrag en de veroordeling veroorzaken (doorgaans) bij de ouders/opvoeders en familie sterke emoties, zoals woede, schaamte en verdriet (Condry, 2007). Wat moet de medewerker SAVE daarmee doen?

o De medewerker SAVE treft thuis ook broers en zussen van soms al 21, 22 jaar, op de drempel van de volwassenheid. Ook de ouders/opvoeders staan voor de (ontwikkelings)taak hun relatie met de jeugdige anders vorm te geven. De problemen met de jeugdige met Justitie maken dat voor ouders/opvoeders en familie alleen maar moeilijker. Hoe moet de medewerker SAVE hiermee omgaan?

5.2.4 HET PROFESSIONELE NETWERK

Het professionele netwerk wordt niet in kaart gebracht in Venster 1, maar bij de tijdlijn in Venster 2. De reden hiervoor is, dat de professionals zijn verbonden met de interventiegeschiedenis en die hangt samen met de gebeurtenissen en omstandigheden die aanleiding geven tot bemoeienis. Op de specifieke taak van de Raad bij uitvoering van jeugdreclassering binnen de SAVE-werkwijze gaan we in hoofdstuk 3 en 6 in.

5.2.5 DE (CRIMINELE) VRIENDENKRING

In bijlage 1 wordt besproken op welke manier delictgedrag in verband kan staan met groepsvorming. Het onderscheid in deelname van de jeugdige aan een hinderlijke, overlastgevende of criminele groep is daarbij uiterst relevant.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 59 © VanMontfoort | SVMN

Op de vraag ‘Wie vinden het belangrijk dat het goed blijft gaan met deze jeugdige?’ antwoorden de ouders/opvoeders en andere hulpverleners vaak: ‘zijn criminele vriendjes, maar die verstaan wel iets anders onder wat goed is dan wij!’

Vanwege het onderscheid in typen groepen (hinderlijk, overlastgevend en crimineel, zie bijlage 1) moet de medewerker SAVE dat niet onmiddellijk als feit aannemen. De jeugdige kan immers lid zijn van een overlastgevende groep, waarvan jeugdigen vanuit die groep wel degelijk een positieve bijdrage kunnen leveren aan het voorkomen van terugval.

Bij deelname aan een overlastgevende groep moet de medewerker SAVE er van uitgaan dat er vrienden of kennissen door de jeugdige of zijn ouders in venster 1 genoemd worden, die in beeld moeten komen om mee te denken over een plan. Deze vrienden of kennissen zijn wellicht zelf ook lid van de groep, maar vaker zullen zij daarbuiten in de buurt of op school te vinden zijn. Het is van groot belang dat de medewerker SAVE deze vrienden of kennissen bij de begeleiding probeert te betrekken.

Dat wordt anders als de jeugdige lid is van een criminele groep. Hierbij heeft de jeugdige turning points doorgemaakt (zie bijlage 1) waardoor hij op grote afstand is gekomen van ouders, familie en school. De criminele groepsleden moeten in venster 2 als grote belemmerende (criminogene) factoren worden aangemerkt, wellicht met uitzondering van andere leden van die groep, waarvan de jeugdige weet dat zij ernstig twijfelen aan de zin om lid van deze groep te blijven. Omdat deze turning points zijn gepasseerd, mag deze vriendengroep niet meer bij ‘de mensen’ worden betrokken. In een aantal gevallen is dat ook door strafrechtelijke of bestuurlijke maatregelen niet eens meer mogelijk, bijvoorbeeld omdat groepsleden vallen onder een aanpak van politie en OM.

5.2.6 REGIE GAAT VÓÓR STEUN

Bij jeugdreclasseringstoezicht in het kader van de SAVE-werkwijze zien we een andere invalshoek dan bij veel gangbare netwerkbenaderingen: de medewerker SAVE stelt bij het activeren van de kring niet de regie door ouders maar regie door de jeugdige voorop.

De richtvraag 1 in venster 1 is daarom vooral: ‘Wie vinden het belangrijk dat het goed gaat en blijft gaan met jou?”

De verandering die de medewerker SAVE met deze richtvraag voorstelt is een verandering van de regie over de vragen en de oplossingen. Vaak ligt de regie en de verantwoordelijkheid voor de opgroei- en opvoedingssituatie uitsluitend bij de ouders/opvoeders. De verantwoordelijkheid voor het delictgedrag ligt bij de jeugdige zelf, maar veel ouders/opvoeders voelen dit ook als een gedeelde

Regie gaat voor steun: Netwerkleden worden niet uitgenodigd met als doel

een “plan van professionals” te helpen uitvoeren. De medewerker SAVE begint

niet met het organiseren van steun, maar met het organiseren van regie: hij

nodigt de mensen rond de jeugdige uit, of - liever nog - laat de jeugdige en

ouders hen uitnodigen - om gezamenlijk regie te voeren en tot besluitvorming

over het plan te komen, om daarmee recidive te voorkomen, te zorgen dat de

jeugdige zich aan voorwaarden en afspraken houdt, en dat het eventuele

slachtoffer veilig is.

Het is daarbij niet verplicht dat deze betrokkenen ook zelf een rol in de uitvoering kunnen en willen spelen. Pas in tweede instantie wordt bekeken wie

vanuit het netwerk een rol bij de uitvoering kan en wil spelen. Door hen eerst te

betrekken ten behoeve van regie en besluitvorming is de stap naar

betrokkenheid bij uitvoering meestal logisch en ongedwongen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 60 © VanMontfoort | SVMN

verantwoordelijkheid. Zij ervaren te hebben gefaald. Voor sommige ouders/opvoeders is het genoeg: de jeugdige moet het zelf maar uitzoeken. Hiermee is de jeugdige nog minder geholpen. Door de invalshoek te veranderen, neemt de kans op gedeelde regie toe.

5.2.7 VERDERE INVENTARISATIE VAN HET SOCIAAL NETWERK

Sommige omstandigheden - grote veranderingen voor het gezin en een (plotselinge) toename van problemen- kunnen onmiddellijk of tussentijds aanleiding zijn tot verdere verkenning van het netwerk. Voorbeelden zijn:

De jeugdige of het gezin heeft een grote verandering doorgemaakt, of deze staat op stapel, wat gevolgen heeft voor het bestaande sociaal netwerk. Denk aan bijvoorbeeld detentie of juist vrijlating uit detentie.

Er zijn signalen dat er mogelijk sprake is van een negatief (crimineel) sociaal netwerk, bijvoorbeeld een drugsverslaafde scène, negatieve peer grouping van een jeugdige, loverboy-problematiek, enz.

5.3 Venster 2: De feiten

In deze paragraaf wordt het venster ‘wat zijn de feiten’ toegelicht. Begonnen wordt met een algemene paragraaf over feiten in de jeugdbescherming. Daarna worden de onderdelen van het venster gevolgd.

5.3.1 WAARHEIDSVINDING EN FEITENONDERZOEK

Ook bij jeugdreclassering in het kader van de SAVE-werkwijze wordt veel aandacht aan de feiten besteed. De redenen daarvoor zijn gelijk aan de redenen in de bredere jeugdbescherming: Een interventie in de leefwereld van mensen moet gebaseerd zijn op feiten.

• Geen strafrechtelijk bewijs

De medewerker SAVE houdt zich niet bezig met strafrechtelijk onderzoek of bewijs. Het is niet zijn taak en hij is er niet voor toegerust wat betreft bevoegdheden, onderzoeksmethoden en onderzoeksmiddelen. De medewerker SAVE is niet gericht op ‘schuld’ van een individu, maar op het voorkomen van herhaling van delict- of verzuimgedrag en een positieve en veilige participatie in de samenleving. Het opbouwen van een constructieve werkrelatie met alle betrokkenen verhoudt zich niet goed met rechercheren. Strafrechtelijk bewijs wordt door de medewerker SAVE derhalve terecht overgelaten aan politie en justitie. Als er op grond daarvan een maatregel jeugdreclassering is uitgesproken, beschouwt de medewerker SAVE dat als een gegeven, een feit. Hij houdt zich verre van de vraag of de veroordeling terecht was of niet. Als de jeugdige aangeeft dat hij onterecht is veroordeeld, of als de jeugdige het delict (deels) ontkent, neemt de medewerker SAVE dat wel mee als signaal voor een verhoogd risico op herhaling.

De medewerker SAVE kan de hulp van politie en justitie inroepen om na te gaan of er strafbare feiten zijn gepleegd. Ook kan hij medische, psychologische of pedagogische expertise inschakelen. Toch kunnen bij uitvoering van een maatregel jeugdreclassering veel beweringen en vermoedens niet worden geobjectiveerd. Daarom is cruciaal dat de medewerker SAVE onderscheid maakt tussen enerzijds feiten en anderzijds opvattingen en beweringen. Dit onderscheid helpt om een duidelijke positie in te nemen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 61 © VanMontfoort | SVMN

• Wel feitenonderzoek

Het verzamelen en selecteren van feiten, gebeurtenissen en omstandigheden hoort wel tot de taak van de medewerker SAVE. Hij stelt zichzelf, de jeugdige, de ouders en betrokkenen steeds de vraag: “wat betekent dit voor de veiligheid in de samenleving, de veiligheid van het slachtoffer, (indien van toepassing) en de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige zelf?” De basishandleiding SAVE geeft richtlijnen om te bepalen welke gebeurtenissen en omstandigheden feiten genoemd kunnen worden. De medewerker SAVE kan deze richtlijnen gebruiken om de eigen positie te bepalen.

Het verzamelen van feiten hoort wel tot de taak van de medewerker SAVE.

• Focus op de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige, de samenleving en het eventuele slachtoffer

De medewerker SAVE moet zich bij ieder mogelijk feit de vraag stellen: “Wat betekent dit voor de ontwikkeling, maatschappelijke participatie de veiligheid van de jeugdige?” “Wat is de relatie van deze informatie met het risico op herhaling van delict- of verzuimgedrag en geweld tegen anderen in de toekomst?”

Een praktische manier om dicht bij het belang van de jeugdige te blijven, is het formuleren van krachten en zorgen met zinnen die letterlijk beginnen met de naam van de jeugdige. Dat dwingt tot nadenken over de relevantie van de informatie.

• Niet objectiveerbare beweringen en vermoedens

De hierboven genoemde richtlijnen geven ook de beperking aan van wat de medewerker SAVE kan weten over de feiten. Over zeer veel zaken blijft onzekerheid bestaan. Er blijven verschillende opvattingen. Jeugdigen ontkennen het delict of hun betrokkenheid blijft vaag. Ouders/opvoeders zeggen: er is niets gebeurd. Er zijn tegenstrijdige verklaringen. De strijd gaat over gebeurtenissen die de medewerker SAVE niet zelf heeft waargenomen.

De SAVE-werkwijze basishandleiding geeft als tips:

o De medewerker SAVE kan zoeken naar informatie die een bepaalde bewering kan objectiveren of falsificeren.

o De medewerker SAVE kan de hulp inroepen van bevoegde instanties en van specialisten, als er een gerede kans is dat daarmee essentiële feiten kunnen worden vastgesteld.

o Ondanks alle onderzoeksmogelijkheden, kunnen veel beweringen en vermoedens niet worden geobjectiveerd. De medewerker SAVE maakt een onderscheid tussen enerzijds feiten en anderzijds opvattingen en beweringen die de medewerker SAVE niet kan objectiveren. Dit onderscheid helpt de medewerker SAVE om een duidelijke positie in te nemen.

5.3.2 TIJDLIJN

De medewerker SAVE start in venster 1 met het opstellen van een tijdlijn. Dit betreft de relevante hulpverleningsgeschiedenis en – als er sprake van is (geweest) de justitiële voorgeschiedenis (straf- en civielrechtelijk). Bij elke maatregel jeugdreclassering wordt aangegeven welke soort maatregel het betreft, de voorwaarden daarbij, en eventuele straffen. Op de tijdlijn worden ook de voor de

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 62 © VanMontfoort | SVMN

jeugdige belangrijkste life-events vermeld. De tijdlijn maakt onder andere duidelijk welk instellingsnetwerk rond de jeugdige en het gezin aanwezig was en is.

5.3.3 GRONDEN

Wanneer er sprake is van een maatregel jeugdreclassering (dus in geval van dwang, en geen drangtraject) kijkt de medewerker SAVE na het opstellen van de tijdlijn allereerst naar de gronden van deze maatregel. Bronnen hiervoor zijn het rapport van de RvdK, eventueel advies door de jeugdreclassering zelf of door het NIFP, en de beschikking van de officier van justitie of het vonnis van de rechter. Bij de grond gaat het om alle redenen waarom de straf en behandeling / bemoeienis is opgelegd en/of is verstevigd:

o Bij delictgedrag: het delict (gepleegde feit) waaraan de jeugdige schuldig is bevonden, en de delictgeschiedenis.

o Bij schoolverzuim: de overtreding, namelijk het geconstateerde verzuim. o Indien van toepassing: de gevolgen van het delict voor het slachtoffer. o Indien van toepassing: het recentelijk schenden van voorwaarden en afspraken.

5.3.4 DELICTANALYSE

Bij begeleiding met een maatregel jeugdreclassering vanwege delictgedrag door de jeugdige voert de medewerker SAVE met de jeugdige een delictanalyse uit. Het is belangrijk dit in een vroeg stadium van de begeleiding te doen, omdat hiermee de gesprekken met de jeugdige en andere gezinsleden over de zorgen en krachten goed kunnen worden voorbereid. Een delictanalyse is echter niet strikt noodzakelijk om altijd voorafgaand aan het eerste gesprek over zorgen en krachten te doen: om de mensen rond de jeugdige bijeen te brengen, en om eerste praktische afspraken te maken rond bijvoorbeeld veiligheid en toezicht, kan de medewerker SAVE besluiten eerst ‘de kring’ bijeen te brengen. Zo spoedig mogelijk daarna is een delictanalyse wel nodig, omdat deze goed zicht geeft op het delictgedrag zelf, inclusief risicosituaties, en op de vaardigheden die de jeugdige (bij verschillende ontwikkelingstaken) moet leren om zowel toekomstig delictgedrag te voorkomen als in het algemeen aan zijn ontwikkeling te werken.

De essentie van de delictanalyse20

“Het doel van delictanalyse is het vergroten van de bewustwording bij de jeugdige dat een delict aan het eind ligt van een keten van cognitieve, emotionele, gedragsmatige en situationele factoren. Door zich bewust te worden van de keten van beslissingen, door er verantwoordelijkheid voor te nemen en daar (gedrags-)consequenties aan te verbinden, kan de kans op herhaling verkleind worden”

is als volgt te definiëren

De delictanalyse heeft vooral een diagnostiek functie maar er komen ook veranderingsgerichte aspecten aan de orde. Zo wordt door middel van de delictbespreking bij de jeugdige gewerkt aan:

o het vergroten van probleembesef o het verkrijgen van inzicht in hoe hij tot zijn delicten is gekomen o erkenning van eigen aandeel/verantwoordelijkheid bij de gepleegde delicten.

20 Delictanalyse is gebaseerd op het terugvalpreventiemodel dat in de Verenigde Staten is ontwikkeld voor de behandeling van verslavingsproblematiek. Later is het in gewijzigde vorm overgenomen voor de behandeling van seksuele delinquenten. Deze gewijzigde vorm werd 1992 naar Nederland gehaald door Mulder en Van Beek, die het verder ontwikkelden voor de Van der Hoevenkliniek. Het model wat zij ontwikkelden vormt mede de basis van het model in deze handleiding.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 63 © VanMontfoort | SVMN

Bij het bespreken en analyseren van het delict wordt gebruik gemaakt van:

o Gegevens van de jeugdige zelf over het delict en de omstandigheden waarin het delict heeft gepleegd

o Informatie van de Raad voor de Kinderbescherming en het LIJ o Informatie over het persoonlijkheidsonderzoek, indien dat er is o Eventueel het strafdossier en de processen verbaal

Criteria voor deelname aan delictanalyse:

o IQ niet lager dan 7521

o De jeugdige moet (in enige mate) erkennen dat hij delicten heeft gepleegd .

o De jeugdige moet kunnen profiteren van leerervaringen o Enige vorm van motivatie. o Geen (sub)acuut psychiatrisch toestandsbeeld (ernstige depressie/suïcidaliteit;

psychose ed.).

• De onderdelen van een delictanalyse

De delictanalyse bestaat uit 7 onderdelen die over verschillende gesprekken verdeeld kunnen worden. Wat de medewerker SAVE in welk onderdeel bespreekt en hoeveel bijeenkomsten hij in totaal nodig heeft is afhankelijk van de jeugdige en de hoeveelheid delicten die ter tafel komen. De medewerker SAVE moet rekenen op een minimum van 2 gesprekken.

1. Het eerste onderdeel: de medewerker SAVE bespreekt met de jeugdige wat het doel van delictanalyse is en waarom het voor hem of haar nuttig is om mee te doen. Afhankelijk van de situatie en de jeugdige, gaat het om een combinatie van de volgende redenen:

o “Ik wil jouw kant van het verhaal horen omdat jouw verhaal (naar mijn overtuiging) onmisbaar is

om tot de beste oplossing van de problemen te komen”

o “Het geeft jou en mij inzicht in wat je gedaan hebt en hoe je daartoe gekomen bent. Dan kunnen

we samen bekijken hoe je het in de toekomst anders kunt aanpakken”

o “Om samen een plan te kunnen maken waarmee je echt een streep kan zetten onder wat jou is

overkomen en wat jij gedaan hebt, is het heel belangrijk dat ik zo goed mogelijk ga begrijpen wat

jij hebt meegemaakt en waardoor het zover gekomen is dat jij dingen bent gaan doen die niet

kunnen”

o “Je kunt er achter komen wat voor jou waarschuwingssignalen zijn, zodat je een volgende keer

tijdig op de rem kunt trappen”

Het is belangrijk om het doel van de delictanalyse regelmatig te herhalen en het liefst zodanig te formuleren dat de jeugdige er zelf ook belang aan gaat hechten. Dat zal hij eerder doen naarmate hij zich met ‘zijn verhaal’ serieus genomen voelt. Serieus nemen is daarbij niet hetzelfde als ‘zijn verhaal voor volledig waar aan te nemen’. Het betekent wel ‘aannemen dat zijn verhaal zijn beleving van het gebeurde is, tot de jeugdige zelf met een gewijzigde versie van het verhaal komt (bijvoorbeeld een bekentenis of juist een ontkenning van eerdere bekentenis). Dit kan de medewerker SAVE doen ondanks dat hij weet dat in een aantal gevallen de aanname achteraf niet blijkt te kloppen. Hij weet op voorhand niet bij wie dat het geval zal zijn. De medewerker gaat

21 De jeugdige moet in staat zijn om de aanloop naar, keuzes bij, uitvoering van en gevolgen van zijn gedrag van elkaar te onderscheiden, hij moet oorzaak-gevolg relaties kunnen leggen, en zich kunnen verplaatsen in de gedachten en gevoelens van anderen. Bij een IQ lager dan 75 is dat moeilijk.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 64 © VanMontfoort | SVMN

daarbij dus niet de strijd aan over of een delict wel of niet door de jeugdige is gepleegd (ook niet op subtiele wijze door bijvoorbeeld het stellen van suggestieve vragen), maar communiceert vanuit het concept van ‘meerzijdige partijdigheid’ (zie basishandleiding).

De medewerker SAVE vertelt tijdens dit eerste onderdeel welke dingen er allemaal op tafel gaan komen en wat hij hoopt dat het gesprek zal opleveren. Hij vraagt ook aan de jeugdige wat voor hem dit gesprek tot een nuttig/geslaagd gesprek zou maken. Hij brengt de gesprekken als een gezamenlijke taak die tot een oplossing van de problemen leidt, waarin ieder zijn aandeel heeft en ‘we elkaar nodig hebben’. Hij bereidt de jeugdige ook voor op het praten over moeilijke zaken. Voor de jeugdige zal het niet altijd makkelijk zijn om over de gebeurtenissen te praten. Toon hier begrip voor en complimenteer/waardeer de jeugdige op iedere (kleine) stap in de goede richting.

Belangrijk is dat de medewerker SAVE de jeugdige uitlegt dat alles wat hij vertelt vertrouwelijk zal blijven tenzij het belangrijk is voor de begeleiding in het kader van jeugdreclassering. Hij benoemt daarbij ook dat de delictanalyse vaak heel helpend is om mensen die later eventueel betrokken worden bij de oplossing van de problemen (ouders, broers/zussen, netwerkleden) zijn mening beter te laten begrijpen. Hij zegt toe dat hij daarbij zorgvuldig met de informatie om zal gaan: alvorens de delictanalyse eventueel met familie of netwerk te delen, zal hij met de jeugdige afstemmen welke informatie precies gedeeld kan worden en hoe dat kan op een manier dat er geen of zo min mogelijk problemen van komen (de veiligheid van de jeugdige of derden zou er bijvoorbeeld door in gevaar kunnen komen; in dat geval staat de medewerker SAVE ervoor open om delen van de analyse niet met familie en netwerk te delen). Voor de begeleiding is het ook nuttig als er delicten boven water komen die nog niet bekend zijn omdat ze het beeld vollediger maken. De medewerker zou zoiets kunnen zeggen als:

o “Als je nog andere dingen hebt gedaan die eigenlijk niet de beugel konden, nodig ik je uit om die

ook te vertellen. Ik moet die wel rapporteren en het kan betekenen dat je meer straf krijgt. Daarom

weet ik dat er veel moed voor nodig is om openheid te geven. Tegelijk ken ik jongens die achteraf

blij waren dat ze die stap hadden gezet, omdat ze daarna verlost waren van ‘geheimen’ en omdat

er toen een plan kon worden gemaakt dat alle in plaats van een deel van de problemen aanpakte.

Zij konden in één keer volledig afrekenen met hun verleden.”

Het is hierbij niet de bedoeling met veel druk ‘op het gevoel’ van de jeugdige in te spelen maar wel om hem oog te laten krijgen voor de eventuele voordelen die er zitten aan een op het eerste gezicht onaantrekkelijk perspectief (het opbiechten van al je delicten). Geef de jeugdige uitgebreid de kans om vragen te stellen.

2. De medewerker SAVE schrijft met de jeugdige zijn delictgeschiedenis op. Hij begint daarbij bij het allereerste dingetje wat de jeugdige ooit heeft gedaan wat niet door de beugel kon. Dat kan iets zijn als geld stelen uit de portemonnee van zijn ouders. Dit gaat zo door tot hij bij het laatste delict is. Het is handig een tijdslijn te maken zodat het voor de jeugdige duidelijk wordt in welke tijdspanne het allemaal heeft plaatsgevonden. De medewerker SAVE zal merken dat jeugdigen soms schrikken van de hoeveelheid dingen die ze hebben gedaan in een betrekkelijk korte tijd. Naast deze ‘klassieke’ insteek van de delictgeschiedenis, kan de medewerker SAVE ook, vanuit oplossingsgericht oogpunt, (eerst) kiezen voor het identificeren en analyseren van die momenten in het leven van de jeugdige, waarop hij bijna een delict beging, maar dat toch niet deed. Er kan dan worden uitgevraagd wat in al die situaties de redenen waren waarom het niet gebeurde. Dat kunnen externe redenen zijn (‘er kwam toevallig net politie de straat in rijden’) maar de

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 65 © VanMontfoort | SVMN

medewerker vraagt vooral door op interne motivatie (‘en wat deed of dacht jij zelf, waardoor je toch de keuze maakte het delict niet te plegen?’). De medewerker SAVE kan de jeugdige telkens complimenteren op / waarderen voor iedere nieuwe situatie die hij vertelt (‘ik waardeer het enorm dat je me dit ook nog vertelt, voor mij laat dat zien dat jij écht lef hebt’) en voor de eerder door hemzelf gevonden ‘oplossingen’. Voorbeeld:

o “Tja, ik wilde slaan, maar dacht aan de vorige keer dat ik achteraf alle schuld kreeg van iedereen.

En ik zag het teleurgestelde gezicht van m’n moeder voor me, toe ze me de vorige keer van het

politiebureau ophaalde. Daarom kon ik me nog net inhouden.” Waarop de medewerker SAVE (mits gemeend) zou kunnen zeggen: o “Ik vind dat heel knap. Dat je je dit nog kunt herinneren, dat je het mij wilt vertellen. En ook dat je

niet sloeg, terwijl je eigenlijk voor jezelf wilde opkomen door te slaan. Het is voor de meeste

mensen moeilijk om ‘de verstandigste te zijn’, zoals jij toen deed! Vertel me nog eens wat meer

over hoe je dat voor elkaar kreeg…! Etc.”.

Op deze manier vergroot de medewerker SAVE op oplossingsgerichte wijze de eerder al ontdekte oplossingen van de jeugdige, welke daardoor door hem bewust(er) kunnen worden ingezet in een eventueel volgende situatie waarin het plegen van een delict op de loer ligt.

3. Wanneer de delictgeschiedenis compleet is kiest de medewerker SAVE samen met de jeugdige

een delict (en eventueel een bijna-delict) uit wat zij verder uit gaan diepen. Vaak is het nuttig als dit het laatste gepleegde delict is omdat de jeugdige hierover veelal het meeste weet. Het kan echter ook zo zijn dat een ander delict meer geschikt is omdat het meer informatie geeft over de mechanismen die bij deze jeugdige een belangrijke rol spelen. Dit is per situatie verschillend.

4. Als samen een delict uitgekozen is, bespreekt de medewerker SAVE met de jeugdige in welke situatie hij toentertijd verkeerde. Woonde hij thuis, of juist niet, werkte hij, of juist niet. Het doel hiervan is te kijken in hoeverre de situatie waarin de jeugdige verkeerde heeft bijgedragen tot het plegen van het delict. Zodra de situatie waarin de jeugdige verkeerde helemaal duidelijk is gaat de medewerker SAVE verder met het uitgekozen delict. Waar woonde je? Woonde je thuis of ergens anders?

o Met wie uit je gezin (ouders, broers/zussen) had jij in die tijd de beste band? Hoe zag dat eruit? En

met wie kon je minder goed? Waardoor kwam dat volgens jou? Was er eerder en moment dat je

relatie met diegenen nog wel goed was? Wat zou er kunnen helpen om die relaties weer wat te

verbeteren?

De medewerker SAVE begint met de krachten, waardoor de zorgen vanzelf makkelijker

bespreekbaar worden. o Zat je op school of werkte je?

o Wat deed je in je vrije tijd?

o Waarover was je het meest tevreden in die tijd? En waar was je ronduit trots op? En, als je het me

durft te vertellen, waar schaamde jij je in die tijd het meeste voor? Een hoe zit dat nu bij jou?

o Hoe was je financiële situatie? Verdiende je, had je schulden, waar gaf je je geld aan uit?

o Zijn er andere dingen te vertellen, die volgens jou belangrijk zijn om te vertellen? Bijvoorbeeld

omdat ze jou hebben geholpen om geen dingen te doen die nog erger / schadelijker zouden zijn

geweest dan jij gedaan hebt?

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 66 © VanMontfoort | SVMN

Oplossingsgericht werken maakt effectief gebruik van het gegeven dat ‘het altijd erger

had gekund’. Spreken vanuit dat perspectief opent vaak deuren om daarna te spreken

over wat er desalniettemin ‘niet goed’ geweest is.

5. De medewerker SAVE begint met het uitdiepen vanaf zes uur voordat het delict (en eventueel een bijna-delict van vergelijkbare ernst) is gepleegd. Hij vraagt echter of er voor die zes uur nog belangrijke dingen zijn gebeurd. Als dat zo is begint hij daar met uitdiepen. Hij stelt de jeugdige de volgende vragen:

o Waar ben je?

o Wat doe je?

o Wat denk je?

o Wat voel je? Het is belangrijk om zo veel mogelijk door te vragen, maar de medewerker SAVE houdt de vragen concreet. Vermijd vragen als “wie?” en “waarom?”. Probeer met name de gedachten van de jeugdige naar boven te krijgen. De medewerker SAVE zal merken dat jeugdigen dit vaak erg moeilijk vinden, maar met enig geduld lukt het ze vaak toch. Het doel van dit onderdeel is dat hij boven water krijgt wanneer de jeugdige voor het eerst dacht: ”Dit delict ga ik plegen”. Het kan helpen om veel met visualisering te werken, gebruik bijvoorbeeld weer een tijdlijn. Het werkt het beste als de medewerker SAVE de stapjes in tijd zo klein mogelijk maakt, bijvoorbeeld door elke vijf minuten in beeld brengt waar de jeugdige was, wat hij voelde enzovoorts. Het is lastig om dat voor de volledige zes uur voor het delict te doen, maar het is belangrijk dat de medewerker SAVE dit doet voor het uur voor en het uur nadat het delict is gepleegd. Omdat er tijdens deze fase erg veel informatie naar voren komt, zijn hier soms meerdere bijeenkomsten voor nodig. Het is beter om er wat meer tijd in te stoppen dan te weinig omdat de medewerker SAVE dan het risico loopt belangrijke informatie mis te lopen.

6. Ter aanvulling op al deze informatie laat de medewerker SAVE de jeugdige een schema invullen, de zogenaamde beslissingsmatrix. Aan de hand van deze matrix gaat hij kijken wat nu de winst dan wel het verlies is die de jeugdige behaalt met het al dan niet plegen van het delict. Wanneer dit gedaan is kan de medewerker SAVE beginnen aan analyse van alle informatie.

7. Tijdens het laatste onderdeel, doorgaans een aparte bijeenkomst , brengt de medewerker SAVE de volgende punten aan de orde:

o Wat probeerde je te bereiken met deze delicten?

In plaats van: ‘Waarom pleegde je deze delicten?’. Een (directe) waarom-vraag heeft

vaak het nadeel dat hij wordt geïnterpreteerd als ‘vraag om legitimatie’, die er bij het

plegen van een delict vanuit juridisch perspectief nooit is. Het is dus een vraag die niet

beantwoord kan worden, behalve met ‘verdediging’. Hij roept vaak weerstand op. o Wanneer is de kans groot dat je weer in herhaling valt?

o Wat doe je als je in zo’n situatie terechtkomt?

o Wat zijn jouw waarschuwingssignalen? De medewerker SAVE laat de jeugdige zoveel mogelijk zelf deze vragen beantwoorden. Op basis van alle informatie die hij verzameld heeft, heeft de medewerker SAVE zelf ook enig idee gekregen. De medewerker SAVE brengt dat pas naar voren als de jeugdige er zelf niet uitkomt of als hij tot een totaal andere conclusie komt, waarbij hij zo nodig zijn deskundigheid over

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 67 © VanMontfoort | SVMN

vergelijkbare situaties en de informatie in het LIJ of de RISc gebruikt. De medewerker SAVE zal merken dat de jeugdige dit, in deze fase, meestal heel goed zelf kan beantwoorden.

