Jaarverslag 2011

2

Inhoud

Belangen en bondgenoten 4

Kwaliteit staat voorop 8

Voorwaarden voor goed onderwijs 12

Vereniging van schoolbesturen 16

2

3

4

11

3

Voorwoord

Dit is de uitgebreide, digitale versie van het jaarverslag

van de PO-Raad. Door deze digitale vorm kunnen we u

door middel van links in de tekst makkelijk verwijzen

naar meer informatie. We hebben ook een compacte

versie die als brochure beschikbaar is. Het jaarverslag

is traditioneel een terugblik, maar in deze brochure

koppelen we deze terugblik graag aan het heden en

de toekomst. Het roerige jaar 2011 leent zich daar

uitstekend voor.

Het jaar gaat heftig van start met acties tegen de

bezuinigingen op Passend onderwijs. De hele sector

laat van zich horen middels een grote manifestatie,

een petitie en vele lokale acties. Inmiddels stelt de

PO-Raad verheugd vast dat de bezuiniging op Passend

onderwijs helemaal geschrapt wordt.

De PO-Raad en haar leden hebben hoge ambities op

het gebied van verhoging van de onderwijsopbreng-

sten en versterking van de professionaliteit. Daartoe

sluiten we een bestuursakkoord met de bewindslie-

den van OCW. Het akkoord geeft de schoolbesturen

ruimte en vertrouwen om eigen keuzes te maken in

het versterken van de kwaliteit en zich vervolgens

daarover te verantwoorden. OCW stel financiële

middelen beschikbaar in een prestatiebox. Met dit

bestuursakkoord toont de PO-Raad zich de gezag-

hebbende belangenbehartiger van de sector primair

onderwijs. Ook door het uitbreiden en verbeteren van

de lobby-activiteiten en communicatiekanalen kunnen

we de belangen van onze leden nog beter behartigen

én zichtbaarder maken: een verbeterde website en de

lancering van het digitale magazine podium krijgen

een hoge waardering.

In deze economisch turbulente tijden moeten we er

extra alert op zijn dat de kwaliteit voor het onderwijs

altijd voorop blijft staan. Daarmee zijn niet alleen de

leerlingen van onze scholen gebaat, maar ook de toe-

komst van ons land. Daarom blijven wij ons inzetten

voor goed onderwijs voor elk kind.

Het bestuur van de PO-Raad

Kete Kervezee, voorzitter

Simone Walvisch

Wim Ludeke

4

1 Belangenbehartiging en bondgenoten

5

Belangenbehartiging en bondgenoten

12011 staat in het teken van acties tegen de voorgenomen bezuinigin-

gen op Passend onderwijs. Onze lobby in Den Haag werpt zichtbaar

vruchten af. Niet alleen wat Passend onderwijs betreft. Onze invloed

is eveneens zichtbaar in het aangepaste wetsvoorstel Toetsing in het

primair onderwijs. Het is ook het jaar waarin de PO-Raad aan een

bestuursakkoord werkt met het ministerie van Onderwijs, Cultuur en

Wetenschap. In januari 2012 ondertekenen beide partijen dit akkoord.

De sector

gen, JA voor Passend onderwijs’ en waarin nauw wordt

samengewerkt met de vakbonden en de ouderorga-

nisaties. Op 9 februari laten 11.000 mensen hun stem

horen tijdens een manifestatie in Nieuwegein. De

PO-Raad initieert daarnaast – samen met de andere

organisaties - een petitie. In een paar weken tijd levert

dit een recordaantal van 160.000 handtekeningen op

tegen de korting op zorgleerlingen. Ondertussen gaan

talloze verontwaardigde brieven van ouders, bestuur-

ders en leerkrachten richting Den Haag. In landelijke

en lokale media verschijnen tientallen berichten en

artikelen. Het resultaat is dat minister Van Bijsterveldt

half april 2011 laat weten de bezuinigingen een jaar uit

te stellen en vervolgens geleidelijker in te voeren. Op

26 april 2012 heeft de Tweede Kamer het Stabiliteits-

programma Nederland aangenomen, waarin de bezui-

niging op Passend onderwijs wordt teruggedraaid. De

gezamenlijke acties bewijzen dat het onderwijsveld

inhoudelijk op een lijn zit en dat samenwerken goede

resultaten oplevert.

Op weg naar een bestuursakkoordDe PO-Raad blijft strijden tegen de stapeling van

bezuinigingen, maar wil ook vooruitkijken en haar

ambities verwezenlijken. Op verzoek van de leden

werkt de PO-Raad sinds de zomer van 2011 aan een

bestuursakkoord tussen het primair onderwijs en de

bewindslieden van het ministerie van OCW. Met het

vastleggen van een aantal heldere afspraken willen

schoolbesturen ruimte en vertrouwen krijgen. Het

directe doel van het bestuursakkoord is verhoging van

de onderwijsopbrengsten en het vergroten van de

professionaliteit van leraren, schoolleiders en bestu-

ren. Schoolbesturen kunnen hier naar eigen inzicht

invulling aan geven waarbij de verantwoording is

opgenomen in de bestaande verantwoordingsplicht:

Elk Nederlands kind bezoekt het primair onderwijs.

Deze periode van vier tot en met twaalf jaar vormt het

fundament onder de verdere (school)loopbaan. Onze

sector is omvangrijk en divers: zo kunnen we tege-

moetkomen aan verschillen en wensen.

Het aantal leerlingen in het primair onderwijs loopt

in 2011 iets terug: van 1,66 miljoen kinderen in 2010

naar 1,65 miljoen in 2011. Dit zijn leerlingen die naar

het reguliere basisonderwijs of het speciaal (basis)

onderwijs gaan. Naar scholen die midden in een wijk,

buurt of dorp staan. Ze vervullen stuk voor stuk een

belangrijke functie: behalve onderwijsinstellingen zijn

het ontmoetingsplaatsen voor de buurt waar vaak

mooie activiteiten plaatsvinden.

Op één basisschool zitten gemiddeld 224 kinderen.

In totaal zijn er 7.480 scholen waarvan 6.848 in het

basisonderwijs, 308 in het speciaal basisonderwijs en

324 in het speciaal onderwijs. Er zijn 1.180 schoolbe-

sturen van verschillende omvang en op verschillende

grondslagen.

Het is de ambitie van de PO-Raad om de belangen

van alle schoolbesturen in het primair onderwijs te

behartigen. Op 31 december 2011 is 76 procent van de

schoolbesturen in het primair onderwijs aangesloten

bij de PO-Raad, een ledengroei van ruim 2,5 procent.

