Jaarverslag uitgebreid
description
Transcript of Jaarverslag uitgebreid
2
Inhoud
Belangen en bondgenoten 4
Kwaliteit staat voorop 8
Voorwaarden voor goed onderwijs 12
Vereniging van schoolbesturen 16
2
3
4
11
3
Voorwoord
Dit is de uitgebreide, digitale versie van het jaarverslag
van de PO-Raad. Door deze digitale vorm kunnen we u
door middel van links in de tekst makkelijk verwijzen
naar meer informatie. We hebben ook een compacte
versie die als brochure beschikbaar is. Het jaarverslag
is traditioneel een terugblik, maar in deze brochure
koppelen we deze terugblik graag aan het heden en
de toekomst. Het roerige jaar 2011 leent zich daar
uitstekend voor.
Het jaar gaat heftig van start met acties tegen de
bezuinigingen op Passend onderwijs. De hele sector
laat van zich horen middels een grote manifestatie,
een petitie en vele lokale acties. Inmiddels stelt de
PO-Raad verheugd vast dat de bezuiniging op Passend
onderwijs helemaal geschrapt wordt.
De PO-Raad en haar leden hebben hoge ambities op
het gebied van verhoging van de onderwijsopbreng-
sten en versterking van de professionaliteit. Daartoe
sluiten we een bestuursakkoord met de bewindslie-
den van OCW. Het akkoord geeft de schoolbesturen
ruimte en vertrouwen om eigen keuzes te maken in
het versterken van de kwaliteit en zich vervolgens
daarover te verantwoorden. OCW stel financiële
middelen beschikbaar in een prestatiebox. Met dit
bestuursakkoord toont de PO-Raad zich de gezag-
hebbende belangenbehartiger van de sector primair
onderwijs. Ook door het uitbreiden en verbeteren van
de lobby-activiteiten en communicatiekanalen kunnen
we de belangen van onze leden nog beter behartigen
én zichtbaarder maken: een verbeterde website en de
lancering van het digitale magazine podium krijgen
een hoge waardering.
In deze economisch turbulente tijden moeten we er
extra alert op zijn dat de kwaliteit voor het onderwijs
altijd voorop blijft staan. Daarmee zijn niet alleen de
leerlingen van onze scholen gebaat, maar ook de toe-
komst van ons land. Daarom blijven wij ons inzetten
voor goed onderwijs voor elk kind.
Het bestuur van de PO-Raad
Kete Kervezee, voorzitter
Simone Walvisch
Wim Ludeke
5
Belangenbehartiging en bondgenoten
12011 staat in het teken van acties tegen de voorgenomen bezuinigin-
gen op Passend onderwijs. Onze lobby in Den Haag werpt zichtbaar
vruchten af. Niet alleen wat Passend onderwijs betreft. Onze invloed
is eveneens zichtbaar in het aangepaste wetsvoorstel Toetsing in het
primair onderwijs. Het is ook het jaar waarin de PO-Raad aan een
bestuursakkoord werkt met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en
Wetenschap. In januari 2012 ondertekenen beide partijen dit akkoord.
De sector
gen, JA voor Passend onderwijs’ en waarin nauw wordt
samengewerkt met de vakbonden en de ouderorga-
nisaties. Op 9 februari laten 11.000 mensen hun stem
horen tijdens een manifestatie in Nieuwegein. De
PO-Raad initieert daarnaast – samen met de andere
organisaties - een petitie. In een paar weken tijd levert
dit een recordaantal van 160.000 handtekeningen op
tegen de korting op zorgleerlingen. Ondertussen gaan
talloze verontwaardigde brieven van ouders, bestuur-
ders en leerkrachten richting Den Haag. In landelijke
en lokale media verschijnen tientallen berichten en
artikelen. Het resultaat is dat minister Van Bijsterveldt
half april 2011 laat weten de bezuinigingen een jaar uit
te stellen en vervolgens geleidelijker in te voeren. Op
26 april 2012 heeft de Tweede Kamer het Stabiliteits-
programma Nederland aangenomen, waarin de bezui-
niging op Passend onderwijs wordt teruggedraaid. De
gezamenlijke acties bewijzen dat het onderwijsveld
inhoudelijk op een lijn zit en dat samenwerken goede
resultaten oplevert.
Op weg naar een bestuursakkoordDe PO-Raad blijft strijden tegen de stapeling van
bezuinigingen, maar wil ook vooruitkijken en haar
ambities verwezenlijken. Op verzoek van de leden
werkt de PO-Raad sinds de zomer van 2011 aan een
bestuursakkoord tussen het primair onderwijs en de
bewindslieden van het ministerie van OCW. Met het
vastleggen van een aantal heldere afspraken willen
schoolbesturen ruimte en vertrouwen krijgen. Het
directe doel van het bestuursakkoord is verhoging van
de onderwijsopbrengsten en het vergroten van de
professionaliteit van leraren, schoolleiders en bestu-
ren. Schoolbesturen kunnen hier naar eigen inzicht
invulling aan geven waarbij de verantwoording is
opgenomen in de bestaande verantwoordingsplicht:
Elk Nederlands kind bezoekt het primair onderwijs.
Deze periode van vier tot en met twaalf jaar vormt het
fundament onder de verdere (school)loopbaan. Onze
sector is omvangrijk en divers: zo kunnen we tege-
moetkomen aan verschillen en wensen.
Het aantal leerlingen in het primair onderwijs loopt
in 2011 iets terug: van 1,66 miljoen kinderen in 2010
naar 1,65 miljoen in 2011. Dit zijn leerlingen die naar
het reguliere basisonderwijs of het speciaal (basis)
onderwijs gaan. Naar scholen die midden in een wijk,
buurt of dorp staan. Ze vervullen stuk voor stuk een
belangrijke functie: behalve onderwijsinstellingen zijn
het ontmoetingsplaatsen voor de buurt waar vaak
mooie activiteiten plaatsvinden.
Op één basisschool zitten gemiddeld 224 kinderen.
In totaal zijn er 7.480 scholen waarvan 6.848 in het
basisonderwijs, 308 in het speciaal basisonderwijs en
324 in het speciaal onderwijs. Er zijn 1.180 schoolbe-
sturen van verschillende omvang en op verschillende
grondslagen.
Het is de ambitie van de PO-Raad om de belangen
van alle schoolbesturen in het primair onderwijs te
behartigen. Op 31 december 2011 is 76 procent van de
schoolbesturen in het primair onderwijs aangesloten
bij de PO-Raad, een ledengroei van ruim 2,5 procent.