• Presentatie in het gesprek over krachten en zorgen

Na de delictanalyse brengt de medewerker SAVE het verslag hiervan in bij het gesprek over de zorgen en krachten, waarbij ook de ouders/opvoeders en anderen uit het netwerk betrokken zijn. De ouders/opvoeders worden, na zorgvuldige afstemming daarover met de jeugdige, uitdrukkelijk uitgenodigd om de achtergrondinformatie te checken op juistheid, omdat een dergelijk verslag nogal eens een langere periode meegaat. Zowel de ouders/opvoeders als de jeugdige vinden het spannend om in elkaars aanwezigheid de delictgeschiedenis en de concrete toedracht van delicten te bespreken. Een goede manier om dit te ondervangen is door middel van een presentatie. Bij het bespreken van de toedracht tot het delict is het belangrijk om de ouders te “ontschuldigen”, waarbij het – om emotionele schade bij de jeugdige te voorkomen – voorwaardelijk is dat de jeugdige daarop vooraf door de medewerker SAVE is voorbereid:

o “Ik vind het belangrijk dat, als jij aan je ouders jouw verhaal gaat vertellen, we hen ook

nadrukkelijk vertellen dat zij – wat ze vroeger als opvoeders ook verkeerd hebben gedaan – niet

verantwoordelijk zijn voor de dingen die jij misdaan hebt. Ze zijn wel verantwoordelijk voor wat ze

jou als ouders (eventueel) hebben misdaan of tekort gedaan, maar niet voor de dingen die jij

anderen hebt aangedaan. Wat vind je ervan als ik dat tijdens de bijeenkomst ook zal benoemen?” De medewerker SAVE laat de jeugdige, indien dit in zijn vermogens ligt, aan zijn ouders uitleggen wat er allemaal besproken is tijdens de delictanalyse en wat de inzichten zijn die de jeugdige verworven heeft.

Een goede manier kan zijn om een flap-over te gebruiken en daarop het volgende rijtje neer te zetten:

o Wat dacht ik te bereiken met deze delicten?

o Wanneer is de kans groot dat ik weer in herhaling val?

o Welke mogelijkheden heb ik als ik opnieuw in zo’n situatie terechtkom?

o Wat zijn mijn waarschuwingssignalen?

De jeugdige vult dit zelf in. Dit heeft een tweeledig doel. Ten eerste kan de medewerker SAVE checken of de jeugdige echt inzicht heeft verworven in zijn mechanismen. Ten tweede kan het voor de jeugdige een heel voldaan gevoel geven om al zijn werk aan zijn ouders te laten zien. Het is per slot van rekening iets waar hij trots op mag zijn. (Om dit nog eens te benadrukken kan de medewerker SAVE overwegen dit af te sluiten met de overhandiging van een certificaat).

Als de analyse af is, en de jeugdige heeft het mede ondertekend, gaat het rapport hiervan naar de volgende mensen/instanties:

Samen Veilig, als bijlage van de SAVE rapportage. De ouders en de jeugdige. De Raad voor de Kinderbescherming. In overleg met jeugdige eventueel naar andere instanties.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 68 © VanMontfoort | SVMN

5.3.5 DE KRACHTEN EN ZORGEN

De volgende stap in het doorlopen van de viervensters is het inventariseren / bepreken van de krachten en zorgen met de jeugdige, zijn ouders/opvoeders, en anderen uit het netwerk die het belangrijk vinden dat het goed gaat met de jeugdige.

In het ‘vakjargon’ van de jeugdreclassering worden andere begrippen gebruikt dan ‘zorgen en krachten’. Gebruikte termen in de justitieketen zijn22

recidivekans (de kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag)

:

schadekans of risico op geweld tegen personen, risicofactoren of criminogene factoren (statisch en dynamisch, in de omgeving en bij de

jeugdige zelf), en beschermende factoren (waaronder positieve levensdoelen), responsiviteit, en aanvullende zorgpunten (die niet direct aan het delictgedrag zijn verbonden maar wel

aangrijpen op de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige).

Deze begrippen zijn voor de communicatie met de jeugdige en andere betrokkenen vereenvoudigd, en verwerkt in onderstaand schema. Daarbij maakt de medewerker SAVE het volgende onderscheid binnen de zorgen en krachten:

µ KRACHTEN ZORGEN In het recente en verdere verleden van invloed gebleken op de veiligheid van de samenleving, slachtoffer en jeugdige, en de ontwikkeling van de jeugdige: Wat weten we?

BESCHERMPUNTEN: • gedrag, personen en andere

aspecten die delict- of verzuimgedrag hebben voorkomen.

• zich eerder houden aan voorwaarden en afspraken.

• eerdere situaties van bescherming tegen onveiligheid voor de jeugdige zelf.

Vraag: Wat zorgt voor bescherming? Wat geeft veiligheid?

ZORGPUNTEN: • huidig en vroeger delict- of

verzuimgedrag. • zich eerder niet houden aan

voorwaarden en afspraken. • eerdere situaties van onveiligheid

voor de jeugdige zelf.

Vraag: Wat is er aan de hand? wat is bedreigend?

Mogelijk / vermoedelijk van invloed op de toekomstige (verbetering van) veiligheid en ontwikkeling: Waarmee moeten we rekening gaan houden?

HELPENDE OMSTANDIGHEDEN: • omstandigheden23

o herhaling van het delict- of verzuimgedrag, en/of

die de kansen verkleinen op

o schade / geweld tegen personen.

• aanwezige responsiviteit (motivatie, mogelijkheden, geschiktheid voor effectieve interventies).

• ondersteuning tegen nieuwe onveiligheid voor de jeugdige zelf.

Vraag: Wat is helpend?

BELEMMERENDE OMSTANDIGHEDEN: • omstandigheden24

o herhaling van het delict- of verzuimgedrag, en/of

die de kansen vergroten op

o schade / geweld tegen personen.

• tekorten in responsiviteit (lage motivatie, onmogelijkheden, ongeschiktheid voor effectieve interventies).

• kansen op nieuwe onveiligheid voor de jeugdige zelf.

Vraag: Wat maakt het moeilijk? Wat

22 Zie ook Bijlage 1. 23 In LIJ en RISc: beschermende factoren. 24 In LIJ: risicofactoren. In RISc: criminogene factoren.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 69 © VanMontfoort | SVMN

maakt verbetering lastig?

• Samen met de jeugdige en gezinsleden opstellen van krachten en zorgen

Het is belangrijk, dat de krachten en zorgen pas met de betrokkenen worden besproken als de medewerker SAVE een delictanalyse met de jeugdige heeft gedaan en nadat hij zorgvuldig met de jongere heeft doorgenomen welke informatie op welke wijze met wie gedeeld wordt. Die analyse kan hij doen in een of enkele gesprekken, waarbij hij de informatie in het LIJ of de RISc gebruikt.

De medewerker SAVE maakt het overzicht met krachten en zorgen in het gesprek met alleen de jeugdige, de ouders/opvoeders, en andere gezinsleden. Daarbij worden ook de krachten en zorgen benoemd die andere mensen in de kring rond de jeugdige benoemen, zoals de rechter, de wijkagent en de medewerker SAVE zelf. Indien mogelijk, is een presentatie door de jeugdige van de delictanalyse onderdeel van de bijeenkomst(en).

• Functionele gedragsanalyse als noodzakelijk onderdeel van zorgen en krachten

De What Works benadering (zie Bijlage 1) benadrukt dat de jeugdige het meest gebaat is bij het leren van vaardigheden die hem in het dagelijks leven ondersteunen bij het vermijden van risicosituaties en het goed functioneren in situaties die passen bij prosociale levensdoelen (school, werk, vrijetijdsbesteding). Voor het kiezen van de vaardigheden die de jeugdige precies nodig heeft, is een gedragsanalyse nodig van een of meer situaties die goed, of juist niet goed verlopen, en die voor de jeugdige een duidelijke voorbeeld waarde hebben. Op basis van een functionele gedragsanalyse kan de medewerker SAVE ofwel zelf de jeugdige nieuwe vaardigheden leren, of hierbij de expertise van derden inroepen. Het uitvoeren van een gedragsanalyse sluit nauw aan op het werken et ontwikkelingstaken, omdat vaardigheden daarbij ook de basis zijn van het werken aan veiligheid en ontwikkeling. In de SAVE-werkwijze wordt voor deze analyse gebruik gemaakt van het coping-relapse model en het samen met de jeugdige invullen van een gedragsschema op basis van de 5 G’s: gebeurtenis, gevoelens en gedachten, gedrag en gevolgen. De functionele gedragsanalyse wordt besproken in Bijlage 4.

• Zorgpunten en beschermpunten

De zorgpunten en beschermpunten worden geschreven vanuit de jeugdige. Vraag: “Wat is er gebeurd waarover we ons zorgen maken? Wat is er aan de hand? Wat is bedreigend en wat is beschermend gebleken? De delictanalyse en functionele gedragsanalyse zijn voor de medewerker SAVE essentieel als voorwerk voor deze uitwisseling.

Een voorbeeld van een zorgpunt volgens de medewerker SAVE.

‘Cliff (15 jaar) heeft zijn klasgenoot Paul ernstig verwond terwijl hij onder invloed was van speed.“

Veel jeugdigen verzetten zich tegen de zorgpunten die door instanties in een eerder stadium genoemd zijn (bijvoorbeeld door de politie, of de Raadsmedewerker strafzaken). De medewerker SAVE neemt echter in beginsel de zorgpunten die eerder zijn vastgesteld door andere justitiële instanties wel als uitgangspunt. Hij bouwt daarop voort. Het LIJ is zelfs ontworpen met het oog op een efficiënte overdracht van informatie en het niet overdoen van elkaars werk. Als jeugdigen toch bezwaar maken, is het volgende heel belangrijk om toch bij de feiten te blijven:

o Vermeld de bron bij ieder zorgpunt dat omstreden is.

‘De politie heeft Boris aangehouden en heeft proces verbaal opgemaakt wegens rijden onder

invloed van alcohol’.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 70 © VanMontfoort | SVMN

o Blijf nauwkeurig bij de feiten en noem de positie van de jeugdige.

‘Boris zegt, dat de politie hem een loer wilde draaien en hem daarom valselijk beschuldigt. De

medewerker SAVE was er niet bij, maar blijft bezorgd over de risico’s die Boris loopt’.

o Vermijd in dit stadium het geven van een oordeel en vermijd afkeurende of cynische woorden en zinnen. Een ‘kale’ weergave van de bron en de zorg is het sterkst en geeft de grootste kans op erkenning door de jeugdige en andere gezinsleden.

De uitzonderingsvraag kan een hulpmiddel zijn wanneer het moeilijk is om beschermpunten te zien.

‘Jij zegt dat het altijd een grote ruzie met iedereen is op school, en dat je daarom denkt: ik kap er

helemaal mee. OK. Als je erover nadenkt, wanneer was dan de laatste keer, dat je geen ruzie

had? Het maakt niet uit of dat gisteren was, of dat het lang geleden is, of op een andere school.’

Als de jeugdige zich een gelegenheid herinnert waar het goed ging, is de volgende vraag:

‘Goed, dat is inderdaad al even geleden. Wat was er toen anders dan andere keren?’

Deze vraag kan de mogelijkheid bieden voor verbetering. Als de jeugdige het specifieke kan benoemen, dan is er een kans dat deze positieve situatie vaker gecreëerd kan worden, en dus een helpende omstandigheid kan worden. Het geeft ook een opstapje naar andere beschermpunten, andere factoren die maakten dat het toen goed ging.

• Helpende en belemmerende omstandigheden

Bij de belemmerende omstandigheden is de vraag: “Welke omstandigheden maken het moeilijk?” De vraag richt zich op de toekomst. Een voorbeeld van een belemmerende omstandigheid in het eerder genoemde voorbeeld van Cliff is zijn middelengebruik. Immers:

‘Cliff kan weer in een gevaarlijke situatie komen als hij weer speed gebruikt en Paul op school

tegenkomt, of andere klasgenoten (Cheryl, Hakim) waar hij een conflict mee heeft’.

Narratieve interventies / gesprekstechnieken kunnen door de medewerker SAVE worden ingezet om op het spoor te komen van krachten en zorgen die jeugdige zelf richting toekomst ervaart.

Wanneer de jeugdige of gezinsleden het moeilijk vinden om omstandigheden te noemen, kan de medewerker SAVE vragen stellen over wat zij wel willen.

Voor belemmerende omstandigheden:

‘Zijn er dingen die je zou willen veranderen in je leven / u zou willen veranderen ten aanzien van

uw zoon?’

En als het antwoord in de trant is van: ‘Ja, ik zou nooit meer in de cel willen belanden!’ kunnen goede vervolgvragen zijn:

‘En wat zou je in de plaats willen voor een leven waarbij je delicten pleegt en telkens het risico

loopt in de cel te belanden?”

‘Als je nadenkt over je toekomst, zeg maar over een half jaar, en je bedenkt dan de ideale situatie,

wat zou je dan willen zien?’

‘Ik begin het te begrijpen… Vertel me daar nog eens wat meer over, zodat ik het voor me kan zien

hoe jouw leven er dan uit ziet.’

Voor helpende omstandigheden:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 71 © VanMontfoort | SVMN

‘Op een schaal van 0-10 (10=volledig bereikt), welk cijfer geef jij voor hoever je die situatie nu al

bereikt hebt naar jouw idee?’

‘En wat zou jou mogelijk kunnen helpen om één cijfer dichter bij die situatie te komen?’

‘Wat is jouw verhaal als je de volgende keer iemand niet in elkaar slaat?”

Vanuit de werkwijze ITB Criem (zie § 3.4.3 en § 7.4) komt als belangrijk punt naar voren, dat de medewerker SAVE ook nagaat of de jeugdige helpende en belemmerende omstandigheden ervaart rond de migratie en integratie van het gezin in Nederland. De medewerker SAVE gaat daarop ook in: waar komen de ouders vandaan? Zijn ze gevlucht? Weten de gezinsleden de weg in Nederland? Bij voorbeeld naar de school, of naar instanties? Wat zijn de belangrijkste normen en waarden in de familie?

De jeugdige of ouders kunnen ook omstandigheden noemen die niet direct relevant lijken: Bijvoorbeeld:

‘Joachim (een vriend van de jeugdige) heeft ook schulden bij zijn vrienden’.

‘Kevin is verslaafd geweest aan GHB’

‘Beide ouders/opvoeders zijn als kind zelf uit huis geplaatst geweest en hebben daar negatieve

herinneringen aan’

Strikt genomen zijn deze omstandigheden geen argument voor gedwongen bemoeienis door de jeugdreclassering. Het kan zijn, dat de medewerker SAVE, jeugdige of gezinsleden het belangrijk vinden om dergelijke omstandigheden op te schrijven, omdat zij vinden dat anders het beeld niet compleet is. De punten die de jeugdige noemt opnemen in plaats van ‘afwijzen’ ondersteunt (het gevoel van) samenwerking en maakt dat ‘het plan’ dat gemaakt gaat worden over het algemeen door de jeugdige meer als ‘van hem’ ervaren wordt (en daardoor beter werkt). Er is geen bezwaar tegen het beschrijven van omstandigheden, maar er zijn wel enkele richtlijnen:

o Helpende of belemmerende omstandigheden moeten altijd worden vertaald in concrete zorgen ten aanzien van de jeugdige om te kunnen dienen als grond voor gedwongen ingrijpen. Dat betekent dat ze bij een jeugdreclasseringstoezicht moeten kunnen worden gekoppeld aan mogelijk nieuw delict- of verzuimgedrag en het mislopen van maatschappelijke participatie (ontwikkeling) door dat delictgedrag.

o Een beschrijving van de helpende of belemmerende omstandigheden moet ook door de jeugdige en gezinsleden worden herkend

o Een beschrijving van de helpende of belemmerende omstandigheden moet zo concreet mogelijk zijn en bij voorkeur kort.

• Krachten en zorgen ordenen

De inventarisatie van krachten en zorgen volgens iedere betrokkene kan leiden tot een onoverzichtelijk geheel. Samen met de gezinsleden kan de medewerker SAVE de krachten en zorgen ordenen en beperken tot de belangrijkste punten. Daarbij is het wel belangrijk om ervoor te waken, dat er geen essentiële punten verdwijnen. Het maken van een leesbaar, begrijpelijk, beknopt en toch volledig overzicht van krachten en zorgen vereist een hoge mate van professionaliteit en vraagt van zowel de professional als de gezinsleden alle aandacht. Het is hard werken.

Het is zinvol (als er met een papier of flap wordt gewerkt) een grote ster te zetten bij de belemmerende omstandigheden die direct met (nieuw) delict- of verzuimgedrag te maken hebben,

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 72 © VanMontfoort | SVMN

en bij de helpende omstandigheden die onverenigbaar zijn met het opnieuw plegen van delict- of verzuimgedrag.

Het geheel aan krachten en zorgen volgens iedere betrokkene is aangrijpingspunt voor de verdere samenwerking van de medewerker SAVE met de jeugdige en het gezin.

5.3.6 SAMENVATTING EN ORDENING IN ONTWIKKELINGSTAKEN

De medewerker SAVE formuleert daarna 3-5 zorgen in termen van (ongewenst) gedrag van de jeugdige of anderen, en het nadelige effect daarvan op de veiligheid en ontwikkeling van de jeugdige, en bij delictgedrag op de veiligheid in de samenleving / het slachtoffer. In geval van een bestaande maatregel kan deze samenvatting achterwege worden gelaten omdat deze punten al eerder in venster 2 zijn geformuleerd als de aanleiding tot de maatregel jeugdreclassering (beschikking).

• De medewerker SAVE maakt vervolgens voor zichzelf ordening aan in de zorgpunten (inclusief de zorgen vanuit de gronden) aan de hand van ontwikkelingstaken van jeugdigen (zie bijlage 1 in de Basishandleiding). Deze exercitie doet hij voor zichzelf en buiten de rapportage om. Hij kan zijn ordening zo nodig inzichtelijk maken voor de gedragswetenschapper.

5.3.7 LIJ, RISC EN SAVE-VEILIGHEIDSLIJST VOOR VEILIGHEIDS- EN RISICOTAXATIE

Elke medewerker SAVE gebruikt de resultaten van een veiligheids- en risicotaxatie25

Op indicatie kan de medewerker SAVE in overleg met de gedragswetenschapper of vertrouwensarts op inhoudelijke gronden besluiten een extra instrument in te zetten, zoals die bestaan voor kindermishandeling, seksueel misbruik, eergerelateerd geweld, en complexe echtscheiding. Het soort instrument, de datum van invullen en de uitkomst noteert hij bij het rijtje met belemmerende omstandigheden.

om de huidige veiligheid in kaart te brengen en de risico’s op toekomstige onveiligheid te inventariseren. Een dergelijke taxatie is een hulpmiddel om te bepalen welke beslissingen genomen moeten worden en welke voorwaarden gesteld moeten worden aan het te maken plan.

De medewerker SAVE gebruikt bij jeugdreclassering een standaard vragenlijst. Bij delictgedrag is dit het LIJ, dat is ingevuld door de raadsmedewerker strafzaken of de medewerker SAVE zelf. Ook is mogelijk dat een RISc (Risico Inschatting Schalen) wordt gebruikt, of de korte versie daarvan, de Quick Scan. Deze is ingevuld door een adviseur van de volwassenreclassering en wordt doorgegeven aan Samen Veilig indien een meerderjarige in het kader van het adolescentenstrafrecht begeleiding door de jeugdreclassering opgelegd krijgt. Bij schoolverzuim wordt de SAVE-Veiligheidslijst gebruikt. Deze wordt ingevuld door de medewerker SAVE.

Het LIJ en de RISc wegen actuele en vroegere veiligheids- en ontwikkelingsissues (zorgpunten voor een veiligheidstaxatie), en - met het oog op de toekomst - zowel criminogene als beschermende factoren (punten voor risicotaxatie). Daarnaast gaan beide lijsten in op aanvullende belemmerende omstandigheden die niet met delictgedrag te maken hebben, zoals ziekte, een handicap, of vormen van psychopathologie, en zorgtaken (ook dit zijn punten voor risicotaxatie).

25 Zie de basishandleiding. Een veiligheidstaxatie inventariseert zorgpunten en beschermpunten. Een risicotaxatie gaat de belemmerende en helpende omstandigheden na. In het LIJ en de RISc worden beide taxaties gecombineerd.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 73 © VanMontfoort | SVMN

Vanuit de items die gericht zijn op zowel de criminogene als beschermende factoren worden door beide lijsten een algemeen risico op recidive (LIJ: ARR) berekend en een risico op geweld tegen personen (LIJ: RGP). Ook wordt de jeugdige ingedeeld in een risicoklasse. Ook deze risico’s kunnen we opvatten als belemmerende omstandigheden (of juist helpend, als de risico’s laag zijn).

Het LIJ bestaat uit meerdere delen26

: preselectie (invulling door politie), 2A (voor onderzoek door de Raad), 2B (voor uitgebreid onderzoek door de Raad en voor gebruik door de jeugdreclassering voor het plan). Uitgangspunt van het LIJ is: verbeterde informatievoorziening in de keten:

De onderstaande afbeelding toont de domeinen van het LIJ, met daarin risicofactoren (dat wil zeggen: criminogene factoren, belemmerende omstandigheden)) en beschermende factoren (helpende omstandigheden)

We verwijzen hier verder naar de Handleiding LIJ voor de jeugdreclassering.

De JJI gebruikt het LIJ niet, maar heeft een eigen instrumenten die worden ingezet: De MAYSI-2 (om vast te stellen of sprake is van psychiatrische problematiek die meteen na opname een interventie vereist) en de SAVRY (een instrument om herhaling van gewelddadig gedrag mee te

26 Omdat in SAVE alle diensten, ook jeugdreclassering, gebruik maken van een uniform rapportageformat (de SAVE rapportage) is in november 2014 in SAVE Utrecht besloten om in LIJ over te stappen van spoor 1 naar uitsluitend gebruik van spoor 2: dus alleen de risicotaxatie-instrumenten van het LIJ.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 74 © VanMontfoort | SVMN

kunnen voorspellen, afgenomen tegen het einde van de detentieperiode en ook bedoeld als onderbouwing van het toestaan van proefverlof).

De RISc wordt door de adviseur van reclasseringsorganisatie27

In bijlage 2 wordt in een tabel een verbinding gelegd tussen de domeinen of schalen binnen deze instrumenten en de bijbehorende ontwikkelingstaken.

gehanteerd om een diagnose te stellen omtrent de persoonlijke omstandigheden en risico’s. Op basis daarvan stelt diezelfde adviseur een adviesrapportage op voor het OM en de rechter. De kern van dat advies is een plan van aanpak, dat is opgebouwd uit bijzondere voorwaarden. Dat plan van aanpak wordt vervolgens, na oplegging daarvan door een rechter, uitgevoerd door een toezichthouder van de reclassering.

5.3.8 KENNIS VAN KRACHTEN EN ZORGEN IS VOORWERK VOOR DOELEN EN VOORWAARDEN

Het overzicht van krachten en zorgen in het venster ‘Feiten’ vormt de basis voor de weging die daarna gemaakt moet worden of er gronden zijn voor (verder) jeugdreclasseringstoezicht. In het venster ‘Weging’ wordt vanuit de zorgen de grond voor (verder) jeugdreclasseringstoezicht geformuleerd.

De zorgen die de medewerker SAVE formuleert worden door hem vertaald in de voorwaarden waaraan het plan van het gezin/de familie moet voldoen. Dit komt aan de orde in de paragraaf over de ‘Volgende Stappen’. Belangrijk hierbij is dat, in geval van een maatregel, een deel van de voorwaarden al heel concreet zijn geformuleerd door de rechter of het OM. Ook door de JJI kunnen, bijvoorbeeld na een trajectberaad, al concrete kaders voor de situatie na detentie zijn vastgelegd. Ze lopen vooruit op het werk van de medewerker SAVE. Voor de medewerker SAVE is het daarom een extra uitdaging, om de voorwaarden die al geformuleerd zijn, logisch te laten voorvloeien uit de krachten en zorgen die met iedereen zijn besproken.

5.4 Venster 3. De weging

In venster 2 is de medewerker SAVE vooral bezig met het verzamelen en ordenen van veelsoortige informatie over de jeugdige, de ouders en de omgeving. In venster 3 trekt hij allereerst een conclusie op basis van een weging.

Deze weging heeft twee aspecten:

o een vergelijking (confrontatie) van de beoordeling van de opvoed- en opgroeisituatie door alle betrokkenen (en het daaruit voortvloeiend gesprek met elkaar over wat goed genoeg is voor deze jeugdige en wat er daartoe moet gebeuren);

o de weging leidt tot een beslissing van Samen Veilig als de opvoed- en opgroeisituatie niet goed genoeg is.

27 Reclassering Nederland, Leger des Heils Jeugdzorg en Reclassering of Stichting Verslavingsreclassering GGZ Nederland.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 75 © VanMontfoort | SVMN

Voordat hij tot de weging overgaat moet de medewerker SAVE zich afvragen voor welke afweging(en) of beslissing(en) hij in de betreffende casus staat. Dit kan een kernbeslissing zijn (zie

kader).

Het verloop in Venster 3 is als volgt:

5.4.1 WEGING

De medewerker SAVE maakt eerst (in gedachten) een weging van alle in Venster 2 benoemde zorgen en krachten (inclusief helpende en belemmerende omstandigheden en de uitkomst van het risicotaxatie-instrument). Hij drukt het resultaat van zijn weging daarna uit in een cijfer, door gebruik te maken van een schaalvraag. Deze vraag kan achtereenvolgens van toepassing zijn op:

o De veiligheid in de samenleving en / of van een specifiek slachtoffer (en dus: de kans op stoppen van delictgedrag).

o De veiligheid van de jeugdige zelf. o De ontwikkeling en het ontwikkelingsklimaat van de jeugdige.

De medewerker SAVE noteert het cijfer, inclusief de onderbouwing van het cijfer bij de schaalvraag in Venster 3 (een cijfer zonder deugdelijke onderbouwing zegt niets!). Bij zijn onderbouwing maakt hij gebruik van de eerder vastgestelde gronden voor de maatregel in Venster 2. Daardoor komt doorgaans ook de uitkomst van de risicotaxatie in beeld (de kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag en de kans op geweld tegen personen), anders kan deze nog eens aanvullend worden genoemd.

In Venster 2 ligt de focus op deze 3-5 punten, maar het cijfer op de schaalvraag kan toch anders zijn. Immers, de medewerker SAVE betrekt in zijn weging nu niet alleen zijn mening over de zorgpunten, maar ook zijn mening over de beschermpunten, en over de belemmerende en helpende omstandigheden.

Kernbeslissingen bij de SAVE-werkwijze:

1. Melding: beslissing over de actie naar aanleiding van een melding of

signaal over een jeugdige

2. Onderzoek: beslissing over de actie op basis van onderzoek

3. Professionele zorg: inzetten professionele zorg

4. Maatregel: beslissing om een maatregel van kinderbescherming inclusief

voorziening in voogdij of maatregel van jeugdreclassering te vragen

5. Plaatsing: beslissing om te verzoeken de jeugdige uit huis te plaatsen en

iedere beslissing om te verzoeken de jeugdige over te plaatsen

6. Terugkeer: beslissing om te verzoeken de jeugdige terug thuis te

plaatsen

7. Afsluiten maatregel: beslissing om te verzoeken de maatregel te

beëindigen c.q. wel of geen verlenging te vragen dan wel een

verderstrekkende maatregel te vragen, of een

jeugdreclasseringsmaatregel terug te melden bij justitie

8. Afsluiten van bemoeienis met de jeugdige

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 76 © VanMontfoort | SVMN

Naast zijn eigen weging vraagt de medewerker SAVE de leden van het gezin, en zo mogelijk de belangrijkste netwerkleden en betrokken professionals, dezelfde weging te maken door de schaalvraag te stellen. Hij vraagt daarbij ook hun onderbouwing uit en noteert deze in Venster 3.

5.4.2 SAMENVATTING VAN WAT KAN GEBEUREN ALS ER NIETS VERANDERT

Na het bespreken van cijfers met de jeugdige en ouders/opvoeders vat de medewerker SAVE tenslotte de belangrijkste (ca. 3-5) punten samen, waarover men bezorgd dat die zouden kunnen gebeuren als er niets verandert. Dit is een andere samenvatting dan in Venster 2: daar gaat het om een samenvatting van alleen de zorgpunten. In Venster 3 benoemt de medewerker SAVE de belangrijkste 3-5 mogelijk nadelige invloeden op de jeugdige en de samenleving, als (het verbeteren van) de veiligheid en ontwikkeling niet van de grond komt. Dit kunnen uiteraard voor een deel of zelfs geheel dezelfde punten zijn als in Venster 2, maar dat hoeft niet, omdat de medewerker SAVE er nu ook de beschermpunten en belemmerende en helpende omstandigheden in betrekt. Deze tussenstap helpt enorm bij het komen tot de belangrijkste voorwaarden waaraan het plan tenminste moet voldoen, hierna (zie § 5.4.4) te formuleren in Venster 3..

Bij het kiezen van deze 3-5 punten is ‘goed genoeg’ het criterium. Het algemene criterium voor jeugdreclassering is niet: “is dit een goede situatie voor de jeugdige?”. Een dergelijk criterium zou veel jeugdigen tot cliënt van de jeugdreclassering maken. Daarom is het algemene criterium: bemoeienis door de jeugdreclassering is gelegitimeerd voor zover en voor zolang de situatie voor de jeugdige niet goed genoeg is, als het gaat om de specifieke doelen van de jeugdreclassering: het uitblijven van nieuwe delicten, verbetering van het handelingsrepertoire, het zich houden aan voorwaarden en herstel en voortgang van de ontwikkeling. Met dit algemene criterium wordt uitgedrukt, dat de bevoegde instanties optreden wanneer een ondergrens wordt doorbroken.

5.4.3 DOELEN VAN DE JEUGDIGE EN ANDERE GEZINSLEDEN

Voordat er praktische afspraken gemaakt worden over wat er op korte en langere termijn moet veranderen, komt nadrukkelijk ter sprake wat de jeugdige en ouders zelf willen bereiken. Daarom staat de medewerker SAVE stil bij de toekomstbeelden die de jeugdige zelf heeft en de beelden die de mensen rond de jeugdige hebben. Wat is de door hen gewenste toekomst? Hoe ziet de toekomst voor deze jeugdige eruit als de opgroei- en opvoedingssituatie ‘goed genoeg’ is of blijft? Hoe ziet de jeugdige dit? Hoe de ouders, de andere mensen?