Gewogen naar het aantal personeelsleden vertegen-

woordigt de PO-Raad 90 procent van de sector primair

onderwijs. Met deze groei is onze representativiteit

verder versterkt en kunnen we namens de schoolbe-

sturen een stevig geluid laten horen.

Acties tegen bezuinigingenIn januari 2011 kondigt de PO-Raad een reeks acties

aan tegen de voorgenomen bezuinigingen op Passend

onderwijs. Een ‘stormachtig’ begin van het jaar dat

geheel in het teken staat van ‘NEE tegen bezuinigin-

6

Belangenbehartiging en bondgenoten

1 zo’n 150 miljoen per jaar gaat in een prestatiebox naar

schoolbesturen. Hiermee is een belangrijke doelstel-

ling van de PO-Raad gerealiseerd: de erkenning dat

schoolbesturen de ruimte en de middelen moeten

krijgen om hun werk goed te kunnen doen.

Groot dilemma op weg naar een bestuursakkoord is

de voorgenomen bezuiniging op Passend onderwijs.

De sector wil wel een bestuursakkoord sluiten, maar

tekent daarbij aan zich te blijven verzetten tegen de

bezuinigingen op Passend onderwijs.

Op 17 januari 2012 wordt het bestuursakkoord onder-

tekend. En daarmee komt het realiseren van ambities

uit ons manifest In tien jaar naar de top een stapje

dichterbij. Samen met de Code Goed bestuur primair

onderwijs blijft dit manifest ons kompas in deze roe-

rige tijden.

Bondgenootschappen en alliantiesDe PO-Raad werkt binnen en buiten de sector intensief

samen om haar doelen te bereiken. Zo is de PO-Raad

een van de KIA-partners (Kennis en Innovatie Agenda,

voorheen Kennis Investeringsagenda). Doelstelling:

Nederland in de wereldtop 5 van kennissamenlevin-

gen. De eerste voortgangsrapportage (KIA Foto 2011)

laat zien dat er nog veel werk aan de winkel is. Sterker

nog: Nederland verliest op sommige punten terrein.

Zo stelt KIA vast dat we achterblijven wat de professi-

onalisering van leraren betreft. Samenwerking met de

HBO-raad is hier van belang: er zijn al afspraken over

de bijdrage die Pabo’s leveren aan opbrengstgericht

werken (zie hoofdstuk 2).

Van primair naar voortgezet onderwijs

De overgang van primair naar voortgezet onderwijs

blijft een belangrijk onderwerp dat de PO-Raad samen

met de VO-raad oppakt. Onder meer door de verant-

woordelijkheid te dragen voor de ontwikkeling en

invoering van de Overstapservice Onderwijs (ELD/

OSO). Later in 2011 wordt ELD/OSO ondergebracht in

de stichting SchoolInfo, ook een samenwerkingspro-

ject van de VO-raad en de PO-Raad. Deze stichting wil

vragen en wensen van schoolbesturen rond informa-

tievoorziening en ict beter afstemmen op beleid en

uitvoering. En – waar nodig – centrale voorzieningen

in stand houden. Denk aan Vensters primair onderwijs,

waarmee scholen en schoolbesturen hun gegevens op

een breed toegankelijke manier kunnen gaan presen-

teren (zie hoofdstuk 3).

Samen met Vereniging Nederlandse Gemeenten

(VNG), VO-raad, MBO Raad en MOgroep is de PO-

Raad ook in 2011 weer nauw betrokken bij de Lokale

Educatieve Agenda (LEA). Hierin komen gemeenten,

schoolbesturen en overige partners tot gezamenlijke

afspraken over het onderwijs- en jeugdbeleid op

lokaal niveau.

Jeugdzorg

Het thema Passend onderwijs heeft een enorme reik-

wijdte. De PO-Raad heeft contact over dit onderwerp

met de VO-raad, de MBO Raad en de AOC Raad. Maar

ook met vakbonden, ouderorganisaties. Ook in de

jeugdzorg zijn grote landelijke ontwikkelingen. In dat

verband overlegt de PO-Raad met VNG en organisaties

uit de (jeugd)zorg.

School en omgeving

De PO-Raad is medeondertekenaar van het Conve-

nant Gezond Gewicht. Het convenant bestaat uit vier

deelconvenanten: werk, school, vrije tijd en Jongeren

op Gezond Gewicht (JOGG). Juni 2011 verschijnt

een position paper van het deelconvenant school

met daaronder de handtekeningen van vertegen-

woordigers van betrokken partijen. Ook de PO-Raad

onderschrijft de uitgewerkte doelstellingen in het stuk

waarin medewerking wordt gevraagd van het Rijk,

scholen, gemeenten en politiek.

7

Belangenbehartiging en bondgenoten

1

LobbyDe geïntensiveerde lobbyactiviteiten werpen steeds

meer vruchten af. Kamerleden pakken thema’s op die

de PO-Raad inbrengt, zo blijkt uit de Kamervragen

die ze stellen. Fractiemedewerkers van de Tweede

Kamerleden benaderen de PO-Raad voor informatie

over belangrijke onderwerpen. Ook voor de minister

van OCW zijn we dé gesprekspartner voor het primair

onderwijs. Deze directe of indirecte inbreng is voor de

PO-Raad herkenbaar, maar voor onze leden niet altijd

even zichtbaar.

Dankzij de invloed die de PO-Raad in Den Haag heeft

uitgeoefend is het wetsvoorstel Toetsing in het primair

onderwijs op twee belangrijke punten aangepast.

Scholen krijgen meer tijd om de verplichte eindtoets

in te voeren. En tegelijkertijd zijn scholen verplicht om

te gaan werken met een leerlingvolgsysteem. Voor de

invoering hiervan krijgen ze voldoende tijd. Januari

2012 stuurt de minister het aangepaste wetsvoorstel

naar de Tweede Kamer.

Door de lobby van de PO-Raad hebben Kamerleden

verschillende onderwerpen naar voren gebracht: de

problemen rond de bekostiging van de onderwijs-

huisvesting, en de vraag naar de doelmatigheid van de

verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds voor

een goed verzuimbeleid. Ook is de wet aangenomen

die de doordecentralisatie van de primaire arbeids-

voorwaarden regelt. Een belangrijke voorwaarde om

goed werkgeverschap in de sector mogelijk te maken.

Het lukt de PO-Raad de sector met één mond te laten

spreken, tijdens de acties tegen de bezuinigingen.