Gewogen naar het aantal personeelsleden vertegen-
woordigt de PO-Raad 90 procent van de sector primair
onderwijs. Met deze groei is onze representativiteit
verder versterkt en kunnen we namens de schoolbe-
sturen een stevig geluid laten horen.
Acties tegen bezuinigingenIn januari 2011 kondigt de PO-Raad een reeks acties
aan tegen de voorgenomen bezuinigingen op Passend
onderwijs. Een ‘stormachtig’ begin van het jaar dat
geheel in het teken staat van ‘NEE tegen bezuinigin-
6
Belangenbehartiging en bondgenoten
1 zo’n 150 miljoen per jaar gaat in een prestatiebox naar
schoolbesturen. Hiermee is een belangrijke doelstel-
ling van de PO-Raad gerealiseerd: de erkenning dat
schoolbesturen de ruimte en de middelen moeten
krijgen om hun werk goed te kunnen doen.
Groot dilemma op weg naar een bestuursakkoord is
de voorgenomen bezuiniging op Passend onderwijs.
De sector wil wel een bestuursakkoord sluiten, maar
tekent daarbij aan zich te blijven verzetten tegen de
bezuinigingen op Passend onderwijs.
Op 17 januari 2012 wordt het bestuursakkoord onder-
tekend. En daarmee komt het realiseren van ambities
uit ons manifest In tien jaar naar de top een stapje
dichterbij. Samen met de Code Goed bestuur primair
onderwijs blijft dit manifest ons kompas in deze roe-
rige tijden.
Bondgenootschappen en alliantiesDe PO-Raad werkt binnen en buiten de sector intensief
samen om haar doelen te bereiken. Zo is de PO-Raad
een van de KIA-partners (Kennis en Innovatie Agenda,
voorheen Kennis Investeringsagenda). Doelstelling:
Nederland in de wereldtop 5 van kennissamenlevin-
gen. De eerste voortgangsrapportage (KIA Foto 2011)
laat zien dat er nog veel werk aan de winkel is. Sterker
nog: Nederland verliest op sommige punten terrein.
Zo stelt KIA vast dat we achterblijven wat de professi-
onalisering van leraren betreft. Samenwerking met de
HBO-raad is hier van belang: er zijn al afspraken over
de bijdrage die Pabo’s leveren aan opbrengstgericht
werken (zie hoofdstuk 2).
Van primair naar voortgezet onderwijs
De overgang van primair naar voortgezet onderwijs
blijft een belangrijk onderwerp dat de PO-Raad samen
met de VO-raad oppakt. Onder meer door de verant-
woordelijkheid te dragen voor de ontwikkeling en
invoering van de Overstapservice Onderwijs (ELD/
OSO). Later in 2011 wordt ELD/OSO ondergebracht in
de stichting SchoolInfo, ook een samenwerkingspro-
ject van de VO-raad en de PO-Raad. Deze stichting wil
vragen en wensen van schoolbesturen rond informa-
tievoorziening en ict beter afstemmen op beleid en
uitvoering. En – waar nodig – centrale voorzieningen
in stand houden. Denk aan Vensters primair onderwijs,
waarmee scholen en schoolbesturen hun gegevens op
een breed toegankelijke manier kunnen gaan presen-
teren (zie hoofdstuk 3).
Samen met Vereniging Nederlandse Gemeenten
(VNG), VO-raad, MBO Raad en MOgroep is de PO-
Raad ook in 2011 weer nauw betrokken bij de Lokale
Educatieve Agenda (LEA). Hierin komen gemeenten,
schoolbesturen en overige partners tot gezamenlijke
afspraken over het onderwijs- en jeugdbeleid op
lokaal niveau.
Jeugdzorg
Het thema Passend onderwijs heeft een enorme reik-
wijdte. De PO-Raad heeft contact over dit onderwerp
met de VO-raad, de MBO Raad en de AOC Raad. Maar
ook met vakbonden, ouderorganisaties. Ook in de
jeugdzorg zijn grote landelijke ontwikkelingen. In dat
verband overlegt de PO-Raad met VNG en organisaties
uit de (jeugd)zorg.
School en omgeving
De PO-Raad is medeondertekenaar van het Conve-
nant Gezond Gewicht. Het convenant bestaat uit vier
deelconvenanten: werk, school, vrije tijd en Jongeren
op Gezond Gewicht (JOGG). Juni 2011 verschijnt
een position paper van het deelconvenant school
met daaronder de handtekeningen van vertegen-
woordigers van betrokken partijen. Ook de PO-Raad
onderschrijft de uitgewerkte doelstellingen in het stuk
waarin medewerking wordt gevraagd van het Rijk,
scholen, gemeenten en politiek.
7
Belangenbehartiging en bondgenoten
1
LobbyDe geïntensiveerde lobbyactiviteiten werpen steeds
meer vruchten af. Kamerleden pakken thema’s op die
de PO-Raad inbrengt, zo blijkt uit de Kamervragen
die ze stellen. Fractiemedewerkers van de Tweede
Kamerleden benaderen de PO-Raad voor informatie
over belangrijke onderwerpen. Ook voor de minister
van OCW zijn we dé gesprekspartner voor het primair
onderwijs. Deze directe of indirecte inbreng is voor de
PO-Raad herkenbaar, maar voor onze leden niet altijd
even zichtbaar.
Dankzij de invloed die de PO-Raad in Den Haag heeft
uitgeoefend is het wetsvoorstel Toetsing in het primair
onderwijs op twee belangrijke punten aangepast.
Scholen krijgen meer tijd om de verplichte eindtoets
in te voeren. En tegelijkertijd zijn scholen verplicht om
te gaan werken met een leerlingvolgsysteem. Voor de
invoering hiervan krijgen ze voldoende tijd. Januari
2012 stuurt de minister het aangepaste wetsvoorstel
naar de Tweede Kamer.
Door de lobby van de PO-Raad hebben Kamerleden
verschillende onderwerpen naar voren gebracht: de
problemen rond de bekostiging van de onderwijs-
huisvesting, en de vraag naar de doelmatigheid van de
verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds voor
een goed verzuimbeleid. Ook is de wet aangenomen
die de doordecentralisatie van de primaire arbeids-
voorwaarden regelt. Een belangrijke voorwaarde om
goed werkgeverschap in de sector mogelijk te maken.