In venster 2 – de feiten – heeft de medewerker SAVE deze toekomst mogelijk al in beeld gebracht met behulp van narratieve interventies. In de basishandleiding SAVE staat beschreven hoe de medewerker SAVE in Venster 3 de techniek van oplossingsgericht werken kan inzetten.

De vervolgvraag aan de kring rond de jeugdige is:

“Wat moet er gebeuren om te zorgen dat de jeugdige op een veilige en positieve meedoet in de

samenleving?”

Er zijn tal van andere of aanvullende manieren om de aandacht te richten op de (gewenste) toekomst. Aan adolescenten:

“George, je bent nu 17. Als je 22 bent hoe ziet jouw wereld er dan uit?”

En als George dan zegt:

“Nogal logisch! Dan zou ik graag miljonair zijn en een bloedrooie Ferrari rijden, haha!”

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 77 © VanMontfoort | SVMN

Een vervolg hierop dat uitnodigt tot enig realisme, zonder de droom onderuit te halen, kan zijn:

“Natuurlijk! Dat wil iedereen van jouw leeftijd. Maar stel, dat dat nou net een beetje te mooi is om waar

te zijn George, wat zou eventueel wel haalbaar kunnen zijn in die richting?”

En als George niets kan bedenken, zegt de medewerker SAVE na enige tijd:

“Zou je bijvoorbeeld een baan kunnen hebben? Of misschien toch al wat geld gespaard hebben?”

Als George hierop ingaat, kan een vraag zijn:

“Wat zou haalbaar zijn, denk je, dat je de volgende keer dat we elkaar zien bereikt hebt op dit punt?

“En wat zou je kunnen doen om vandaag al een eerste stap in die richting te zetten?”

De medewerker SAVE kan het gesprek daarna op een ander belangrijk onderwerp brengen, zoals:

“En als je aan je ouders denkt, op welke manier zou je op je 22e het liefste met hen om willen gaan?”

Aan ouders/opvoeders of vrienden kan hij/zij vragen:

“Wat wenst u (je) Arturo toe voor de toekomst?”

“Als u (je) over de toekomst van Arturo denkt, wat hoopt u (je) dan?”

“En wat van die wensen is het best haalbare denkt u (je)?”

“En straks is Cheryl zestien. Hoe ziet haar wereld er dan uit?”

De vraag naar de toekomst is een krachtige vraag om de energie te richten op de mogelijkheid van positieve veranderingen. Jeugdigen hebben vanaf jonge leeftijd dromen en wensen voor de toekomst. Hun vrienden kunnen een hierover raak advies geven. Alle ouders/opvoeders hebben wensen over de toekomst van hun kind. Soms geven de beelden die mensen hebben over de toekomst aanknopingspunten voor verandering in het hier en nu.

Zoals overal in de SAVE-werkwijze zet de medewerker SAVE ook hier de perspectieven van alle betrokkenen naast elkaar. Hoe ziet de jeugdige zijn/haar toekomst en hoe zien ouders, netwerkleden en de medewerker SAVE die?

o Hoe denk jij dat je moeder dat zou zien?

o Stel, we zouden dat aan uw moeder (oma van George) kunnen vragen, wat zou zij belangrijk

vinden?

o Stel, we zouden dat nu aan de [overleden] vader van uw zoon kunnen vragen, wat denkt u dat hij

zou zeggen?

o Hoe denkt u dat de vrienden van uw zoon dat zien?

o Wat denk jij / wat denkt u dat ik (medewerker SAVE) op die vraag zal antwoorden? (Vervolg: Ja

dat klopt en ook nog…..etc. of: Nee, dat is voor mij minder belangrijk. Wat ik vooral hoop is dat…)

Essentieel bij de keuze van doelen voor het te maken plan is, dat de medewerker SAVE erop let dat de doelen passen bij de ontwikkeling van de jeugdige (overvraag niet), en dat zij bijdragen aan ervaringen van zelfeffectiviteit en verdienste door de jeugdige (zie bijlage 1, kennis over jeugdcriminaliteit).

5.4.4 VOORWAARDEN

De samenvatting van de zorgen over de toekomst uit Venster 3 leidt tot de formulering van voorwaarden die de medewerker SAVE aan de jeugdigen (en eventueel ouders/opvoeders) stelt,

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 78 © VanMontfoort | SVMN

met betrekking tot de opvoed- en opgroeisituatie (waarvoor ouders, maar in geval van jeugdreclassering ook de jeugdigen zelf verantwoordelijk zijn). Daarbij betrekt hij de krachten en omstandigheden. Dit gedrag is te beschouwen als een onderdeel van de goed-genoeg situatie waar naar gestreefd wordt.

• Invulling van voorwaarden: Begin bij de tekst van de wet

De medewerker SAVE moet werken met algemeen geformuleerde criteria en moet deze criteria telkens weer toepassen op iedere unieke situatie. De belangrijkste criteria vindt de medewerker SAVE in de wet. Het gaat immers om het voorkomen van (nieuw) strafbaar gedrag en het realiseren / verzilveren van het recht van de jeugdige op bescherming en ontwikkeling / participatie. Voor de medewerker SAVE geldt: begin bij de tekst van de wet.

Bij het invullen van de voorwaarden gebruikt de medewerker SAVE de volgende bronnen:

o De wet: Opgelegde maatregelen en bijzondere voorwaarden in de beschikking van de officier van justitie of het vonnis van de rechter.

o Wetenschappelijke kennis over het terugdringen van criminaliteit en kennis over opvoeden en opgroeien.

o Intersubjectieve oordeelsvorming.

Het fundament, of de ondergrens voor ‘goed genoeg’ staat in de wet: herhaling van delict- of verzuimgedrag is niet toelaatbaar, een situatie zonder ontwikkelingsperspectief ook niet, evenals het zich niet houden aan voorwaarden. Op basis daarvan zijn bij een bestaande maatregel door de rechter of officier van justitie al voorwaarden gesteld.

Ook de criteria die in de wet staan moet de medewerker SAVE steeds weer op de unieke situatie toepassen.

Een jeugdige die probeert te stoppen met zijn delictgedrag en toch, maar dan (veel) lichter, de fout

ingaat, is desondanks op weg naar ‘goed genoeg’. Om in die situaties dan de begeleiding te stoppen,

kan contraproductief zijn. Toch gebeurt dat in de praktijk wel: een jeugdige met

jeugdreclasseringstoezicht vanwege een straatroof, wordt teruggestuurd naar de rechter omdat hij

zwart rijdt in de tram of een reep chocola steelt. Dan is de situatie nog niet ‘goed genoeg’, en het kader

van het jeugdreclasseringstoezicht kan nodig zijn om de jeugdige ook de laatste stappen te laten

zetten. In de gezinsvoogdij zien we dit ook: ouders/opvoeders slaan hun kind bijvoorbeeld niet meer,

maar laten hun kind nog veel te vaak verzuimen van school. Ook dan is het kader van een

jeugdbeschermingsmaatregel mogelijk nog nodig, om de rest van de weg naar ‘goed genoeg’ samen af

te leggen. Maar het schoolverzuim of het zwart rijden in de tram is dan geen reden om te stoppen en

een zwaardere maatregel te adviseren.

Kennis over het terugdringen van jeugddelinquentie kan helpen bij het vaststellen of de situatie goed genoeg is. Dat wil zeggen: we zien dat de jeugdigen het leren van zijn ontwikkelingstaken (weer) actief oppakt, dat de omgeving hem daarbij actief ondersteunt, en dat de jeugdige een ander beeld / identiteit ontwikkelt waarin criminaliteit niet langer de hoofdrol speelt. Voor een kort overzicht: zie Bijlage 1.

• Een maatregel als voorwaarde?

Bij het formuleren van voorwaarden stelt de medewerker SAVE ook de vraag: Is een maatregel voor jeugdreclassering op dit moment (nog) nodig om de gewenste toekomst te bereiken of te borgen? Is

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 79 © VanMontfoort | SVMN

dat ook (nog) een voorwaarde? Welke feiten en omstandigheden vormen volgens de medewerker SAVE op dit moment (nog) de gronden voor gedwongen bemoeienis?

Bescherming gaat altijd over de toekomst. Een medewerker SAVE kan denken dat een maatregel jeugdreclassering langer moet duren, omdat de gebeurtenissen in het verleden en de actuele omstandigheden de kans inhouden, dat er in de toekomst (weer) iets gebeurt dat schadelijk is voor de jeugdige of de samenleving.

De medewerker SAVE baseert zijn handelen mede op de kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag (algemeen recidiverisico in het LIJ) en de kans op schade (geweld tegen personen in het LIJ). Omdat dit kansen zijn, weet niemand of dit echt zal gebeuren. Als deze kansen zijn gedaald tijdens het jeugdreclasseringstoezicht, gaat het de goede kant op. Maar is het goed genoeg? En als het nog niet goed genoeg is, blijft de jeugdreclasseringsmaatregel dan noodzakelijk om bij de alsnog gewenste toekomst uit te komen, of kan de maatregel worden beëindigd omdat de jeugdige en zijn netwerk voort kunnen en de risico’s op terugval kunnen opvangen? Sommige medewerkers SAVE houden dan hun twijfels, anderen willen de jeugdige het vertrouwen geven. Ook de jeugdreclassering is daarom een dienst die intercollegiaal overleg vereist. Voor het nemen van kernbesluiten is overleg met de gedragswetenschapper nodig. En daarnaast moet concreet zijn, waar de bedreiging en bescherming uit bestaat.

Er is (nog) wel een maatregel voor jeugdreclassering nodig als de belemmerende omstandigheden (criminogene factoren en risico’s) nog duidelijk kunnen worden vertaald naar een bedreiging van de veiligheid in de samenleving, de veiligheid van het eventuele slachtoffer en de veiligheid van de jeugdige zelf, en dat andere middelen waarschijnlijk zullen falen om die bedreiging af te wenden.

Evenals bij de andere vensters geldt bij de gronden, dat de medewerker SAVE alle teksten moet schrijven in concrete, eenvoudige taal, waarbij vakjargon en classificaties worden vermeden. In juridische procedures moet worden aangesloten bij de tekst van de wet, maar het is een misverstand om te denken, dat de wet een soort eigen taal is, die alleen juristen kunnen begrijpen. De beste onderbouwing is het formuleren van de gronden in gewoon Nederlands, met de concrete gebeurtenissen en omstandigheden waardoor de jeugdige wordt bedreigd.

Een voorbeeld van de gronden voor verlenging van een jeugdreclasseringstoezicht:

George is 17 jaar. Hij heeft op het internet (Marktplaats) aan 255 mensen festivalkaarten verkocht en

daarvoor geld ontvangen, maar de kaarten nooit geleverd. De afdeling cybercrime van de politie is

George op het spoor gekomen. George heeft het geld opgemaakt en heeft nu een schuld van €

45.000,-

George vindt de bemoeienis van Justitie niet terecht. Hij is de afspraken met de medewerker SAVE

drie keer niet nagekomen.

De ouders/opvoeders van George zeggen dat zij geen verstand hebben van computers en niet weten

hoe zij George moeten controleren. Zij zeggen dat zij vermoeden dat George in het weekend xtc

gebruikt. George is onderzocht door het NIFP. De psycholoog heeft tegen de medewerker SAVE

verklaard, dat hij vreest voor herhaling. Het LIJ laat een gemiddelde kans zien op herhaling van het

delictgedrag door George.

De medewerker SAVE stelt daarom dat het jeugdreclasseringstoezicht noodzakelijk is in het belang

van George.

In dit voorbeeld beschrijft de medewerker SAVE eerst de feiten en omstandigheden die een maatregel noodzakelijk maken en eindigt de tekst met de wettelijke grond. Een concrete

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 80 © VanMontfoort | SVMN

omschrijving maakt dat de jeugdige beter kan reageren op de onderbouwing en deze eventueel ook kan ontkrachten. Of hij kan aanvoeren dat de feiten niet kloppen.

Als de medewerker SAVE veel discussie met de jeugdige verwacht, of vermoedt, dat er in de volledige opgroei- en opvoedingssituatie nog meer bedreigingen zijn, kan het verleidelijk zijn om de gronden meer algemeen te omschrijven. Dan is er meer ruimte om naar bevindt van zaken te opereren en is het moeilijker voor de jeugdige om de gronden te bestrijden. Hoe verleidelijk dit ook is, een concrete beschrijving is de basis voor een constructieve werkrelatie met de jeugdige. Het is eerlijk ten opzichte van de jeugdige en het biedt de aanknopingspunten voor de noodzakelijke verandering in het belang van de jeugdige. Het concreet formuleren (dus: transparant zijn) is een belangrijk ‘eigen kracht’ principe omdat het de jeugdige helpt om de eigen opvattingen onder woorden te brengen.

Van de gronden wordt nu de stap naar voorwaarden gemaakt. In het bovenbeschreven voorbeeld zouden die bijvoorbeeld als volgt kunnen worden geformuleerd:

George maakt samen met zijn ouders en hun netwerk een plan waarmee hij en zijn ouders laten zien dat:

• George de door de rechter (of: OvJ etc.) omschreven afspraken (waaronder het uitzitten van straf,

voldoen van een taakstraf of boete etc.) op tijd nakomt.

• George internet gebruikt op een manier die wettelijk is toegestaan. Als hij bijvoorbeeld spullen te koop

aanbiedt en een klant heeft betaald, dan levert hij de spullen zoals hij heeft omschreven in zijn

advertentie.

• Ouders zich wekelijks door George laten uitleggen wat hij op internet doet en hoe dat zo’n beetje

werkt.

• Voor alle betrokkenen duidelijk is geworden of, en zo ja wanneer en wat, hij aan drugs gebruikt en wat

dat voor invloed heeft (of heeft gehad) op zijn delictgedrag.

Afhankelijk van dat beeld wordt deze voorwaarde later zo nodig bijgesteld (Bijv: George gebruikt geen

xtc als hij uit gaat. Of: Als George xtc in het weekend gebruikt gaat hij het contact met de bendegroep

uit Utrecht Oost nadrukkelijk uit de weg.).

• Ouders ervoor zorgen dat George in de weekenden niet langer dan een dag zonder aandacht en

aanspraak van een veilige volwassene is.

• Goed genoeg, en dan?

Wanneer gronden voor een jeugdreclasseringstoezicht kunnen worden opgeheven, moet dat blijken uit duidelijke, concrete omschrijvingen van veranderde feiten en omstandigheden rond de veiligheid in de samenleving, de veiligheid van de jeugdige zelf, en de ontwikkeling van de jeugdige.

De medewerker SAVE gaat met de betrokkenen na of deze feiten en omstandigheden duidelijk en eenduidig genoeg zijn om te zeggen dat daarmee onveiligheid wordt teruggedrongen of is teruggedrongen, en robuust genoeg zijn om te zeggen dat voor het bereiken of vasthouden van dat resultaat geen jeugdreclasseringsmaatregel meer nodig is. Er moet nauwkeurig worden geformuleerd om welke feiten en omstandigheden het hier gaat!

Indien een medewerker SAVE een situatie goed genoeg vindt, is het nu nog zeer uitzonderlijk dat hij de rechter verzoekt een jeugdreclasseringstoezicht tussentijds op te heffen. Toch is van groot belang dat dit een meer gebruikelijke werkwijze wordt. Andere mogelijkheden zijn er in de fase voorafgaand

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 81 © VanMontfoort | SVMN

aan de zitting: in het strafadvies kan de medewerker SAVE samen met de Raad de rechter adviseren een maatregel niet, of minder lang op te leggen dan de gebruikelijke twee jaar. De wet heeft immers als algemeen uitgangspunt, dat het ingrijpen niet langer duurt dan noodzakelijk.

Als er geen sprake (meer) is van gronden voor de jeugdreclasseringsmaatregel, maar wel van een (niet delictgerelateerde) onveiligheid voor de jeugdige, moet de medewerker SAVE overwegen om (onderzoek naar) een maatregel (gezins)voogdij te adviseren, dan wel jeugdige en ouders te motiveren om in vrijwillig kader (dienst: begeleiding zonder maatregel) met hun netwerk, in meer of mindere mate ondersteund door de medewerker SAVE, een plan te maken waarmee de onveiligheid wordt opgeheven (waarna de medewerker SAVE te taak heeft het plan te toetsen op haalbaarheid en effectiviteit).

5.4.5 DOELEN EN VOORWAARDEN KIEZEN BIJ EEN OPEENSTAPELING VAN PROBLEMEN

Door de onveiligheid en ontwikkelingsbedreigingen die in verband staan met zijn delictgedrag, kan de jeugdige niet goed werken aan zijn ontwikkelingstaken. Door dat laatste neemt de ontwikkelingsbedreiging nog meer toe. Er is een risico dat er een negatieve spiraal ontstaat, die nog kan worden versterkt door invloed van het sociaal netwerk van de jeugdige. Dit netwerk wordt in deze leeftijdsfase steeds belangrijker als referentiepunt. Van belang hierbij is dat jeugdigen die al op vroege leeftijd gedragsproblemen of beperkingen hebben, in de adolescentie gemakkelijker een deviante vriendenkring opbouwen en een marginale positie krijgen, die delictgedrag uitlokt. De kans bestaat dat jeugdigen zich (nog meer) terugtrekken uit contexten die bijdragen aan hun ontwikkeling (de maatschappelijke participatie slinkt), en steeds meer in situaties verkeren die delictgedrag uitlokken.

Het goed vervullen van ontwikkelingstaken maakt dat een jeugdige zich tevreden voelt over zichzelf en positieve reacties uit de omgeving krijgt. Als ontwikkelingstaken daarentegen niet goed worden uitgevoerd voelen jeugdigen zich ongelukkig en krijgen ze negatieve reacties vanuit de omgeving omdat hun gedrag niet past of storend is. Bij ernstig ongepast of storend gedrag kan dit ook een reactie van politie en Justitie zijn. Zowel het leren als het vervullen van ontwikkelingstaken kunnen ernstig worden geremd door verschillende belemmerende omstandigheden. We noemen er vijf:

1. Bij het niet of slecht afronden van ontwikkelingstaken wordt de kans groter dat de jeugdige het met latere opgaven ook moeilijk krijgt. Dat zien we veel bij de jeugdreclassering: de jeugdige pakt zijn huidige ontwikkelingstaken niet goed op, maar hij heeft ook de taken niet afgerond die al eerder afgerond hadden moeten zijn. Hij kan bijvoorbeeld nog steeds niet zijn impulsen beheersen, op zijn beurt wachten, of goed lezen en schrijven, opgaven die kinderen al op de basisschool onder de knie horen te krijgen. De jeugdige kan door het ‘achterlopen’ met ontwikkelingstaken niet meer goed meekomen op het middelbaar onderwijs, wat kan bijdragen aan schooluitval en/of een escalatie van storend gedrag van de jeugdige en negatieve reacties van de school en medeleerlingen.

2. Een verstandelijke beperking betekent dat sommige ontwikkelingstaken nooit of vertraagd door de jeugdige zelf (volledig) kunnen worden afgerond, en dat langdurige ondersteuning vanuit het netwerk nodig is, en/of een aangepaste leefomgeving.

3. Bovenstaande geldt ook voor psychiatrische problematiek, 4. … en voor verslaving. 5. Tenslotte kan impact van de interventies van Justitie zelf op de ontwikkeling ingrijpend zijn. Dat

geldt vooral als het een uithuisplaatsing of detentie in een JJI betreft. Over het algemeen kunnen

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 82 © VanMontfoort | SVMN

we zeggen dat dit ongunstige omgevingen zijn voor het leren en uitvoeren van ontwikkelingstaken.

Vooral als er veel problemen tegelijk spelen is dat voor de medewerker SAVE lastig: waar moet je beginnen? Veiligheid en ontwikkeling op allerlei gebieden staan te dringen als doelen voor het plan van aanpak. De ontwikkelingstaken van vroeger vragen ook nog om aandacht, maar het delictgedrag van vandaag moet ook worden aangepakt. Dat lukt minder goed als er extra problemen zijn, zoals een LVB. Deze situatie betekent echter ook: het maakt soms niet uit waar de medewerker SAVE begint, als hij maar begint! Zolang de medewerker SAVE bij de uitvoering van een jeugdreclasseringsmaatregel maar een relatie legt met het delictgedrag en ontwikkeling / maatschappelijke participatie, kan hij ook bij de levensdoelen van de jeugdige starten en de daarbij passende ontwikkelingstaken en vaardigheden vinden. Als voorwaarde daarbij formuleert hij een passend risicomanagement en hij sluit aan bij de justitiële voorwaarden in de beschikking.

5.5 Venster 4. De volgende stappen

Dit venster betreft het laatste perspectief op de situatie: handelen. Nadat de medewerker SAVE de genomen (kern)besluiten en (indien van toepassing) het straf- of ander advies28

- de medewerker SAVE het plan ontvangt en kan begrijpen,

heeft vastgesteld en hier gerapporteerd, kan het ontwerp van het plan - door jeugdige, ouders en netwerk - beginnen. Het plan dat gezin en netwerk maken mag door hen (bij wijze van spreken) op de achterkant van een sigarendoos worden genoteerd, zolang zij er maar voor zorgen dat

- opdat hij de doelen en afspraken kan rapporteren in venster 4 van de SAVE-rapportage (het originele plan eventueel als bijlage toevoegend) en

- hij vervolgens het plan en de uitvoering ervan in de praktijk kan (laten) toetsen.

In dit venster ontwerpt de medewerker SAVE met de jeugdige en andere betrokkenen het plan. Het plan heeft bij uitvoering van jeugdreclassering vaste onderdelen, overeenkomstig de SAVE-werkwijze-rapportage. Cruciaal is dat de geformuleerde doelen van het plan zo SMART mogelijk zijn en worden gedragen door jeugdige, ouders, anderen in het netwerk en de medewerker SAVE .

Een plan heeft bij de inzet van alle diensten in de SAVE-werkwijze dezelfde onderdelen:

o De mensen: Wie maken het en wie voeren het uit? o De aanleiding: Welke specifieke zorg was de aanleiding voor het plan? o De inhoud van het plan: De gecombineerde doelen van gezin en medewerker SAVE met

bijbehorende afspraken o De tijd: Wanneer wordt het uitgevoerd? o Het toezicht: Hoe is het toezicht op het plan geregeld? o De bijstelling: Wat te doen als het plan niet werkt of de situatie verandert? o Afsluiting: wanneer kan de jeugdbescherming worden afgesloten?

5.5.1 TOTSTANDKOMING VAN HET PLAN

• Opbouw van het plan

28 Behalve een strafadvies kan hier ook een advies n.a.v. haalbaarheidsonderzoek ITB of GBM worden genoteerd.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 83 © VanMontfoort | SVMN

Het maken van het plan start met de vraag welke besluit in Venster 4 is genomen door de leden van het gezin, respectievelijk door Samen Veilig, en wat de jeugdige en de ouders/opvoeders van dat besluit vinden.

Vervolgens worden de doelen van de leden van het gezin en de voorwaarden die de medewerker SAVE heeft gesteld (dat zijn de doelen van Samen Veilig) samengevoegd tot de definitieve doelen die met het plan gerealiseerd moeten worden. Het plan dient door deze samenvoeging niet uitsluitend de doelen van Samen Veilig maar ook de doelen van de jeugdige en andere leden van het gezin, waardoor er meer draagvlak is gecreëerd voor het uitvoeren van het plan. De doelen staan op deze manier ook direct in verband met de zorgpunten, inclusief de gronden.

Venster 4 betekent vooral, dat de medewerker SAVE over het plan met de jongvolwassene onderhandelt29

De krachten uit venster 2 krijgen ook een plek in het plan: zij worden genoemd als middelen om de doelen van de leden van het gezin en de gestelde voorwaarden te behalen.

en ervoor zorgt dat er congruentie ontstaat met de visie van de jeugdige, de ouders/familie en andere mensen in de kring over de doelen en middelen.

Bij uitvoering van jeugdreclassering kan bij het bespreken van de te nemen stappen duidelijk worden, dat meer informatie of ‘nader onderzoek’ nodig is. Dat is geen reden om van een plan af te zien: Het bereiken van een goed onderzoeksresultaat is ook een geschikt doel in het plan, en ook een dergelijk doel kan SMART worden beschreven.

Per doel worden er afspraken gemaakt wie wat zal gaan doen en wanneer dat zal gebeuren. Tot de afspraken behoort ook het onderwerp toezicht: wie is de toezichthouder inzake het nakomen van de afspraken en wie is eventueel de veiligheidspersoon voor de jeugdige.

Er worden een of meer veiligheidspersonen (ook wel: ‘vertrouwenspersonen’) benoemd, voor betrokkenen waarvan de veiligheid of ontwikkeling bedreigd is of opnieuw bedreigd kan raken. Dat kan een veiligheidspersoon zijn voor de jeugdige zelf, maar ook voor een gezinslid of (ander) eerder / potentiëel slachtoffer. Die betrokkene kan dan als eerste – laagdrempelig – contact zoeken met zijn/haar vertrouwenspersoon, die daarop zo nodig een ondersteunende, zo mogelijk vooraf afgesproken actie (zoals: politie bellen of de medewerker SAVE inlichten) kan ondernemen (zie ook: bijlage 5 over VIPs).

Ook worden de consequenties beschreven als de afspraken niet of juist wel worden nagekomen (waardoor niet of juist wel aan de voorwaarden wordt voldaan).

Tot slot wordt een evaluatie gepland waarbij het gehele viervensterschema zal worden ‘nagelopen’.

Het vierde venster maakt de analyse met de viervensters concreet in zijn consequenties voor uitvoering van jeugdreclassering (met of onder maatregel). Die consequenties veranderen tijdens de uitvoering van jeugdreclassering. De viervensters vormen dan ook een dynamisch, cyclisch model.

29 Bij uitvoering van ITB Plus is de onderhandelingsruimte voor de jeugdige bij aanvang van de begeleiding vrijwel afwezig. Aanpassingen in het plan kunnen pas bij een eerste of tweede evaluatie worden onderhandeld.

Kernbeslissingen worden voorbereid in venster 3; de uitvoering

valt onder het plan in venster 4. Ook bij jeugdreclassering worden

kernbeslissingen door meer dan één persoon genomen, in de

meeste gevallen door meer dan één instantie, en bovendien

doorgaans in verschillende etappes. Het zijn overigens niet altijd

kernbeslissingen die aan de orde zijn in venster 4. Het kan in

venster 4 ook gaan om ‘gewone’ stappen in de uitvoering van

jeugdreclassering.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 84 © VanMontfoort | SVMN

• Venster 4 in zeer dreigende en onveilige situaties

Soms is de situatie zo bedreigend voor een jeugdige, een slachtoffer, of de samenleving, dat het nodig is de jeugdige (of andere leden van het gezin) te ‘overrulen’. De medewerker SAVE formuleert dan voorwaarden en consequenties bij het zich niet aan die voorwaarden houden, terwijl er (nog) geen of slechts deels sprake van een vertrouwensband of samenwerkingsrelatie tussen de hem en de jeugdige.

Ook in deze situaties worden de vier vensters als analysekader gehanteerd. De vensters moeten dan vaak versneld worden doorlopen. De formulering in venster 4 zal soms anders zijn bij omstandigheden die zeer dreigend en onveilig zijn. Het SMART criterium geldt onder die omstandigheden nog steeds.

5.5.2 SPECIFIEKE AFSPRAKEN BIJ JEUGDRECLASSERING

• Gedragsinterventies en behandeling

In venster 4 worden bij de doelen concrete afspraken gemaakt. Een belangrijk onderdeel van die afspraken is de inzet van behandeling, zorg of specifieke justitiële (gedrags)interventies. Deze moeten vooral gericht zijn op het versterken van vaardigheden bij ontwikkelingstaken en het versterken van verbindingen en steun in de opgroei- en opvoedsituatie van de jeugdige. Wanneer sprake is van een GBM, zijn deze behandelingen of interventies al in het vonnis vastgelegd. In andere gevallen kan de medewerker SAVE met de jeugdige en/of ouder afspraken maken, dat zij die gaan volgen. Het is belangrijk dat de medewerker SAVE dan ook kijkt naar belemmeringen voor de jeugdige of ouders/opvoeders om de behandeling of interventie te starten, vol te houden, en af te ronden. Dat kunnen heel praktische zaken zijn, zoals tijdstippen en het vervoer naar een trainingslocatie.

De specifieke indicaties voor de (voorlopig) erkende gedragsinterventies staan vermeld in het LIJ (Handleiding 2A/2B) en in het overzicht van het aanbod gedragsinterventies van de reclassering. Naast deze interventies is er een aanbod van niet-erkende interventies binnen de reclassering (o.a. budgetteren, wonen, huiselijk geweld, nazorg na korte detentie). Aanvullend kunnen zowel de jeugdreclassering als reclassering gebruikmaken van niet-erkende interventies en programma’s in de eerste lijn (bijvoorbeeld dagbestedingsprojecten), de geïndiceerde jeugdzorg en de jeugd-GGZ.

Onderstaande tabel toont de (voorlopig) voor het ministerie van Veiligheid en Justitie erkende gedragsinterventies voor jeugdigen:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 85 © VanMontfoort | SVMN

Onderwerp Ambulant Intramuraal Ambulant na intramuraal

Cognitieve en sociale vaardigheden

Tools 4U Tools 4U Plus So-Cool

SoVa op Maat Leren van Delict

Nieuwe Perspectieven bij Terugkeer-LVB

Agressie Regulatie TACt TACt-i Agressieregulatie op Maat

In Control Agressieregulatie op Maat

School en Werk Work Wise Work Wise Plus

Gezin & omgeving MST FFT MDFT OLG

MST FFT MDFT

Alcohol en Drugs Stay-a-way Stay-a-way plus

Brains4Use

Seksualiteit Respect Limits Out of the Circle

Overig MTFC MTFC

• Intensiteit en risicomanagement

Bij de volgende stappen hoort ook een uitspraak over de intensiteit van de begeleiding. Het gaat hier om het aantal en de duur van de contacten met de jeugdige per week of maand, maar ook om het aantal betrokken hulpverleners, het aantal tegelijk lopende behandelingen of trainingen, en de intensiteit van de dagbesteding.

