Jaarverslag HAS Den Bosch

Jaarverslag 2010

een sterk staaltje HAS

Peter Beckers, VION Food Nederland: "HAS Den Bosch is een waardevolle partner voor VION Food Group

op het brede terrein van agrifood: van toekomstige medewerkers tot en met het sámen werken

aan concepten voor gezonde en duurzame voeding van hoge kwaliteit."

Jan-Pieter Blaauwhoed, Cosun Food Technology Centre: “Vaak maakt Cosun gebruik van stagiaires van de

HAS. Dit natuurlijk ter ondersteuning van onze werkzaamheden maar daarnaast hopen we dat de studenten

enthousiast worden van het producten procesontwikkelingswerk. Het is voor Cosun van belang dat er vol-

doende goede en enthousiaste levensmiddeltechnologen opgeleid worden. Het is al enkele malen voor-

gekomen dat een HAS-stagiaire uiteindelijk een baan heeft gekregen bij CFTC of één van de Cosun bedrijven.”

Hans Hopster, Wageningen UR: "In de acht jaar dat ik samenwerk met HAS Den Bosch

ben ik positief getroffen door hun eigenzinnige koers, het jaloersmakend innovatief vermogen,

hun inspirerende en omgevingsgerichte leeromgeving en hun eigentijds en slagvaardig management.

HAS Den Bosch gelooft in haar eigen kracht, maar past ook een actieve rol in het groene kennissysteem."

Mark Schippers, Schippers Europe bv: “HAS den Bosch, een no-nonsense

mentaliteit en professionaliteit! Een match die perfect past bij het bedrijf Schippers.”

Cees Veerman, Bracamonte bv: “Onderwijs en onderzoek zijn vitale elementen voor de toekomst van ons land.

Voedsel, voeding, klimaat en water zijn de grote kwesties voor onze wereld.

HAS Den Bosch is in de goede positie om op deze onderwerpen jonge mensen op te leiden

om hun bijdrage aan oplossingen en verbeteringen te leveren.”

Jan Janssen, Vitelia: “De sterkte van HAS Den Bosch is de transparante organisatie en de korte lijnen tussen

de diverse niveaus van studenten, leerkrachten, projectleiders, management en bestuur

waardoor het voor ons als ondernemer makkelijk is de juiste persoon voor onze vraag direct te vinden

en dan ook concrete support krijgen! Zonder omwegen en dat geeft vertrouwen en commitment.”

Anton van Doornmalen, RijkZwaan: “HAS Den Bosch - nodig - met passie kennis delen, puur,

ondernemend, gezond!”

Gerrit Jan Swinkels, Indoor Brabant: “De opleiding Dier- en veehouderij spreekt mij met name aan

door de veelzijdige en praktijkgerichte aanpak.”

Pim Brascamp, Wageningen UR: “HAS Den Bosch en Wageningen University hebben

op allerlei manieren contact. Ik ervaar HAS Den Bosch als een ondernemende hogeschool.

Altijd goede initiatieven. En wat heel belangrijk is: goede opleidingen.”

Harrij Schmeitz, Imtech Food & Feed Competence Center: “DE uitdaging voor HAS Den Bosch

is het volgen van de verandering van kleine, ambachtelijke, traditionele bedrijven naar grote,

dynamische, hightech industriële agro-ondernemingen.”

Han Polman, Gemeente Bergen op Zoom: "Voor de aanpak van de belangrijkste vraagstukken

in onze samenleving is intensieve samenwerking nodig tussen drie O's: ondernemers, onderwijsinstellingen

en overheid. HAS Den Bosch doet dat al jaren. Daarin ligt onze kracht en succes!"

Marcel Wintels, Fontys Hogescholen: “HAS Den Bosch is een prachtige eigenzinnige hogeschool met een helder

profiel, die het aandurft om echt te kiezen. Eigenlijk dus al 'Veermanproof' voordat het Rapport Veerman er lag...”

Ans Christophe, Citaverde College: “HAS Den Bosch een ondernemende groene hogeschool.”

Aalt Dijkhuizen, Wageningen UR: “Een karakteristieke partner in het groene onderwijs,

die door zijn ondernemende houding de regio en zijn studenten

heel goed aan zich weet te binden.”