Dat is zeker een hoogtepunt in 2011: de invloed op de

media en de politiek is groot. Passend onderwijs is zelfs

een item in de verkiezingscampagne van maart 2011

en in het afsluitende debat aan de vooravond van de

provinciale statenverkiezingen.

Lobbyen gebeurt achter de schermen en het effect

daarvan is lastig te meten. De politieke en maatschap-

pelijke lobby is een van de kerntaken van de PO-Raad.

Uit een evaluatie onder onze leden blijkt 97 procent

de lobby ontzettend belangrijk vindt. Een deel van de

leden vindt dat het nog krachtiger en hoorbaarder

moet. De PO-Raad werkt hier hard aan. In de nabije

toekomst wil de PO-Raad leidend zijn in debatten over

alle relevante thema’s die het primair onderwijs raken.

In de loop van 2011 steekt de PO-Raad steeds meer

tijd in lobbywerk.

PR en mediaHet primair onderwijs krijgt in 2011 veel media-

aandacht. Niet alleen het thema Passend onderwijs,

maar ook – in bredere zin – de bezuinigingen op het

primair onderwijs. En er zijn meer onderwerpen die de

aandacht van de media krijgen. Onze voorzitter Kete

Kervezee wordt in het Radio 1 journaal bevraagd over

de Cito-eindtoets. Huisvesting, krimp en grote klassen

zijn andere thema’s die de media oppikt. De PO-Raad

draagt hier op verschillende manieren aan bij. We

lanceren in 2011 een nieuw blad, podium, en sturen

regelmatig persberichten over uiteenlopende onder-

werpen. We maken effectief gebruik van sociale media

(zoals Twitter) en zetten onze website maximaal in.

Uiteraard heeft de PO-Raad ook directe lijntjes met de

pers. Dit resulteert in artikelen en interviews in kranten

en vakbladen.

Begin 2012 is Kete Kervezee op Radio 1 te horen over

het bereiken van het bestuursakkoord. Maar ook te

zien bij Hart van Nederland, RTL Nieuws en Pauw &

Witteman. Ze reageert in deze programma’s op het

SCP-rapport Waar voor ons belastinggeld. Ook ex-

terne optredens bij conferenties van stakeholders en

deelname aan rondetafelgesprekken versterken de

aanwezigheid van de PO-Raad in het veld.

8

2 Kwaliteit staat voorop

9

Kwaliteit staat voorop

2De afgelopen jaren heeft het primair onderwijs hard gewerkt aan

hogere opbrengsten van het onderwijs. Met succes. Andere belangrijke

thema’s zijn: de verdere afname van het aantal zeer zwakke scholen en

een soepele overgang van het primair naar het voortgezet onderwijs.

voor tussentijdse toetsen die laten zien waar de leer-

ling staat: de referentieniveaus zijn ingevoerd, maar

deze toetsen zijn er nog niet. De PO-Raad brengt dit

punt herhaaldelijk onder de aandacht. Met name bij

het in 2011 bekendmaken van het wetsvoorstel Toet-

sing in het primair onderwijs. Als scholen pas in groep 8

zicht krijgen op de prestaties van leerlingen in relatie

tot de referentieniveaus, is dit te laat.

Overgang van primair naar voortgezet onderwijsOp initiatief van de PO-Raad, VO-raad, AVS en Cito

hebben in 2010 kinderen in verschillende regio’s de

Cito-eindtoets zes weken later gemaakt. Een later

tijdstip levert meer effectieve leertijd op en daarmee

een soepelere overgang van de basisschool naar het

voortgezet onderwijs. Om er achter te komen of dit

daadwerkelijk zo is, onderzochten het Kohnstamm

Instituut en het ITS wat de effecten hiervan zijn. Minis-

ter Van Bijsterveldt staat positief tegenover een latere

afname van de eindtoets, zo laat ze begin 2011 weten.

Ze stelt voor om de eindtoets af te nemen tussen half

april en half mei. Dit legt ze neer in het wetsvoorstel

Toetsing in het primair onderwijs. Het neveneffect van

een latere afname van de Cito-eindtoets is dat het

schooladvies voor het voortgezet onderwijs de waarde

krijgt die het verdient. Dat is voor de achterban van de

PO-Raad een belangrijk punt.

Toetsen als hulpmiddel

Het wetsvoorstel wordt in maart 2011 openbaar. Het

behelst een invoering van een verplichte centrale eind-

toets voor taal en rekenen in het primair onderwijs.

Daarnaast is het bedoeling dat alle basisscholen gaan

werken met een leerling- en onderwijsvolgsysteem

(lovs). Het advies van de PO-Raad, VO-raad en AVS over

latere toetsing heeft Van Bijsterveldt in het wetsvoor-

Taal en rekenenAfgelopen jaren heeft het primair onderwijs veel

energie gestoken in het verbeteren van het taal- en

rekenonderwijs. Die inspanningen werpen vruchten af.

In mei 2011 kan de PO-Raad vaststellen dat de resul-

taten op het gebied van begrijpend lezen en rekenen

zijn verbeterd. Dit blijkt uit onderzoek van de Inspectie

onder basisscholen die deelnemen aan de taal- en

rekenverbetertrajecten. Uit het peilingsonderzoek van

Cito blijkt dat leerlingen in groep 5 beter zijn gewor-

den in rekenen en wiskunde. Het taal- en rekenniveau

van leerlingen in groep 8 is eveneens gestegen.

De PO-Raad ondersteunt de schoolbesturen hier zo-

veel mogelijk bij. We praten mee over onderwijsbeleid,

zorgen voor verbetertrajecten en verspreiden goede

voorbeelden. Dit laatste gebeurt via allescholeninbe-

weging.nl. Hier kunnen scholen ook met vouchers on-

dersteuning bij reken- en taalexperts aanvragen. Eind

2011 komt er een einde aan dit project. Ook aan de

inzet van het Projectbureau Kwaliteit – onder de vlag

van de PO-Raad – komt per juli 2012 een einde. Het is

niet de primaire taak van de PO-Raad om uitvoering te

geven aan onderwijsverbeterprojecten. De opbreng-

sten van deze projecten worden geborgd: School-

aanzet.nl plus de daarbij horende content blijft wel

bestaan. De verantwoordelijkheid voor de uitvoerings-

organisatie van het beleid ligt bij het ministerie van

OCW. Het ministerie heeft het Platform Bèta Techniek

gevraagd de uitvoeringsorganisatie op zich te nemen.