Jeugdigen die bij de jeugdreclassering worden aangemeld laten een midden-hoog tot hoog algemeen recidiverisico zien. Het risicobeginsel vanuit What Works (zie bijlage 1) geeft aan dat er in dat geval flink in begeleiding en controle geïnvesteerd moet worden. Dat is in de praktijk niet altijd eenvoudig te realiseren. Inschakelen van ouders en netwerk is ook om die reden van groot belang.

Er zijn twee mogelijkheden om iets aan de intensiteit van de begeleiding te doen:

1. Op basis van de delict- of verzuimgeschiedenis van de jeugdige stelt de medewerker SAVE met een professioneel oordeel vast dat er een hogere intensiteit nodig is dan LIJ, RISc of de SAVE-Veiligheidslijst (bij verzuimgedrag) aangeven. De medewerker SAVE overruled de risicotaxatie, maar moet daar wel de argumenten bij hebben. Deze oplossing geldt alleen voor jeugdigen die bekend zijn als vroege starters (voor 14 jaar) en zeer late starters (na 20 jaar).

2. De medewerker SAVE verdeelt de beschikbare uren anders. Hij start met een meer intensieve aanpak en mindert daarna. Deze aanpak is geschikt voor alle criminele ontwikkelingstrajecten, maar vooral voor jeugdigen die terugkeren uit detentie, en jeugdigen (en hun ouders) die veel behandeling en gedragstraining nodig hebben en daartoe eerst intensief gemotiveerd moeten worden. Wanneer deze interventies zijn gestart, kan de medewerker SAVE minderen (de uren weer ‘inleveren’) en zich vooral richten op intensief case-management.

Om met vertrouwen aan veiligheid en ontwikkeling te werken is ook controle nodig. De RISc en het LIJ geven daarvoor aanwijzingen in termen van kansen op herhaling van delictgedrag en geweld. Bij schoolverzuim geeft de SAVE-Veiligheidslijst aan, hoe hoog de kans is op herhaling van het verzuimgedrag Daarnaast geven we de volgende twee aanwijzingen:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 86 © VanMontfoort | SVMN

1. Toewerken naar werk en/of opleiding versterkt de mogelijkheid voor controle: deze omgevingen bieden veel structuur en informele controle, en de controle op aanwezigheid door de medewerker SAVE is goed mogelijk. Daarnaast bieden deze contexten - als de jeugdige zich daarin kan handhaven, een belangrijk aandachtspunt - uiteraard de nodige mogelijkheden om aan vaardigheden te werken.

2. De kring rond de jeugdige, waaronder de ouders, kan bijdragen aan de vereiste controle. De medewerker SAVE kan daar echter minder goed gebruik van maken als de jeugdige het gezin werkelijk is ontgroeid. In dat geval komt andere huisvesting in beeld, bij familie, of zelfstandig. Controle moet dan anders worden georganiseerd, meer via de dagbesteding van de jeugdige. Als de jeugdige en zijn ouders/opvoeders veel conflicten hebben of juist langs elkaar heen leven, terwijl hij het gezin nog niet is ontgroeid, is dat juist geen reden om aan andere huisvesting te denken, maar kunnen beter gezinsinterventies of ouderbegeleiding worden ingezet.

Het uiteindelijke ontwerp is een reguliere of intensieve aanpak met bijbehorende voorwaarden (waar ook de rechter of de officier van justitie in meebeslist) en daarbij passende aanwijzingen en afspraken.

• ITB Plus

In het geval van ITB Plus staat zeker in de eerste fase risicomanagement volledig op de voorgrond. ITB Plus wordt gekenmerkt door een grote controle en strikte voorwaarden, waarbij de controle vaak door de politie wordt uitgevoerd. In de loop van de uitvoering gaat het om stapsgewijs loslaten. Doorgaans is de rol van het netwerk hierbij beperkt. Mogelijkheden om deze rol te vergroten zijn er bij voorbeeld door het netwerk ook bij Venster 3 te betrekken en door een buddy vanuit het netwerk aan te stellen. Onderdelen van de controle kunnen door de ouders/opvoeders en door het netwerk worden uitgevoerd in plaats van door de politie, maar alleen als de medewerker SAVE zelf heeft vastgesteld dat dit niet teveel vraagt van het netwerk.

5.5.3 HERSTELGERICHTE INTERVENTIES

In de notitie ‘De toepassing van herstelrecht in Nederland: bouwstenen voor een toekomstvisie’ concluderen Van Hoek en Slump (2011) dat een herstelrechtelijk perspectief nadrukkelijk ingebracht kan worden binnen het jeugd- en adolescentenstrafrecht. Herstelrecht laat zich moeilijk in een definitie vatten, maar op hoofdlijnen zijn er drie cruciale kenmerken van herstelrecht te noemen die voorkomen in de verschillende definities (Van Hoek & Slump, 2011):

1. Participatie staat centraal; zoveel mogelijk ‘stakeholders’ worden betrokken in het proces. Dit draagt bij aan procedurele rechtvaardigheden.

2. Herstel staat centraal, zowel op materieel als op belevingsniveau. Het slachtoffer wordt in staat gesteld genoegdoening te krijgen, vragen te stellen en het gebeuren af te sluiten en de dader wordt in de gelegenheid gesteld verantwoordelijkheid te nemen en iets goed te maken.

3. Ervaringen, emoties, behoeften en eigen interpretaties van partijen staan centraal. Hierdoor sluit herstelrecht goed aan bij de belevingswereld van mensen.

Voor jeugdigen in de leeftijdscategorie 16 t/m 22 jaar is het mogelijk een vorm van herstelrecht toe te passen. Alleen als de jeugdige verantwoordelijkheid kan en wil nemen voor het delict, kan de medewerker SAVE een vorm van herstelgerichte interventie organiseren. Hiermee is meteen het belangrijkste gezegd over dit type interventies, dat in toenemende mate als zeer effectief wordt beschouwd voor het terugdringen van herhaling van delict- of verzuimgedrag (Sun, 2008). Als een herstelgerichte interventie niet past, niet doen. Dit geldt voor jeugdigen die (grotendeels) ontkennen

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 87 © VanMontfoort | SVMN

en voor jeugdigen bij wie het besef van verantwoordelijkheid en schuld nog niet volledig is ontwikkeld.

• Aandachtspunten voor de medewerker SAVE

Bij het overwegen en uiteindelijk inzetten van een vorm van herstelrecht zijn er twee aandachtspunten waar een medewerker SAVE rekening mee moet houden.

1. Moment in het strafproces: Herstelrecht kan op diverse momenten in het strafproces worden ingezet, zowel voor, tijdens en na het strafproces. Bovendien zijn de meeste vormen van herstelrecht aanvullend aan het strafproces en niet in plaats van het strafproces. Er zijn echter ook vormen waarbij de bemiddeling wel in plaats komt van het strafproces (bijv. schade en conflictbemiddeling bij het OM in Maastricht). Belangrijk hierbij is dat de jeugdige zich er van bewust is dat als hij deelneemt aan bijvoorbeeld een slachtoffer-dadergesprek voor of tijdens het strafproces, het niet in plaats komt van het strafproces.

2. Vrijwilligheid: De vormen van herstelrecht zijn allemaal op vrijwillige basis. Zowel jeugdige als slachtoffer moeten er mee instemmen om deel te nemen. Dit betekent dat de jeugdige ook verantwoordelijkheid moet nemen voor zijn daad. Dit in het kader van voorkoming van secundaire victimisatie van het slachtoffer.

5.5.4 AANPAK VAN GROEPSCRIMINALITEIT

Het onderzoek naar groepscriminaliteit van Van Burik e.a. (2013) bevat informatie die voor het bepalen van ‘de volgende stappen’ bij groepscriminaliteit behulpzaam is.

1. Ook voor de aanpak van overlastgevende en criminele jeugdgroepen is een meersporenaanpak of integrale benadering het meest veelbelovend. Dit uitgangspunt is landelijk beleid en past bij de visie van de SAVE-werkwijze op integrale jeugdbescherming, waarbij alle delictgerelateerde criminogene factoren tegelijkertijd aandacht nodig hebben. Wat nieuw is in de aanpak van de SAVE-werkwijze is dat ook bij groepscriminaliteit de regie bij de mensen rond de jeugdige wordt gelegd, waarbij de medewerker SAVE bewaakt dat aan de voorwaarden wordt voldaan.

2. Belangrijkste element om een integrale benadering te doen slagen is samenwerking tussen de verschillende organisaties. Ook dit is niet nieuw in het licht van de SAVE-werkwijze. Wat wel van belang is, dat de medewerker SAVE bij de begeleiding van een jeugdige die ook onder een (gemeentelijke) aanpak van groepscriminaliteit valt, extra moeite moet doen om de regie over het traject te verkrijgen. Het onderzoek van Van Burik benadrukt dat een ‘gecoördineerde respons’ wordt gevraagd van politie/ justitie en zorgpartijen, maar dat dit niet eenvoudig is. Het onderzoek noemt enkele belemmerende factoren voor deze samenwerking: a) Belemmerende factoren hebben te maken met het probleem (hardnekkig en ernstig) maar

ook met knelpunten in de organisatie van de aanpak. De grootste belemmeringen hebben betrekking op 3 factoren die zich vaak gelijktijdig voordoen: te weinig capaciteit, onvoldoende bewijslast en het onvoldoende informeren van partners door politie en OM.

b) Het inzetten van passende interventies aan de zorgkant wordt vaak belemmerd doordat er bij zorgpartners onvoldoende zicht is op zowel de ernst van de criminele feiten als ook op de voorgenomen aanpak van politie en OM. Dit is te wijten aan het ontbreken of in onvoldoende mate of te laat verstrekken van OM- en politie informatie.

c) De werkwijze van organisaties komt ook als belangrijke belemmerende factor naar voren. Omdat organisaties in hun aanpak vaak te traag en te weinig flexibel en creatief (kunnen)

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 88 © VanMontfoort | SVMN

opereren, kunnen vooral de meest geprofessionaliseerde criminele jeugdgroepen gemakkelijk een voorsprong houden. In dit verband wordt het OM genoemd dat is ingericht op het rond krijgen van strafzaken en op het aanpakken van strafbare feiten. Dat verhoudt zich slecht tot het aanpakken van een kleine of grotere jeugdgroep. Het handelen van professionals van het OM wordt gestuurd door interne procedures en biedt daardoor te weinig ruimte aan deze professionals om met partners effectief mee te denken over een gezamenlijk gedeelde brede aanpak. Daar staan positieve ontwikkelingen bij het OM tegenover, te weten: het steeds meer werken met vaste zaaksofficieren en het inzetten van themazittingen en super-snelrechtzittingen.

d) Een laatste vaker genoemde belemmerende factor is gelegen in het feit dat het vaak te lang duurt voordat er daadwerkelijk een straf wordt opgelegd. De opgelegde straffen lijken de jeugdigen vaak ook niet echt te raken. Bijzondere voorwaarden worden te weinig opgelegd en het lidmaatschap van een criminele jeugdgroep wordt maar in beperkte mate meegewogen in de strafmaat.

3. Wat kan de medewerker SAVE doen om alsnog de samenwerking te bevorderen? Van Burik

noemt de volgende succesvolle interventies vanuit de praktijk, die ook in venster 4 door de medewerker SAVE tot specifieke stappen kunnen worden vertaald: Drie factoren gelden gezamenlijk als bevorderend voor een effectieve aanpak, te weten: een gedeeld gevoel van urgentie, een bevlogen trekker en het inzetten van concrete en gerichte acties.

4. Hoe langer een groep als criminele jeugdgroep bestaat, des te moeilijker het wordt om de groep met succes aan te pakken. Dat betekent dat de medewerker SAVE niet moet afwachten maar dat snel en effectief ingrijpen het devies moet zijn. De medewerker SAVE moet in venster 4, als deze snelheid en effectiviteit in het geding zijn, in het belang van de jeugdige onmiddellijk actie onderneemt. Ook bij de ouders, familie en andere betrokkenen ligt de nadruk op snelheid, zodat de jeugdige bij deelname aan een hinderlijke of overlastgevende groep niet ‘mee-afglijdt’ naar de status van criminele jeugdgroep.

5. Tenslotte noemen Van Burik e.a. dat het scheiden van kopstukken van de rest van de groep er toe kan leiden dat meelopers beter kunnen worden bereikt. In die gevallen met de medewerker SAVE zorgen voor een structureel contact - een professional die voortdurend achter de voordeur komt - zodat doorgeleiding naar hulpverlening wordt vergemakkelijkt.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 89 © VanMontfoort | SVMN

6 Fasen in de uitvoering van maatregelen jeugdreclassering

6.1 Fasen

De uitvoering van maatregelen jeugdreclassering kan worden ingedeeld in fasen. In grote lijnen gaat het steeds om:

• de beginfase tot aan de start; • rondom de startfase; • het plan; • planuitvoering; • evaluatie van het plan, en • afsluiting van jeugdreclassering.

Steeds wordt een nieuw of bijgesteld plan gemaakt voor de dan volgende periode en begint de cyclus opnieuw, totdat bij evaluatie geconcludeerd wordt, dat de maatregel jeugdreclassering kan worden beëindigd, of dit gebeurt omdat de proeftijd van de jeugdige is afgelopen.

6.2 De fase tot aan de start van de maatregel jeugdreclassering

Bij een nieuwe maatregel jeugdreclassering wordt een medewerker SAVE ingevoegd op basis van geconstateerd delict- of verzuimgedrag waarvoor de jeugdige zal worden berecht, of al is berecht, of waarbij de officier van justitie heeft gekozen voor een beschikking.

Als de officier van justitie of rechter een maatregel jeugdreclassering oplegt is Samen Veilig in veel gevallen nog niet bij de jeugdige en het gezin betrokken geweest, als het een eerste maatregel betreft. De jeugdige en het gezin kampen al enige tijd met problemen. Soms kan men al met lokale teams en eventueel specialistische hulpverlening te maken hebben gehad. Er zijn doorgaans al ernstige zorgen over de veiligheid en ontwikkeling. Voor de ouders / opvoeders is deze strafrechtelijke reactie daarom vaak niet onverwacht, maar soms is het ook een grote verassing.

Voor de jeugdige en de andere leden van het gezin zijn het strafonderzoek door de RvdK (door eventueel het NIFP), de eventuele inverzekeringstelling, de mogelijkheid dat een straf en maatregel worden opgelegd, en het haalbaarheidsonderzoek GBM of ITB Plus vaak spanningsvol. Bovendien is er het gepleegde delict zelf, dat in het gezin veel kan hebben opgeroepen.

Als de jeugdige tot aan de zitting accepteert dat hij begeleiding krijgt van de jeugdreclassering (T&B), is daarom goed informeren van de jeugdige en ouders en andere leden van het gezin essentieel. Bij die informatie hoort ook de boodschap dat, als al vóór afronding van het onderzoek, naar het oordeel van de medewerker SAVE en de Raad, sprake is van een goed-genoeg-situatie, de Raad de rechter kan verzoeken geen maatregel, of een kortere maatregel op te leggen. Daarmee zet de medewerker SAVE de eerste stap naar regie door de mensen zelf.

Als de rechter of officier van justitie wel een maatregel jeugdreclassering opleggen stelt Samen Veilig een medewerker SAVE aan als uitvoerder. Bij voorkeur is dat dezelfde medewerker die eventueel al betrokken was in het voortraject. De beoogde medewerker SAVE bouwt dan voort op wat in het voortraject al aan kennis en relatie is opgebouwd.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 90 © VanMontfoort | SVMN

Als de medewerker SAVE al voor de zitting betrokken is in het kader van T&B, bestudeert hij het dossier en neemt contact op met de raadsmedewerker en met hulpverleners die eerder contact hadden met de jeugdige. Hij maakt met de jeugdige en het gezin een (nieuwe) inventarisatie van de situatie met behulp van het de SAVE-werkwijze analyseschema, de viervensters. Daarbij gebruikt hij de informatie uit het LIJ, of hij neemt deze (herhaald) af en gebruikt deze informatie voor de zorgen en krachten in venster 2 en het plan in venster 4. Tot aan de zitting wordt het plan uitgevoerd. De resultaten daarvan worden ook opgenomen in het strafadvies dat de medewerker SAVE opstelt op verzoek van de Raad. Anders gezegd: de meest actuele informatie over het ‘goed genoeg gehalte’ van de opgroei- en opvoedsituatie en de veiligheid in de samenleving komt via de Raad bij de rechter.

De medewerker SAVE gaat naar de zitting en beantwoordt indien gevraagd als getuige deskundige vragen van de rechter. Na de uitspraak van de rechter geeft hij de jeugdige en ouders de gelegenheid om op de uitspraak te reageren, en geeft informatie over de gevolgen van die uitspraak en het kader waarin de jeugdige nu verder met Samen Veilig te maken krijgt.

Er wordt ook direct een vervolgafspraak gemaakt. Als Samen Veilig eerder in het geheel niet betrokken was dan wordt ook informatie over de SAVE-werkwijze gegeven.

Over de start van de maatregel jeugdreclassering vindt binnen Samen Veilig overleg plaats tussen de medewerker SAVE en de gedragswetenschapper. Dit is belangrijk, omdat bij de start de strategie moet worden doordacht.

6.3 De fase rond de start van de maatregel jeugdreclassering

De medewerker SAVE heeft in de startfase frequent contact met de jeugdige, omdat er gelijktijdig gewerkt wordt aan kennismaking/relatieopbouw, analyse en risicomanagement en planvorming. De medewerker SAVE spreekt de jeugdige bij voorkeur eerst thuis. Bij voorkeur zijn de ouders hier bij, maar in overleg met de jeugdige kan de medewerker SAVE daarvan afwijken. De vraag ‘wie zijn de mensen’ (venster 1) krijgt in het eerste gesprek dan altijd aandacht.

In hoofdstuk 7 wordt dieper ingegaan de agenda en het ontwikkelen van een constructieve werkrelatie in het eerste gesprek.

Het ter sprake brengen van de feiten en zorgpunten die de maatregel jeugdreclassering hebben bepaald, gebruikt de medewerker SAVE ook om zijn (nieuwe) rol, taak, plicht en verantwoordelijkheid te bevestigen. Dit is een belangrijk, positionerend, normbevestigend onderdeel bij de start van de begeleiding. Eerste indrukken zijn belangrijk. Bij de start van de maatregel is de indruk die de medewerker SAVE de jeugdige wil geven: ik ga de strijd aan met jouw gedrag, en niet met jou als persoon, ik ben er voor jou, maar met de voorwaarden en afspraken die er zijn valt niet te spotten.

De medewerker SAVE kan dit moment tegelijk zien als een middel voor het versterken van de relatie en het activeren van de jeugdige, ouders/opvoeders en andere leden van het gezin, omdat zij worden uitgenodigd te reageren en mee te praten over het invullen van het plan om veiligheid en ontwikkeling te realiseren, en te praten over het gegeven dat de jeugdige nu gebonden is aan (soms zeer strikte) voorwaarden en regels.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 91 © VanMontfoort | SVMN

Wanneer bij de start van maatregel jeugdreclassering al professionele hulp actief is of wordt, betrekt de medewerker SAVE dit van meet af aan bij de planvorming. Dat geldt ook voor eventuele betrokkenheid van het lokale team.

6.4 De fase van planvorming

De uitvoering van een maatregel jeugdreclassering is gebaseerd op twee gedachten: a) begeleiding bij verandering in de gewenste richting en b) tegelijkertijd bescherming van de samenleving. De medewerker SAVE moet zich te realiseren dat, hoe ernstig de situatie nu ook is, de jeugdige niet altijd heeft verzuimd of voortdurend delicten heeft gepleegd. Hoe is hem dat gelukt? Wat heeft hem, en ook de ouders, ondanks de problemen op de been gehouden? De medewerker SAVE stelt daarom zowel tijdens een adviseringstraject (GBM of ITB Plus) als tijdens de uitvoering van een maatregel vragen die helpen om de ‘uitzonderingen’ op het delict- of verzuimgedrag te vinden. Van daaruit zoekt hij naar beschermpunten en helpende omstandigheden die (opnieuw en nog beter) kunnen worden benut. De voorwaarden die door de officier van justitie of rechter zijn opgelegd moeten daarin worden verweven. Zij zijn de krijtlijnen rond het speelveld waarbinnen wordt gewerkt aan de gewenste richting. Bij een haalbaarheidsonderzoek GBM of ITB is het andersom: de medewerker SAVE kan een voorlopig plan aan de rechter presenteren waarbij de rechter de optimale voorwaarden kan vaststellen.

Door te werken met concrete doelen en korte termijnen, wordt zichtbaar welke verbeteringen voor de jeugdige haalbaar zijn.

Bij deze benadering hoort een intensief contact van de medewerker SAVE met de jeugdige. Het plan is het hart van de begeleiding, een gezamenlijk manifest. Het moet zeer goed worden ingericht. De medewerker SAVE heeft hierover met de jeugdige, met de ouders, en met andere betrokkenen uit venster 1 zelf direct contact.

6.5 De fase van planuitvoering

De medewerker SAVE werkt bewust en doelgericht aan de uitvoering van de afspraken uit het plan. Hij is tevens voortdurend bezig met risicomanagement en is steeds alert op de veiligheid van de samenleving, en de jeugdige zelf.

Omdat de medewerker SAVE, de jeugdige, zijn ouders, en het netwerk telkens andere onderdelen van het plan uitvoeren, kunnen frequentie en timing in het contact sterk verschillen. De medewerker SAVE werkt op maat en houdt in deze fase daarom geen standaard frequentie aan. Het criterium voor het opvoeren van de frequentie van het contact is: staat de jeugdige, het gezin of het netwerk voor een belangrijk dilemma of besluit?

Een richtlijn voor frequentie en timing is er wel: richtlijn is dat in het eerste half jaar de medewerker SAVE gemiddeld 1 keer per week met de jeugdige spreekt. Daarnaast gelden:

- 1x per 3 weken face to face contact met het gehele gezin is wenselijk. - 1x per 8 weken face to face contact met het gezin is noodzakelijk. - 4x per jaar face to face contact met de jeugdige zonder aanwezigheid van de primaire

ouders/opvoeders is wenselijk - 2x per jaar face to face contact met de jeugdige zonder aanwezigheid van primaire

ouders/opvoeders is noodzakelijk

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 92 © VanMontfoort | SVMN

Bovenstaande richtlijn geldt niet voor ITB Plus. De contactfrequentie bij deze voorwaarde is volledig gereglementeerd. Zie daarvoor Deel 2, schema Harde `kern Aanpak, in de handleiding ITB harde kern (Plus).

6.6 Evaluatie

De evaluatie betreft de stand van zaken met betrekking tot de voorwaarden en afspraken. Tijdens vooruit geplande evaluatiemomenten en waar nodig ook tussentijds toetst de medewerker SAVE het plan aan de voorwaarden en aan de praktijk (dus of het plan werkt zoals beoogd). Hij evalueert regelmatig samen met de jeugdige (en het gezin) of aan de in dat kader vastgelegde voorwaarden, zoals opgenomen in het plan (vierde venster), daadwerkelijk is voldaan. Door te werken met concrete doelen en korte termijnen, wordt zichtbaar welke verbeteringen haalbaar zijn. Aan het eind van de uitgesproken duur van de maatregel jeugdreclassering is een evaluatie verplicht. Tegen het einde van de maatregel is nodig om te weten wat wel en niet bereikt is, of er nieuwe zorgen zijn ontstaan en of de grond voor de maatregel jeugdreclassering op dat moment nog bestaat, in termen van kansen op herhaling van het delict- of verzuimgedrag, schade, en bedreigde ontwikkeling. Het einde van de maatregel jeugdreclassering hoeft lang niet altijd samen te vallen met het einde van hulpverlening. Die kan, al dan niet met Samen Veilig, in een vrijwillig kader worden voortgezet om de gewenste toekomst voor de jeugdige volledig te realiseren.

• Herafname van het LIJ

Bij de evaluatie zorgt de medewerker SAVE voor een herafname van het LIJ. (Bij verzuimgedrag betreft het een herafname van de SAVE Veiligheidslijst)

Een herafname is uitgebreider dan een actualisatie omdat alle items van het LIJ worden doorgenomen en opnieuw bekeken en beantwoord. Een herafname vindt plaats bij:

o Afsluiting van de maatregel jeugdreclassering. o Nieuw delict. o Elk half jaar in het kader van de evaluatie van de begeleiding jeugdreclassering.

De medewerker SAVE rapporteert de resultaten hiervan aan de Raad.

Het is onvoldoende om op basis van uitsluitend subjectieve meningsvorming de begeleiding te evalueren. De medewerker SAVE moet de afname van het LIJ herhalen, omdat de belemmerende en helpende omstandigheden die nog aandacht vereisen de basis vormen voor een eventuele aanpassing of verlenging van de begeleiding en daarbinnen de intensiteit van zowel de begeleiding zelf als de inzet van (nieuwe, volgende) gedragsinterventies.

• Agenda

Voor de evaluatie maakt de medewerker SAVE een aparte afspraak met de jeugdige en bij voorkeur ook de ouders op kantoor. Dit benadrukt het formele karakter. Het plan is bij de evaluatie de leidraad.

Aandachtspunten bij het gesprek zijn:

1. Bij venster 1: Richt de aandacht vooral op de inzet van de iedereen die het belangrijk vindt dat het (weer) goed gaat met de jeugdige. Het maakt daarbij niet uit of iemand heel weinig heeft gedaan, of heel veel: iedereen heeft naar draagkracht meegeholpen. De medewerker SAVE vraagt de jeugdige aan te geven wat deze inzet voor hem heeft betekend.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 93 © VanMontfoort | SVMN

2. Bij venster 2: a) Richt de aandacht vooral op het verschil tussen het gedrag en de situatie van de jongere

toen en het gedrag en de situatie van de jongere nu. De herafname van het LIJ is hierbij een belangrijk hulpmiddel. Het LIJ laat in het Dynamische Risico Profiel (DRP) zien op welke belemmerende en helpende omstandigheden vorderingen zijn gemaakt (onder de balk van de eerste afname is een tweede balk van de herafname afgebeeld). Deze tabel biedt een goed uitgangspunt voor het gesprek over de feiten, zorgen en krachten. Omdat het ARR (algemene recidiverisico) en RGP (risico van geweld tegen personen) door het exclusieve gebruik van statische items niet of nauwelijks kan veranderen, zijn ze niet geschikt om op terug te komen bij de evaluatie. Dat geeft immers de jongere en ouders de indruk dat de kans op herhaling van het delictgedrag, ondanks alle inspanning, niet is verminderd. De veranderingen in het DRP en in de kansen op schade aan zichzelf en het traject zijn van veel groter belang om te bespreken.

b) Leg vooral nadruk op de gemaakte vorderingen en de inspanningen die de jongere en ouders daartoe zelf gedaan hebben.

c) Ga met de jongere en ouders na, welke nieuwe of verbeterde vaardigheden en opvattingen en welke nieuwe situaties in de toekomst van pas komen, behulpzaam zullen zijn.

d) Ga met de betrokkenen na welke belemmerende omstandigheden er nog wel liggen en probeer vast te stellen wat er nodig is om deze te verbeteren. Kunnen de nieuwe / verbeterde vaardigheden hier ook op termijn van pas komen, of is er iets anders, iets nieuws nodig? De medewerker SAVE moet op dit punt concreet en duidelijk zijn. Hij geeft allerlei voorbeelden van doelen en middelen.

3. Bij venster 3: De medewerker SAVE moet hier het besluit uitleggen en benadrukken dat bij een formele evaluatie past. Bij de weging / schaalvragen is belangrijk dat de medewerker SAVE onderscheid maakt tussen informatie (of aparte scores) over: a) de veiligheid van de samenleving / een specifieke slachtoffer, b) de veiligheid van de jeugdige zelf, c) de ontwikkeling van de jeugdige, en d) zijn ontwikkelingsklimaat

4. Bij venster 4: De jeugdreclasseerder maakt concrete afspraken over vervolghulp en verwijzingen en legt deze vast.

6.7 Afsluiten van de begeleiding met een maatregel jeugdreclassering

De vraag of de rechter of officier van justitie het verzoek kan worden gedaan een maatregel tussentijds op te heffen of niet te verlengen wordt besproken tussen Samen Veilig en de Raad voor de Kinderbescherming.

Een maatregel jeugdreclassering is een (tijdelijke) inperking van de jeugdige over zijn eigen leven. Deze bemoeienis is gelegitimeerd voor zover en voor zolang de situatie voor de jeugdige niet goed genoeg is, als het gaat om de specifieke doelen van de jeugdreclassering: het uitblijven van nieuwe delicten, verbetering van het handelingsrepertoire, het zich houden aan voorwaarden en herstel en voortgang van de ontwikkeling.

Of de situatie (weer) ‘goed genoeg ís, vereist voortdurende reflectie en overleg. De medewerker SAVE bespreekt dit daarom (in venster 3) met de jeugdige, de leden van het gezin en de mensen in het netwerk. Ook stelt de medewerker SAVE gedurende de uitvoering van de maatregel regelmatig

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 94 © VanMontfoort | SVMN

de vraag: ‘wat moet er nog gebeuren voordat de maatregel kan worden opgeheven?’ Een praktische manier om dit concreet te maken is op te schrijven wat de medewerker SAVE feitelijk doet. Voor elk van de taken die hij uitvoert in het kader van maatregel jeugdreclassering, kan de vraag gesteld worden: ‘kan deze taak worden uitgevoerd door iemand uit het netwerk? En, zo nee, kan deze taak dan worden uitgevoerd door iemand van het lokale team?’ Elke taak wordt dus zo dicht mogelijk bij de jeugdige belegd.

De uitvoering van een maatregel jeugdreclassering bestaat uit praktische handelingen, zoals huisbezoek, optreden als contactpersoon, etc. en het dragen van de verantwoordelijkheid. De praktische handelingen kunnen makkelijker en vaker worden overgedragen aan mensen in het netwerk, dan de verantwoordelijkheid. De medewerker SAVE onderzoekt of en hoe de verantwoordelijkheid kan worden overgedragen aan mensen in het netwerk, zodat de maatregel jeugdreclassering kan worden opgeheven. Dit betekent ook dat de medewerker SAVE bij problemen die niet verdwijnen, blijft zoeken naar manieren om blijvende steun te organiseren buiten het gedwongen kader.

• Geen bureaucratie

Evalueren en afsluiten van de begeleiding is geen bureaucratisch gebeuren, maar een interventie op zich met een mogelijk sterk effect. Een goede evaluatie en afsluiting kan het resultaat van de inspanning verankeren. Een slordige of onverschillige evaluatie en afsluiting kan veel van de gemaakte vorderingen weer teniet doen. De jeugdreclasseerder neemt deze visie als uitgangspunt bij de start van deze laatste fase.