Ger Driessen, Provincie Limburg: “HAS Den Bosch heeft vele Limburgers goed voorbereid op hun vakgebied.

Mede daarom hebben we in Limburg de sterkste bedrijven.

Daar zijn we trots op. Een HAS-vestiging in de regio Venlo zal dat verder versterken!”

Hans Huijbers, ZLTO: “Onderwijsinstellingen moeten wereldburgers afleveren.

HAS Den Bosch dus ook. Docenten hebben de opdracht jonge mensen te stimuleren

en uit te dagen al hun talenten optimaal te benutten. Studenten die over de grens

van hun eigen discipline heen kunnen kijken, hebben bij mij een streepje voor.

Dat is een vaardigheid die toekomstige ondernemers, adviseurs en bestuurders in de landen tuinbouw

moeten bezitten: multidisciplinair denken. De vraag is hoe je het onderwijs zo kunt inrichten

dat je steeds weer breed denkende wereldburgers aflevert.”

3


Daar draait het binnen HAS Den Bosch heel duidelijkom: de goede dingen goed doen. U ziet en leest dat inhet jaarverslag in de nodige cijfers en percentages:kwaliteit van onze opleidingen, afgestudeerden, pro-jecten. Voorbeelden daarvan ziet en leest u vooral in de persoonlijke staaltjes: het plezier, de passie en deprofessionaliteit waarmee medewerkers en studentenbinnen en buiten HAS Den Bosch aan het werk zijn. Dedrie P’s van HAS Den Bosch, waarmee we een belang-rijke bijdrage aan die andere drie P’s leveren: people-planet-profit. Wel duidelijk op z'n HAS: innovatief, onder-nemend, eigenzinnig, praktijkgericht.

Ons thema ‘sterke staaltjes’ ziet u in dit jaarverslag uit-gewerkt. U leest hoe onze staaltjes versterken, maar u ziet ook hoe onze staaltjes te maken hebben met ‘doorgeven’. Doorgeven van kennis en kunde, van HASDen Bosch aan de beroepspraktijk, maar ook andersom.U ziet daarmee iets van de veelkleurigheid en diver-siteit van HAS Den Bosch. Wilt u het mooie van HAS DenBosch goed zien: dan moet u langskomen of zorgen datwij bij u langskomen. Door bijvoorbeeld bij ons te gaanstuderen of stagiaires van HAS Den Bosch in uw bedrijf

Voorwoord

te begeleiden, of samen met ons innovatieve projectente doen.Daar bieden we alle ruimte voor: onze deuren staanopen, we gaan zelf naar buiten en halen bedrijven, organisaties en studenten naar binnen. In opleidingen,via de projecten en opleidingen van HAS KennisTransfer, in events als de Food Design Experience, Animal Event,Horse Event, beurzen, Carrièredagen, ondernemerscafé’sen noem maar op. Van harte welkom!

Professionals van nu en professionals van de toekomst,mensen die graag werken met de drie P’s van HAS DenBosch: plezier, passie en professionaliteit, daar zettenwij ons graag voor in. Of het dan gaat om hbo- en masteropleidingen, de bedrijfsopleidingen, trainingenen projecten van HAS KennisTransfer of de MBA FoodBusiness Creation in Food & Health van het Anton JurgensInstitute, hogeschool HAS Den Bosch heeft het allemaalin huis. Niet voor óns plezier, maar wel mét ons plezier,onze passie en onze professionaliteit. Voor ú!

College van Bestuur Hogeschool HAS Den BoschDick PouwelsStef Valk

Voor u ligt het jaarverslag 2010 van hogeschool HAS Den Bosch. We heb-ben gekozen voor het thema ‘Een sterk staaltje HAS’, niet zozeer gefocustop onze successen, maar gewoon onze kernactiviteiten. Onze basis isbreed en stevig.Als u het verslag doorleest, zult u zien dat sterke staaltjes HAS twee dingengemeen hebben: het gaat over agrofood&groen en het leuke wat wedaarin als hogeschool HAS Den Bosch doen én het gaat over mensen,collega’s en studenten die er voor zorgen dat we met elkaar goede dingendoen én de dingen goed doen.