Onder de vlag School aan Zet worden de werkzaamhe-

den overgenomen.

Ontwikkeling meten

Punt van aandacht blijven de referentieniveaus taal en

rekenen, ingevoerd op 1 augustus 2010. Volgens de

PO-Raad een mooi instrument om opbrengstgericht

werken te ondersteunen. In 2011 pleit de PO-Raad

10

Kwaliteit staat voorop

2 stel overgenomen. De PO-Raad reageert in een brief

op het ontwerpwetsvoorstel. Ons uitgangspunt is en

blijft een optimaal onderwijsleerproces. Toetsen zijn

een hulpmiddel bij opbrengstgericht werken en stel-

len de leerkracht in staat om ontwikkelingen – leer-

ling, klas, school – te volgen. Dit uitgangspunt komt

mogelijk in gevaar bij het wettelijk vastleggen van

toetsmomenten. Toetsen is immers geen doel op zich.

Wat het lovs betreft is de PO-Raad positief: het gebruik

daarvan komt de kwaliteit van het onderwijs zeker ten

goede. Het draagt bij aan opbrengstgericht werken.

Zo’n 95 procent van de scholen werkt overigens al

met een lovs. De PO-Raad is geen voorstander van de

koppeling van toetsuitslagen en een predicaat ‘goed

presterende school’ of – nog een stap verder – pres-

tatiebeloning. Op 31 januari 2012 stuurt de minister

haar wetsvoorstel naar de Tweede Kamer. Ook hierop

reageert de PO-Raad.

Opbrengstgericht leiderschapEen van de voorwaarden voor hogere onderwijsop-

brengsten, naast het versterken van de kwaliteit van

de leraar, is opbrengstgericht leiderschap en professi-

onalisering van schoolleiders. De PO-Raad organiseert

samen met de AVS regionale bijeenkomsten en een

grote landelijk conferentie rond het thema Opbrengst-

gericht leiderschap.

Daarnaast steunt de PO-Raad in 2011 een onderzoeks-

project van de drie Landelijke Pedagogische Centra

(APS, CPS en KPC Groep). De onderzoeksvraag is: welke

vormen van bestuurlijk handelen kunnen besturen

inzetten om een opbrengstgerichte cultuur in scholen

te stimuleren dan wel te versterken? Het doel van het

project is het ontwikkelen van kennis en instrumenten

waarmee schoolbesturen sturing kunnen geven aan

de opbrengstgerichte cultuur in de school.

ExcellentieElk kind verdient uitdagend en goed onderwijs.

Daarom start – vanuit het project Scholen voor Mor-

gen – in 2008 het stimuleringsprogramma Excellentie

in het basisonderwijs gericht op cognitief toptalent. De

PO-Raad draagt hier aan bij door de kennis – opge-

daan in de vele projecten – te delen en een aantal

conferenties te organiseren. Zo ook in 2011, het laatste

jaar dat het excellentieprogramma draait. In de loop

van 2012 wordt duidelijk wat het programma precies

heeft opgeleverd.

De sector wil zich blijven inzetten voor hoogbegaafde

leerlingen. Ook de minister wil hier in blijven inves-

teren zo blijkt uit het actieplan Beter presteren. Van

Bijsterveldt wil de leerprestaties van de ‘20%-best pres-

terende leerlingen’ verhogen. De precieze invulling van

de plannen is nog niet bekend.

Zeer zwakke scholenHet programma Goed worden en goed blijven draait nu

drie jaar en het resultaat mag er zijn. Het aantal zeer

zwakke scholen blijft afnemen. In 2010 was het nog

1,5 procent. In 2011 daalt dit aantal naar minder dan 1

procent: de teller staat nu op 35 van de 7.251 scholen.

In 2011 krijgt de PO-Raad groen licht voor de voortzet-

ting van het project. De PO-Raad blijft schoolbesturen

via het project Goed worden en goed blijven in elk

geval de komende twee schooljaren op verschillende

manieren ondersteunen.

Als een school het predicaat zeer zwak krijgt, kan het

betreffende schoolbestuur een beroep doen op het

analyseteam van de PO-Raad. Dit is een groep ervaren

10

11

Kwaliteit staat voorop

2deskundigen die verder kijkt dan het Inspectierapport,

en daartoe een nadere analyse van de schoolsituatie

maakt. Deze analyse biedt het schoolbestuur en de

betreffende school concrete aanknopingspunten om

werk te maken van de noodzakelijke verbeteringen.

Het inschakelen van het analyseteam kan ook al in een

eerder stadium, als de school zeer zwak dreigt te wor-

den. Daarnaast valt de mogelijkheid tot een bestuurs-

audit en de inzet van de Vliegende Brigade binnen het

project Goed worden en goed blijven. Laatstgenoemde

project valt met ingang van 2011 helemaal onder de

verantwoordelijkheid van de PO-Raad.

Nieuw in 2011 is Connect. Dit instrument ontwikkelde

de PO-Raad in samenwerking met het Verwey-Jonker

Instituut. Scholen kunnen hiermee de maatschappe-

lijke problemen die mogelijk spelen onderzoeken en

analyseren. De thuissituatie kan van grote invloed zijn

op schoolprestaties van kinderen. De uitkomsten van

de analyse kunnen scholen gebruiken in hun overleg

met de partners in de Lokale Educatieve Agenda en zo

tot een bredere aanpak van de problematiek komen.

Onderzoek en ontwikkelingDe PO-Raad krijgt in 2011 voor het laatst de beschik-

king over de middelen voor onderzoek en ontwikke-

ling. We spelen een faciliterende rol bij de verdeling

daarvan. Een onafhankelijke beoordelingscommissie

toetst en beoordeelt de ingediende voorstellen. In

2011 dienen tachtig schoolbesturen een aanvraag

in. Hiervan honoreert de beoordelingscommissie er

dertien.

De PO-Raad vindt dat deze zogeheten vrijgevallen

SLOA-middelen de onderzoek- en ontwikkelfunctie

van scholen moeten versterken. Dat kan via praktijk-

gericht, wetenschappelijk onderzoek. Onderzoek waar

scholen behoefte aan hebben en waar ze eigenaar van

zijn. Het kabinet schrapt vanaf 2012 de vrijvallende

SLOA-middelen. De PO-Raad heeft zich hiertegen

verzet: met de SLOA-middelen was het mogelijk het

eigenaarschap van schoolbesturen en scholen bij

onderwijsontwikkeling te versterken. Die mogelijkheid

valt nu weg.