Een tussentijdse opheffing van een maatregel jeugdreclassering is een positieve actie, als het herstel van de veiligheid en ontwikkeling dat toelaten. Het betekent, dat de gronden van de maatregel sneller zijn weggewerkt dan was voorzien, of dat de regie sneller geheel kan worden overgedragen aan de jeugdige, de ouders en de mensen in het netwerk.

Een tussentijdse opheffing is vooral een compliment aan de jeugdige. Het kan ook de ouders en de andere betrokken mensen meer vertrouwen geven en kan een betere uitgangspositie creëren als onverhoopt in de toekomst opnieuw gedwongen bemoeienis nodig is. De opheffing kan op deze manier methodisch gebruikt worden door van de opheffing een officieel moment te maken.

6.8 Rapportage

De SAVE-werkwijze werkt bij de uitvoering van jeugdreclassering met een beperkt aantal formulieren. De kern bestaat uit het viervensterschema, het plan uit venster 4 en de evaluatie. Bij de opbouw van de rapportage volgt de medewerker SAVE met de jeugdige, het gezin en het netwerk de logica van de vier vensters.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 95 © VanMontfoort | SVMN

7 Communicatie bij uitvoering van jeugdreclassering

7.1 Engageren en positioneren

Tot de vaardigheden van de medewerker SAVE in de jeugdreclassering behoort een transparante, concrete en respectvolle communicatie, zowel met jeugdigen, hun gezin als het netwerk daar omheen.

De overkoepelende kernbegrippen om de houding en communicatie van de medewerker SAVE met de cliënt aan te duiden zijn Engageren en Positioneren:

• Onder engageren wordt verstaan: alles wat de medewerker SAVE doet om de jeugdige, diens ouders, het gezin en andere belanghebbenden en betrokkenen te motiveren tot een actieve medewerking. Alle gedrag van de medewerker SAVE om de jeugdige regie te geven over het eigen leven en de ouders en andere mensen rond de jeugdige de regie te geven over de opvoeding.

• Positioneren is datgene wat een medewerker SAVE doet om het specifieke van de maatregel jeugdreclassering te verduidelijken. Dat is de bedreiging van de veiligheid in de samenleving (en/of een specifiek slachtoffer), de veiligheid van de jeugdige zelf, en de ontwikkeling van de jeugdige. In feite is positioneren bij jeugdreclassering: het geven van een positie aan de samenleving / het slachtoffer, en de jeugdige zelf. Als hun posities in de knel dreigen te geraken treedt de medewerker SAVE handelend op, door bijvoorbeeld consequenties aan te geven, de afspraken en voorwaarden te benadrukken – en in uiterste consequentie te adviseren ze ten uitvoer te leggen.

Om deze tweeledige boodschap (en dat is iets anders dan een dubbele boodschap!) duidelijk te maken worden ook andere omschrijvingen gebruikt.

De linker- en rechterkolom betreffen overigens geen tegenstellingen, maar aanvullingen op elkaar. Immers, goed positioneren (“zeggen waar het op staat”) kan een sterk engagerend effect hebben (“nu weten we weer wat ons te doen staat”), en andersom ook: wanneer de medewerker SAVE veel betrokkenheid heeft weten te organiseren, is het makkelijker om veiligheid en ontwikkeling een duidelijke plek te geven in de samenwerking. Dat kan hij doen op basis van het krediet van goed engageren. Essentieel is dat de medewerker SAVE voortdurend schakelt en een goede balans weet te vinden tussen deze beide posities.

Engageren Hulp en steun

Uw doelen Uw regie

Compassie Liefde

Bewegen Bescheiden

Helpen/coachen Draagvlak Activeren

Positioneren Toezicht Mijn voorwaarden Mijn inperking Controle Lef Bemoeien Robuust Sturen/instrueren Transparantie Compenseren

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 96 © VanMontfoort | SVMN

7.2 Werkalliantie

Onderzoek naar desistance (het natuurlijke proces van het stoppen met delictgedrag), en ook onderzoek binnen What Works (zie bijlage 1), ondersteunt het belang van de combinatie engageren-positioneren:

Het besluit van een jeugdige om te stoppen met delict- of verzuimgedrag en de kracht om zijn besluit door te zetten zijn van meer factoren afhankelijk dan een maatregel jeugdreclassering. Een maatregel jeugdreclassering kan wel grote invloed uitoefenen op dit besluit en het volhouden daarvan. De manier waarop de medewerker SAVE de jeugdige benadert om een werkalliantie te laten ontstaan en groeien, is daarbij de belangrijkste voorwaarde30

7.3 Situationeel leidinggeven

.

Een specifieke techniek om met de jeugdige in gesprek te gaan, en die een verbijzondering is van engageren en positioneren, is het situationeel leidinggeven. De techniek wordt uitgebreid beschreven in handreiking 4 van het handboek jeugdreclassering (Vogelvang 2005). We geven hier een korte introductie.

30 Voor een uitgebreide toelichting: zie Hoofdstuk 6 in de handleiding ‘Reclassering met adolescenten en jongvolwassenen’.

Een effectieve werkalliantie is een noodzakelijke basis voor het zich houden aan de (bijzondere)

voorwaarden door de jeugdige, en het oproepen en benutten van de motivatie tot gedragsverandering en

een leven zonder criminaliteit. Een combinatie en verwevenheid van controle en begeleiding is nodig. Een

effectieve werkalliantie van de jeugdige en de medewerker SAVE betekent dat zij allebei de ervaring hebben

dat er

1. doelgericht wordt gewerkt;

2. taakgericht wordt gewerkt;

3. dat er tussen hen een samenwerkingsverbond / verbintenis bestaat, en

4. dat de onvermijdelijke en specifieke machtspositie van de medewerker SAVE is besproken,

toegelicht is en verandering niet in de weg staat.

Onder het derde punt worden de termen ‘verbond’ en ‘verbintenis’ gebruikt, en niet het woord ‘band’. Het

kan mooi zijn, als er tussen de jeugdige en medewerker SAVE een wat meer persoonlijke band groeit,

omdat dat de inzet van specifieke interventies kan versterken. Maar noodzakelijk is dat niet, en het kan zelfs

contraproductief werken. Soms ontstaat er gewoon geen ‘klik’ tussen de jeugdige en medewerker SAVE.

Soms is het nodig meer afstand te houden als medewerker SAVE, omdat er veel controle nodig is, of omdat

de jeugdige niet in de verleiding moet worden gebracht het allemaal niet zou nauw met de regels te nemen

‘omdat’ de relatie met de medewerker SAVE zo prettig is. In die gevallen is een meer zakelijke verbintenis of

een verbond met de jeugdige noodzakelijk en ook voldoende. Ook in deze relatie kan de medewerker SAVE

immers goed aangeven dat het hem persoonlijk aan het hart gaat de jeugdige een andere weg kiest. Daar is

niet per se een ‘band’ voor nodig.

Een goede werkalliantie is sterk afhankelijk van de mate waarin de medewerker SAVE de controle over de

doelen, werkwijze en situaties met de jeugdige kan delen; onderhandelen en motiverende gespreksvoering

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 97 © VanMontfoort | SVMN

Succesvol leiderschapsgedrag – een vorm van gedrag dat ook van de medewerker SAVE wordt verlangd – kan worden teruggevoerd op twee karakteristieken, taakgericht en persoonsgericht gedrag: • Taakgericht gedrag is gericht op het structureren van zaken (overeenkomstig met positioneren). • Persoonsgericht gedrag is juist meer gericht op sociaal-emotionele en relationele factoren

(overeenkomstig met engageren). Door Hersey en Blanchard zijn beide kenmerken gecombineerd in de theorie van het situationeel leidinggeven. In hun theorie worden vier typen van leiderschap uitgewerkt en daarbij de situatie waarin zij het meest effectief zijn. De vier typen zijn: veel en weinig taakgerichtheid (sturing), en veel en weinig persoonsgerichtheid (ondersteuning). Sturing is taakgericht gedrag van de medewerker SAVE. Het is de mate waarin de medewerker SAVE zich bezighoudt om rollen te definiëren, zegt wat er gedaan moet worden, en waar, wanneer en (als er meer dan één persoon aan te pas komt) door wie taken moeten worden verricht als: • doelstellingen bepalen, • organiseren, • tijdslimieten vaststellen, • richting geven en • controleren. De overeenkomst met positioneren is duidelijk. Ondersteuning is relatiegericht gedrag van de jeugdreclasseerder. Het is de mate waarin de medewerker SAVE in meer dan één richting communicatie onderhoudt, goed luistert, de communicatie bevordert en sociaal-emotionele ondersteuning verleent. Kortom: • het verlenen van steun, • communicatie, • samenwerking bevorderen, • actief luisteren en • relationele feedback geven. De overeenkomst met engageren is duidelijk. De keuze van de medewerker SAVE voor veel of weinig sturen in combinatie met veel of weinig ondersteunen, wordt bepaald door de mate waarin de jeugdige een taak of opdracht goed aankan, beheerst, en daar ook van overtuigd is. Afhankelijk van deze taakvolwassenheid van de jeugdige kiest de medewerker SAVE de bijpassende stijl:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 98 © VanMontfoort | SVMN

veel

jeugdige ondersteunen

weinig

Coachen denkbeelden opperen en jeugdige

helpen om besluiten te nemen

Overtuigen besluiten toelichten en jeugdige gelegenheid geven tot vragen stellen

Delegeren aan jeugdige overdragen van de verantwoordelijkheid voor beslissingen

Instrueren en corrigeren jeugdige specifieke instructies geven en toezicht houden op de prestaties

weinig jeugdige sturen veel

↑ Delegeren ↑ Coachen ↑ Overtuigen ↑ Instrueren /

corrigeren Taakvolwassenheid van de jeugdige:

Hoog Gemiddeld Laag bekwaam en gemotiveerd en zeker

bekwaam en niet gemotiveerd,

enigszins zeker

onbekwaam en gemotiveerd, enigszins zeker

onbekwaam en niet gemotiveerd

of onzeker

De vier stijlen worden uitgewerkt in complete gespreksinstructies in handreiking 4. Bij het leren van een nieuwe vaardigheid of ander gedrag door de jeugdige, is de volgorde waarin de medewerker SAVE tijdens de groeiende taakvolwassenheid van de jeugdige de stijlen toepast vaak: eerst instrueren en corrigeren, dan overtuigen (soms kan al worden gestart met overtuigen), daarna coachen, en tenslotte delegeren. Omdat geen enkele stijl in alle situaties effectief is, is het belangrijk dat de medewerker SAVE met alle stijlen overweg kan. Natuurlijk is het zo, dat niet iedereen elke stijl even makkelijk kan toepassen: iedereen heeft een voorkeursstijl, een stijl die hem het beste ligt. Om ook de beheersing te krijgen over de andere stijlen is het belangrijk dat de medewerker SAVE weet welke stijl zijn voorkeursstijl is en wanneer die effectief is. Hij kan dan leren om in andere situaties voor een alternatieve stijl te kiezen.

7.4 Communicatie in gezinnen met een niet-Westerse culturele achtergrond

Het handboek jeugdreclassering (2006) en ook het handboek reclasseren met adolescenten (2014) besteden veel aandacht aan de etnische of culturele achtergrond van de jeugdige. Vooral Marokkaanse, Antilliaanse en Surinaamse jongens maken meer kans om met politie en Justitie in aanraking te komen, plegen in de adolescentie en jongvolwassenheid zo’n 10% meer delicten (Bijleveld 2012), krijgen strengere straffen dan Nederlandse jongvolwassenen, en vallen vaker terug in delictgedrag. Het gaat bij deze groepen (doorgaans jongens) om een complex van opvoedingsproblemen, taal- en ontwikkelingsachterstanden (soms versterkt door slecht onderwijs), armoede en slechte woonomstandigheden, gebrek aan maatschappelijke kansen, soms regelrechte discriminatie, en tenslotte ook groepsvorming die wordt versterkt door de drie gescheiden werelden van thuis, de straat en de Nederlandse instellingen (zoals de school).

De “culturele achtergrond” van deze jongvolwassenen is geen duidelijke verklarende factor voor hun crimineel gedrag. Het begrip cultuur is daarvoor te vaag. We moeten zoeken naar meer specifieke uitingsvormen van cultuur, zoals religie en omgangsvormen. In de communicatie kan de medewerker

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 99 © VanMontfoort | SVMN

SAVE daarbij beter aansluiting zoeken dan bij ‘de cultuur’. We zien dan twee ‘culturele’ factoren die vooral bij venster 1 (mensen betrekken) en venster 2 (feiten benoemen en opvattingen uitwisselen) belangrijk zijn:

1. Er is een machocultuur, waarin de jeugdige geen tegenspraak duldt, waarin schuld of verantwoordelijkheid erkennen gelijk staat aan zwakheid en gezichtsverlies, en waarin het eerst krijgen van respect een voorwaarde is om de ander respect te geven. Deze ‘hardheid’ moet de medewerker SAVE beschouwen als authentiek. De allochtone jeugdige is op die manier trouw aan zichzelf. Vanuit dat perspectief beschouwen Marokkaanse, Antilliaanse en Surinaamse jongens de Nederlanders (die deze waarden niet, of niet zo sterk hanteren) als slappelingen of watjes. Ook de Nederlandse medewerker SAVE moet er rekening mee houden dat de jeugdige hem zal zien als iemand die genegeerd moet worden (met name de vrouwelijke medewerkers) of makkelijk kan worden geïntimideerd. De Nederlandse medewerker SAVE zal vanuit ook dat perspectief de werkalliantie moeten opbouwen: “jij kunt mij niet negeren, ik dring aan op jouw respect en geef het jou ook”. Het heeft vanuit deze houding niet veel zin meteen te escaleren naar een terugmelding van de jeugdige als hij enkele keren te laat komt of zich anderszins niet aan de regels houdt. Veel beter is het om dan eerst een stevig correctiegesprek te voeren en na te gaan hoe het komt dat het niet lukt en daar eventuele hulp bij te bieden (zonder de regels en afspraken zelf ter discussie te stellen).

2. De binding in het bredere familieverband is in de meer traditionele (niet ‘verwesterde’) families belangrijker dan die in het kleinere kerngezin. Belangrijke personen in de familie (gezagsdragers) nemen soms ook voor het gezin beslissingen, bijvoorbeeld over huwelijk, geld, een opleiding of de woonplek. Gezichtsverlies van één familielid klinkt door in de gehele familie en wordt als zeer ernstig opgevat (schaamtecultuur). Als één van de jeugdigen in de familie delicten pleegt en wordt opgepakt, moet de reactie van de familie van daaruit worden begrepen. Er wordt dan ontkend (het is niet waar, dus er is ook geen gezichtsverlies), of de jeugdige wordt uitgestoten (waarmee het gezichtsverlies is gerepareerd). Vaak is er dan via de moeder toch nog een contact of steun voor de jeugdige mogelijk.

Ontkenning van het delict of van problemen in het gezin ('Er is niks gebeurd', 'Er is niets aan de hand') kan door de medewerker SAVE worden ervaren als een harde en al te gemakkelijke vorm van weerstand. Dit kan bij de medewerker SAVE gevoelens van boosheid en ongeloof oproepen, en het gevoel de eigen waardigheid te hebben verloren, zonder respect te worden behandeld terwijl hij wel respect ‘moet’ geven. De strategie die de medewerker SAVE dan kan toepassen gaat uit van het gegeven dat de jeugdige of ouder/opvoeder de eigen waardigheid wil bewaren. Het is zinloos de boosheid of het ongeloof te ventileren in de hoop op een opening. Daarom blijft de medewerker SAVE respect tonen voor iemand die ontkent, maar hij noemt ook dat hij niet weet of het wel of niet gebeurd is (daar hij er niet bij was). Hij gaat de welles/nietes-discussie uit de weg en stelt voor om er samen in ieder geval voor te zorgen dat de jeugdige niet opnieuw in de problemen kan raken. Wat moet er in het plan komen om alle betrokken te laten zien dat de jeugdige ervoor zorgt dat – waarvoor de jongere veroordeeld is (of welk delict men vermoedde) – in ieder geval in de toekomst niet kan gebeuren (Let op: laat het woordje ‘weer’ weg!). Hij kan zijn deskundigheid gebruiken door (zonder te willen suggereren dat de jeugdige het gedaan heeft) te noemen dat 'Dit soort dingen kunnen gebeuren als mensen onder spanning staan' en dan naar de omstandigheden rond de kwestie vragen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 100 © VanMontfoort | SVMN

Kregtig31

1. Regels van de ouders respecteren. De medewerker SAVE moet niet te snel voor de jeugdige met de ouders onderhandelen onder het motto ‘in Nederland doen we dat anders’. De medewerker SAVE kan wel de moeite benoemen voor de jeugdige om zich aan de regels thuis en buitenshuis te houden. De normen van de ouders zijn de ingang voor mogelijke verandering: wat willen zij met de regel bereiken?

geeft in de Methodiekbeschrijving ITB Criem belangrijke aanvullende aanwijzingen voor het werken in allochtone gezinnen. Voor deze handleiding gelden zij onverkort:

2. Begrip hebben voor de overlevingsstrategie. Er is in allochtone gezinnen heel vaak weinig geld. De medewerker SAVE moet oppassen met opmerkingen als ‘dan gaat hij toch gewoon naar een sportschool?’

3. Conflicten helpen oplossen. Bij het verhelderen van misverstanden en oplossen van conflicten moet de medewerker SAVE begrijpen dat de ouders een gebrek aan kennis, binding en netwerken in de samenleving kunnen hebben, en daardoor de wensen en het gedrag van de jeugdige altijd niet begrijpen. Dit is een extra bron van mogelijke conflicten, en dus niet direct een aanwijzing dat de ouders minder goede opvoeders zijn. Het is daarom raadzaam na te gaan of een vertrouwd, gezaghebbend familielid bij het gesprek kan zijn. Een oudere broer of zus is ook mogelijk. Deze begrijpt de misverstanden vaak goed en heeft gezag om te bemiddelen. De medewerker SAVE moet in elk geval zelf:

o doorvragen tot hij snapt wat in de cultuur gebruikelijk is;

o voorkomen dat de ouders gezichtsverlies lijden;

o indirect kunnen communiceren (gedrag, emoties en overtuigingen niet direct benoemen, maar wel ter sprake brengen met ‘een omweg’ – opnieuw: om gezichtsverlies te vermijden).

4. Contacten tussen ouders en andere contexten tot stand brengen. De jeugdige kan ouders en bijvoorbeeld een leerkracht tegen elkaar uitspelen. De medewerker SAVE moet in een zo vroeg mogelijk stadium de contacten die voor de jeugdige essentieel zijn, maken of herstellen, door met de ouders mee te gaan. Dit geldt vooral voor contacten in contexten die aan het delictgedrag zijn gerelateerd.

5. Oog hebben voor mogelijk traumatische ervaringen. Ouders en jeugdige kunnen in het land van herkomst, vooral als zij vluchteling / asielzoeker zijn, een posttraumatische stress stoornis hebben ontwikkeld. De jeugdige kan door de gebeurtenissen die de ouders meemaakten zelf ook grote problemen hebben: secundaire traumatisering. De medewerker SAVE moet eventueel voor de ouders of jeugdige passende behandeling zoeken en hij mag van getraumatiseerde ouders niet veel inzet verwachten.

6. Inschakelen van religieuze of culturele organisaties. Deze zijn voor de ouders laagdrempelig.

7. Cursussen en trainingen. De medewerker SAVE kan de ouders toeleiden naar opvoedingscursussen of inburgerings-/taalcursussen.

31 Kregtig, L (2004). Methodiekbescrhiving ITB Criem. Utrecht: Jeugdzorg Nederland.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 101 © VanMontfoort | SVMN

8 Kennis, houding en vaardigheden bij uitvoering van jeugdreclassering

In de basishandleiding de SAVE-werkwijze staan algemene competenties opgenomen waarover de medewerker SAVE dient te beschikken (deze worden herhaald in § 8.1). Daarnaast is er een verzameling specifieke kennis, houding en vaardigheden voor de uitvoering van maatregelen jeugdreclassering (§ 8.2).

8.1 Algemene kennis, houding en vaardigheden voor de SAVE-werkwijze

8.1.1 KENNIS

• Kennis over o de normale ontwikkeling van jeugdigen. o Ontwikkelingsbedreigingen. o aspecten van fysieke en psychische veiligheid en onveiligheid. o signalen en gevolgen van kindermishandeling, verwaarlozing en huiselijk geweld,

kinder- en volwassen psychopathologie, inclusief LVB en forensische psychiatrie. o risicofactoren, beschermende factoren en criminogene factoren (uitkomsten van

wetenschappelijk onderzoek die van toepassing zijn op zorgen en krachten in actuele casussen).

o onderzoek, veiligheids- en risicotaxatie. • Weten wat de SAVE-werkwijze definitie van veiligheid gekoppeld aan ontwikkeling inhoudt. • Kennen van verantwoordelijkheden en bevoegdheden binnen verschillende kaders en de

daarbij relevante wetgeving. • Kennis van het belang van eigenaarschap/regie bij het maken en mede-uitvoeren van

plannen en vaardigheden door de reeds benoemde grondhouding bij de betrokkenen te houden, binnen gestelde kaders.

8.1.2 VAARDIGHEDEN

Vooral Venster 1

• Constructieve werkrelatie met ouders en jeugdigen opbouwen. • Rol en wisseling in rol (drang-dwang) uitleggen aan jeugdige, gezin, netwerk en

professionals. • Activeren van de mensen rond de jeugdige en ondersteunen van netwerkbijeenkomsten. • Middelen als genogram, ecogram, bolletjesschema,, veiligheidscirkels kunnen inzetten. • In kaart brengen van systeemkenmerken: interne en externe grenzen, hiërarchie, macht,

rollen / rolomkering, gezinsorganisatie, saamhorigheid, loyaliteit, rechtvaardigheid en verdienste.

Vooral Venster 2:

• Onderscheid maken tussen feiten en meningen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 102 © VanMontfoort | SVMN

• Observeren en duiden van de interactie tussen ouders en jeugdigen. • Zien, spreken en observeren van jeugdigen. • Gevoelige zaken (mishandeling, misbruik, huiselijk geweld) bespreekbaar maken.

Vooral Venster 3:

• Kernbeslissingen voorbereiden. • Oplossingsgerichte gesprekstechnieken hanteren (o.a. de schaalvragen, gewenste

situatievragen, uitzonderingsvragen, schaalvragen). • Voorwaarden als toetssteen inbrengen in het cliëntsysteem: Realistische consequenties

formuleren voor de situatie dat wel / niet binnen de aangegeven termijn wordt voldaan aan de gestelde voorwaarden.

• Voorwaarden benoemen waaraan plan van ouders/netwerk moet voldoen. • Voorwaarden formuleren;

o gericht op het ‘wat’, en alleen op het ‘hoe’ als strikt gedrag moet worden voorgeschreven om zich aan de voorwaarden te houden.

o gedragsspecifiek (in plaats van in abstracte termen) beschrijven wat de jeugdige en ouders moeten doen in plaats van wat ze niet moeten doen, in taal die de jeugdige en leden van het gezin begrijpen.

Vooral Venster 4:

• Ruimte bieden voor (ondersteuning bij) familiegroepsplan. • Praktische, smart--geformuleerde afspraken met cliëntsysteem maken. • Ruimte te geven aan gezin, netwerk en (lokale) professionals om inhoud te geven aan plan

en uitvoering en toch toezicht houden op de veiligheid en voortgang en te sturen op realisatie van voorwaarden.

• Netwerk opbouwen/uitbreiden bij ontbreken van of beperkt netwerk. • Kernbeslissingen weten uit te voeren.

Alle vensters:

• Denken en handelen in termen van goed genoeg. • Kort, bondig en in begrijpelijk taal met alle betrokkenen communiceren en rapporteren. • Motiverende gespreksvaardigheden. • Tot stand brengen en handhaven van afstemming en samenwerking met name met lokaal

team, waarbij op- en afgeschaald wordt waar dat nodig is. • Reflecteren op eigen handelen. • Toetsen van eigen handelen aan professioneel en beroepsethisch oordeel van collega’s.

8.1.3 HOUDING

• Meerzijdig partijdig zijn, alle perspectieven van de betrokkenen onderzoeken en meewegen (vooral: kunnen omgaan met ontkenning van mishandeling).

• Vanuit oplossingsgerichte grondhoudingen werken (vooral de erkennende, niet-wetende, niet-oordelende grondhouding toepassen).

• Bereikbaar en toegankelijk zijn. • Menselijk en betrokken zijn. • Gericht zijn op het positieve.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 103 © VanMontfoort | SVMN

8.2 Specifieke kennis, vaardigheden en houding voor uitvoering van

maatregelen jeugdreclassering

8.2.1 UITDAGINGEN

Vergeleken met andere justitiële interventies bij delictgedrag van jeugdigen staat de jeugdreclassering aan de ‘zware’ kant. Alleen jeugddetentie is een zwaarder middel. De problemen van jeugdigen die een maatregel jeugdreclassering opgelegd krijgen, zijn daarom relatief ernstig, urgent en complex. De kans op herhaling van het delictgedrag is middelhoog tot hoog, en veel belemmerende omstandigheden (criminogene factoren) dragen aan deze hoge kans bij. Ook bij verzuimgedrag van jeugdigen zijn doorgaans veel belemmerende omstandigheden aanwezig. Het feit dat de jeugdige na vaak langere tijd opnieuw naar school moet gaan, is een aanvullende uitdaging die bij de al aanwezige zorgen kan worden opgeteld.

De jeugdigen stellen bijzondere eisen aan de medewerker SAVE. Er is over deze jeugdigen al veel kennis en kunde aanwezig bij jeugdreclasseerders, maar naast deze krachten zijn er ook aandachtspunten en enkele regelrechte knelpunten. Deze komen naar voren in een analyse (Vogelvang, Rutten, De Jong, & van den Braak, 2012), waaraan uitvoerend werkers en gedragswetenschappers hebben meegewerkt in het kader van het reclasseren van jongvolwassenen.

Het onderzoek bracht aan het licht dat het doorgaans lukt om een redelijk tot goed contact met jeugdigen op te bouwen. Er is een energieke, volhardende en optimistische aanpak en die betaalt zich uit in een toegenomen diepgang en veranderkracht van de werkalliantie. Ook lukt het goed om een beeld te vormen van wat er aan de hand is, wat de kansen zijn en wat er moet gebeuren. Het gebruik van wetenschappelijke inzichten en instrumenten (LIJ) helpt daarbij.

De eerste grote uitdaging voor de jeugdreclassering is het doorpakken: welke technieken en interventies leiden (in de diverse specifieke groepen) tot werkelijk anders denken en gedrag? Welk tempo hoort daarbij, hoe krijg je daarbij de ouders/opvoeders en het netwerk actief, en hoe voorkom je dat doorpakken langzaam ontaardt in doormodderen? Hiermee hangt samen, dat het bij jeugdigen vanwege hun ontwikkeling extra lastig kan zijn om toezicht en controle te combineren met welwillendheid en ‘soms iets minder streng zijn’. We kunnen deze uitdaging ook vertalen naar een werkwoord voor de jeugdige en zijn omgeving zelf: het is bij jeugdreclassering vooral de jeugdige en zijn omgeving zelf, die moeten (leren) doorpakken en leren omgaan met terugval.

De tweede uitdaging betreft het organiseren van continuïteit. Om zijn levensdoelen te bereiken heeft de jeugdige kansen nodig op gebied van werk, scholing, maar ook geschikte en beschikbare behandeling of training. Die kansen zijn lang niet altijd aanwezig (denk aan werkervaringsplaatsen of beschikbare gedragsinterventies), of het zijn kansen die een professional niet kan beïnvloeden (bijvoorbeeld het krijgen van een relatie). Ook de continuïteit in termen van samenwerking met samenwerkingspartners is regelmatig een knelpunt. We kunnen ook deze tweede uitdaging vertalen naar een werkwoord voor de jeugdige en zijn omgeving zelf: vooral zij moeten proberen de stabiliteit en continuïteit te realiseren.

8.2.2 KENNIS, VAARDIGHEDEN EN HOUDING

De vereiste professionele competentie voor de uitvoering van de jeugdreclassering is aanzienlijk. Het jeugdstrafrechtproces en de hierbij betrokken instanties vormen een omvangrijk systeem waarin

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 104 © VanMontfoort | SVMN

veel regels gelden. De jeugdreclassering heeft in dit systeem bij de verschillende maatregelen een groot aantal taken en verantwoordelijkheden. Bij de uitvoering daarvan moet tijdig, en met goede feiten en argumenten worden afgestemd met samenwerkingspartners zoals de Raad, het OM en de wijkagent. Voor deze samenwerking zijn in Nederland vaste structuren ingericht, zoals in het Veiligheidshuis en het overleg met de Justitiële Jeugdinrichtingen. Het duurt een tijd voor de medewerker SAVE zijn weg goed in deze regels en dit netwerk weet te vinden. Dat hij dat goed kan is uiterst noodzakelijk, omdat hij zonder kennis van zaken een gemakkelijke ‘prooi’ is van de advocatuur, de rechter, of de soms doorgewinterde jeugdige zelf, die doorgaans heel goed weet hoe de vork in de steel zit. In de tweede plaats is dat noodzakelijk, omdat hij als casusregisseur de inspanningen van de partijen op elkaar af moet zien te stemmen. De opgave is hier wellicht nog groter dan bij de (gezins)voogdij, omdat de partijen in het strafecht wat meer gewend zijn hun eigen weg te gaan. Een deel van het werk van de jeugdreclassering bestaat daardoor uit het voortdurend op elkaar afstemmen (en soms terugfluiten) van de partijen. Na de transitie jeugdzorg is deze opgave groter, omdat de jeugdreclassering onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten valt, maar de werkzaamheden van de Raad en de JJI’s nog steeds landelijk worden aangestuurd.

Goede kennis van de inhoud, geschiktheid en beschikbaarheid van erkende gedragsinterventies is vereist, en ook van het lokale aanbod in de eerste lijn (arbeidstoeleiding, talentontwikkeling, etc.). Uiteraard zijn kennis en vaardigheden voor het LIJ noodzakelijk. Daarnaast moet de medewerker SAVE de resultaten van onderzoek van derden (NIFP) kunnen lezen en benutten, als ook de rapportage van de Raad en de JJI.