5

InhoudsopgaveOpleidings- en expertisecentrum HAS Den Bosch p. 7 Hogeschool HAS Den Bosch: de hele keten in huis p. 27 HAS KennisTransfer: kennis van en voor de sector p. 40 Anton Jurgens Institute: food for brands and brains p. 52 Bijlage: Jaarrekening 2010 p. 56

6

MissieHogeschool HAS Den Bosch is een van de vijf instellin-gen in Nederland voor hoger onderwijs op de gebiedenvan agro, food en natuurlijke omgeving. De instellingheeft op deze gebieden een vooraanstaande en ge-specialiseerde positie. Met ruim 260 medewerkers enbijna 1.950 studenten wordt voortdurend gebouwd aangoed onderwijs en toegepast onderzoek. Als bouw-stenen worden daarvoor mensen met ambitie en kennisingezet. Wat hier ook aan bijdraagt is het feit dat de in-stelling evenals de vorige twee jaren ook dit jaar weergegroeid is met ruim 15%. Onze missie valt als volgt teverwoorden:

Hogeschool HAS Den Bosch is, vanuit een marktge-richte, ondernemende oriëntatie, het opleidings- en ex-pertisecentrum in Zuid-Nederland voor de sectorenvoeding, landen tuinbouw, ruimte en groen, natuur enmilieu, en de agribusiness.

KernactiviteitenHogeschool HAS Den Bosch is hét opleidings- en ex-pertisecentrum in Zuid-Nederland door:

• te voorzien in de behoefte aan specialistische en brede opleidingen;

• te voorzien in de behoefte aan toegepast onderzoek en advies;

• praktijkgerichte trainingen aan te bieden;• een brug te slaan tussen wetenschappelijk

onderzoek en de beroepspraktijk;• aan te sluiten bij interesses, talenten en ambities

van studenten;• studenten te stimuleren zelf hun verant-

woordelijkheid te nemen voor het eigen leerproces;• een uitstekend werken leerklimaat aan te bieden;• vanuit een gezonde financiële basis te opereren.

Vanuit onze katholieke levensbeschouwing willen we,met respect voor alle andere levensbeschouwingen,

voortdurend aandacht geven aan de normen en waar-den in ons handelen en in dat van onze studenten. Dedoelgroepen zijn studenten, maar ook bedrijven en organisaties die betrokken zijn bij ons vakgebied. Vanbelang zijn daarbij:

• respect voor ieders kennis en inzichten;• ruimte voor initiatief en creativiteit;• het nemen van verantwoordelijkheid.

Hogeschool HAS Den Bosch denkt vanuit de samen-leving en de markt. Leidende motieven voor ons han-delen zijn:

• we werken voor en samen met de ondernemers van nu en straks;

• school without walls;• schakel tussen wetenschap en beroepspraktijk;• inside out en outside in;• personal fitness: aandacht voor persoonlijke

leerwegen, flexibiliteit, oog voor ieders sterke punten, passie, verantwoordelijkheid en hard werken;

• social fit: actief deelnemen aan het maatschappelijkdebat, aandacht voor maatschappelijk verantwoord ondernemen, duurzame ontwikkeling, voeding en gezondheid.

Juridische structuur en interne organisatieDe opleidingen zijn ondergebracht in de Stichting HASDen Bosch (KvK Oost Brabant nr. 410 84 408) en de kennis-transferactiviteiten in Stichting HAS KennisTransfer (KvKOost Brabant nr. 410 86 19).

Het bestuur van beide stichtingen wordt gevormd doorhet College van Bestuur van hogeschool HAS Den Bosch.De Raad van Toezicht van Stichting HAS Den Bosch istevens Raad van Toezicht van HAS KennisTransfer. Deresultaten van HAS KennisTransfer worden geconsoli-deerd binnen Stichting HAS Den Bosch.