OuderbetrokkenheidIn december 2011 krijgt het onderwerp ouderbetrok-

kenheid veel politieke aandacht. Aanleiding is de brief

van Van Bijsterveldt aan de Tweede Kamer waarin ze

haar plannen bekendmaakt. Plannen die de betrokken-

heid van ouders bij het leren van hun kind moeten ver-

groten. De PO-Raad steunt het streven van de minister

om ouders maximaal te betrekken bij het onderwijs.

Het komt de leerprestaties en de maatschappelijke

ontwikkeling van leerlingen ten goede. De PO-Raad wil

samenwerken met de landelijke ouderorganisaties om

afspraken tussen scholen en ouders te versterken en

de ouderbetrokkenheid te vergroten.

12

3 Voorwaarden voor goed onderwijs

13

Voorwaarden voor goed onderwijs

3De PO-Raad blijft zich onverminderd inzetten voor goed onderwijs en

de voorwaarden waaronder goed onderwijs gerealiseerd kan worden.

Een centrale voorwaarde is goed bestuur. De PO-Raad zet in op de

versterking van de kwaliteit van schoolbesturen. Het schoolbestuur

is verantwoordelijk voor de onderwijskwaliteit, onder andere door de

juiste inzet van mensen en middelen.

financieel management. Behalve deskundigheidspro-

fielen kunnen schoolbesturen putten uit verzamelde

praktijkverhalen die de koppeling laten zien tussen

doelen en inzet van financiële middelen. Alle infor-

matie en ontwikkelingen – scholing, conferenties,

artikelen, voorbeelden, instrumenten enzovoort – zijn

te vinden op de website van het project.

Vensters primair onderwijsEen belangrijke voorwaarde voor goed bestuur is

de informatievoorziening. Hoe komen we aan de

kengetallen die de basis vormen van goed beleid?

Eind september 2011 wordt bekend dat er budget is

voor de ontwikkeling van Vensters primair onderwijs.

Januari 2012 start de PO-Raad met het project. Doel:

scholen en schoolbesturen presenteren hun gegevens

op een breed toegankelijke manier. Aan de sector,

maar ook aan individuele besturen, scholen en ouders.

De PO-Raad gaat bij de ontwikkeling van Vensters

primair onderwijs nauw samenwerken met haar leden

en aansluiten bij de Vensters voor Verantwoording van

de VO-raad. Vensters primair onderwijs past helemaal

binnen de stichting SchoolInfo (zie hoofdstuk 1) die de

PO-Raad en de VO-raad in 2011 oprichten.

ArbeidsvoorwaardenBij goed bestuur hoort ook goed werkgeverschap. De

PO-Raad behartigt de belangen van de werkgevers

in het primair onderwijs, een van onze hoofdtaken.

De onderhandelingen over een nieuwe cao voor de

secundaire arbeidsvoorwaarden starten in november

2010. De doelstelling was om uiterlijk in het eerste

kwartaal van 2011 de onderhandelingen af te sluiten.

Dat gebeurt inderdaad: maart 2011 worden de ge-

sprekken afgerond, zonder resultaat, want de oude cao

blijft van kracht. De oorzaken zijn divers. De voornaam-

ste is dat er geen enkele financiële ruimte is om te

Code Goed bestuurDe ledenvergadering van de PO-Raad heeft de Code

Goed bestuur primair onderwijs vastgesteld. De wet

Goed onderwijs en goed bestuur vraagt aan de sector-

raden om een Code Goed bestuur op te stellen. Als

schoolbesturen de Code Goed bestuur primair on-

derwijs goed invoeren, draagt dat bij aan de kwaliteit

van het bestuur in de sector. In 2011 organiseert de

PO-Raad werkconferenties waarin schoolbesturen hun

kennis en ervaring kunnen delen. In 2011 start ook een

pilot met proefvisitaties. Dit zijn collegiale visitaties

– schoolbesturen bezoeken schoolbesturen – waar-

bij de betrokken schoolbesturen reflecteren op hun

eigen bestuurlijk handelen en ook leren van elkaar. De

resultaten van de visitaties volgen in 2012, bij de werk-

conferentie rond de Code Goed bestuur. De PO-Raad

organiseert deze conferenties.

Project Eerst kiezen, dan delen

Een van de aspecten van Goed bestuur is het doel-

matig en beleidsrijk omgaan met de financiën. In

2011 start de PO-Raad met het driejarige project Eerst

kiezen, dan delen. Centraal in dit project staat de kop-

peling tussen onderwijskundig en financieel beleid. De

PO-Raad ondersteunt scholen de komende jaren op

verschillende manieren. Bijvoorbeeld met de organisa-

tie van startconferenties. Deze conferenties in Almere,

Eindhoven en Utrecht worden goed bezocht en de

deelnemers geven positieve feedback.

De PO-Raad organiseert niet alleen activiteiten, maar

vervult ook een verbindende rol door bijvoorbeeld

externe producten en diensten bij elkaar te brengen

op een digitaal marktplein. We coördineren scholing

die profielorganisaties uitvoeren. In november 2011

verschijnen er deskundigheidsprofielen voor verschil-

lende rollen in de schoolorganisatie; Ernst & Young

ontwikkelt ze in opdracht van de PO-Raad. Doel: goed

14

Voorwaarden voor goed onderwijs

3 onderhandelen. De cumulatie van bezuinigingen en

de inzet van het kabinet van een (meerjarige) nullijn

beperken de totstandkoming van een cao.

Decentralisatie primaire arbeidsvoorwaarden

De PO-Raad wil graag onderhandelen over het hele

pakket arbeidsvoorwaarden, omdat dit voor alle

partijen meer oplevert: een vollediger arbeidsvoor-

waardenpakket met meer ruimte voor maatwerk. Dit

vraagt om decentralisatie van de primaire arbeids-

voorwaarden. Hierover onderhandelt de minister van

Onderwijs nu nog direct met de vakbonden. Oktober

2011 gaat de Tweede Kamer – eindelijk – akkoord met

het wetsvoorstel over de decentralisatie. Maar pas als

er weer loonruimte is, treedt de wet in werking.

FunctiemixMet de start van de invoering van de functiemix in

2010 hebben leerkrachten in het primair onderwijs

een breder loopbaanperspectief. Ze worden uitge-

daagd tot ontwikkeling. Een mooi instrument voor

functiedifferentiatie. De PO-Raad ondersteunt de

invoering ervan op verschillende manieren. Zo hebben

we een gratis instrument ontwikkeld waarmee school-

besturen de financiële gevolgen van de functiemix per

school/bestuur kunnen berekenen. Halverwege 2011

blijkt uit de voortgangsrapportage van het ministerie

dat het streefdoel van 8 procent leraren in een LB-

functie bijna gehaald is.