De medewerker SAVE moet het leuk vinden en de vaardigheden en het doorzettingsvermogen hebben om een werkalliantie op te bouwen met (meestal) jongens in de puberteit of jongvolwassenheid, die zich doorgaans van volwassenen weinig aantrekken en in een context leven waar allerlei verleidingen voor het oprapen liggen en waarin zij onder druk kunnen worden gezet. Bij veel jeugdigen die delicten plegen hebben een verstandelijke beperking en/of een psychiatrische stoornis en/of verslavingsproblematiek, en regelmatig een mishandelingsverleden. De medewerker SAVE moet deze problemen kunnen signaleren en zijn begeleiding daarop afstemmen. Dat is een heel belangrijke vaardigheid, die ook een beschermende component heeft, omdat veel omstanders de jeugdige primair als een crimineel zien en benaderen, en daardoor weinig of geen rekening (willen) houden met zijn beperkingen of zorgen. Ook een rol van de medewerker SAVE als pleitbezorger voor de jeugdige is daarom belangrijk.

In het professionele sociaal netwerk moet de medewerker SAVE zich verhouden tot veel spelers: de Raad, de officier van justitie en rechter, de advocatuur, de JJI (doorgaans de gedragswetenschappern), NIFP en forensische GGZ, het lokale veld, de politie / wijkagent, en meer overstijgend het Veiligheidshuis / Justitieel Casusoverleg.

Veel jeugdcriminaliteit wordt gepleegd in groepsverband (in het volgende hoofdstuk gaan we daarop dieper in). Door politie en OM worden op groepscriminaliteit specifieke projecten gericht, waarin de criminaliteit zowel individueel (met straf en zorg) als groepsgericht (met rechercheren, hinderen en verbieden) wordt aangepakt. Wanneer een van deze jeugdigen een maatregel jeugdreclassering krijgt opgelegd, is doorgaans al sprake van aandacht voor die jeugdige in de groepsaanpak. Onderzoek32

32 Van Burik e.a. (2013). Evaluatie aanpak criminele jeugdgroepen. Woerden: VanMontfoort/Bureau Alpha.

laat zien dat een medewerker SAVE zich dan extra moet inspannen om beide trajecten goed op elkaar af te stemmen.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 105 © VanMontfoort | SVMN

Bijlage 1. Kennis over de aanpak van jeugdcriminaliteit

In deze bijlage bepreken we summier de belangrijkste uitgangspunten bij de aanpak van jeugdcriminaliteit.

1. What works: wat werkt om herhaling te voorkomen?

Een belangrijke kennisbron voor de aanpak van (jeugd)criminaliteit is de zogenoemde What Works? Benadering, een onderzoeksschool die in de jaren 1980 is opgekomen in de Canadese en Engelse criminologie en forensische psychologie.

Deze benadering kijkt uitsluitend naar de mogelijkheden om herhaling van delictgedrag te voorkomen: Geen recidive (herhaling van het delictgedrag) is de enige en ultieme maat. Alles wat daarbij helpt (what works) krijgt een plaats in deze kennisbron, maar wel op de voorwaarde dat het wordt aangetoond in gedegen onderzoek.

What Works is in Nederland zeer invloedrijk geweest: we hebben er onder andere de gedragsinterventies, het LIJ en de RISc, het handboek jeugdreclassering en de term persoonsgerichte benadering aan te danken. Er is ook wel kritiek op What Works; er is meer op de wereld dan alleen het (negatief gestelde doel) ‘geen recidive’, en de implementatie en uitvoering van gedragsinterventies en risicotaxatie blijkt in de praktijk heel wat moeizamer dan gedacht. Uiteindelijk geeft de behaalde winst met deze benadering voor de SAVE-werkwijze wel de doorslag. De beginselen zijn heel bruikbaar voor de jeugdreclassering, en ‘geen recidive’ kan binnen de SAVE-werkwijze goed worden vertaald in ‘aangetoonde veiligheid en herstelde ontwikkeling’; de principes van What Works (zie onder) veranderen dan niet. Ook staat de persoonsgerichte benadering die we aan What Works te danken hebben, dicht bij het uitgangspunt van eigen kracht en regie.

Om de verzamelende kennis binnen What Works te ordenen (het gaat om honderden onderzoeken) en om te zetten in aanwijzingen, zijn er beginselen opgesteld, waarvan de beginselen van risico’s, behoeften en responsiviteit het belangrijkst zijn33

Zoals gezegd, de focus op alleen het delictgedrag is een weloverwogen keuze van What Works. Daarom is deze kennis vooral van toepassing op de doelen 1, 2 en 3 van de jeugdreclassering in het Normenkader: geen herhaling van het delict- of verzuimgedrag, versterking van het handelingsrepertoire, en het zich houden aan voorwaarden. De kennis is wel zijdelings te gebruiken voor doel 4 in het Normenkader: herstel van de opgroei- en opvoedingssituatie.

.

Het gedachtegoed van What Works is positief en ontwikkelingsgericht: herhaling van het delict- of verzuimgedrag kan worden voorkomen door op maat te werken aan concrete vaardigheden, sociale relaties te versterken, en waar nodig extra zorg of controle te bieden. What Works biedt daardoor een belangrijke verbinding met de uitgangspunten van de SAVE-werkwijze. De beginselen geven sturing aan de intensiteit van de controle en begeleiding en de specifieke, persoonsgerichte inhoud van de begeleiding.

33 McGuire, J. (1995) What works, reducing reoffending: guidelines from research and practice. New York: Wiley.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 106 © VanMontfoort | SVMN

What Works beginselen

1. Risicobeginsel (Risks): de intensiteit van de begeleiding en het daarbij horende risicomanagement moeten passen bij de hoogte van de kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag en de aanwezigheid van schadekansen (in SAVE zijn dit specifieke belemmerende factoren). Bij een lage kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag moet niet of nauwelijks worden geïnvesteerd in behandeling of training. Het risicobeginsel bepaalt daardoor in hoge mate hoe doel 3, het zich houden aan de voorwaarden, moet worden bereikt. Daardoor gaat veel overleg met het OM, de JJI en de politie over dit beginsel. De maatregel ITB Plus, alleen bedoeld voor jeugdigen met de hoogste kansen op herhaling van delictgedrag, is hiervan een duidelijk voorbeeld.

2. Behoeftenbeginsel (Needs): De begeleiding, behandelingen en gedragsinterventies moeten

zich richten op veranderbare factoren (belemmerende omstandigheden) die duidelijk samenhangen met het delictgedrag. Deze belemmerende omstandigheden worden in de justitieketen delictgerelateerde criminogene factoren genoemd. De begeleiding, behandelingen en gedragsinterventies moeten daarbij actief gebruik maken van beschermende factoren (helpende omstandigheden). Anders gezegd: jeugdreclassering werkt alleen, als de begeleiding op maat van de specifieke belemmerende en helpende omstandigheden van de jeugdige en zijn omgeving is gebracht, die direct in verband staan met het delictgedrag. Het behoeftenbeginsel stuurt doel 1 van de jeugdreclassering aan: vermindering van criminogene factoren, en daardoor afname van de kans op herhaling van delictgedrag. Ook het werken aan doel 2, het handelingsrepertoire van de jeugdige, wordt met dit beginsel ingekleurd.

De vaardigheid zelfcontrole van de jeugdige is voor de medewerker SAVE een heel belangrijke indicatie dat het goed gaat met een jeugdige. Het is een vaardigheid die direct bescherming biedt tegen delictgedrag in allerlei omgevingen. Het is een ‘tegengif’ voor veel delictgedrag.

In de opvoeding zien we dat de zelfcontrole van kinderen en jeugdigen langzaam verschuift van veel

externe controle door de ouder naar interne controle door de jeugdige zelf. ‘Goed genoeg’ criteria die

de medewerker SAVE hieruit kan afleiden zijn: toename van zelfregulering, lagere impulsiviteit (ook bij

druggebruik), minder sensatie zoeken, beslissingen kunnen nemen en een lagere beïnvloedbaarheid

(door de vriendengroep, maar bijvoorbeeld ook door de media- denk aan rapperclips en religieuze

radicalisering). In het verlengde daarvan ook: verbetering van het probleemoplossend vermogen

(Donker 2013). Rijping speelt bij dit proces een ondersteunende rol: tegenwoordig worden jeugdigen pas rond hun 25e als volwassen beschouwd (Arnett 2005).1

Josh is vier keer opgepakt voor winkeldiefstal. Hij is licht verstandelijk beperkt en wordt er op

uitgestuurd door zijn ‘vrienden’. Tijdens het jeugdreclasseringstoezicht doorloopt hij een training in

weerbaarheid. Dat gaat goed. Hij valt niet terug in zijn delictgedrag. Zijn aanwezigheid en prestaties in

het onderwijs zijn stabiel. Hij ziet zijn ‘vrienden’ twee tot drie keer per week op straat.

Bij het behoeftebeginsel benadrukken we tenslotte, dat niemand delictgedrag ontwikkelt (en daarmee stopt) zonder de invloeden van het gezin, de familie en het sociaal netwerk om. Anders gezegd: in de jeugdreclassering zijn de domeinen ‘gezin en familie’ en ‘vrienden en vrijetijdsbesteding’ bijna altijd belemmerende omstandigheden die matig tot ernstig aanwezig zijn, en in veel gevallen geldt dat ook voor het domein ‘school’ en ‘denken en gedrag’.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 107 © VanMontfoort | SVMN

3. Responsiviteitsbeginsel (Responsivity): De interventies die de jeugdreclassering inzet zijn bewezen effectief (of op zijn minst veelbelovend). Zij zijn bij voorkeur: a. Multimodaal (richten zich op de veelheid aan problemen). b. Vaardigheidsgericht. c. Gebaseerd op leertheoretische, cognitieve of cognitief-gedragsherapeutische principes (a, b

en c = generieke responsiviteit), d. En de interventies worden op maat gebracht door rekening te houden met de motivatie en

leerstijl van de jeugdige, zijn sekse, etniciteit, religie/spiritualiteit en de (on)mogelijkheden van de jeugdige en zijn omgeving om van de interventie te profiteren (d = specifieke responsiviteit).

Bij de (on-)mogelijkheden van de jeugdige (punt d.) is ook van belang dat sommige problemen weliswaar niet delictgerelateerd zijn, maar wel de nodige zorg vereisen en daardoor ook belemmerende omstandigheden zijn. Denk aan sommige vormen van psychopathologie, ziektes of lichamelijke of verstandelijke handicaps. De medewerker SAVE moet het recht van de jeugdige op goede zorg voor die problemen bewaken. In die zin helpt het responsiviteitsbeginsel ook bij het realiseren van doel 4 van de jeugdreclassering in het Normenkader, het herstel van een stabiele en continue opgroei- en opvoedingssituatie.

Het LIJ is het instrument waarmee binnen de jeugdstrafrechtsketen per individuele jeugdige kan worden bekeken hoe deze drie beginselen moeten worden toegepast. Het LIJ kijkt niet alleen naar de invulling van de drie beginselen, maar ook naar belemmerende omstandigheden die niet direct met het delictgedrag in verband staan maar wel aandacht vereisen. Daardoor helpt het LIJ ook bij doel 4 van de jeugdreclassering.

4. Eigen-contextbeginsel (Community-base): Interventies worden bij voorkeur uitgevoerd in de

eigen context van de jeugdige (woon, werk, etc., omgeving). De terughoudendheid van Justitie om jeugdigen in detentie te plaatsen is mede op dit beginsel terug te voeren.

Voor de uitvoering van een interventie gelden twee beginselen:

5. Integriteitsbeginsel: interventies worden uitgevoerd zoals zij zijn ontworpen. Dit beginsel is alleen van belang, als eerst aan de eerste drie beginselen is voldaan. Het integriteitsbeginsel wijst de medewerker SAVE erop dat hij niet voor elke jeugdige op basis van uitsluitend zijn ervaringskennis een aparte aanpak kan ontwerpen. Natuurlijk heeft de medewerker SAVE de vrijheid om accenten aan te brengen in de SAVE-werkwijze. Waar het hier echter om gaat, is het belang om aan de doelen van de SAVE-werkwijze vast te houden en de onderdelen allemaal en in de beoogde volgorde uit te voeren. Het is bijvoorbeeld niet logisch om eerst een arbeidsplaats of woontraining te vinden voor een jongere met weinig sociale vaardigheden, om daarna pas een sociale vaardigheidstraining te doen.

6. Professionaliteitsbeginsel: de begeleiding, maar ook aanvullende behandelingen of

gedragsinterventies worden uitgevoerd door daartoe opgeleide werkers en goed gesuperviseerd. Hierbij spelen kennis, vaardigheden en houdingsaspecten een rol (zie hoofdstuk 8). Bij het kiezen van programma’s, interventies of behandelingen die anderen uitvoeren, moet de medewerker SAVE vast kunnen stellen welke competenties daarvoor vereist zijn en of de begeleiders/hulpverleners hieraan voldoen. Een programma kan immers alleen

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 108 © VanMontfoort | SVMN

effectief zijn bij een professionele uitvoering. De professional zal zich toetsbaar, navolgbaar en aanspreekbaar moeten opstellen. Zijn hierover twijfels, dan heeft het de voorkeur dit programma, of de professional niet in te schakelen, omdat deze mogelijk contraproductief werkt en hierdoor zelfs herhaling van het delict- of verzuimgedrag kan bevorderen.

2. Desistance: Het natuurlijke proces van stoppen met criminaliteit

De meeste jeugdigen en jongvolwassenen zien gaandeweg helemaal af van criminaliteit (desistance from crime). Dat kost echter tijd en moeite. Onderzoek naar desistance processen heeft geleid tot waardevolle aanvullende aanwijzingen voor hulpverleners, die verder gaan dan het sterk op het individu en op de rol van professionals gerichte gedachtengoed van What Works. Tegelijk zien we sterke overeenkomst: beide benaderingen zijn ontwikkelingsgericht, en sluiten daardoor aan op de SAVE-werkwijze.

Wetenschappelijk onderzoek naar het natuurlijke proces van afzien laat zien dat ex-delinquenten op drie gebieden ontwikkeling hebben doorgemaakt:

zij zijn ouder geworden (rijping) en hebben nieuwe of betere vaardigheden ontwikkeld, zij hebben positieve sociale relaties en kansen aangereikt gekregen (die zij ook hebben benut),

die samengingen met belangrijke levensovergangen en zij hebben een fundamenteel andere blik gekregen op wie zij waren, wie zij nu zijn en wie zij

willen worden. Dit laatste is een identiteitsverandering (“ik ben geen crimineel meer’).

Deze drie gebieden worden ook wel menselijk kapitaal, sociaal kapitaal, en identiteit en motivatie genoemd. De specifieke doelen van de jeugdreclassering zijn in deze gebieden herkenbaar: menselijk kapitaal en de verandering van identiteit/motivatie vallen onder doel 2 (handelingsrepertoire en gerichtheid op verandering), en het sociaal kapitaal valt onder doel 1 (criminogene factoren, in dit geval factoren in de omgeving van de jeugdige).

• Sociaal kapitaal Voor veel jeugdigen gaat het stoppen met criminaliteit samen met de ervaring dat zij niet langer gefrustreerd zijn door gebrek aan maatschappelijk respect. Zij maken toch een opleiding af, gaan toch werk zoeken, krijgen een vaste partner. Delinquent gedrag wordt dan een last. Justitie wordt ook steeds minder begripvol naarmate jeugdigen ouder worden. Ook dat wordt een last. De jeugdige heeft nu veel meer te verliezen en heeft in de loop van de tijd (mogelijk ook door de inbreng van de jeugdreclassering) meer vaardigheden ontwikkeld om zijn levensstijl te veranderen. In de nieuwe contexten (werk, relatie) hebben zij ook veel minder of helemaal geen contact of tijd meer voor criminele invloeden (Watt 2002).

Veel jeugdige delictplegers (15-18 jaar) zijn nog helemaal niet toe aan deze omslag. Bij hen komt het er veel meer op aan de juiste vaardigheden bij te brengen, en de ouders/opvoeders en andere mensen te vragen actief te worden om de jeugdige daarbij te helpen. Tegelijkertijd kan de medewerker SAVE hen vragen te helpen controleren en stimuleren dat de jeugdige meer tijd en aandacht besteedt aan activiteiten in prosociale contexten die hij ‘ziet zitten’.

De medewerker SAVE vraagt Khan: ‘Wat is jouw verhaal als je over 2 jaar niet meer de politie achter je aan hebt?’ Khan zegt: ‘Dan sleutel ik aan motoren. En ik maak tochten. Misschien krijg ik dan ook nog wel de politie achter me aan, maar dan alleen voor een bekeuring’. De medewerker SAVE regelt voor Khan een plaats op een werkervaringsplek waar met motoren wordt gewerkt. Hij verbindt dit

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 109 © VanMontfoort | SVMN

aan heel strikte voorwaarden, omdat de sociale vaardigheden van Khan nog niet sterk zijn. Na 6 maanden behaalt Khan een certificaat. Hij is nog een keer met de politie in aanraking gekomen: hij werd uitgedaagd door jongens op straat en belandde toch in een gevecht.

Donker (2012) stelt: ‘Sociale bindingen kunnen iets opleveren voor mensen wat hen ondersteunt en verder helpt. Daarbij gaat het om onderlinge steun. Als lid van het netwerk word je geholpen, maar er wordt ook van je verwacht dat je anderen helpt. Sociale netwerken hebben ook een normatief karakter’ (p.81). Sociaal kapitaal maakt het mogelijk dat de jeugdige verdienstelijk kan zijn, zijn betrouwbaarheid (weer) kan tonen. Dat hij wordt gewaardeerd om wie hij is en wat hij bijdraagt. Dit heeft een sterk positief effect op het zelfbeeld van de jeugdige.

Sociaal kapitaal houdt ook in dat de jeugdbescherming bekijkt of de jeugdige vanuit zijn sociaal netwerk voldoende ondersteuning en controle krijgt. Bij jeugdigen met een LVB is dit een uiterst belangrijk criterium: hoeveel continuïteit kan het steunende netwerk bieden?

• Menselijk kapitaal Het is van groot belang dat jeugdigen meedoen in en bijdragen aan de samenleving door middel van werk en/of opleiding of een andere dagbesteding. Dit biedt hen de nodige omgevingen en structuur om zich te ontwikkelen. Maar als zij de vaardigheden nog niet hebben om zich in een grote gemeenschap als de school of op het werk te handhaven, kunnen zij worden overvraagd.

Hetzelfde geldt voor informele relaties met vrienden of een partner: de kansen op ontwikkeling mogen er misschien in de omgeving wel zijn, maar zonder goede vaardigheden kan de jeugdige daar onvoldoende van profiteren. Het is absoluut noodzakelijk om aan de individuele vaardigheden van de jeugdige te werken om een proces van desistance te ondersteunen. Anders loopt de jeugdige mogelijk weer weg van zijn school of werk, of de relatie met nieuwe vrienden of een partner loopt op de klippen. Begeleiding van gedragsverandering, vaardigheidstrainingen, is daarom een onmisbaar onderdeel van jeugdreclassering. Dat geldt ook voor het opheffen van blokkades om van die trainingen te profiteren. Denk hierbij aan psychotherapie of het verminderen van de invloed van vrienden (‘ je bent een watje als je naar die praatgroep gaat’). Doel 3, zich

Een juiste mix voor zelfeffectiviteit en verdienste

De medewerker SAVE moet rekening houden met wat de jeugdige

aankan. Jeugdigen en jongvolwassenen zijn nog niet volledig

ontwikkeld. Van hen mag de medewerker SAVE niet hetzelfde

verwachten als van volwassenen. Zij hebben meer hulp, inbreng en

sturing van de medewerker SAVE nodig. Tegelijkertijd komen de

eisen van de volwassenheid snel naderbij. De tijd dringt, en hoe

eerder de jeugdige positieve toekomstkeuzes maakt en zich

daaraan verbindt, des te beter. De medewerker SAVE dringt hierop

aan en helpt de jeugdige daarbij. Hij verbindt deze keuzes aan

concrete, haalbare plannen voor de toekomst. Dat is een eis, omdat

de jeugdige zelf vaak helemaal niet zo rustig, rationeel en

weloverwogen kan navigeren tussen de diverse mogelijkheden en

kansen. Beginnen met veranderen is voor deze jeugdige in eerste

instantie dan ook vaak een gok.

Wat kan de jeugdige aan, op welke gebieden is dit noodzakelijk, en

hoeveel sturing bied je hierbij. Bij een goede mix hiervan, ervaart de

jeugdige dat verandering mogelijk is. Vanuit diverse invalshoeken -

de desistance-benadering, de cognitieve leertheorie, en ook uit

inzichten over de werkalliantie - komt naar voren dat de jeugdige zelfeffectiviteit moet ervaren om verder te komen in zijn

ontwikkeling. De jeugdige moet kunnen zeggen: ”dit is mij gelukt,

door mijn eigen beslissing, mijn plan en mijn inzet”: eigen kracht en

regie. Naast zelfeffectiviteit is een tweede noodzakelijke ervaring,

dat de jeugdige merkt dat hij nodig is, dat hij iets kan bijdragen, dat hij zich verdienstelijk kan maken, dat anderen verwelkomen wie hij

is en wat hij doet. Deze positieve ervaringen versterken de

motivatie, zij zijn een innerlijk vliegwiel voor verandering.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 110 © VanMontfoort | SVMN

houden aan de voorwaarden, heeft hierbij een grote rol. Het is mooi als de jeugdige zelf gemotiveerd is om aan gedragsverandering te werken, maar anders moet dit worden verlangd en daar moet goede controle op worden gezet.

• Identiteit en motivatie

Stoppen met criminaliteit gaat samen met een verandering in zelfbeeld (Rex 1999, Maruna 2001). Dat is niet vreemd, omdat de toename van vaardigheden, de invloed van rijping en de veranderingen in sociaal kapitaal natuurlijk iets ‘doen’ met het zelfbeeld van de jeugdige. De jeugdige gaat zichzelf in een ander licht zien. De perceptie die de jeugdige heeft over zijn verleden en toekomst, en de rol die hij daarin speelt, veranderen. De kijk op het eigen levensverhaal (de ‘narratieve identiteit’) verandert.

Het levensverhaal is verbonden aan levensdoelen. Hier ligt bij uitvoering van een maatregel jeugdreclassering een belangrijke ingang. Het werken met levensverhalen en levensdoelen, ook wel narratief werken genoemd, is een van de opbrengsten van onderzoek naar desistance die in de praktijk van de jeugdreclassering34

1. De jeugdige benoemt dat hij positieve eigenschappen heeft die zijn ‘ware zelf’ kenmerken.

een plek verdient. De medewerker SAVE die narratieve interventies inzet, kan de verandering van de kijk op het levensverhaal een impuls geven. Het bespreken van levensdoelen, en die in een realistische en haalbaar perspectief plaatsen, staat daarbij centraal. Het eigen verhaal krijgt voor de jeugdige dan een andere functie: zijn verhaal moet hem nu helpen om weg te blijven van criminaliteit, en ondersteuning bieden bij andere keuzes. Maruna (2001) liet zien dat er dan andere woorden en betekenissen naar voren komen wanneer een jeugdige over zijn leven praat:

2. De jeugdige heeft een optimistische opvatting over de mate waarin hij zijn toekomst zelf kan vormgeven (zelfeffectiviteit is onderdeel geworden van het levensverhaal).

3. En de jeugdige laat merken dat hij iets wil bijdragen aan de samenleving, vooral voor de volgende generatie (verdienstelijk willen zijn is onderdeel geworden van het levensverhaal.

Ik kom Mohamed (20) tegen op het strand van Scheveningen. Hij zamelt geld in voor het jongerenwerk

door taartjes te verkopen. Hij werkt daar als vrijwilliger en laat zijn vergunning zien. Ik raak met hem in

gesprek. Hij heeft diverse malen vastgezeten en jeugdreclasseringstoezicht gehad. “Ik ben er helemaal

klaar mee, man. Ik wil niet dat al die jochies uit mijn buurt ook deze shit gaan meemaken. Daarom doe ik

dit, man.”

Het besluit om te stoppen met criminaliteit – breken met een gewisse negatieve toekomst - heeft een concrete en ‘harde’ aanleiding nodig, een flinke vonk. Maruna (1997) concludeert op basis van gesprekken met desisters dat ingrijpende levensgebeurtenissen een breuk kunnen veroorzaken, waardoor iemand die delicten pleegt eigenlijk wordt gedwongen anders naar zijn criminele leven en toekomst te kijken. Deze breuken brengen het proces van afzien van criminaliteit (versneld) op gang. Voorbeelden die Maruna geeft, zijn:

• Een schok, zoals onderling verraad tussen criminelen of het omkomen van een vriend. • De afschrikkende werking van opnieuw detentie. • Het vinden van zingeving, een doel in het leven, bijvoorbeeld door religie, ouderschap, werk, een

opleiding.

34 In de volwassenreclassering wordt dit uitgangspunt gebruikt in het Good Lives Model: het formuleren en bereiken van positieve levensdoelen staat voorop. Deze worden verbonden met middelen om doelen te bereiken die de cliënt niet langer in de problemen brengen (Ward 2012).

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 111 © VanMontfoort | SVMN

• Alternatieve sancties (bijvoorbeeld een werkstraf in de zorg, of herstelrecht).

Andere voorbeelden, die wellicht die meer in de dagelijkse praktijk van medewerker SAVE voorkomen, zijn: het uitgaan of juist beginnen van verkering, het overlijden van een familielid, het uit huis gaan, of slagen/zakken voor een examen. Het hoeft dus ook niet alleen om een negatieve gebeurtenis te gaan.

Deze levenservaringen hebben alleen dit schokeffect als ze samengaan met het geloof / het vertrouwen van de jeugdige dat er echt een kans bestaat op verandering. En daar ligt een belangrijke taak voor de medewerker SAVE.

3. Criminaliteit in groepsverband

De grote meerderheid van delicten die jeugdigen plegen, vinden plaats in groepsverband. Binnen het What Works behoeftenbeginsel is de criminogene factor ‘vrienden en relaties’ zo belangrijk, en binnen het desistance begrip ‘sociaal kapitaal’ is de omgang met vrienden / kennissen zo belangrijk, dat we er een aparte paragraaf aan weiden.

Niet alle jeugdigen die delicten plegen in een groep komen in aanraking met de jeugdreclassering. In Nederland worden alle zogenoemde ‘problematische jeugdgroepen’ in beeld gebracht aan de hand van de shortlistmethodiek. Een door de wijkagent in te vullen vragenlijst, de shortlist, vormt de basis voor het inzichtelijk krijgen van de groepen. Groepen worden op basis van kenmerken en gedrag getypeerd als hinderlijk, overlastgevend of crimineel. De drie typen zijn als volgt omschreven (Van Burik e.a. 2013).

• Hinderlijke jeugdgroep

Deze groep hangt wat rond in de buurt, is af en toe luidruchtig aanwezig en trekt zich niet zoveel aan van de omgeving. Soms loop het wel eens uit de hand en zijn er kleine schermutselingen, maar dat is doorgaans nel in de kiem gesmoord en vaak ook meer toeval dan gepland. Ook maakt de groep zich incidenteel schuldig aan kleine vernielingen. Een beperkt aantal jeugdigen maakt zich soms schuldig aan (veelal lichte) gewelds- en (in mindere mate) vermogensdelicten. Over het algemeen is het een groep die nog voldoende ‘autoriteitsgevoelig’ is en aanspreekbaar is op zijn gedrag. Deze groep bespreken we verder niet, omdat jeugdreclasseringsmaatregelen hier niet of nauwelijks aan de orde zijn (wellicht met uitzondering van een maatregel vanwege schoolverzuim).

• Overlastgevende jeugdgroep

Deze groep is wat nadrukkelijker aanwezig, kan af en toe provocerend optreden, valt omstanders wel een lastig (uitschelden of zelfs intimideren), vernielt regelmatig allerlei zaken en trekt zich niet zoveel aan van andere mensen. Geweldsgebruik wordt niet geschuwd en de groepsleden zijn ook minder goed te corrigeren. Ook de lichtere vormen van criminaliteit waar de groep zich schuldig aan maakt, worden – in vergelijking met hinderlijke groepen – doelbewuster gepleegd en de groepsleden zijn ook meer bezig om te zorgen dat ze niet gepakt worden. Wanneer een van deze jeugdigen wordt veroordeeld vanwege een strafbaar feit is er een flinke kans dat een maatregel voor jeugdreclassering wordt uitgesproken.

• Criminele jeugdgroep

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 112 © VanMontfoort | SVMN

Deze groep bestaat (in ieder geval een voor deel) uit jeugdigen die behoorlijk op het criminele pad zijn geraakt. Ze zijn al vaker met de politie in aanraking gekomen. Kenmerkend voor dergelijke groepen is dat ze meer en meer criminaliteit plegen voor het financiële gewin in plaats van voor de kick of het aanzien. Deze jeugdigen scoren ook hoog op de delicten waar de andere 2 typen groepen hoog op scoren. De feiten zijn echter ernstiger en ze schrikken ook niet terug voor het gebruik van geweld. Bij veroordeling krijgen vrijwel alle jeugdigen een maatregel voor jeugdreclassering opgelegd. Jeugdigen uit criminele groepen zijn vaker en doorgaans ook langer gedetineerd geweest, waardoor de jeugdreclassering voor hen vaker ook neerkomt op verplichte nazorg.