Opleidings- en expertisecentrum HAS Den Bosch

7

Bestuur en Directie hogeschool HAS Den BoschCollege van Bestuur:Ir. Jeroen Naaijkens Voorzitter, onderwijs en

algemene zaken, tot 1 augustus 2010

Drs. Dick Pouwels Voorzitter, per 1 februari 2011Mr. Stef Valk HRM, financiën en

huisvesting, waarnemendvoorzitter tot 1 februari 2011

Directie:Ir. Jan Denissen Sector Dier, Biologie & MilieuDrs. Tjeu Foppele Sector Green Business

SchoolIr. Evert-Jan Ulrich Sector Food & BusinessIr. Leo Timmermans Facilitaire dienstenDrs. Godfried Hijl HAS KennisTransferDomingo Loth Anton Jurgens Institute

College van Bestuur, Directie en Raad van Toezicht wer-ken nauw samen om de positie van hogeschool HASDen Bosch als kenniscentrum te versterken. De stijl ismensgericht, open, direct en flexibel. Ieder heeft eeneigen verantwoordelijkheid, er is veel ruimte voor inno-vatie. Dit maakt hogeschool HAS Den Bosch als gespe-cialiseerde hogeschool succesvol. De financiële mid-delen worden efficiënt ingezet en zo is er ruimte om teinvesteren in onderwijs en dienstverlening aan bedrijven.

Raad van Toezicht hogeschool HAS Den BoschVoorzitter:Ing. Antoon Vermeer Ondernemer,

oud-voorzitter ZLTO

Vicevoorzitter:Ben van het Erve Ondernemer, LTO-bestuurder

Leden:Ing. Anton van Doornmalen voorzitter Raad van

Advies Rijk Zwaan B.V. Hans Huijbers voorzitter ZLTOIr. Noud Janssen Ondernemer, voorzitter LLTBDrs. Han Polman Burgemeester

Bergen op Zoom

De belangrijkste agendapunten in Raad van Toezichtwaren in 2010:

• ontwikkelingen in de sector, de uitdagingen voor hogeschool HAS Den Bosch;

• ontwikkeling instroom;• huisvesting;• interfaces HAS Limburg, ’s-Hertogenbosch

en Zaanstreek;

• de organisatieontwikkeling;• kwaliteitsreportages van de opleidingen

en HAS KennisTransfer;• onderzoek naar de mogelijkheden voor nieuwe

opleidingen Geo Media & Design en International Food & Agribusiness, verwachte startdatum 1 september 2012;

• ZLTO en Helicon als buren;• benoeming van de voorzitter van het College van

Bestuur, opvolger van ir. Jeroen Naaijkens.

De belangrijkste besluiten die in 2010 genomen zijn:• goedkeuring begroting 2010;• goedkeuring Jaarverslag 2009;• goedkeuring Jaarrekening 2009;• akkoord aankoop gebouw Stoas Hogeschool;• ontslagverlening aan de heer ir. Jeroen Naaijkens

(per 1 augustus 2010) als voorzitter College van Bestuur;• benoeming van de heer drs. Dick Pouwels

(per 1 februari 2011) als voorzitter College van Bestuur hogeschool HAS Den Bosch.

Binnen de wettelijke en financiële kaders is hogeschoolHAS Den Bosch dynamisch en ondernemend. De Raadvan Toezicht begeleidt en controleert dit intensief.Hogeschool HAS Den Bosch volgt daarbij de GovernanceCode van het hbo.De Raad van Toezicht stelde vast dat hogeschool HASDen Bosch zich actief en op een succesvolle manierheeft weten te ontwikkelen. Dit deed de instelling steedscorrect binnen het doel en de voorwaarden van hetrijksbeleid en aansluitend bij de vraagstukken van desamenleving.

Opleidingen De reguliere hbo-opleidingen, conform de Wet op hetHoger Onderwijs, en de niet-bekostigde masteroplei-dingen worden uitgevoerd binnen drie sectoren (Dier,Biologie & Milieu, Food & Business en Green BusinessSchool) en het Anton Jurgens Institute. De zakelijke dienstverlening, activiteiten die niet krachtens de WHWworden bekostigd, worden uitgevoerd binnen de stich-ting HAS KennisTransfer. Meer hierover in deel 2.