Het lukt de PO-Raad de sector met één mond te laten
spreken, tijdens de acties tegen de bezuinigingen.
Dat is zeker een hoogtepunt in 2011: de invloed op de
media en de politiek is groot. Passend onderwijs is zelfs
een item in de verkiezingscampagne van maart 2011
en in het afsluitende debat aan de vooravond van de
provinciale statenverkiezingen.
Lobbyen gebeurt achter de schermen en het effect
daarvan is lastig te meten. De politieke en maatschap-
pelijke lobby is een van de kerntaken van de PO-Raad.
Uit een evaluatie onder onze leden blijkt 97 procent
de lobby ontzettend belangrijk vindt. Een deel van de
leden vindt dat het nog krachtiger en hoorbaarder
moet. De PO-Raad werkt hier hard aan. In de nabije
toekomst wil de PO-Raad leidend zijn in debatten over
alle relevante thema’s die het primair onderwijs raken.
In de loop van 2011 steekt de PO-Raad steeds meer
tijd in lobbywerk.
PR en mediaHet primair onderwijs krijgt in 2011 veel media-
aandacht. Niet alleen het thema Passend onderwijs,
maar ook – in bredere zin – de bezuinigingen op het
primair onderwijs. En er zijn meer onderwerpen die de
aandacht van de media krijgen. Onze voorzitter Kete
Kervezee wordt in het Radio 1 journaal bevraagd over
de Cito-eindtoets. Huisvesting, krimp en grote klassen
zijn andere thema’s die de media oppikt. De PO-Raad
draagt hier op verschillende manieren aan bij. We
lanceren in 2011 een nieuw blad, podium, en sturen
regelmatig persberichten over uiteenlopende onder-
werpen. We maken effectief gebruik van sociale media
(zoals Twitter) en zetten onze website maximaal in.
Uiteraard heeft de PO-Raad ook directe lijntjes met de
pers. Dit resulteert in artikelen en interviews in kranten
en vakbladen.
Begin 2012 is Kete Kervezee op Radio 1 te horen over
het bereiken van het bestuursakkoord. Maar ook te
zien bij Hart van Nederland, RTL Nieuws en Pauw &
Witteman. Ze reageert in deze programma’s op het
SCP-rapport Waar voor ons belastinggeld. Ook ex-
terne optredens bij conferenties van stakeholders en
deelname aan rondetafelgesprekken versterken de
aanwezigheid van de PO-Raad in het veld.
9
Kwaliteit staat voorop
2De afgelopen jaren heeft het primair onderwijs hard gewerkt aan
hogere opbrengsten van het onderwijs. Met succes. Andere belangrijke
thema’s zijn: de verdere afname van het aantal zeer zwakke scholen en
een soepele overgang van het primair naar het voortgezet onderwijs.
voor tussentijdse toetsen die laten zien waar de leer-
ling staat: de referentieniveaus zijn ingevoerd, maar
deze toetsen zijn er nog niet. De PO-Raad brengt dit
punt herhaaldelijk onder de aandacht. Met name bij
het in 2011 bekendmaken van het wetsvoorstel Toet-
sing in het primair onderwijs. Als scholen pas in groep 8
zicht krijgen op de prestaties van leerlingen in relatie
tot de referentieniveaus, is dit te laat.
Overgang van primair naar voortgezet onderwijsOp initiatief van de PO-Raad, VO-raad, AVS en Cito
hebben in 2010 kinderen in verschillende regio’s de
Cito-eindtoets zes weken later gemaakt. Een later
tijdstip levert meer effectieve leertijd op en daarmee
een soepelere overgang van de basisschool naar het
voortgezet onderwijs. Om er achter te komen of dit
daadwerkelijk zo is, onderzochten het Kohnstamm
Instituut en het ITS wat de effecten hiervan zijn. Minis-
ter Van Bijsterveldt staat positief tegenover een latere
afname van de eindtoets, zo laat ze begin 2011 weten.
Ze stelt voor om de eindtoets af te nemen tussen half
april en half mei. Dit legt ze neer in het wetsvoorstel
Toetsing in het primair onderwijs. Het neveneffect van
een latere afname van de Cito-eindtoets is dat het
schooladvies voor het voortgezet onderwijs de waarde
krijgt die het verdient. Dat is voor de achterban van de
PO-Raad een belangrijk punt.
Toetsen als hulpmiddel
Het wetsvoorstel wordt in maart 2011 openbaar. Het
behelst een invoering van een verplichte centrale eind-
toets voor taal en rekenen in het primair onderwijs.
Daarnaast is het bedoeling dat alle basisscholen gaan
werken met een leerling- en onderwijsvolgsysteem
(lovs). Het advies van de PO-Raad, VO-raad en AVS over
latere toetsing heeft Van Bijsterveldt in het wetsvoor-
Taal en rekenenAfgelopen jaren heeft het primair onderwijs veel
energie gestoken in het verbeteren van het taal- en
rekenonderwijs. Die inspanningen werpen vruchten af.
In mei 2011 kan de PO-Raad vaststellen dat de resul-
taten op het gebied van begrijpend lezen en rekenen
zijn verbeterd. Dit blijkt uit onderzoek van de Inspectie
onder basisscholen die deelnemen aan de taal- en
rekenverbetertrajecten. Uit het peilingsonderzoek van
Cito blijkt dat leerlingen in groep 5 beter zijn gewor-
den in rekenen en wiskunde. Het taal- en rekenniveau
van leerlingen in groep 8 is eveneens gestegen.
De PO-Raad ondersteunt de schoolbesturen hier zo-
veel mogelijk bij. We praten mee over onderwijsbeleid,
zorgen voor verbetertrajecten en verspreiden goede
voorbeelden. Dit laatste gebeurt via allescholeninbe-
weging.nl. Hier kunnen scholen ook met vouchers on-
dersteuning bij reken- en taalexperts aanvragen. Eind
2011 komt er een einde aan dit project. Ook aan de
inzet van het Projectbureau Kwaliteit – onder de vlag
van de PO-Raad – komt per juli 2012 een einde. Het is
niet de primaire taak van de PO-Raad om uitvoering te
geven aan onderwijsverbeterprojecten. De opbreng-
sten van deze projecten worden geborgd: School-
aanzet.nl plus de daarbij horende content blijft wel
bestaan. De verantwoordelijkheid voor de uitvoerings-
organisatie van het beleid ligt bij het ministerie van
OCW. Het ministerie heeft het Platform Bèta Techniek
gevraagd de uitvoeringsorganisatie op zich te nemen.