Uit onderzoek door Van Burik e.a. (2013) blijkt dat bij het ontstaan, verdwijnen en transformeren van overlastgevende en criminele jeugdgroepen 3 factoren of processen een rol te spelen:

(1) macrofactoren, zoals verstedelijking, armoede en economische transitie, (2) buurt of gemeenschapsprocessen, zoals sociale controle en cultuurverschillen en (3) verspreiding van ‘bendecultuur’ door (sociale) media. Dit zijn geen factoren die herkenbaar zijn als criminogene factoren. Dat is niet vreemd, omdat criminogene factoren individueel van aard zijn, en hier gaat het om drie aanvullende maatschappelijke factoren die groepsvorming en groepsprocessen versterken. Deze versterken als het ware de werking van de individuele criminogene factoren die bij jeugdigen specifiek aanleiding geven tot meedoen en ‘doorgroeien’ in een overlastgevende of criminele groep.

o Meedoen: Op basis van de literatuur blijkt dat niet-delinquent probleemgedrag, negatieve levenservaringen, een positieve houding ten opzichte van delinquent gedrag, weinig ouderlijke toezicht en monitoring van activiteiten en delinquente vrienden, de belangrijkste risicofactoren zijn die een rol spelen bij de toetreding van jeugdigen tot een criminele jeugdgroep. De kans op deelname aan een criminele jeugdgroep wordt vergroot wanneer meerdere van die individuele risicofactoren aanwezig zijn.

o Doorgroeien: Deelname aan een overlastgevende en (met name) criminele jeugdgroep gaat samen met een toename van delictgedrag en gebruik van geweld. Dit lijkt vooral te komen door het ‘facilitatie-effect’ , waarbij normen en groepsprocessen binnen de groep ervoor zorgen dat het plegen van delicten en geweld makkelijker wordt, maar ook door turning-point factoren, waarbij toetreding tot de groep samengaat met afname van sociale verbanden met familie, prosociale leeftijdsgenoten en school.

o Stoppen: Of een jeugdige een criminele jeugdgroep verlaat lijkt vooral te liggen aan de jeugdige zelf (Van Burik e.a. 2013). Het willen vermijden van geweld en andere problemen die samenhangen met deelname aan een criminele groep zijn belangrijke motieven om een groep te verlaten. Externe factoren, zoals familie of een baan spelen minder vaak een rol. Dit is een interessant gegeven voor de jeugdreclassering: om ‘startende’ groepsdeelname en deelname aan lichtere overlastgevende groepen tegen te gaan is het belangrijk de invloed van ouders/opvoeders en familie aan te wenden en aan de houding van de jeugdige te werken. Hoe langer of dieper de jeugdige echter in de groepscriminaliteit zit, des te groter wordt de rol van het individuele besluit van de jeugdige dat het genoeg is geweest. De medewerker SAVE kan dat op besluit invloed hebben, want hij is in de optiek van de jeugdige ‘het zoveelste voorbeeld’ van het gegeven dat hij voortdurend en hinderlijk wordt gevolgd (en niet zelden geleefd) door justitie en dat daardoor het bereiken van zijn levensdoelen steeds verder weg komt te liggen. Ook kan de medewerker SAVE de jeugdige voortdurend wijzen op de nadelige effecten van zijn deelname aan de criminele groep. Bij dit alles is toepassing van motiverende gespreksvoering nodig. Maar ook als de jeugdige dit besluit neemt, moet de medewerker SAVE klaarstaan met

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 113 © VanMontfoort | SVMN

maatschappelijke alternatieven en de jeugdige helpen andere sociale relaties op te bouwen. Het besluit alleen is niet genoeg. Ook bij het stoppen met deelname aan een (zwaar) criminele groep blijft de groei van sociaal en menselijk kapitaal voor de jeugdige nodig. Anders kan hij alsnog zijn ontwikkelingstaken niet goed oppakken of afronden.

4. Vertaling van de kennis naar de doelen van jeugdreclassering in het

normenkader

De vertaling van kennis over het begrijpen en veranderen van delictgedrag naar de integrale benadering van de SAVE-werkwijze kunnen in de volgende uitgangspunten samenvatten.

• Uitgangspunten voor vermindering van criminogene factoren en afname van de kans op herhaling van delict- of verzuimgedrag (doel 1) en voor de groei van handelingsrepertoire en gerichtheid op verandering (doel 2): o We vatten het delict- en verzuimgedrag, en (indien aanwezig) het tekort aan

maatschappelijke participatie van de jeugdige op als ontwikkelingsbedreigingen. o We noemen de zorgen / risico’s die direct van invloed zijn op het delictgedrag criminogene

factoren. Ze zijn te vergelijken met de gronden voor een jeugdbeschermingsmaatregel. De beschermende factoren zijn binnen de jeugdreclassering gedrag (van de jeugdige zelf of van anderen) of situaties die delictgedrag ook direct tegengaan.

o We zetten bij de jeugdreclassering het stoppen met delictgedrag en toegenomen maatschappelijke participatie altijd voorop als gewenste ontwikkelingsuitkomsten.

o Het tegelijkertijd werken aan vaardigheden, sociaal kapitaal en een andere kijk van de jeugdige op zijn identiteit is kenmerkend voor de jeugdreclassering binnen de SAVE-werkwijze. Daarbij ligt de nadruk op het delictgedrag, omdat anders de ‘gronden’ voor de jeugdreclasseringsmaatregel niet kunnen worden weggenomen.

o Zelfcontrole ten aanzien van delictgedrag is een uiterst belangrijke vaardigheid. o Ontwikkelingsgericht denken betekent dat de medewerker SAVE de criminogene factoren

wel heel goed kent, maar in zijn handelen niet exclusief op deze risico’s focust. Voor het stoppen met delictgedrag benut hij benut oplossingsgerichte wegen, zoals het ontdekken en delictvrij nastreven van levensdoelen, met behulp van de narratieve benadering. Het hebben en nastreven van positieve levensdoelen is op zichzelf een helpende omstandigheid.

o De narratieve benadering is geschikt om de jeugdige goed te leren kennen (diagnostiek en planning), en het bevordert een toekomstgerichte, oplossingsgerichte insteek. Jeugdige en medewerker SAVE geven het “probleemverhaal” een andere wending. Hierbij gaat de medewerker SAVE er vanuit dat niemand het levensverhaal zo goed kent als de jeugdige zelf (hij is de expert), en dat de jeugdige al minstens over een deel van de competenties beschikt die hem uit de problemen kunnen helpen. Dit motiveert en versterkt de werkalliantie. De medewerker SAVE (re)construeert met de jeugdige en de andere mensen in zijn omgeving niet alleen de belangrijkste gebeurtenissen, keuzes en personen in zijn levensverhaal tot nu toe, maar ook het scenario voor de toekomst.

o Naarmate een jeugdige zwaarder in groepscriminaliteit is verwikkeld, gaat de rol van het eigen besluit om te stoppen steeds zwaarder wegen. De beschermende werking van ouders, familie, relaties en werk tegen nieuw delictgedrag komt pas aan de orde als de jeugdige dat besluit heeft genomen. Om invloed uit te oefenen op het besluit zelf moet de medewerker SAVE bij deze jeugdigen meer inzetten op een dialoog over de effecten van deze levensstijl.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 114 © VanMontfoort | SVMN

Ouders/opvoeders en familie kunnen ook bij die dialoog een rol spelen, maar met allerlei praktische en materiele afspraken voor ondersteuning moet dan soms nog worden gewacht.

o Een aanbod van herstelrecht kan noodzakelijk zijn om het eigen levensverhaal een nieuwe start of andere wending te geven.

• Uitgangspunten bij doel 3: zich houden aan de voorwaarden en afspraken o Kenmerkend voor de jeugdreclassering binnen de SAVE-werkwijze is ook het bieden van

controle (door de medewerker SAVE, en weer door de omgeving) voor het bereiken van de gewenste ontwikkelingsuitkomsten.

• Uitgangspunten bij doel 4: stabiele en continue opgroei- en opvoedingssituatie. o Als de ontwikkeling van de jeugdige aanvullend gevaar loopt, omdat naast het delictgedrag

sprake is van onveiligheid en/of andere ontwikkelingsbedreiging, worden ook daarbij doelen geformuleerd.

o Ouders, gezin en netwerk worden altijd met de uitvoering van de jeugdreclasseringsmaatregel betrokken. Zij worden door de medewerker SAVE beschouwd als medeverantwoordelijk: niet voor de problemen, wel voor de oplossing. Bij deelname door de jeugdige aan een (zwaar) criminele groep moet soms met concrete oplossingen worden gewacht tot de jeugdige het besluit neemt deze groep te verlaten. Bij het nemen van dat besluit kunnen ouders, gezin en netwerk de jeugdige uiteraard helpen.

• Uitgangspunten bij alle doelen: o Kies activiteiten op maat bij de ontwikkeling (overvraag niet), en zorg ervoor dat de jeugdige

zelfeffectiviteit en verdienste kan ervaren.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 115 © VanMontfoort | SVMN

Bijlage 2: Correspondentietabel LIJ en RISc

De taken staan links, aan het begin vermeld, omdat de medewerker SAVE deze eerst inventariseert (op basis van de levensdoelen van de jongvolwassene) en daarna aan de risicotaxatie verbindt. Vervolgens wordt het domein/schaal hoe deze taken in relatie staan met criminogene en beschermende factoren bij de jeugdige en in de omgeving.

Ontwikkelingstaken

LIJ

(12 t/m 17 jaar)

RISc

(18 +) 6 t/m 12 jaar 12 t/m 22 jaar jongvolwassene /

jonge ouders Criminogene factor:

DOMEIN

Criminogene factor:

SCHAAL

Delictgeschiedenis

Huidig delict

Onderwijs Onderwijs of werk School Opleiding, werk en leren

Onderwijs of werk Werk en bezigheden Werk Opleiding, werk en leren

Rekening houden met anderen

Onafhankelijkheid

Verantwoordelijkheden thuis

Eigen positie t.o.v. de ouders

Opvoeding

Relatie

Seksualiteit

Financiën en huishouden

Gezin Huisvesting en wonen

Inkomen en omgaan met werk

Relaties met partner/gezin (inclusief relatie jongvolwassene – ouders)

Vriendschappen Vrije tijd Werk en bezigheden Vrije tijd Relaties met vrienden

Vriendschappen

Rekening houden met anderen

Onafhankelijkheid

Intimiteit en seksualiteit

Sociale contacten en vriendschappen

Ouders/schoonouders/familie

Sociale contacten en vriendschappen

Relaties Relaties met partner/gezin (inclusief relatie jongvolwassene – ouders)

Relaties met vrienden

Veiligheid en gezondheid

Gezondheid en uiterlijk

Alcohol- en drugsgebruik en gokken

Drugsgebruik

Alcoholgebruik

Veiligheid en gezondheid

Gezondheid en uiterlijk

Geestelijke gezondheid

Emotioneel welzijn

Rekening houden met anderen

Autoriteit en instanties

Attitude Houding

Veiligheid en gezondheid

Agressie Denkpatronen, gedrag en vaardigheden

Zelfsturing: zelfobservatie, zelfcontrole, zelfevaluatie, zelfbekrachtiging

Vaardigheden Denkpatronen, gedrag en vaardigheden

Responsiviteit

I. Ervaringen met hulpverlening

Alle Alle Alle II. Leerbaarheid LVB-checklist

III. Motivatie Algemene informatie: motivatie

Alle Alle Zorg Algemene informatie: zorg

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 116 © VanMontfoort | SVMN

Bijlage 3: Raad voor de Kinderbescherming en de jeugdreclassering

1. Inleiding: De Raad en het jeugdstrafrecht

De taken van de Raad op het terrein van het jeugdstrafrecht en de uitvoering van de jeugdreclassering maken deel uit van dezelfde keten. de SAVE-werkwijze versterkt de samenwerking op dit terrein.

De Raad blijft in het nieuwe stelsel een organisatie die onafhankelijk van de andere instanties de situatie beoordeelt en adviseert wat nodig is in termen van straf, veiligheid en ontwikkeling. De Raad heeft een specifieke rol in jeugdstrafzaken. De toegevoegde waarde van de Raad is dat zij altijd de pedagogische dimensie van het jeugdstrafrecht vertolkt en bewaakt. In de nota 'Visie Raad voor de Kinderbescherming op jeugdstrafzaken' wordt ingegaan op de fundamenten, de visie en de aanpak van jeugdstrafzaken door de Raad. In deze nota wordt steeds geredeneerd vanuit het kind / de jeugdige. Een aantal belangrijke strategische keuzes uit de visienota zijn:

o De Raad heeft een eigenstandige rol in het jeugdstrafrecht, vanuit de pedagogische invalshoek.

o De Raad wil inzetten op 'echte risicojeugdigen'. o Jeugdigen onder de 12 jaar met strafbaar gedrag worden niet strafrechtelijk vervolgd maar

verdienen wél aandacht. o Jeugdigen die bedreigd opgroeien hebben recht op bescherming; juist bij jeugdigen die

strafbare feiten plegen heeft de Raad ook altijd oog voor eventuele achterliggende problematiek die een bedreiging vormt voor de ontwikkeling van de jeugdige.

o Ouders/opvoeders moeten waar mogelijk betrokken worden bij de aanpak van strafbaar gedrag van jeugdigen.

o De Raad wil criminalisering tegengaan. Kattenkwaad, bagatelzaken en overlast worden bij voorkeur niet bestreden via het jeugdstrafrecht.

o Een goede ketensamenwerking is een noodzakelijke voorwaarde voor een effectieve aanpak van jeugdstrafzaken.

Het de SAVE-werkwijze-team en de Raad werken inhoudelijk beiden op basis van de visie en werkwijze van de SAVE-werkwijze. Meer dan voorheen wordt actief samengewerkt met het netwerk van de jeugdige en het gezin. Door de werkwijze van de SAVE-werkwijze is het minder dan voorheen nodig om de rechter te verzoeken een maatregel voor jeugdreclassering uit te spreken of te verlengen.

De SAVE-werkwijze heeft invloed op alle taken van de Raad binnen de strafrechtsketen:

o Onderzoek naar schoolverzuim o Onderzoek bij strafzaken o Onderzoek naar de noodzaak van een gedragsmaatregel (GBM) o Coördinatie van taakstraffen o Toetsing van de uitvoering van een MT&B voor de strafzitting of na vonnis

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 117 © VanMontfoort | SVMN

De medewerkers van de Raad hebben de officiële functie van ‘raadsmedewerker’. De taken van de Raad maken deel uit van de jeugdbescherming volgens de definitie van de SAVE-werkwijze, maar de medewerkers van de Raad houden de functiebenaming ‘raadsmedewerker’.

In dit hoofdstuk bespreken we de activiteiten van de raadsmedewerker bij schoolverzuim, strafzaken, en de coördinatie van taakstraffen. Voor deze activiteiten zijn landelijke richtlijnen/methoden vastgesteld. We bespreken35

2. De SAVE-werkwijze en raadsonderzoek bij schoolverzuim

deze in het licht van de visie van de SAVE-werkwijze en de toepassing van de viervensters als analysekader. Op deze manier spitsen we landelijke documenten toe op de werkwijze van de SAVE-werkwijze. We gaan daarbij niet zo ver, de landelijke richtlijnen aan te passen. Wel benoemen we specifieke aandachtspunten, en enkele knelpunten die door de raadsmedewerker en medewerker SAVE op casusniveau moeten worden opgelost om te bewaken dat de jeugdige en zijn gezin het onderzoek, de begeleiding en de controle als een eenheid ervaren.

• De werkwijze van de Raad In december 2012 is de methode raadsonderzoek voor schoolverzuim (MRvS) herzien. De methode MRvS is bedoeld voor zaken die met een melding ongeoorloofd schoolverzuim van de leerplichtambtenaar met een proces verbaal binnenkomen. De reden voor de herziening was de komst van het nieuwe onderzoeksinstrument voor strafzaken, het LIJ. Het LIJ is gericht op misdrijven en het bepalen van de kans op herhaling van delictgedrag. Dit sluit niet goed aan bij de problematiek van schoolverzuim. Daarnaast bestond er al langere tijd behoefte aan een meer effectieve aanpak van schoolverzuimzaken.

De strekking van de veranderde aanpak van schoolverzuim is dat er meer nadruk op het begin van de schoolverzuimketen (het voorveld: school, zat, vrijwillige hulp) komt te liggen, zodat minder jeugdigen een proces verbaal krijgen. Het feit dat er bij schoolverzuim ernstige problematiek kan spelen, krijgt bij samenwerkingspartners steeds meer de aandacht die nodig is. In het voortraject werkt de raad actief mee in de keten, door het geven van advies op basis van consultatie. Hiermee sluit de raad aan bij de lokale zorg, een van uitgangspunten van de SAVE-werkwijze.

De MRvS bestaat uit een procesmatige en inhoudelijke rode draad.

De procesmatige rode draad bestaat uit 5 processtappen: (1) ordenen en analyseren van beschikbare informatie; (2) maken van een onderzoeksplan; (3) uitvoeren onderzoek; (4) concluderen en beslissen: wegen en beantwoorden onderzoeksvragen; (5) rapporteren en afsluiten.

De inhoudelijke rode draad bestaat uit de onderzoeksvragen en de daarbij behorende afwegingen. Het onderzoek richt zich op een strafadvies, het in kaart brengen van mogelijke andere problemen waar hulpverlening voor nodig is, en op de vraag of een onderzoek naar een kinderbeschermingsmaatregel nodig is. De vragen worden beantwoord aan de hand van drie bouwstenen (ontwikkeling van de jeugdige, opvoedingsomgeving en school, en acties/hulp en mogelijkheden). De focus ligt vooral op het functioneren op school of de relatie tot het functioneren op school wordt in de bouwsteen verduidelijkt. Op verschillende momenten kan het onderzoek uitgebreid worden naar een beschermingsonderzoek of het starten van een spoedzaak. Centraal in 35 Hierbij maken we gebruik van een notitie voor Samen Veilig Midden-Nederland waarin de bestaande methoden voor jeugdreclassering en jeugdbescherming zijn vergeleken met de visie en werkwijze van SAVE: Vogelvang, B., Montfoort, A van & Willems, P.(2014): De bestaande methoden van de SAVE-partners per werksoort in relatie tot de werkwijze van SAVE. Woerden: VanMontfoort

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 118 © VanMontfoort | SVMN

de MRvS staat de veiligheid van de jeugdige (veiligheid in die zin, dat schoolverzuim wordt opgevat als een ontwikkelingsbedreiging voor de jeugdige).

De gesprekken hebben twee invalshoeken: enerzijds het verzamelen van informatie en anderzijds om de visie van de betrokkenen over de toekomst en problematiek naast de visie van de Raad te leggen.

Bij de uitvoering van het onderzoeksplan moet de raadsmedewerker op een oplossingsgerichte manier kijken, vragen en rapporteren. Het is daarom in de MRvS niet de bedoeling om uitvoerig in te gaan op de oorzaken.

Voor een integrale aanpak van schoolverzuim binnen de SAVE-werkwijze is het voor de raadsmedewerker van het grootste belang de 5 processtappen binnen het kader van de viervensters te plaatsen. In de MRvS staan de vensters 2, 3 en 4 beschreven. Venster 1 is hier in het kader van de SAVE-werkwijze aan worden toegevoegd. In cursief zijn de aanvullende vragen voor de raadsmedewerker aangegeven.

Venster Processtappen MRvS Onderzoeksvragen MRvS Inhoudelijke bouwstenen MRvS

Wie zijn de mensen?

Betrekken en in kaart brengen van het netwerk

- Wie vinden het belangrijk

dat het (weer) goed gaat met de jeugdige?

Oplossingsgericht werken

Wat zijn de feiten?

1. Ordenen en analyseren

beschikbare informatie

2. Maken van

onderzoeksplan

3. Uitvoeren onderzoek

- Tijdlijn

- Wat zijn de zorgpunten en sterke punten

Ontwikkeling jeugdige

Opvoedingsomgeving en school Hoe wegen we de

situatie? 4. Concluderen en beslissen - Is de opgroei- en

opvoedingssituatie goed

genoeg?

- Welke doelen moeten worden behaald (Wat is de

gewenste toekomst?)

- Zijn er (nog steeds)

gronden voor een maatregel?

Wat zijn de volgende stappen?

5. Rapporteren en afsluiten - Welke hulp is nodig, welke acties zijn nodig

Acties / hulp en mogelijkheden

3. De SAVE-werkwijze en raadsonderzoek in strafzaken

De Methode Raadsonderzoek in Strafzaken (MRiS) is in 2012 ontwikkeld, in nauwe samenwerking met de pilotlocaties van het LIJ. Het LIJ is sinds 2012 leidend in de werkwijze van de Raad in strafonderzoek en advies.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 119 © VanMontfoort | SVMN

De MRiS kent zowel een procesmatige als inhoudelijke rode draad. Het proces bestaat uit 5 stappen: (1) analyseren van de beschikbare informatie, (2) voorbereiden van de gesprekken, (3) uitvoeren van het onderzoek, (4) concluderen en beslissen en (5) rapporteren en afsluiten.

De inhoudelijke rode draad bestaat uit twee onderzoeksvragen en de daarbij behorende afwegingen. De onderzoeksvragen zijn:

(1) Wat heeft de jeugdige nodig om herhaling van zijn delictgedrag te voorkomen en welke strafadvies past daarbij? De raadsmedewerker gebruikt hiervoor de resultaten van het LIJ over de risico’s en criminogene factoren (domeinen).

(2) Is nader onderzoek of verwijzing naar hulpverlening nodig?

Per vraag zijn er standaard overwegingen die geraadpleegd worden. De afwegingen leiden tot de beantwoording van de onderzoeksvraag en het formuleren van een strafadvies. Er wordt in het strafadvies altijd expliciet onderscheid gemaakt tussen de strafkant en de zorgkant. Beide kanten vereisen (gezien de minderjarigheid, maar ook bij de toepassing van het adolescentenstrafrecht bij 18-22 jarigen) een pedagogische component. Deze eis komt duidelijk overeen met de specifieke doelen 1 en 4 van de jeugdreclassering.

De MRiS formuleert voor de raadsmedewerker een uitdaging: je beperken tot die informatie die relevant is in de strafzaak. Het uiteindelijke advies moet richting geven aan de aanpak van de volgende schakel in de keten (bijvoorbeeld de jeugdreclassering of PI), maar kan deze richting nooit volledig invullen.

De gesprekken moeten op een oplossingsgerichte manier worden gevoerd, maar ook op een gerichte, gestructureerde manier omdat de afname en terugkoppeling van het LIJ, en informatie over de procesgang, vaste ‘in te bouwen’ onderdelen zijn. De oplossingsgerichte insteek wordt ook bereikt door niet alleen te kijken naar het voorkomen de van het ‘volgende’ delict, maar ook naar het ingaan van een andere weg, naar bijdragen aan een positieve ontwikkeling op de lange termijn, bijvoorbeeld door versterking of verandering van het netwerk. Deze handelingsaanwijzingen in het MRiS komen duidelijk overeen met de visie van de SAVE-werkwijze.

De MRiS geeft aan dat in het onderzoek eerst de informatie die al beschikbaar is wordt geanalyseerd. Op basis daarvan bepaalt de raadsmedewerker op welke manier naar welke informatie kan worden gevraagd. Het LIJ is hierbij leidend. In de voorbereiding op de gesprekken neemt de raadsmedewerker door wat de aandachtspunten zijn. De school speelt altijd een rol als informant. Ook de jeugdreclassering is bij een lopende zaak een informant. Verder is het gesprek met ouders/opvoeders bepalend wie er nog meer als informanten worden benaderd.

Deze benadering / volgorde sluit goed aan op de SAVE-werkwijze. In de SAVE-werkwijze is het immers zaak steeds met de mensen vast te stellen met wie het onderzoek zal worden gedaan en dus ook, met wie het advies en plan zullen worden gemaakt. De tabel in de vorige paragraaf, die voor de Methode Raadsonderzoek bij Schoolverzuim is opgesteld, is daardoor integraal toepasbaar op de MRiS.

Enkele aanvullende specifieke aandachtspunten voor de raadsmedewerker bij toepassing van de MRiS zijn:

Ouders/opvoeders en andere familieleden spelen een belangrijke rol (p.5). Dit is een grote kracht van de MRiS.

Het LIJ doet uitspraken over risico’s op herhaling van delictgedrag en de kans op geweld. Gebruik van dit type taxaties versterkt de onderhandelingspositie met de jeugdige, maar

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 120 © VanMontfoort | SVMN

houdt ook het risico in dat de raadsmedewerker de resultaten van het LIJ als te absoluut hanteert voor het nemen van beslissingen.

De MRiS heeft een duidelijk focus op het terugdringen van delictgedrag en op het herstellen van de bedreigde ontwikkeling. De uitdaging is zich te beperken in het onderzoek tot informatie die relevant is in relatie tot de strafzaak en het voorkomen van herhaling van het delictgedrag (p.17).

De MRiS kijkt vanuit het gehele proces van de jeugdbescherming. Door (op basis van What Works) naar de kern van het probleem te kijken geeft de raadsmedewerker richting aan de volgende professional in de keten (p.16). Door participatie in het Veiligheidshuis wordt ook interdisciplinair gesproken over lokale zorg als (aanvullend of vervolg) aanbod

De MRiS benadrukt oplossingsgericht werken. Er is wel een aandachtspunt: Het LIJ bevat een gerichte delictanalyse als middel om de criminogene factoren en oplossingsrichtingen te verkennen. Deze analyse is sterk probleemgericht, en moet door de raadsmedewerker worden verbonden aan het benutten of ontwikkelen van beschermende factoren.

Venster 1 en Venster 4 kunnen in de MRiS meer uitwerking krijgen door samenwerking in de SAVE-werkwijze-teams (jeugdbescherming als lerende praktijk, op basis van concrete casuïstiek).

Meer integratie in sociale wijkteams / buurtteams is mogelijk door advisering in de voorfase en terugkoppeling van onderzoek of inbedding van het advies in deze teams.

4. De SAVE-werkwijze en de coördinatie van taakstraffen

In 2013 is de Methode Coördinatie Taakstraffen (MCT) afgerond. De directe aanleiding voor het ontwikkelen van de MCT was het project ‘kwaliteit werkstraffen’ in 2011-2013. De methode is niet geheel nieuw; het genoemde project heeft het werk van de coördinatoren expliciet gemaakt.

De MCT is de enige werkwijze van de Raad is waarin jeugdigen (en ouders) persoonlijk door een raadsmedewerker worden begeleid tijdens een strafrechtelijke interventie. Deze casusregie is in andere gevallen aan de jeugdreclassering voorbehouden, maar hier doet de Raad het zelf. Daardoor vraagt deze werkwijze van raadsmedewerkers competenties die in veel opzichten overeenkomen met die van medewerkers SAVE.

In de methode krijgt de rol van de ouders/opvoeders extra aandacht. Ook is er verbinding gemaakt met de kerntaak van de Raad: zorg dragen voor de veiligheid van kinderen en jeugdigen. De jeugdreclassering wordt hiermee in een bredere context geplaatst.

De reactie op het strafgedrag is persoons- en contextgericht. Er is duidelijke overeenkomst met het uitgangspunt van de SAVE-werkwijze en de specifieke doelen van de jeugdreclassering.

Persoonsgericht: De aanpak biedt perspectief en levert een bijdrage aan de ontwikkeling van de jeugdige. De Raad richt zich (met taakstraffen) met name op risicojeugdigen met kans op een criminele carrière. Er wordt gewerkt met categorieën op basis van de specifieke begeleidingsbehoefte van de jeugdige. Niet de individuele (achtergrond-)kenmerken van de jeugdige zijn leidend, maar de behoefte aan begeleiding. Jeugdigen die bedreigd opgroeien hebben altijd recht op bescherming. Er is daarom altijd alertheid op de veiligheid van de jeugdige.

Contextgericht: Ouders/opvoeders moeten waar mogelijk betrokken worden bij de aanpak. Ook wordt gesteld dat goede ketensamenwerking is vereist voor een effectieve aanpak

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 121 © VanMontfoort | SVMN

(inclusief het vergroten van veiligheid). De verschillende activiteiten van de partijen in de jeugdstrafrechtketen moeten in elkaar grijpen en elkaar versterken. Er is intensief contact tussen de jeugdreclassering en de gezinsvoogdij in de vorm van uitwisselen van informatie, kennis van data en betrokkenheid bij het proces. Als de jeugdige meer begeleiding nodig heeft kan vrijwillige jeugdreclassering worden ingezet. Als er geen gezinsvoogd of medewerker SAVE betrokken is wordt gekeken naar de mogelijkheden voor het betrekken van andere hulpverleners.

In het tweede deel wordt de opzet van de methode besproken. De methode bestaat uit vier processtappen: (1) ordenen van informatie, voorbereiden (matching) en intake, (2) intake, (matching) en opstellen plan, (3) begeleiden uitvoering taakstraf en (4) afronden taakstraf. Het doel van de methode is zorgen dat de jeugdige de taakstraf succesvol afrondt. De leidende vragen hierbij zijn: Hoe kan de taakstraf bijdragen aan de ontwikkeling van de jeugdige en hoe kan de taakstraf bijdragen aan de compensatiegedachte? Deze vragen geven steeds richting aan de manier waarop de coördinatoren hun werk uitvoeren.

Er wordt op een oplossingsgerichte manier gewerkt. Het uitgangspunt is: een succeservaring voor de jeugdige creëren. In de gesprekken wordt altijd gekeken hoe men kan aansluiten bij de jeugdige en ouders/opvoeders. In het intakegesprek krijgen de eigen verantwoordelijkheid en betrokkenheid van jeugdige en ouders/opvoeders de ruimte. Bij de matching wordt gekeken naar de behoefte aan begeleiding om de kans van slagen te vergroten. Er wordt niet gekeken naar de ernst van het delict. De aanpak of reactie op het strafbare gedrag is contextgericht, dit betekent het betrekken van het primaire opvoedingsmilieu als ook andere milieus waarin de jeugdige verkeert. Ouders/opvoeders hebben per definitie een belangrijke rol.

De uitvoering wordt ondersteund door enkele hulpmiddelen in de vorm van een intakeformulier, een agenda multidisciplinair overleg en enkele handreikingen.

De verantwoordelijkheid blijft liggen bij de jeugdige en ouders, en er wordt vanuit een oplossingsgericht benadering gehandeld. Ook wordt informatie gegeven over opvoedopgaven, vaardigheden en motiveren.

Toepassing van de MCT binnen de werkwijze van de SAVE-werkwijze is goed mogelijk. De methode sluit goed aan bij de visie en uitgangspunten van de SAVE-werkwijze.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 122 © VanMontfoort | SVMN

Bijlage 4: Functionele gedragsanalyse en kiezen van gedragstechnieken

1. Het coping-relapse model Het werken aan vaardigheden van jeugdigen met delict- of verzuimgedrag moet plaatsvinden in een context waarin naast helpende ook belemmerende omstandigheden aanwezig zijn. Om goed aan de juiste vaardigheden te werken, moet de invloed van deze omstandigheden op het concrete gedrag

van de jeugdige worden bepaald. Daarvoor gebruikt de SAVE-werkwijze het ‘coping relapse model’ (Zamble & Brown, 2002)36 37

Met dit model (ontwikkeld door het gevangeniswezen en de reclassering in Canada) wordt het delict- of verzuimgedrag, maar ook prosociaal gedrag, in verband gebracht met de diverse belemmerende omstandigheden (criminogene factoren) en helpende omstandigheden.

.

Met ‘coping’ wordt het omgaan met dagelijkse problemen en gebeurtenissen door de jeugdige bedoeld. Tientallen situaties vragen om keuzes. Veel van die situaties zijn risicovol: een verkeerde keuze, en herhaling van het delict- of verzuimgedrag kan het gevolg zijn. Andere situaties en omstandigheden zijn helpend: zij versterken positief gedrag van de jeugdige. Het coping relapse model geeft aan, langs welke route terugval (relapse) of juist versterking (coping) kan ontstaan. Het model biedt de medewerker SAVE ingangen om terugval te voorkomen en om concreet aan veiligheid en ontwikkeling te werken.