HAS KennisTransferHAS KennisTransfer voert alle zakelijke, marktgerichteactiviteiten op het gebied van kennisoverdracht naar hetbedrijfsleven uit: opleidingen, trainingen, advies en on-derzoek. HAS KennisTransfer verzorgt de acquisitie encoördineert de begeleiding van bedrijfsopdrachten alsafstudeerproject.In de CfI-benchmark scoort hogeschool HAS Den Boschmet HAS KennisTransfer fors hoger dan andere instel-lingen. In de vergelijking contractactiviteiten/totale baten

8

21,3% ten opzichte van 7,3% gemiddeld voor het totalehbo. Bij contractactiviteiten / rijksbijdrage 34, 3% tegen10,8%.

Anton Jurgens InstituteHet Anton Jurgens Institute is een initiatief van hoge-school HAS Den Bosch, waarin samengewerkt wordtmet Wageningen UR en andere bedrijven. Het interna-tionaal georiënteerde instituut biedt de MBA-opleidingBusiness Creation in Food & Health aan. Het instituutwordt ondersteund door Wageningen UR, Unilever, Cargill,Vion Food Group en Biox Biosciences.

EDC Biofortificants Met het doel de deelname en toegankelijkheid van deopleidingen en HAS KennisTransfer te verhogen, wordenregelmatig nieuwe activiteiten ontwikkeld en opgepakt.Eén daarvan is het project EDC Biofortificants. Voordatde biobased economy zo prominent de aandacht kreeg,is met een aantal ondernemers de Biobased Product-ontwikkelingscoöperatie (BPOC) opgezet. BPOC onder-zoekt de inhoudsstoffen van kruiden en hoe die gebruiktkunnen worden voor innovatieve eindproducten als ver-vanger voor onder meer conserveringsmiddelen, be-strijdingsmiddelen en antibiotica.

HAS Limburg/Greenport VenloInmiddels is, deels vanuit EDC Biofortificants, een ste-vig netwerk opgebouwd in Limburg: samen met Fontyshogescholen en Citaverde College is de Greenportken-nistransfer ‘Greenbrains’ ingericht. Deze activiteiten hebben ertoe geleid dat de provincie, de Stichting Greenport Venlo én het ministerie van EL&I, hogeschoolHAS Den Bosch in 2010 gevraagd hebben om in de Greenport Venlo groene opleidingen te gaan verzorgenen daarnaast samen met Fontys gecombineerde oplei-dingen aan te gaan bieden.

Belangrijke ontwikkelingenIn het jaar 2010 hebben de HAS-opleidingen en de op-leidingen van HAS KennisTransfer wederom een mooiegroei doorgemaakt. Net als in 2009 is de instroom sterkgegroeid, met ruim 25% ten opzichte van 2008. De lan-delijk gemiddelde groei van het hbo was 6%. Hieruitblijkt dat de opleidingen in het centrum van de maat-schappelijke belangstelling staan en de kwaliteit zeeraansprekend is. Ongeveer de helft van de groei is ge-realiseerd door de nog vrij nieuwe opleiding ToegepasteBiologie, de andere helft door de andere opleidingen.De opbouw van de instelling is daardoor tegelijkertijdvernieuwd én evenwichtig gebleven.Voor de onderliggende instroomcijfers, cijfers rond pro-pedeuserendementen, aantallen afgestudeerden, enzo-voort, zie de bijlage achterin.

KwaliteitszorgDe kwaliteit van de instelling is terug te vinden in goedeopleidingsplannen, tevreden klanten (studenten en me-dewerkers), goede externe kwaliteitsbeoordelingen, eenkrachtige, stimulerende leeromgeving en de financiëndie op orde zijn.We hebben hiervoor binnen Hogeschool HAS DenBosch de kwaliteitszorg geheel geïntegreerd in het ma-nagementbeleid en jaarlijks wordt de kwaliteit op ver-schillende gebieden gemeten. Veel aandacht wordtbesteed aan het verkrijgen van feedback vanuit het be-roepenveld (diepte-interviews met afgestudeerden enhun leidinggevenden), studenten (via de opleidings-commissie en een jaarlijkse enquête), medewerkers (informatie vanuit functionerings- en beoordelings- ge-sprekken) en van onze externe opdrachtgevers (via enquêtes). Verbeterpunten worden daar waar mogelijkmeegenomen. In 2010 is de instelling gestart met devoorbereidingen van de accreditatie voor de opleidingenPlattelandsvernieuwing, Bedrijfskunde & agribusinessen Food Design & Innovation.