Mobiliteit De bezuinigingen op Passend onderwijs hebben grote

impact op het personeelsbestand: ruim 5.000 mensen

dreigen hun baan te verliezen. Sectorraden, vakbon-

den en het ministerie van OCW sluiten in december

2011 een convenant om het mobiliteitsbeleid te

faciliteren en te ondersteunen. Hiervoor is in totaal 60

miljoen euro beschikbaar. De inzet van de PO-Raad is

om het aantal gedwongen ontslagen waar mogelijk te

beperken en maximaal in te zetten op behoud van ex-

pertise . De sectororganisaties (waaronder de PO-Raad)

en de samenwerkingsverbanden Passend onderwijs

maken afspraken zodat zoveel mogelijk mensen van

werk naar werk kunnen.

HuisvestingScholen financieren hun huisvesting gedeeltelijk via de

lumpsum (de binnenkant). Daarnaast is de gemeente

verantwoordelijk voor het onderhoud aan de buiten-

kant , nieuwbouw, uitbreiding en tijdelijke huisves-

ting, enzovoort. Wettelijk gezien heeft de gemeente

zorgplicht voor de huisvesting van scholen en moet

ze dit betalen uit het gemeentefonds. Volgens de PO-

Raad kan deze financiering van huisvesting een stuk

beter als scholen kunnen kiezen: zelf de regie of goede

sluitende afspraken met de gemeente. De noodzaak

is groot, want de kwaliteit van de gebouwen is in veel

gevallen dramatisch slecht. Het binnenmilieu is vaak

niet goed, soms is er nog asbest in schoolgebouwen

verwerkt en de gemiddelde leeftijd van de gebouwen

is 35 jaar. De PO-Raad is zeer actief in het aan de orde

stellen van deze problematiek bij het ministerie van

OCW, de Tweede Kamer, VNG en andere organisaties.

15

Voorwaarden voor goed onderwijs

3

Draagvlakonderzoek

In mei 2011 organiseert de PO-Raad samen met de

VO-raad en AVS een debat over de financiering van

de schoolhuisvesting. Directe aanleiding: gemeenten

geven jaarlijks 380 miljoen euro voor de huisvesting

van scholen uit aan iets anders. Aanwezigen zijn het

eens over de ernst van het probleem. Het ministerie

van OCW voert in november 2011 een draagvlakon-

derzoek uit onder scholen en gemeenten. Hoe kijken

ze aan tegen decentralisatie van buitenonderhoud?

Maar ook: wat moeten de randvoorwaarden zijn bij

decentralisatie? In november blijkt een meerderheid

van de Tweede Kamer voor deze decentralisatie te zijn.

Het dossier is nog lang niet gesloten, maar we hebben

wel flinke vooruitgang geboekt.

Servicecentrum Scholenbouw

De behoefte aan kennis over huisvesting blijft onver-

minderd groot. Zowel bij gemeenten als bij school-

besturen. Het Servicecentrum Scholenbouw (SCS)

voorziet in die behoefte. Helaas besluit het ministerie

van OCW in mei 2011 dit kenniscentrum vanaf 1 janu-

ari 2012 niet meer te subsidiëren. De PO-Raad betreurt

dit besluit en gaat samen met de VNG en de VO-raad

onderzoeken hoe het kenniscentrum toch kan blijven

bestaan. Dit onderzoek levert een positief resultaat op:

begin 2012 is duidelijk dat er een nieuw kenniscen-

trum komt. Een samenwerkingsverband van Waar-

borgfonds Kinderopvang in Eindhoven, VNG, VO-raad

en PO-Raad dat per 1 april 2012 van start gaat.

Eigen risico bij ziekteverzuim De PO-Raad maakt zich sterk voor de afschaffing van

verplichte aansluiting bij het Vervangingsfonds. Dit

fonds betaalt de kosten voor vervangers – bij ziekte of

afwezigheid van personeel. Verplichte aansluiting past

niet bij de lumpsumbekostiging. Schoolbesturen moe-

ten de gelegenheid krijgen om door eigen verzuim-

beleid zelf de kosten in de hand te houden. De inzet

van de PO-Raad wordt beloond: in maart 2011 laat Van

Bijsterveldt weten dat ze verplichte aansluiting bij het

Vervangingsfonds wil afschaffen. In juli 2011 infor-

meert ze de Tweede Kamer hierover.

In april 2011 neemt de arbeidsvoorwaardencommis-

sie van de PO-Raad het initiatief tot een gezamenlijke

brief – van een groot aantal schoolbesturen – aan

het Vervangingsfonds. De betrokken schoolbesturen

geven aan eigenrisicodrager te willen worden voor de

vervangingskosten. De PO-Raad onderzoekt nu de mo-

gelijkheden op de verzekeringsmarkt en houdt hierbij

de positie van de kleine besturen ook op lange termijn

in het vizier. In 2012 informeren we het ministerie over

onze onderzoeksbevindingen.

Financiële krapteHet verschil tussen kosten en bekostiging blijft

groeien. De invoering van de functiemix, stijgende

prijzen van energielasten, leermiddelen en huisvesting

gecombineerd met achterblijvende bekostiging en

bezuinigingen zetten alle seinen op rood. De PO-Raad

vraagt ook in 2011 voortdurend aandacht voor de

nijpende situatie van veel schoolbesturen. Het wordt

steeds lastiger voor schoolbesturen om de begroting

rond te krijgen. In 2011 verschijnt er een rapport van

Deloitte dat bevestigt dat steeds meer schoolbesturen

in Noord-Nederland in de rode cijfers komen. Dit komt

de onderwijskwaliteit niet ten goede. De personele

kosten vormen 80 procent van de begrotingen. Rode

cijfers gaan ten koste van het personeel en dus van de

groepsgrootte.

16

4 De vereniging

17

De vereniging

4De PO-Raad is er voor haar leden. Niet alleen als belangenbehartiger,

maar ook als verbinder en dienstverlener. Deze drie kerntaken voeren

we volgens onze leden naar behoren uit, zo blijkt uit een ledentevre-

denheidsonderzoek na vier jaar PO-Raad. Maar liefst 86 procent van de

leden is positief tot zeer positief over de vereniging. Met de genoemde

verbeterpunten gaan we hard aan de slag. Ook in 2011 betrekken we

onze leden bij het bepalen van het beleid en de standpunten die we

innemen. Want: ‘De PO-Raad, dat zijn wij.’

vesteerd in de maatschappelijke en politieke lobby,

waarmee het bestuur tegemoetkomt aan de wensen

van de leden om hierop nog sterker in te zetten.