Onder de vlag School aan Zet worden de werkzaamhe-
den overgenomen.
Ontwikkeling meten
Punt van aandacht blijven de referentieniveaus taal en
rekenen, ingevoerd op 1 augustus 2010. Volgens de
PO-Raad een mooi instrument om opbrengstgericht
werken te ondersteunen. In 2011 pleit de PO-Raad
10
Kwaliteit staat voorop
2 stel overgenomen. De PO-Raad reageert in een brief
op het ontwerpwetsvoorstel. Ons uitgangspunt is en
blijft een optimaal onderwijsleerproces. Toetsen zijn
een hulpmiddel bij opbrengstgericht werken en stel-
len de leerkracht in staat om ontwikkelingen – leer-
ling, klas, school – te volgen. Dit uitgangspunt komt
mogelijk in gevaar bij het wettelijk vastleggen van
toetsmomenten. Toetsen is immers geen doel op zich.
Wat het lovs betreft is de PO-Raad positief: het gebruik
daarvan komt de kwaliteit van het onderwijs zeker ten
goede. Het draagt bij aan opbrengstgericht werken.
Zo’n 95 procent van de scholen werkt overigens al
met een lovs. De PO-Raad is geen voorstander van de
koppeling van toetsuitslagen en een predicaat ‘goed
presterende school’ of – nog een stap verder – pres-
tatiebeloning. Op 31 januari 2012 stuurt de minister
haar wetsvoorstel naar de Tweede Kamer. Ook hierop
reageert de PO-Raad.
Opbrengstgericht leiderschapEen van de voorwaarden voor hogere onderwijsop-
brengsten, naast het versterken van de kwaliteit van
de leraar, is opbrengstgericht leiderschap en professi-
onalisering van schoolleiders. De PO-Raad organiseert
samen met de AVS regionale bijeenkomsten en een
grote landelijk conferentie rond het thema Opbrengst-
gericht leiderschap.
Daarnaast steunt de PO-Raad in 2011 een onderzoeks-
project van de drie Landelijke Pedagogische Centra
(APS, CPS en KPC Groep). De onderzoeksvraag is: welke
vormen van bestuurlijk handelen kunnen besturen
inzetten om een opbrengstgerichte cultuur in scholen
te stimuleren dan wel te versterken? Het doel van het
project is het ontwikkelen van kennis en instrumenten
waarmee schoolbesturen sturing kunnen geven aan
de opbrengstgerichte cultuur in de school.
ExcellentieElk kind verdient uitdagend en goed onderwijs.
Daarom start – vanuit het project Scholen voor Mor-
gen – in 2008 het stimuleringsprogramma Excellentie
in het basisonderwijs gericht op cognitief toptalent. De
PO-Raad draagt hier aan bij door de kennis – opge-
daan in de vele projecten – te delen en een aantal
conferenties te organiseren. Zo ook in 2011, het laatste
jaar dat het excellentieprogramma draait. In de loop
van 2012 wordt duidelijk wat het programma precies
heeft opgeleverd.
De sector wil zich blijven inzetten voor hoogbegaafde
leerlingen. Ook de minister wil hier in blijven inves-
teren zo blijkt uit het actieplan Beter presteren. Van
Bijsterveldt wil de leerprestaties van de ‘20%-best pres-
terende leerlingen’ verhogen. De precieze invulling van
de plannen is nog niet bekend.
Zeer zwakke scholenHet programma Goed worden en goed blijven draait nu
drie jaar en het resultaat mag er zijn. Het aantal zeer
zwakke scholen blijft afnemen. In 2010 was het nog
1,5 procent. In 2011 daalt dit aantal naar minder dan 1
procent: de teller staat nu op 35 van de 7.251 scholen.
In 2011 krijgt de PO-Raad groen licht voor de voortzet-
ting van het project. De PO-Raad blijft schoolbesturen
via het project Goed worden en goed blijven in elk
geval de komende twee schooljaren op verschillende
manieren ondersteunen.
Als een school het predicaat zeer zwak krijgt, kan het
betreffende schoolbestuur een beroep doen op het
analyseteam van de PO-Raad. Dit is een groep ervaren
10
11
Kwaliteit staat voorop
2deskundigen die verder kijkt dan het Inspectierapport,
en daartoe een nadere analyse van de schoolsituatie
maakt. Deze analyse biedt het schoolbestuur en de
betreffende school concrete aanknopingspunten om
werk te maken van de noodzakelijke verbeteringen.
Het inschakelen van het analyseteam kan ook al in een
eerder stadium, als de school zeer zwak dreigt te wor-
den. Daarnaast valt de mogelijkheid tot een bestuurs-
audit en de inzet van de Vliegende Brigade binnen het
project Goed worden en goed blijven. Laatstgenoemde
project valt met ingang van 2011 helemaal onder de
verantwoordelijkheid van de PO-Raad.
Nieuw in 2011 is Connect. Dit instrument ontwikkelde
de PO-Raad in samenwerking met het Verwey-Jonker
Instituut. Scholen kunnen hiermee de maatschappe-
lijke problemen die mogelijk spelen onderzoeken en
analyseren. De thuissituatie kan van grote invloed zijn
op schoolprestaties van kinderen. De uitkomsten van
de analyse kunnen scholen gebruiken in hun overleg
met de partners in de Lokale Educatieve Agenda en zo
tot een bredere aanpak van de problematiek komen.
Onderzoek en ontwikkelingDe PO-Raad krijgt in 2011 voor het laatst de beschik-
king over de middelen voor onderzoek en ontwikke-
ling. We spelen een faciliterende rol bij de verdeling
daarvan. Een onafhankelijke beoordelingscommissie
toetst en beoordeelt de ingediende voorstellen. In
2011 dienen tachtig schoolbesturen een aanvraag
in. Hiervan honoreert de beoordelingscommissie er
dertien.
De PO-Raad vindt dat deze zogeheten vrijgevallen
SLOA-middelen de onderzoek- en ontwikkelfunctie
van scholen moeten versterken. Dat kan via praktijk-
gericht, wetenschappelijk onderzoek. Onderzoek waar
scholen behoefte aan hebben en waar ze eigenaar van
zijn. Het kabinet schrapt vanaf 2012 de vrijvallende
SLOA-middelen. De PO-Raad heeft zich hiertegen
verzet: met de SLOA-middelen was het mogelijk het
eigenaarschap van schoolbesturen en scholen bij
onderwijsontwikkeling te versterken. Die mogelijkheid
valt nu weg.