Met enige trots mag gezegd worden: HAS Den Boschdoet het goed. In de studentenpeilingen behalen weeen 6,9. We behoren daarmee tot de top vijf van hoge-scholen. In de Nationale Studentenenquête 2010 scoort HAS DenBosch op dertien van de veertien onderdelen hoger danhet landelijk gemiddelde, op één onderdeel scoren deinstelling onder het landelijke gemiddelde: studiefacili-teiten. De oorzaak ligt in de grote toename van de in-stroom en er wordt naarstig gezocht naar oplossingenvoor dit probleem.

Hogeschool HAS Den Bosch staat met 90.5% op de eer-ste plaats in de top tien hoger onderwijsinstellingen tenaanzien van uitgaande studiepuntmobiliteit. In de ‘Ge-bruikerstoets studeren met een handicap 2010’ staanwe op een mooie derde plek met een score van 6,72;op de eerste plaats staat Driestar educatief met eenscore van 7,28.In de CfI-benchmark scoort HAS Den Bosch over hetgeheel gezien beter dan de gemiddelde hbo-instelling.De solvabiliteit, liquiditeit en rentabiliteit liggen hogerdan het gemiddelde, terwijl de personele lasten lagerliggen.

9

Ruby

10

1e jaars student Toegepaste Biologie

Niks stewardess. Dierenarts wildeze worden. Wanneer Ruby Derksendat wist? Op haar vierde al. En dezedierenliefde is gebleven. Met eenkleine wijziging: opereren lijkt haarbij nader inzien niet zo aanlokkelijk.Liever gaat ze na haar studie Toe-gepaste Biologie als diergedrag-deskundige aan de slag. De eerste-jaars student: “Het lijkt me gaaf omdieren - en dan met name hondenen katten - die bang, vals of getrau-matiseerd zijn, te helpen. Dat fasci-neert me. Hoe? Training, interactie,therapievormen.”Ze woont nog thuis, in het Gelderse Bemmel. Haarvriend heeft een kamer in Arnhem. Die situatie bevalthaar prima. De studie vindt ze goed te doen: “Ik hebvwo-profiel Natuur & Gezondheid. Sowieso is Toege-paste Biologie ruim en divers, wat me erg motiveert. Hoeik op míjn beurt HAS Den Bosch versterk? Ik ben wan-delende reclame!” Of Ruby zelf een dier heeft? Had.Gabber, 17 jaar. Haar kat. Net een paar weken dood.Zucht. Gelukkig komt er binnenkort weer een nieuw gezinslid bij: Chukka van 10 maanden...

Derksen

12

Meters draden wol op Onderwijsdag OndernemerschapBollen wol. Dagvoorzitter Joep Stassen wist er wel raad mee op de Onderwijsdag Ondernemerschap op21 januari bij HAS Den Bosch, een dag die helemaal in het teken stond van samenwerken. Door die wolliet hij de ongeveer 150 deelnemers zien dat er ontelbaar veel netwerken tussen mensen kunnen ontstaan.

Wat hij deed? Hij gooide een bolletje wol naar een dame in de zaal met wie hij in contact wilde komen. Diedame gooide het bolletje vervolgens weer door naar iemand met wie zij in contact wilde komen, en dezedeed weer hetzelfde… Zo ontstond er zichtbaar een mooi netwerk. ‘Maar dit is niet het enige netwerk, wantiedereen kan hieraan meedoen.’ En Joep haalde tientallen bollen wol tevoorschijn en alle deelnemersgooiden de bollen naar elkaar over. Een heel spinnenweb van draden ontstond. Allerlei netwerken tussenallerlei mensen. ‘Samenwerken is niet altijd makkelijk, maar wel ontzettend belangrijk. Wie snel wil gaan,gaat alleen. Wie ver wil komen, gaat samen.’ Zo opende Stef Valk van het College van Bestuur van HAS DenBosch de Onderwijsdag voor ondernemers. ‘Onderliggende waarden worden in de samenleving steeds be-langrijker’, voegde Antoon Vermeer, oud-voorzitter van de ZLTO en voorzitter van de Raad van Toezicht vanHAS Den Bosch hieraan toe. ‘Bijvoorbeeld dierenwelzijn en het milieu. Als ondernemers hebben we eengrotere kans van slagen als we deze zaken samen aanpakken. En we moeten ons ondernemerschapdoorontwikkelen. Ik heb het dan over onder meer ‘ketendenken’. We moeten benutten van de schakel watwe hebben.’