Raad van ToezichtDe zeven leden van de Raad van Toezicht (RvT)

beoordelen het functioneren van het bestuur en zien

toe op de algemene gang van zaken in de vereniging.

De RvT is breed samengesteld. Op deze manier vormt

de RvT een goede afspiegeling van de verschillende

maatschappelijke perspectieven die in het primair on-

derwijs samenkomen. Om de rol van bestuur en Raad

van Toezicht te verduidelijken, stelt de RvT in 2011 een

toezichtkader vast. Dit bevat verschillende ijkpunten

waarop het bestuur zich tegenover de Raad van Toe-

zicht dient te verantwoorden. Dit toezichtkader wordt

op de website van de vereniging gepubliceerd.

Afscheid en nieuw lid

In december 2011 neemt de Raad van Toezicht

afscheid van Gert Schutte, die sinds de oprichting van

de PO-Raad lid was van de RvT. De ALV benoemt op

1 december voormalig minister voor Jeugd en Gezin

André Rouvoet tot nieuw lid van de Raad van Toezicht.

Met de komst van Rouvoet beschikt de PO-Raad over

een ervaren bestuurder met goede banden naar poli-

tiek Den Haag.

AdviesraadNaast een Raad van Toezicht kent de vereniging ook

een adviesraad, die het bestuur van de PO-Raad advi-

seert over het strategisch beleid en over de verbete-

ring van de onderwijskwaliteit in al zijn aspecten. De

tien leden van de adviesraad komen onder meer uit

de onderwijsvakbonden en de profielorganisaties en

vormen zo een dwarsdoorsnede van de sector. In juni

2011 wordt Monique Volman de nieuwe voorzitter

BestuurDe PO-Raad is een vereniging van schoolbesturen,

waarin de algemene ledenvergadering het beleid

bepaalt. De dagelijkse leiding berust bij een driehoof-

dig bestuur. Met de toetreding van Wim Ludeke in

het najaar van 2010 bestaat het bestuur tijdelijk uit

vier leden. Maar tijdens de opening van het nieuwe

schooljaar – op 30 augustus 2011 – nemen we afscheid

van René van Harten. Na drieënhalf jaar vertrekt hij als

bestuurder, om te gaan werken als algemeen directeur

van de Stichting Lek en IJssel. In deze functie verwelko-

men we hem met genoegen als een van de leden van

de PO-Raad.

Herbenoeming voorzitter

Het bestuur van de PO-Raad bestaat uit Kete Kervezee,

Wim Ludeke en Simone Walvisch. Op de algemene

ledenvergadering van 1 december wordt Kervezee

met applaus herbenoemd als voorzitter van de PO-

Raad. Kete Kervezee is voorzitter sinds de oprichting

van de PO-Raad en daardoor loopt haar termijn van

vier jaar op 1 januari 2012 af. Na haar herbenoeming

geeft ze in een interview op de website aan het goede

te willen behouden van wat de PO-Raad tot stand

heeft gebracht en aan de slag te gaan met de verbe-

terpunten. Denk aan een grotere zichtbaarheid van

activiteiten in het kader van belangenbehartiging en

meer lobby in politiek Den Haag. Dat zijn de punten

die de leden hebben aangegeven in de evaluatie van

vier jaar PO-Raad.

Slagvaardig bureauDe achtendertig medewerkers van het bureau van de

PO-Raad ondersteunen en adviseren het bestuur. ‘Slim

en slank’ is en blijft het motto van het bureau, maar

ook in 2011 groeit het bureau nog licht mee met de

groei van de vereniging. In 2011 is onder meer geïn-

18

De vereniging

4 van de PO-Raad. Ze volgt hiermee Geert ten Dam op,

die benoemd is tot voorzitter van de Onderwijsraad.

De adviesraad brengt in 2011 onder andere advies uit

over de wijze waarop scholen het eigenaarschap van

onderwijs, ontwikkeling en onderzoek kunnen verster-

ken, en over het leerrecht voor kinderen vanaf 2,5 jaar

in relatie tot de ontwikkeling van integrale kindcentra.

Algemene ledenvergaderingMinimaal twee keer per jaar organiseert de PO-Raad

een algemene ledenvergadering (ALV). De leden be-

spreken dan in elk geval het meerjaren beleidsplan en

de bijbehorende begroting. Ook stellen ze de contribu-

tie vast, benoemen bestuurders en leden van de Raad

van Toezicht en behandelen de jaarrekening en het

jaarverslag.

Bestuursakkoord

Tijdens de eerste ALV, op 9 juni, gaan de leden in ge-

sprek met minister Van Bijsterveldt. De schoolbesturen

willen met de minister meerjarige afspraken maken

over gedeelde ambities en de randvoorwaarden die

daarbij horen. Zij vragen ruimte en vertrouwen aan de

minister. De input van deze ALV leidt uiteindelijk mede

tot een nieuw bestuursakkoord, dat op 17 januari 2012

wordt ondertekend (zie hoofdstuk 1). Ook beslist de

ALV dat er een schoolleiderskamer wordt ingericht,

toegankelijk voor schoolleiders van organisaties die

zijn aangesloten bij de PO-Raad (zie hieronder bij

Thematische en regionale netwerken).

Benoemingen

Op 1 december is de tweede ALV. Hier lag een notitie

ter tafel ‘Evaluatie na 4 jaar PO-Raad’.

Ook gaan de leden er mee akkoord dat het bestuur

door gaat met het gesprek met de bewindslieden van

het ministerie van Onderwijs over een bestuursak-

koord. De ledenvergadering stemt in met de her-

benoeming van Kete Kervezee als voorzitter van de

PO-Raad en met de benoeming van André Rouvoet als

lid van de Raad van Toezicht.

Aansluiting PO-RaadOp 31 december 2011 heeft de PO-Raad 894 aange-

sloten schoolbesturen. Dit is 76 procent van het totale

aantal. Onze leden vertegenwoordigen:

• 1,5 miljoen leerlingen (91%)

• 169.220 medewerkers (90%)

• 6.753 scholen (90%)

Thematische en regionale netwerkenDe PO-Raad wil haar leden zoveel mogelijk betrekken

bij haar werkzaamheden. Buiten de ALV’s ontmoeten

deelnemende schoolbesturen elkaar in verschillende

netwerken. Deze netwerken spelen een belangrijke rol

bij de standpuntbepaling van het bestuur: leden ont-

moeten elkaar en vertegenwoordigers van het bestuur

en wisselen kennis en ervaring uit.