OuderbetrokkenheidIn december 2011 krijgt het onderwerp ouderbetrok-
kenheid veel politieke aandacht. Aanleiding is de brief
van Van Bijsterveldt aan de Tweede Kamer waarin ze
haar plannen bekendmaakt. Plannen die de betrokken-
heid van ouders bij het leren van hun kind moeten ver-
groten. De PO-Raad steunt het streven van de minister
om ouders maximaal te betrekken bij het onderwijs.
Het komt de leerprestaties en de maatschappelijke
ontwikkeling van leerlingen ten goede. De PO-Raad wil
samenwerken met de landelijke ouderorganisaties om
afspraken tussen scholen en ouders te versterken en
de ouderbetrokkenheid te vergroten.
13
Voorwaarden voor goed onderwijs
3De PO-Raad blijft zich onverminderd inzetten voor goed onderwijs en
de voorwaarden waaronder goed onderwijs gerealiseerd kan worden.
Een centrale voorwaarde is goed bestuur. De PO-Raad zet in op de
versterking van de kwaliteit van schoolbesturen. Het schoolbestuur
is verantwoordelijk voor de onderwijskwaliteit, onder andere door de
juiste inzet van mensen en middelen.
financieel management. Behalve deskundigheidspro-
fielen kunnen schoolbesturen putten uit verzamelde
praktijkverhalen die de koppeling laten zien tussen
doelen en inzet van financiële middelen. Alle infor-
matie en ontwikkelingen – scholing, conferenties,
artikelen, voorbeelden, instrumenten enzovoort – zijn
te vinden op de website van het project.
Vensters primair onderwijsEen belangrijke voorwaarde voor goed bestuur is
de informatievoorziening. Hoe komen we aan de
kengetallen die de basis vormen van goed beleid?
Eind september 2011 wordt bekend dat er budget is
voor de ontwikkeling van Vensters primair onderwijs.
Januari 2012 start de PO-Raad met het project. Doel:
scholen en schoolbesturen presenteren hun gegevens
op een breed toegankelijke manier. Aan de sector,
maar ook aan individuele besturen, scholen en ouders.
De PO-Raad gaat bij de ontwikkeling van Vensters
primair onderwijs nauw samenwerken met haar leden
en aansluiten bij de Vensters voor Verantwoording van
de VO-raad. Vensters primair onderwijs past helemaal
binnen de stichting SchoolInfo (zie hoofdstuk 1) die de
PO-Raad en de VO-raad in 2011 oprichten.
ArbeidsvoorwaardenBij goed bestuur hoort ook goed werkgeverschap. De
PO-Raad behartigt de belangen van de werkgevers
in het primair onderwijs, een van onze hoofdtaken.
De onderhandelingen over een nieuwe cao voor de
secundaire arbeidsvoorwaarden starten in november
2010. De doelstelling was om uiterlijk in het eerste
kwartaal van 2011 de onderhandelingen af te sluiten.
Dat gebeurt inderdaad: maart 2011 worden de ge-
sprekken afgerond, zonder resultaat, want de oude cao
blijft van kracht. De oorzaken zijn divers. De voornaam-
ste is dat er geen enkele financiële ruimte is om te
Code Goed bestuurDe ledenvergadering van de PO-Raad heeft de Code
Goed bestuur primair onderwijs vastgesteld. De wet
Goed onderwijs en goed bestuur vraagt aan de sector-
raden om een Code Goed bestuur op te stellen. Als
schoolbesturen de Code Goed bestuur primair on-
derwijs goed invoeren, draagt dat bij aan de kwaliteit
van het bestuur in de sector. In 2011 organiseert de
PO-Raad werkconferenties waarin schoolbesturen hun
kennis en ervaring kunnen delen. In 2011 start ook een
pilot met proefvisitaties. Dit zijn collegiale visitaties
– schoolbesturen bezoeken schoolbesturen – waar-
bij de betrokken schoolbesturen reflecteren op hun
eigen bestuurlijk handelen en ook leren van elkaar. De
resultaten van de visitaties volgen in 2012, bij de werk-
conferentie rond de Code Goed bestuur. De PO-Raad
organiseert deze conferenties.
Project Eerst kiezen, dan delen
Een van de aspecten van Goed bestuur is het doel-
matig en beleidsrijk omgaan met de financiën. In
2011 start de PO-Raad met het driejarige project Eerst
kiezen, dan delen. Centraal in dit project staat de kop-
peling tussen onderwijskundig en financieel beleid. De
PO-Raad ondersteunt scholen de komende jaren op
verschillende manieren. Bijvoorbeeld met de organisa-
tie van startconferenties. Deze conferenties in Almere,
Eindhoven en Utrecht worden goed bezocht en de
deelnemers geven positieve feedback.
De PO-Raad organiseert niet alleen activiteiten, maar
vervult ook een verbindende rol door bijvoorbeeld
externe producten en diensten bij elkaar te brengen
op een digitaal marktplein. We coördineren scholing
die profielorganisaties uitvoeren. In november 2011
verschijnen er deskundigheidsprofielen voor verschil-
lende rollen in de schoolorganisatie; Ernst & Young
ontwikkelt ze in opdracht van de PO-Raad. Doel: goed
14
Voorwaarden voor goed onderwijs
3 onderhandelen. De cumulatie van bezuinigingen en
de inzet van het kabinet van een (meerjarige) nullijn
beperken de totstandkoming van een cao.
Decentralisatie primaire arbeidsvoorwaarden
De PO-Raad wil graag onderhandelen over het hele
pakket arbeidsvoorwaarden, omdat dit voor alle
partijen meer oplevert: een vollediger arbeidsvoor-
waardenpakket met meer ruimte voor maatwerk. Dit
vraagt om decentralisatie van de primaire arbeids-
voorwaarden. Hierover onderhandelt de minister van
Onderwijs nu nog direct met de vakbonden. Oktober
2011 gaat de Tweede Kamer – eindelijk – akkoord met
het wetsvoorstel over de decentralisatie. Maar pas als
er weer loonruimte is, treedt de wet in werking.
FunctiemixMet de start van de invoering van de functiemix in
2010 hebben leerkrachten in het primair onderwijs
een breder loopbaanperspectief. Ze worden uitge-
daagd tot ontwikkeling. Een mooi instrument voor
functiedifferentiatie. De PO-Raad ondersteunt de
invoering ervan op verschillende manieren. Zo hebben
we een gratis instrument ontwikkeld waarmee school-
besturen de financiële gevolgen van de functiemix per
school/bestuur kunnen berekenen. Halverwege 2011
blijkt uit de voortgangsrapportage van het ministerie
dat het streefdoel van 8 procent leraren in een LB-
functie bijna gehaald is.