OrganisatieontwikkelingDe aanhoudend groeiende belangstelling voor HAS-op-leidingen en HAS KennisTransfer vertaalt zich ook in eengroeiende organisatie. Meer studenten betekent meermedewerkers. Er is een stevig organisatieontwikke-lingstraject ingezet: Organisatie, Kwaliteit en Continuïteit(OKC). Daarbij hebben we een aantal belangrijke HAS-waarden als uitgangspunt genomen: HAS Den Bosch iseen dynamische organisatie waarin veel ruimte wordtgeboden aan professionals, waarin zoveel mogelijkzaken decentraal worden geregeld, waarin controle enbeheersmaatregelen tot het noodzakelijke worden be-perkt, waar ruimte is voor passie, plezier en professio-naliteit. Elke HAS-medewerker doet er toe. Focus gevenwe aan de ontwikkeling van de stafdiensten, het facilitairbedrijf en de opleidingssector Dier, Biologie en Milieu.Het OKC-traject loopt parallel met de ontwikkeling vande ontwikkelen verbredingsambities van de HAS-op-leidingen en HAS KennisTransfer.

Ontwikkelingen in samenwerkingsverbandenHAS Den Bosch heeft met allerlei bedrijven intensievecontacten, zowel via HAS KennisTransfer als via docen-ten van de verschillende opleidingen. Veel contactenmet bedrijven lopen ook via HAS Facilities. Deze bedrij-ven maken voor eigen onderzoek gebruik van de tech-nologische, hoogwaardige voorzieningen van HAS DenBosch. Enkele van die bedrijven zijn gehuisvest in hetnaast HAS Den Bosch gelegen WesterToren InnovationCentre. Deze medegebruikers zijn bedrijven met wieHAS Den Bosch een klik heeft en waar onze studentenwelkom zijn om te leren van de activiteiten die zij daarontplooien.

De laatste jaren profileert HAS Den Bosch zich sterk intwee regio’s: Limburg en de Zaanstreek. In het Lim-burgse richt HAS Den Bosch haar activiteiten onder an-dere op deelname aan de Agro Food Community en de Biobased Productontwikkelingscoöperatie (BPOC). HAS Den Bosch werkt in dit laatste samenwerkingsver-band samen met vier ondernemers. Het samenwer-kingsmodel dat de BPOC gebruikt, is gebaseerd op hetconcept van de sectoroverschrijdende open innovatie.In dit geval werken primaire agrarische producenten, industriële mkb-ondernemers en de kennisinstelling HASDen Bosch in een systeeminnovatief ketenverband vooreen langere periode met elkaar samen.

In de Zaanstreek zijn de activiteiten van HAS Den Boschde laatste jaren flink geïntensiveerd. Het businessplanvoor het House of Food is opgesteld en HAS Kennis-Transfer heeft in 2010 in het House of Food een kantoorbetrokken. Daarnaast wordt de relatie met het Clusius

College verder onderzocht.In 2010 is flink gewerkt aan uitvoering van een cyclusvan masterclasses gericht op de foodsector, die in hetHouse of Food worden uitgevoerd. HAS KennisTransferis daarbij één van de leading partners.