In het model worden alle interne en externe factoren die invloed hebben op het delictgedrag, dan wel prosociale gedrag van de jeugdige in schema gezet. Dat gebeurt in de tijd van links naar rechts, in de vorm van de reeks gebeurtenissen die plaatsvinden als een jeugdige reageert in een specifieke situatie.

Belemmerende en helpende omstandigheden die gedrag beïnvloeden liggen niet alleen in de omgeving van de jeugdige (uitlokkers), maar ook in hem zelf. Het model houdt dus rekening met de omgeving, maar ook met cognitieve en emotionele aspecten van delict- of verzuimgedrag, en met niet veranderbare kenmerken, zoals een LVB.

36 Brown, S.L. & Zamble, E. (2002): The dynamic prediction of criminal recidivism: A three-wave prospective study. Forum on Corrections Research, 14(1), 24-27. 37 Zamble and Quinsey, The Criminal Recidivism Process (Cambridge, MA: Cambridge University Press, 1997).

Uitlokkers delictgedrag

Prosociaal gedrag of delictgedrag

Kernovertuigingen, en vaardigheden (dynamisch)

Vaste persoons-kenmerken (statisch)

Cognitieve en emotionele waardering Gevolgen

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 123 © VanMontfoort | SVMN

Het model brengt de aanleidingen voor gedrag eerst in verband met de onmiddellijke cognitieve en emotionele waardering van de situatie door de jeugdige. Deze waardering wordt gevoed door de kernovertuigingen van de jeugdige (zie onder), door de beschikbare vaardigheden waarmee hij op deze aanleidingen kan reageren, en door zijn vaste (statische) individuele persoonskenmerken. Deze drie domeinen (kernovertuigingen, vaardigheden en persoonskenmerken) bepalen hoe de jeugdige uiteindelijk reageert op een uitlokker van delictgedrag. Reageert hij antisociaal, bijvoorbeeld in de vorm van het plegen van een strafbaar feit, of slaagt hij er in zich prosociaal te gedragen. Of: we zien dat een jeugdige zich prosociaal gedraagt in een situatie. Hoe komt dat? Wat zijn daar helpende omstandigheden bij geweest die we kunnen uitbouwen?

Het coping-relapse model is naast een verklaringsmodel voor delinquent gedrag, ook een veranderingsmodel. (Cognitieve) gedragsinterventies kunnen met behulp van dit model worden ontworpen en geëvalueerd op basis van een functionele gedragsanalyse. In het coping relapse model plaatsen we de meer gangbare begrippen bij de functionele analyse van gedrag: de keten van 5G: gebeurtenis, gevoelens en gedachten, gedrag en gevolgen. Zie onderstaande afbeelding.

2. Gebeurtenissen: Uitlokkers van gedrag.

Links in het model staat de directe aanleiding, de uitlokker van prosociaal, delict- of verzuimgedrag. Uitlokkers zijn de directe aanleidingen voor het (moeten) maken van een keuze tussen delict- of verzuimgedrag of prosociaal gedrag. Uitlokkers zorgen voor bij de jeugdige voor een de waardering van de situatie en vervolgens de keuze voor gedrag.

GEBEURTENIS Belemmerende en helpende omstandigheden: huisvesting opleiding/werk inkomen/schuld familierelaties sociaal netwerk vrijetijdsbesteding druggebruik alcoholgebruik

GEVOELENS EN GEDACHTEN

Belemmerende en helpende omstandigheden:

denkpatronen vaardigheden (sociaal, probleemoplossend) geestelijke gezondheid (o.a. zelfbeeld) houding (o.a. morele opvattingen) delictgeschiedenis / justitiële carrière motivatie intelligentie leerstijl gezondheid culturele aspecten

GEDRAG Zorgpunt: delict- of verzuimgedrag

Belemmerende of helpende omstandigheid: ander gedrag

GEVOLGEN Belemmerende of helpende gevolgen van het gedrag op nieuwe gebeurtenissen, gevoelens en gedrag

Uitlokkers delictgedrag

Prosociaal gedrag of verzuim- / delictgedrag

Kernovertuigingen, en vaardigheden (dynamisch)

Vaste persoons-kenmerken (statisch)

Cognitieve en emotionele waardering Gevolgen

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 124 © VanMontfoort | SVMN

Uitlokkers zijn concrete belemmerende omstandigheden die werken als “triggers”: geldgebrek, alcohol gedronken hebben, geen werk hebben, enzovoort. Door de invloed van deze omstandigheden te verminderen (bijvoorbeeld: een betere huisvesting, geen verveling), zijn zij dus ook in de SAVE-werkwijze te benutten als middel om vaardigheden, denkpatronen en gedrag te beïnvloeden, om zo delict- of verzuimgedrag te voorkomen.

De uitlokkers kunnen worden gezien als belemmerende omstandigheden die voor de jeugdige een vorm van stress, bedreiging, of een kans of sensatie zijn, maar waarvan tijdens de begeleiding een helpende omstandigheid steun kan worden gemaakt. Het zijn vooral de uitlokkers van delict- of verzuimgedrag die er voor zorgen dat niet alleen de veiligheid in het geding komt, maar ook dat de ontwikkeling van de jeugdige wordt bedreigd. Door hieraan te werken kan dit worden opgeheven, bijvoorbeeld door te werken aan de woonomgeving, werkloosheid, een andere opstelling door de ouders, of een andere vriendenkring. Deze gunstige omstandigheden zijn van enorm belang voor de keuze van jeugdigen voor prosociaal gedrag of delictgedrag, agressief gedrag of antisociaal gedrag.

3. Gedachten en gevoelens: Cognitieve en emotionele waardering

In de eerste cirkel naast de ‘uitlokkers’ gaat het om de cognitieve en emotionele waardering van de uitlokkers. Hoe gaat de jeugdige om met deze uitlokker (stress of steun): hoe waardeert hij die? Deze waardering is vaak voor de jeugdige zo vanzelfsprekend dat hij er niet of nauwelijks meer over nadenkt, terwijl zijn gedrag er wel door gestuurd wordt. Dat is dus lastig, het zijn vrijwel automatische reacties. Hoe kunnen deze worden beïnvloed: Wanneer mogelijk kan de medewerker SAVE snel reageren in een situatie, en de jeugdige er op wijzen dat hij zich automatisch laat leiden door gedachten en emoties die automatisch en beperkend zijn. Die snelheid is niet altijd mogelijk, de werker is er niet altijd (op tijd) bij. Daarom is veel vaker vereist dat de medewerker SAVE aan beide andere cirkels en ook met de gevolgen van het gedrag werkt, omdat die de waardering op de langere termijn (ook) kunnen veranderen.

4. Kernovertuigingen, vaardigheden

Na de cognitieve en emotionele waardering volgen twee cirkels die boven elkaar staan. In de bovenste cirkel staan de kernovertuigingen en de vaardigheden die de jeugdige beschikbaar heeft.

De kernovertuigingen gaan over:

• Relaties, met als dimensies o macht: ik mag overheersen versus ik moet me onderschikken o vertrouwen: je kunt niemand vertrouwen versus iedereen is te vertrouwen

• zelfvertrouwen: o ik kan alles versus ik kan niets.

• zorg/verantwoordelijkheid (morele overtuigingen): o ik moet zorgen versus iedereen zoekt het zelf maar uit.

De vaardigheden zijn:

• sociale vaardigheden (waaronder ook het herkennen van emoties en intenties bij anderen), • probleemoplossende vaardigheden, en • het omgaan met emoties.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 125 © VanMontfoort | SVMN

De kernovertuigingen, vaardigheden en vaste persoonlijke eigenschappen vormen het repertoire dat de jeugdige in zijn rugzak heeft om op de aangeboden uitlokker te reageren. Dat repertoire wordt pas ingezet nadat hij de situatie eerst automatisch emotioneel en cognitief heeft gewaardeerd, maar daarvoor speelt het ook al een rol: het repertoire stuurt die waardering al. Overtuigingen, aanwezige vaardigheden (wat kan ik wel, wat kan ik niet), en vast eigenschappen werken 'alvast vooruit' bij het waarderen van situaties. Dat kan goed, maar ook verkeerd uitpakken: Negatieve kernovertuigingen, zoals een antisociale logica, en een tekort aan sociale of probleemoplossende vaardigheden zullen de waardering van de uitlokker makkelijker negatief maken en vervolgens de reactie in de richting van delict- of verzuimgedrag alleen maar versterken.

Kenmerk van ook deze aspecten is dat ze in principe veranderbaar zijn. Op basis van nieuwe ervaringen kan de jeugdige zijn kernovertuigingen veranderen. Naarmate de jeugdige, doordat zijn participatie in het gezin, op school, bij vrienden of op zijn werk weer op gang komt, meer ervaringen opdoet die niet kloppen met zijn kernovertuigingen, zullen zijn kernovertuigingen zich langzaamaan wijzigen. Wellicht komt er dan ruimte voor kernovertuigingen zoals: ‘Ik ben het wel waard om hier iets van te zeggen” of ‘Als ik me inspan, lukken de meeste dingen mij wel”. “Ik begrijp goed wat mijn leraar bedoelt, er is geen reden om meteen kwaad te worden”. Ook het feit, dat de jeugdige wordt gesteund bij het vinden van werk op huisvesting, kan een sterke invloed hebben op de kernovertuigingen: “ik ben het wel waard om gesteund te worden, om kansen te krijgen”

Veranderen de kernovertuigingen dan valt de ‘criminele logica’ weg en wordt delict- of verzuimgedrag dus niet meer innerlijk, persoonlijk gerechtvaardigd. De kans neemt daardoor sterk toe dat het gedrag vermindert of verdwijnt.

5. Vaste individuele kenmerken (gegevenheden)

In de cirkel onder de kernovertuigingen staan statische factoren: positieve en negatieve individuele belemmerende en helpende omstandigheden van de jeugdige zelf, die niet of nauwelijks te beïnvloeden zijn, zoals intelligentie, leeftijd, temperament, doorzettingsvermogen en groepsgevoeligheid. Ook de omvang en ernst van de delictgeschiedenis moet hier worden genoemd.

De invloed van negatieve moet zoveel mogelijk worden tegengegaan of opgevangen, en de invloed van de vaste positieve kenmerken moet zoveel mogelijk worden aangesproken.

Onder de kernovertuigingen en vaardigheden en de vaste kenmerken van de jeugdige valt ook de responsiviteit van de jeugdige: zijn motivatie, leerstijl en on-/mogelijkheden. Dit is, anders gezegd, het ‘materiaal’ voor het op maat maken van de begeleiding met een maatregel jeugdreclassering. Het model is daardoor niet alleen geschikt voor de analyse van de situatie, maar ook voor het maken van het plan.

6. Gedrag: prosociaal, delict- of verzuimgedrag

In het vierkant na de cirkels staat de uitkomst: hoe is de jeugdige met de uitlokker van het gedrag omgegaan? Heeft hij op basis van zijn kernovertuigingen en zijn vaardigheden prosociaal gedrag laten zien, of heeft de uitlokker opnieuw geleid tot negatief gedrag? Als de jeugdige positief gedrag liet zien, wat was daarvan de kwaliteit? Hoe kan de vaardigheid – die zich uit in het gedrag – verder worden verbeterd?

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 126 © VanMontfoort | SVMN

7. Gevolgen

Helemaal rechts in het schema staan in een rechthoek de gevolgen van het negatieve of prosociale gedrag. Voorbeelden van zaken die negatief gedrag de jeugdige kan hebben geleerd, zijn aanzien bij zijn vrienden, afkeuring door zijn ouders, een vrijheidsstraf, of het ontlopen van ‘gedoe’ op school. Winst of verlies van negatief gedrag is van grote invloed op een mogelijk nieuw delict- of verzuimgedrag.

Indien de jeugdige heeft gekozen voor prosociaal gedrag, kunnen afkeuring door vrienden, maar ook respect en waardering in de omgeving mogelijke gevolgen zijn. Van een beloning voor prosociaal gedrag mag echter niet altijd van worden uitgegaan. De jeugdige moet daarom in staat zijn, ook zich zelf te belonen. Hij moet ondersteund worden om zelf zijn gedrag te evalueren en bij een keuze voor prosociaal gedrag moet een van de gevolgen zijn, dat hij zichzelf beloont, dat zijn zelfwaardering als kernovertuiging groeit.

De gevolgen hebben invloed op de manier waarop de jeugdige de volgende keer met een uitlokker van positief, delict- of verzuimgedrag om zal gaan. De gevolgen van gedrag hebben de volgende keer invloed op de cognitieve en emotionele waardering, op de kernovertuigingen en vaardigheden.

De kern van het model is dat de jeugdige op elk moment, in elk situatie, een keuze heeft. Het model is daardoor optimistisch. Voor veel jeugdigen zal dat aan het begin van de begeleiding niet zo duidelijk zijn. Hun kernovertuigingen zijn nog zeer sterk en de vaardigheden om anders om te gaan met aanleidingen voor strafbaar gedrag zijn nog vrij gering. Dan lijkt het of het strafbaar gedrag automatisch gebeurt, maar dat is niet het geval. Iedere jeugdige heeft uiteindelijk de mogelijkheid om zijn gedrag bij te stellen. Dit model laat dat zien en maakt ook duidelijk waar wel en waar niet aan gewerkt kan worden.

Een beperking van het model is dat het nogal een appèl doet op abstractie- en reflectievermogen. Daarom is het niet of nauwelijks geschikt om samen met de jeugdige in te vullen. Het is echt een model dat de werker voor zichzelf kan gebruiken om overzicht te krijgen als hij de zorgen en krachten heeft geïnventariseerd en om vast te stellen op welke zorgpunten hij zijn begeleiding gaat richten. Wanneer met jeugdigen aan een gedragsanalyse wordt gewerkt, hanteert de medewerker SAVE daarom het 5G model.

8. Het 5G schema Het maken van een functionele gedragsanalyse vindt vaak niet in de eerste weken van de uitvoering plaats. De medewerker SAVE besteedt doorgaans eerst veel aandacht aan meer praktische problemen. Als hier enige stabiliteit in is gekomen, kan een 5G schema worden ingevuld.

Hier onder is een observatieschema ingevuld voor de jeugdige Theo. In de eerste rij door Theo zelf. In de tweede rij trekt de medewerker SAVE conclusies:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 127 © VanMontfoort | SVMN

Tijd en plaats Gebeurtenis Gedachten en gevoelens

Gedrag Gevolgen Andere informatie

Theo: Ik liep om 1 uur ‘s nachts met 3 vrienden over straat.

We zagen een stoeptegel voor een winkelruit liggen. Bart zei tegen mij “smijt die tegel man!”.

Ruzie met mijn ouders, ik was het huis uit gelopen en had ook wiet gerookt. Ik dacht: “lachen!”

Ik smeet de stoeptegel door de ruit en we renden weg. We hoorden de man van de winkel schreeuwen.

Het was een kick en Bart vindt mij nu een toffe gast. Ik dacht, die man van de winkel is wel verzekerd. Die man had mij herkend en ik werd door mijn ouders en de wijkagent uit bed gehaald. Ik stond goed voor schut.

Medewerker SAVE: ‘s Nachts, met vrienden, zonder supervisie door ouders of positieve rolmodellen.

Mogelijkheden op straat voor vandalisme / vernieling. Aanmoediging door vrienden.

Jongere heeft thuis conflicten en loopt dan weg. Krijgt van vrienden wiet om te kalmeren. Wil stoer gevonden worden.

Vernieling. Kick. Status bij vrienden (Bart) Rationaliseren. Schaamte tegenover ouders. Politiecontact.

Winkelier deed aangifte. Heeft ook Bart herkend. Bart geeft Theo de schuld.

Van groot belang voor een goede functionele analyse is, dat de medewerker SAVE bij de jeugdige precies nagaat wat de winst van het gedrag (C) is. Dit is namelijk niet altijd duidelijk. Verhoef en Mevissen (1987) geven hiervan twee goede voorbeelden:

- Een time-out voor een autist lijkt een straf, maar het is een beloning. - Een jeugdige die zich op straat verveelt, kan onrust gaan stoken. De negatieve aandacht

die hij daarmee krijgt, is nog altijd beter dan verveling. Het is een beloning.

9. Kiezen van een gedragstechniek De medewerker SAVE kiest op basis van de functionele analyse voor een gedragstechniek in het plan. Er zijn drie doelen, en twee vormen:

Doelen:

- ongewenst gedrag laten afnemen - gewenst gedrag laten toenemen - nieuw gedrag aanleren

Vormen

- werken met de gebeurtenis voorafgaand aan het gedrag - werken met de gevolgen na het gedrag

In schema:

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 128 © VanMontfoort | SVMN

Werken met gevolgen Werken met de gebeurtenis vooraf Ongewenst gedrag laten afnemen

• Straf of boete: negatieve consequentie geven • Uitdoven: geen positieve consequentie meer

geven, winst wegnemen • Isolatie: mogelijkheid om winst te ervaren

wegnemen • Overcorrectie: negatief effect op de omgeving

goedmaken en iets extra’s geven • Discriminatietraining: ongewenst gedrag in

onjuiste situatie niet belonen

• Negatieve stimulus verwijderen of niet meer geven

Gewenst gedrag laten toenemen

• Belonen van gewenst gedrag • Discriminatietraining: gewenst gedrag in de

juiste situatie belonen

• Fading-out: gewenst gedrag onder controle van minder duidelijke stimuli brengen

Nieuw gedrag aanleren

• Shaping: nieuw gedrag opsplitsen in stappen en deze belonen

• Imitatieleren: voordoen en na laten doen • Chaining: gedragsketens vormen

• Fading-out: nieuw gedrag onder controle van minder duidelijke stimuli brengen

De gedragstechnieken in de onderstaande tabel worden besproken in handreiking 1 van het handboek methode jeugdreclassering. De jeugdreclasseerder moet de technieken aanpassen voor jeugdigen met een LVB of psychiatrische problemen (Handreiking 10, § 4.5 en Handreiking 15).

Onderstaande tabel geeft een overzicht de belangrijkste aanwijzingen. In tabel staat ook vermeld of de techniek overwogen kan worden voor jeugdigen met een LVB (L) en jeugdigen met psychiatrische problemen (P)

Straf: beter vermijden, altijd combineren met (méér) belonen van gewenst gedrag.

Boete: alleen bij jeugdigen die afweging kunnen maken of zij wel of geen boete willen riskeren. Winst moet de méér moeite waard blijven voor de jeugdige. P

Uitdoving: alleen bij jeugdigen die redelijk tot goed in staat zijn tot zelfreflectie. Duurt lang (vaak enkele maanden) en is op de lange termijn niet zo effectief.

Isolatie (medewerker SAVE verbreekt kort het contact): alleen wanneer de jeugdige de medewerker SAVE echt als rolmodel ervaart, en altijd combineren met belonen van gewenst gedrag.

Overcorrectie: sterke interventie, alleen bij toepasbaar bij jeugdigen die het delict bekennen, die in staat zijn tot schuldbesef of het ervaren van schaamte, en wanneer ook het slachtoffer hieraan wil meewerken. L

Negatieve stimuli niet meer geven of verwijderen: voor het verbeteren van functioneren of relaties in situaties (bijvoorbeeld gezin, school, groep) die emoties, spanning, misverstanden oproepen en daardoor aanleiding geven tot delictgedrag. Goede aanvullende mogelijkheid, altijd nagaan of tegelijkertijd het gedrag zelf van de jeugdige kan / moet worden aangepakt. L P

Discriminatietraining: jeugdige moet vaardigheden reeds bezitten om in de juiste situatie het gewenste gedrag te laten zien. Dit dus eerst nagaan omdat de training anders vermagert tot het niet belonen van negatief gedrag. L P

Belonen van gewenst gedrag: sterk middel, door medewerker SAVE goed en vaak toepasbaar. Geef exact aan waarom er wordt beloond en beloon vooral prosociale opmerkingen. L P

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 129 © VanMontfoort | SVMN

Fading out: aanvullende techniek bij het aanleren van vaardigheden of ondersteunen van de jeugdige. Afhankelijk van de vorderingen en zelfvertrouwen van de jeugdige. L P

Shaping: reserveren voor aanleren van nieuw gedrag dat de jeugdige slecht of helemaal niet beheerst. Jeugdige moet enigszins gemotiveerd zijn omdat de medewerker SAVE werkt met (eerst) kleine stappen. Combineren met belonen. L P

Imitatieleren: sterk middel. Alleen wanneer de jeugdige de medewerker SAVE echt als rolmodel ervaart. Eventueel bij een ander prosociaal rolmodel. Oefenen en jeugdige helpen fouten te tolereren. L P

Observatieleren: aanvullend middel. Alleen wanneer de jeugdige de medewerker SAVE echt als rolmodel ervaart. Medewerker SAVE benoemt zichzelf en maakt zelfontsluitende opmerkingen. P

Chaining: alleen bij vaardigheden die niet steeds complexer worden. Goed middel om jeugdige 'mee te krijgen' in een activiteit. L P

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 130 © VanMontfoort | SVMN

Bijlage 5: Werken met VIPs

Een belangrijke graadmeter voor de medewerker SAVE is de mate waarin een jongere beschikt over een voedend, stimulerend en stabiliserend persoonlijk netwerk. Niemand kan zonder andere mensen. We hebben allemaal anderen nodig, mensen op wie wij kunnen vertrouwen, bij wie we ons veilig voelen, mensen met wie we kunnen praten, met wie wij samen dingen doen, met wie we samen leven. Het persoonlijk netwerk geeft ons het gevoel ergens bij te horen, het geeft ons identiteit. Ons sociaal veilig voelen, gesteund voelen door anderen, en invloed kunnen hebben op anderen staat daarbij voorop. Een 'gezond' netwerk zorgt daar in voldoende mate voor, wanneer dat nodig is. De medewerker SAVE gaat daarom met de jeugdige op zoek naar belangrijke anderen in diens persoonlijke netwerk die deze steun kunnen bieden. De medewerker SAVE gaat dus na of èn in hoeverre een jeugdige zich sociaal veilig voelt, zich gesteund voelt, waarom hij zich sociaal niet veilig voelt, niet gesteund voelt èn in welke situaties en waar de jeugdige zich wel, niet of weinig veilig voelt en gesteund voelt. Het is noodzaak juist aan deze steun en sociale veiligheid te gaan werken, te beginnen met de vindplaatsen en de VIPs waarin en waarbij de jeugdige zich (al) het meest veilig voelt. Voelt de jeugdige zich prettig op een bepaalde plek, dan wordt dit langzamerhand naar andere plaatsen uitgebreid. Elke plek kan in aanmerking komen voor sociale veiligheid. Zowel de thuissituatie bij een oma, als een school of arbeidspiek. Dat is één van de redenen om alle vindplaatsen en relaties te betrekken in het zoeken naar (nieuwe) mogelijkheden. Voelt de jeugdige dat hij veilig is om dingen te zeggen en te handelen, dan zal hij meer en meer uit zijn schulp kruipen en dit ook naar andere situaties en op andere plekken gaan durven. Op die manier kan gewerkt worden aan de opbouw van een (nieuw) eigen, persoonlijke netwerk.

1. Wat is een VIP?

In venster 1 wordt het belang van een persoonlijk netwerk en van relaties benadrukt. In venster 1 wordt een vorm van relatiewaardering uitgevoerd aan de hand van de richtvraag: wie vinden het belangrijk dat het (weer) goed gaat met de jeugdige? Binnen deze groep mensen kunnen door de jeugdige VIPs worden aangewezen. De term VIP is de afkorting voor Very Important Person. Er is geen sluitende definitie te geven voor een VIP. Misschien moet die ook niet gegeven worden. Het enige dat gezegd kan worden is dat iemand een VIP kiest op grond van zijn natuurlijke behoeften. Hij mag de VIP en heeft er iets mee. De relatie staat voorop. Wie en wat een VIP is, is persoonsafhankelijk, is heel individueel. Het kunnen bloedverwanten zijn, maar ook keuzerelaties. De relatie hoeft niet eens altijd wederzijds te zijn. De een wil een rolmodel als VIP, de ander iemand tegen wie hij zonder (voor)oordeel te voelen aan kan praten. Het kan zijn dat iemand bij de ene VIP graag komt, omdat hij bij die persoon tot rust kan komen. De VIP in kwestie eist bijvoorbeeld niets, luistert, wacht af, verzorgt. Een andere VIP is iemand over wie de jeugdige overwicht heeft, of voor wie hij zelf kan zorgen. Een VIP kan een oma, een buurjongetje, een wijkagent, een leraar of het dochtertje van een zus zijn. Een contact met wie de jeugdige juist rottigheid uithaalt, die hem verleidt tot risicovol of grensoverschrijdend gedrag, is geen VIP.

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 131 © VanMontfoort | SVMN

Een VIP is iemand die voor de jeugdige om één of andere reden van groot belang is. Hij heeft invloed op de jeugdige, zelfs als hij de jongere niet eens goed kent. Een VIP in het directe, persoonlijke netwerk weet hoe de jeugdige aangesproken kan worden. De medewerker SAVE zoekt vooral met de jeugdige naar VIPs of een VIP die gedurende langere periode, ook na afsluiting van de begeleiding, een belangrijke ondersteunende rol naar de jeugdige toe kan hebben.

2. Over VIPs, buddy's en maatjesprojecten

Om te voorkomen dat de VIPs in één adem genoemd worden met de sterk in opkomst zijnde buddy's en maatjesprojecten, geven we hier het fundamentele verschil tussen deze twee aan. Buddy's, maatjes, Supportproject, Homestart, Vriendendiensten, Vriendschappelijk huisbezoek zijn alle vormen van georganiseerde vriendschap voor vreemden (professioneel netwerk, zie Paragraaf 4.1). De termen ‘georganiseerde vriendschap’ en ‘voor vreemden’ geven het scherpst het verschil aan met VIPs aan. De medewerker SAVE kijkt, vraagt en onderzoekt juist wie in de natuurlijke omgeving van de jeugdige voor de jeugdige van grote waarde is. Wie invloed op hem heeft, tegen wie hij op kijkt, met wie hij graag optrekt, wie een voorbeeld voor hem is, bij wie hij graag is. De persoonlijke band tussen die twee laat de medewerker SAVE zoveel mogelijk in tact. Hij zal er voor moeten waken dat de bemoeienis van de VIP met de jeugdige niet uitgroeit tot een veredelde vorm van vrijwilligerswerk. De interventiewerker probeert daartoe zo veel mogelijk aan te sluiten bij de bestaande onderlinge verhoudingen tussen de jeugdige en de VIP en daar gebruik van te maken. Terughoudendheid is hier geboden, om te voorkomen dat de betrokkenheid van de VIP omslaat in een klus die hij voor de jeugdige moet klaren. En er afhankelijkheid in hun verhouding binnensluipt.

3. Wat doet de medewerker SAVE met een VIP?

Vooropgesteld dient te worden dat een VIP zoveel mogelijk met rust gelaten moet worden door de medewerker SAVE. De medewerker SAVE dient een VIP niet te gebruiken om te sturen en te manipuleren, dus niet als instrument te gebruiken. Wel is er contact tussen de medewerker SAVE en de VIPs en worden VIPs uitgenodigd voor netwerkbijeenkomsten.

VIPs zijn belangrijke, natuurlijke relaties van de jeugdige. Een VIP is voor de jeugdige nooit een professioneel werker. Professionaliteit betrekken bij de relatie tussen de jeugdige en een VIP is afstand scheppen, is de relatie veranderen.

De VIP moet een vertrouwenspersoon zijn die de jeugdige zelf heeft uitgezocht. Een voorwaarde is echter wel dat het hier iemand betreft die volgens de kring rond de jeugdige een positief ontwikkelingsperspectief biedt. De jeugdige kan zelf bijvoorbeeld kiezen voor een VIP uit het (oude) antisociale circuit.

Er moet dus onderscheid gemaakt worden in VIPs, die de jeugdige vasthouden in zijn ongewenste gedrag- en denkpatronenpatroon, en die hem eruit kunnen helpen. Beiden zijn het belangrijke personen voor de jeugdige, maar de medewerker SAVE kan niet met beiden zaken doen.

Komt de jeugdige met een contact zonder ontwikkelingsperspectief, dan doet de medewerker SAVE daar wel iets mee. Hij kan bijvoorbeeld met de persoon in kwestie praten. Deze VIP moet wel in het proces worden betrokken, want anders versterkt de jeugdige juist de relatie met deze persoon. Maar hij moet niet zo'n sterke positie krijgen dat hij (nog meer) invloed kan

Jeugdreclassering binnen SAVE 3.0 132 © VanMontfoort | SVMN

uitoefenen. De medewerker SAVE moet hem meenemen in het proces, of hij wil of niet. Verder is het een kwestie van strategie.

Een VIP met ontwikkelingsperspectief (bijvoorbeeld een oom, een buurman) kan de medewerker SAVE verantwoordelijkheden geven, hij kan hem stimuleren bepaalde dingen te doen. Het is iemand die de jeugdige opvangt en een tijdje begeleidt, die met de jeugdige praat, hem een eindje op weg helpt.

De medewerker SAVE zal zowel met de VIP als met de schimmelVIP moeten werken omdat ze beiden in het leven van de jeugdige staan en heel belangrijk zijn voor de jeugdige. Ze zijn onderdeel van het persoonlijke netwerk van de jeugdige. Ze hebben invloed op hem. Kunnen hem beïnvloeden om positieve of negatieve acties te ondernemen dan wel te stoppen. Ze kennen de jeugdige, kunnen vertellen wat deze leuk vindt, wat niet, hoe de jeugdige in bepaalde situaties, op bepaalde personen reageert, ze kunnen handelingsmechanismen verschaffen. VIPs kunnen helpen en ondersteunen in de sociale leefomgeving van de jeugdige.

Ze zijn zelf ook onderdeel van die sociale leefomgeving van de jeugdige. Een VIP leeft, woont, werkt, gaat naar school in dezelfde sociale leefomgeving als de jeugdige, maakt deel uit van de sociale leefomgeving. Een verbetering in de situatie, de leefomgeving van de jeugdige en in de acties van de jeugdige zelf kan derhalve ook leiden tot een verbetering van hun eigen situatie en sociale leefomgeving. VIPs hebben dus zelf baat bij het helpen en ondersteunen van de jeugdige. Dat begint al bij het gevoel dat er iemand is die hij kan verzorgen, voor wie hij iets kan betekenen en die iets voor hem betekent.