Mobiliteit De bezuinigingen op Passend onderwijs hebben grote
impact op het personeelsbestand: ruim 5.000 mensen
dreigen hun baan te verliezen. Sectorraden, vakbon-
den en het ministerie van OCW sluiten in december
2011 een convenant om het mobiliteitsbeleid te
faciliteren en te ondersteunen. Hiervoor is in totaal 60
miljoen euro beschikbaar. De inzet van de PO-Raad is
om het aantal gedwongen ontslagen waar mogelijk te
beperken en maximaal in te zetten op behoud van ex-
pertise . De sectororganisaties (waaronder de PO-Raad)
en de samenwerkingsverbanden Passend onderwijs
maken afspraken zodat zoveel mogelijk mensen van
werk naar werk kunnen.
HuisvestingScholen financieren hun huisvesting gedeeltelijk via de
lumpsum (de binnenkant). Daarnaast is de gemeente
verantwoordelijk voor het onderhoud aan de buiten-
kant , nieuwbouw, uitbreiding en tijdelijke huisves-
ting, enzovoort. Wettelijk gezien heeft de gemeente
zorgplicht voor de huisvesting van scholen en moet
ze dit betalen uit het gemeentefonds. Volgens de PO-
Raad kan deze financiering van huisvesting een stuk
beter als scholen kunnen kiezen: zelf de regie of goede
sluitende afspraken met de gemeente. De noodzaak
is groot, want de kwaliteit van de gebouwen is in veel
gevallen dramatisch slecht. Het binnenmilieu is vaak
niet goed, soms is er nog asbest in schoolgebouwen
verwerkt en de gemiddelde leeftijd van de gebouwen
is 35 jaar. De PO-Raad is zeer actief in het aan de orde
stellen van deze problematiek bij het ministerie van
OCW, de Tweede Kamer, VNG en andere organisaties.
15
Voorwaarden voor goed onderwijs
3
Draagvlakonderzoek
In mei 2011 organiseert de PO-Raad samen met de
VO-raad en AVS een debat over de financiering van
de schoolhuisvesting. Directe aanleiding: gemeenten
geven jaarlijks 380 miljoen euro voor de huisvesting
van scholen uit aan iets anders. Aanwezigen zijn het
eens over de ernst van het probleem. Het ministerie
van OCW voert in november 2011 een draagvlakon-
derzoek uit onder scholen en gemeenten. Hoe kijken
ze aan tegen decentralisatie van buitenonderhoud?
Maar ook: wat moeten de randvoorwaarden zijn bij
decentralisatie? In november blijkt een meerderheid
van de Tweede Kamer voor deze decentralisatie te zijn.
Het dossier is nog lang niet gesloten, maar we hebben
wel flinke vooruitgang geboekt.
Servicecentrum Scholenbouw
De behoefte aan kennis over huisvesting blijft onver-
minderd groot. Zowel bij gemeenten als bij school-
besturen. Het Servicecentrum Scholenbouw (SCS)
voorziet in die behoefte. Helaas besluit het ministerie
van OCW in mei 2011 dit kenniscentrum vanaf 1 janu-
ari 2012 niet meer te subsidiëren. De PO-Raad betreurt
dit besluit en gaat samen met de VNG en de VO-raad
onderzoeken hoe het kenniscentrum toch kan blijven
bestaan. Dit onderzoek levert een positief resultaat op:
begin 2012 is duidelijk dat er een nieuw kenniscen-
trum komt. Een samenwerkingsverband van Waar-
borgfonds Kinderopvang in Eindhoven, VNG, VO-raad
en PO-Raad dat per 1 april 2012 van start gaat.
Eigen risico bij ziekteverzuim De PO-Raad maakt zich sterk voor de afschaffing van
verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds. Dit
fonds betaalt de kosten voor vervangers – bij ziekte of
afwezigheid van personeel. Verplichte aansluiting past
niet bij de lumpsumbekostiging. Schoolbesturen moe-
ten de gelegenheid krijgen om door eigen verzuim-
beleid zelf de kosten in de hand te houden. De inzet
van de PO-Raad wordt beloond: in maart 2011 laat Van
Bijsterveldt weten dat ze verplichte aansluiting bij het
Vervangingsfonds wil afschaffen. In juli 2011 infor-
meert ze de Tweede Kamer hierover.
In april 2011 neemt de arbeidsvoorwaardencommis-
sie van de PO-Raad het initiatief tot een gezamenlijke
brief – van een groot aantal schoolbesturen – aan
het Vervangingsfonds. De betrokken schoolbesturen
geven aan eigenrisicodrager te willen worden voor de
vervangingskosten. De PO-Raad onderzoekt nu de mo-
gelijkheden op de verzekeringsmarkt en houdt hierbij
de positie van de kleine besturen ook op lange termijn
in het vizier. In 2012 informeren we het ministerie over
onze onderzoeksbevindingen.
Financiële krapteHet verschil tussen kosten en bekostiging blijft
groeien. De invoering van de functiemix, stijgende
prijzen van energielasten, leermiddelen en huisvesting
gecombineerd met achterblijvende bekostiging en
bezuinigingen zetten alle seinen op rood. De PO-Raad
vraagt ook in 2011 voortdurend aandacht voor de
nijpende situatie van veel schoolbesturen. Het wordt
steeds lastiger voor schoolbesturen om de begroting
rond te krijgen. In 2011 verschijnt er een rapport van
Deloitte dat bevestigt dat steeds meer schoolbesturen
in Noord-Nederland in de rode cijfers komen. Dit komt
de onderwijskwaliteit niet ten goede. De personele
kosten vormen 80 procent van de begrotingen. Rode
cijfers gaan ten koste van het personeel en dus van de
groepsgrootte.
17
De vereniging
4De PO-Raad is er voor haar leden. Niet alleen als belangenbehartiger,
maar ook als verbinder en dienstverlener. Deze drie kerntaken voeren
we volgens onze leden naar behoren uit, zo blijkt uit een ledentevre-
denheidsonderzoek na vier jaar PO-Raad. Maar liefst 86 procent van de
leden is positief tot zeer positief over de vereniging. Met de genoemde
verbeterpunten gaan we hard aan de slag. Ook in 2011 betrekken we
onze leden bij het bepalen van het beleid en de standpunten die we
innemen. Want: ‘De PO-Raad, dat zijn wij.’
vesteerd in de maatschappelijke en politieke lobby,
waarmee het bestuur tegemoetkomt aan de wensen
van de leden om hierop nog sterker in te zetten.