Stevige impuls

Op basis van de evaluatie van vier jaar PO-Raad trekt

het bestuur de conclusie dat het ledencontact een

stevige impuls verdient. Zeker in de regio. Als eerste

stap gaat het bestuur na hoe de bestaande regionale

netwerken beter kunnen worden benut. Ook wordt de

doelgroep van de eenpittersbijeenkomsten verbreed

naar ‘kleine schoolbesturen’.

Thema’s

Er zijn zes landelijke netwerken, georganiseerd rond de

volgende thema’s:

• bekostiging

• huisvesting

• krimp

• onderwijskwaliteit

• passend onderwijs

• professionalisering

De thematische bijeenkomsten vinden één of meer-

dere keren per jaar plaats, meestal bij de PO-Raad.

Daarnaast adviseert de arbeidsvoorwaardencommis-

sie het bestuur van de PO-Raad over de CAO en het

arbeidsvoorwaardenbeleid.

Schoolleiderskamer

Naast deze netwerken kent de PO-Raad een school-

leiderskamer. De schoolleiderskamer ziet in juni 2011

het licht, op verzoek van de ALV. De onderwijskundige

leiding bestaat naast schoolbestuurders immers ook

uit schoolleiders. Door deze laatste groep te betrekken

in een adviserende rol wil de PO-Raad de onderwijs-

kwaliteit verder verhogen. Er is veel belangstelling

19

De vereniging

4

voor deze schoolleiderskamer. Op een oproep aan de

leden om een schoolleider voor te dragen komen 130

reacties. Na zorgvuldige afweging, waarbij gelet wordt

op de diversiteit van de sector, worden dertig school-

leiders uitgekozen.

WebsiteBegin 2012 vernieuwen we de website van de PO-

Raad. De vormgeving krijgt een flinke ‘opfrisser’ en de

navigatie is verbeterd. De vereniging is prominenter in

beeld, zodat het laatste nieuws over activiteiten en bij-

eenkomsten sneller te vinden is. Een ander nieuwtje is

de rubriek standpunten, waarin alle nieuwsberichten,

persberichten en weblogs met standpunten van de

PO-Raad te vinden zijn. Deze verbeteringen zijn het re-

sultaat van een gebruikersonderzoek in 2010, waarna

we in 2011 ideeën en best practices uitwisselen met

collega’s, en webbouwer selecteren en de voorgestelde

veranderingen uitvoerig testen ten behoeve van een

soepele lancering in 2012.

Podium

De website vormt samen met de wekelijkse digitale

nieuwsbrief het belangrijkste communicatiemid-

del van de PO-Raad. In 2011 voegt de PO-Raad daar

een nieuw digitaal tijdschrift aan toe. In november

verschijnt de eerste editie van podium, dat vijf keer

per jaar gaat verschijnen. In podium vinden de leden

meningen, ideeën, problemen en oplossingen uit de

onderwijspraktijk. De webwinkel van de PO-Raad is on-

dergebracht bij Onderwijsuitgaven.nl. Leden kunnen

daar beschikbare publicaties bestellen.

InfodeskIn augustus 2010 nam de PO-Raad eigen medewer-

kers aan voor de infodesk. In 2011 vinden steeds meer

schoolbesturen hun weg naar de infodesk en de waar-

dering is hoog. Leden kunnen bij deze medewerkers

terecht met vragen op het gebied van arbeidsvoor-

waarden, personeelsbeleid, bekostiging, huisvesting en

de hoofdlijnen van het onderwijsbeleid. De infodesk

beschikt ook over juridische expertise met betrekking

tot de cao.

LedenvoordeelLeden van de PO-Raad kunnen gebruik maken van

collectiviteitsvoordelen. Drie aanbieders bieden kor-

tingen op verzekeringen en personeelsvoorzieningen.

Via de website van de PO-Raad is het actuele aanbod

van ledenvoordelen te vinden. Begin 2012 voegen we

een vierde aanbieder toe, die besturen kan helpen te

besparen op inkoop.

ToolboxOp de website van de PO-Raad zijn verschillende

instrumenten te vinden. Schoolbesturen kunnen

deze gebruiken ter ondersteuning van hun dagelijkse

werk. In 2009 is gestart met de toolbox voor financi-

ele bedrijfsvoering. In 2010 en 2011 zijn deze verder

gevuld met rekenprogramma’s. De toolbox financiële

bedrijfsvoering bevat bijvoorbeeld 23 modellen – zoals

Londo (V)SO en meerjaarbegroting FPE – die jaarlijks

worden bijgewerkt en uitgebreid. Leden raadplegen

de toolbox veelvuldig. In 2011 ontwikkelt de PO-Raad

een instrumentarium Passend onderwijs: een reeks

brochures, tools, checklists en goede voorbeelden, die

de invoering van Passend onderwijs ondersteunen.

Ook is de PO-Raad via het Convenant Gezond Gewicht

betrokken bij de ontwikkeling van de toolkit ‘Ouder-

betrokkenheid en gezond gewicht’. Deze instrumenten

vragen continu onderhoud en worden ook in 2012

verder ontwikkeld.

20

De vereniging

4 Tot slotDe sector primair onderwijs is in rap tempo volwassen

geworden: Schoolbesturen krijgen steeds meer ruimte

om de goede dingen te doen. De randvoorwaarden

moeten dan wel aanwezig zijn. Om dat te bereiken

geeft de PO-Raad ondersteuning. De PO-Raad blijft

zich inzetten voor de beste toekomst voor elke leer-

ling: Goed onderwijs voor elk kind.

21

Colofon

Dit is een uitgave van de PO-Raad

Postadres:

Postbus 85246

3508 AE Utrecht

Bezoekadres:

Varrolaan 60

3584 BW Utrecht

T (030) 31 00 933

E info@poraad.nl

W www.poraad.nl

Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd,

overgenomen of openbaar gemaakt zonder voorafgaan-

de schriftelijke toestemming van de PO-Raad.

Mei 2012

Tekstproductie en redactie

Ravestein & Zwart, Nijmegen

Vormgeving

Lauwers-C, Nijmegen

Fotografie

Rob Nelisse, Hedel