Raad van ToezichtDe zeven leden van de Raad van Toezicht (RvT)
beoordelen het functioneren van het bestuur en zien
toe op de algemene gang van zaken in de vereniging.
De RvT is breed samengesteld. Op deze manier vormt
de RvT een goede afspiegeling van de verschillende
maatschappelijke perspectieven die in het primair on-
derwijs samenkomen. Om de rol van bestuur en Raad
van Toezicht te verduidelijken, stelt de RvT in 2011 een
toezichtkader vast. Dit bevat verschillende ijkpunten
waarop het bestuur zich tegenover de Raad van Toe-
zicht dient te verantwoorden. Dit toezichtkader wordt
op de website van de vereniging gepubliceerd.
Afscheid en nieuw lid
In december 2011 neemt de Raad van Toezicht
afscheid van Gert Schutte, die sinds de oprichting van
de PO-Raad lid was van de RvT. De ALV benoemt op
1 december voormalig minister voor Jeugd en Gezin
André Rouvoet tot nieuw lid van de Raad van Toezicht.
Met de komst van Rouvoet beschikt de PO-Raad over
een ervaren bestuurder met goede banden naar poli-
tiek Den Haag.
AdviesraadNaast een Raad van Toezicht kent de vereniging ook
een adviesraad, die het bestuur van de PO-Raad advi-
seert over het strategisch beleid en over de verbete-
ring van de onderwijskwaliteit in al zijn aspecten. De
tien leden van de adviesraad komen onder meer uit
de onderwijsvakbonden en de profielorganisaties en
vormen zo een dwarsdoorsnede van de sector. In juni
2011 wordt Monique Volman de nieuwe voorzitter
BestuurDe PO-Raad is een vereniging van schoolbesturen,
waarin de algemene ledenvergadering het beleid
bepaalt. De dagelijkse leiding berust bij een driehoof-
dig bestuur. Met de toetreding van Wim Ludeke in
het najaar van 2010 bestaat het bestuur tijdelijk uit
vier leden. Maar tijdens de opening van het nieuwe
schooljaar – op 30 augustus 2011 – nemen we afscheid
van René van Harten. Na drieënhalf jaar vertrekt hij als
bestuurder, om te gaan werken als algemeen directeur
van de Stichting Lek en IJssel. In deze functie verwelko-
men we hem met genoegen als een van de leden van
de PO-Raad.
Herbenoeming voorzitter
Het bestuur van de PO-Raad bestaat uit Kete Kervezee,
Wim Ludeke en Simone Walvisch. Op de algemene
ledenvergadering van 1 december wordt Kervezee
met applaus herbenoemd als voorzitter van de PO-
Raad. Kete Kervezee is voorzitter sinds de oprichting
van de PO-Raad en daardoor loopt haar termijn van
vier jaar op 1 januari 2012 af. Na haar herbenoeming
geeft ze in een interview op de website aan het goede
te willen behouden van wat de PO-Raad tot stand
heeft gebracht en aan de slag te gaan met de verbe-
terpunten. Denk aan een grotere zichtbaarheid van
activiteiten in het kader van belangenbehartiging en
meer lobby in politiek Den Haag. Dat zijn de punten
die de leden hebben aangegeven in de evaluatie van
vier jaar PO-Raad.
Slagvaardig bureauDe achtendertig medewerkers van het bureau van de
PO-Raad ondersteunen en adviseren het bestuur. ‘Slim
en slank’ is en blijft het motto van het bureau, maar
ook in 2011 groeit het bureau nog licht mee met de
groei van de vereniging. In 2011 is onder meer geïn-
18
De vereniging
4 van de PO-Raad. Ze volgt hiermee Geert ten Dam op,
die benoemd is tot voorzitter van de Onderwijsraad.
De adviesraad brengt in 2011 onder andere advies uit
over de wijze waarop scholen het eigenaarschap van
onderwijs, ontwikkeling en onderzoek kunnen verster-
ken, en over het leerrecht voor kinderen vanaf 2,5 jaar
in relatie tot de ontwikkeling van integrale kindcentra.
Algemene ledenvergaderingMinimaal twee keer per jaar organiseert de PO-Raad
een algemene ledenvergadering (ALV). De leden be-
spreken dan in elk geval het meerjaren beleidsplan en
de bijbehorende begroting. Ook stellen ze de contribu-
tie vast, benoemen bestuurders en leden van de Raad
van Toezicht en behandelen de jaarrekening en het
jaarverslag.
Bestuursakkoord
Tijdens de eerste ALV, op 9 juni, gaan de leden in ge-
sprek met minister Van Bijsterveldt. De schoolbesturen
willen met de minister meerjarige afspraken maken
over gedeelde ambities en de randvoorwaarden die
daarbij horen. Zij vragen ruimte en vertrouwen aan de
minister. De input van deze ALV leidt uiteindelijk mede
tot een nieuw bestuursakkoord, dat op 17 januari 2012
wordt ondertekend (zie hoofdstuk 1). Ook beslist de
ALV dat er een schoolleiderskamer wordt ingericht,
toegankelijk voor schoolleiders van organisaties die
zijn aangesloten bij de PO-Raad (zie hieronder bij
Thematische en regionale netwerken).
Benoemingen
Op 1 december is de tweede ALV. Hier lag een notitie
ter tafel ‘Evaluatie na 4 jaar PO-Raad’.
Ook gaan de leden er mee akkoord dat het bestuur
door gaat met het gesprek met de bewindslieden van
het ministerie van Onderwijs over een bestuursak-
koord. De ledenvergadering stemt in met de her-
benoeming van Kete Kervezee als voorzitter van de
PO-Raad en met de benoeming van André Rouvoet als
lid van de Raad van Toezicht.
Aansluiting PO-RaadOp 31 december 2011 heeft de PO-Raad 894 aange-
sloten schoolbesturen. Dit is 76 procent van het totale
aantal. Onze leden vertegenwoordigen:
• 1,5 miljoen leerlingen (91%)
• 169.220 medewerkers (90%)
• 6.753 scholen (90%)
Thematische en regionale netwerkenDe PO-Raad wil haar leden zoveel mogelijk betrekken
bij haar werkzaamheden. Buiten de ALV’s ontmoeten
deelnemende schoolbesturen elkaar in verschillende
netwerken. Deze netwerken spelen een belangrijke rol
bij de standpuntbepaling van het bestuur: leden ont-
moeten elkaar en vertegenwoordigers van het bestuur
en wisselen kennis en ervaring uit.
Stevige impuls
Op basis van de evaluatie van vier jaar PO-Raad trekt
het bestuur de conclusie dat het ledencontact een
stevige impuls verdient. Zeker in de regio. Als eerste
stap gaat het bestuur na hoe de bestaande regionale
netwerken beter kunnen worden benut. Ook wordt de
doelgroep van de eenpittersbijeenkomsten verbreed
naar ‘kleine schoolbesturen’.
Thema’s
Er zijn zes landelijke netwerken, georganiseerd rond de
volgende thema’s:
• bekostiging
• huisvesting
• krimp
• onderwijskwaliteit
• passend onderwijs
• professionalisering
De thematische bijeenkomsten vinden één of meer-
dere keren per jaar plaats, meestal bij de PO-Raad.
Daarnaast adviseert de arbeidsvoorwaardencommis-
sie het bestuur van de PO-Raad over de CAO en het
arbeidsvoorwaardenbeleid.
Schoolleiderskamer
Naast deze netwerken kent de PO-Raad een school-
leiderskamer. De schoolleiderskamer ziet in juni 2011
het licht, op verzoek van de ALV. De onderwijskundige
leiding bestaat naast schoolbestuurders immers ook
uit schoolleiders. Door deze laatste groep te betrekken
in een adviserende rol wil de PO-Raad de onderwijs-
kwaliteit verder verhogen. Er is veel belangstelling
19
De vereniging
4
voor deze schoolleiderskamer. Op een oproep aan de
leden om een schoolleider voor te dragen komen 130
reacties. Na zorgvuldige afweging, waarbij gelet wordt
op de diversiteit van de sector, worden dertig school-
leiders uitgekozen.
WebsiteBegin 2012 vernieuwen we de website van de PO-
Raad. De vormgeving krijgt een flinke ‘opfrisser’ en de
navigatie is verbeterd. De vereniging is prominenter in
beeld, zodat het laatste nieuws over activiteiten en bij-
eenkomsten sneller te vinden is. Een ander nieuwtje is
de rubriek standpunten, waarin alle nieuwsberichten,
persberichten en weblogs met standpunten van de
PO-Raad te vinden zijn. Deze verbeteringen zijn het re-
sultaat van een gebruikersonderzoek in 2010, waarna
we in 2011 ideeën en best practices uitwisselen met
collega’s, en webbouwer selecteren en de voorgestelde
veranderingen uitvoerig testen ten behoeve van een
soepele lancering in 2012.
Podium
De website vormt samen met de wekelijkse digitale
nieuwsbrief het belangrijkste communicatiemid-
del van de PO-Raad. In 2011 voegt de PO-Raad daar
een nieuw digitaal tijdschrift aan toe. In november
verschijnt de eerste editie van podium, dat vijf keer
per jaar gaat verschijnen. In podium vinden de leden
meningen, ideeën, problemen en oplossingen uit de
onderwijspraktijk. De webwinkel van de PO-Raad is on-
dergebracht bij Onderwijsuitgaven.nl. Leden kunnen
daar beschikbare publicaties bestellen.
InfodeskIn augustus 2010 nam de PO-Raad eigen medewer-
kers aan voor de infodesk. In 2011 vinden steeds meer
schoolbesturen hun weg naar de infodesk en de waar-
dering is hoog. Leden kunnen bij deze medewerkers
terecht met vragen op het gebied van arbeidsvoor-
waarden, personeelsbeleid, bekostiging, huisvesting en
de hoofdlijnen van het onderwijsbeleid. De infodesk
beschikt ook over juridische expertise met betrekking
tot de cao.
LedenvoordeelLeden van de PO-Raad kunnen gebruik maken van
collectiviteitsvoordelen. Drie aanbieders bieden kor-
tingen op verzekeringen en personeelsvoorzieningen.
Via de website van de PO-Raad is het actuele aanbod
van ledenvoordelen te vinden. Begin 2012 voegen we
een vierde aanbieder toe, die besturen kan helpen te
besparen op inkoop.
ToolboxOp de website van de PO-Raad zijn verschillende
instrumenten te vinden. Schoolbesturen kunnen
deze gebruiken ter ondersteuning van hun dagelijkse
werk. In 2009 is gestart met de toolbox voor financi-
ele bedrijfsvoering. In 2010 en 2011 zijn deze verder
gevuld met rekenprogramma’s. De toolbox financiële
bedrijfsvoering bevat bijvoorbeeld 23 modellen – zoals
Londo (V)SO en meerjaarbegroting FPE – die jaarlijks
worden bijgewerkt en uitgebreid. Leden raadplegen
de toolbox veelvuldig. In 2011 ontwikkelt de PO-Raad
een instrumentarium Passend onderwijs: een reeks
brochures, tools, checklists en goede voorbeelden, die
de invoering van Passend onderwijs ondersteunen.
Ook is de PO-Raad via het Convenant Gezond Gewicht
betrokken bij de ontwikkeling van de toolkit ‘Ouder-
betrokkenheid en gezond gewicht’. Deze instrumenten
vragen continu onderhoud en worden ook in 2012
verder ontwikkeld.
20
De vereniging
4 Tot slotDe sector primair onderwijs is in rap tempo volwassen
geworden: Schoolbesturen krijgen steeds meer ruimte
om de goede dingen te doen. De randvoorwaarden
moeten dan wel aanwezig zijn. Om dat te bereiken
geeft de PO-Raad ondersteuning. De PO-Raad blijft
zich inzetten voor de beste toekomst voor elke leer-
ling: Goed onderwijs voor elk kind.
21
Colofon
Dit is een uitgave van de PO-Raad
Postadres:
Postbus 85246
3508 AE Utrecht
Bezoekadres:
Varrolaan 60
3584 BW Utrecht
T (030) 31 00 933
W www.poraad.nl
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,
overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaan-
de schriftelijke toestemming van de PO-Raad.
Mei 2012
Tekstproductie en redactie
Ravestein & Zwart, Nijmegen
Vormgeving
Lauwers-C, Nijmegen
Fotografie
Rob Nelisse, Hedel