Andere voorbeelden: Helicon Opleidingen heeft in 2010hun nieuwe gebouw op het terrein van HAS Den Boschbetrokken. Met Wageningen UR wordt samengewerktbinnen het Anton Jurgens Institute. Met Stoas Hoge-school bestaat een historische band, vooral met de ves-tiging in Den Bosch werkt HAS Den Bosch nauw samen.Het Citaverde College is partner in het project EDC Bio-fortificants: studenten van het Citaverde College zorgenvoor de gewassen.Er is een steeds intensievere samenwerking met bedrij-ven, in projecten, maar ook in het benutten en versterkenvan onderzoeksfaciliteiten die een belangrijk elementvormen van onze krachtige praktijkleeromgeving. Denkdaarbij aan de praktijkcentra Deurne en Sterksel.

De Zuidelijke Land- en Tuinbouworganisatie (ZLTO) is op26 november 2010 in het nieuwe kantoor naast het ge-bouw van HAS Den Bosch getrokken. Sinds jaar en dagheeft HAS Den Bosch al een intensieve band met deZLTO en in de toekomst zullen de banden nog meeraangehaald worden.

Fhealinc is een samenwerkingsverband tussen het Jeroen Bosch Ziekenhuis, HAS Den Bosch, Avans Hogeschool, de ZLTO en Gemeente 's-Hertogenbosch.Fhealinc ondersteunt en stimuleert ondernemingen enkennisinstellingen bij het bedenken, ontwikkelen, im-plementeren en vermarkten van innovatieve productenen diensten op het snijvlak van voeding en gezondheid.Fhealinc speelt in op actuele thema’s en voert projectenuit op het gebied van overgewicht, voeding, afweer en allergie en de relatie tussen dierlijke en humane gezondheid. Deze projecten worden tevens mogelijk gemaakt door de 5-Sterrenregio en Gemeente ’s-Herto-genbosch. Voor die innovaties op het grensvlak van voe-ding en gezondheid ontstaat rondom HAS Den Boscheen unieke infrastructuur: een netwerk van instellingenen bedrijven met gespecialiseerde onderzoeksfacilitei-ten die samenwerken op dit vlak. In de Willemspoort, denieuwe westelijke stadsentree van ‘s-Hertogenbosch,bevinden de partners van Fhealinc zich op loopafstandvan elkaar. Een situatie die zich nergens anders in Ne-derland voordoet.

Ook de samenwerking met LLTB is in 2010 geïntensi-veerd. De steeds concreter wordende plannen rondHAS Limburg en de samenwerking op de Floriade zijnhier een voorbeeld van.

13

14

Eind 2010 is een werkgroep gestart met het onderzoe-ken van de mogelijkheden om het concept HAS Ken-nisTransfer in te voeren in Limburg. Het kantoor in Horstis verruild voor een kantoor in Greenport Venlo, nabij hetFloriadeterrein.

PersoneelsbeleidNaast consistente en consequente aandacht voor deuitvoering van staand personeelsbeleid is door de ge-weldige toename van studenten ook in 2010 het ‘vindenen binden’ van nieuwe onderwijsprofessionals de be-langrijkste uitdaging geweest. Ook de komende jarenzal dit het geval zijn. In 2010 zijn er 25 vacatures vervuld.Plezier, passie en professionaliteit, en ‘elke medewerkerdoet er toe’, zijn de belangrijkste motieven voor het ta-lent based HRM-beleid. Voortdurende scholing speeltdaarin een belangrijke rol. Er draaien daarnaast eenaantal begeleidingstrajecten binnen HAS Den Bosch:

• begeleidingstraject voor nieuwe docenten, door LinQue Consult ontwikkeld en begeleid op basis van grondig inzicht in en kennis van de onderwijs-concepten van HAS Den Bosch. Dertien docenten rondden dit traject in 2010 met goed gevolg af. Ookhebben in 2010 zeventien onderwijsassistenten suc-cesvol een traject afgerond. Het betrof hier nieuwemedewerkers, maar ook collega’s met een lang(er)dienstverband;

• Tweejarige pilot van begeleide intervisie, deze is in2010 voor het eerst gestart. Twintig docenten van verschillende leeftijden, met allemaal een eigen achtergrond en diensttijd, hebben deelgenomen. LinQue Consult heeft meteen ook vier docenten ge-traind op het zelfstandig begeleiden van intervisie-groepen in de toekomst. Doel is intervisie binnen HAS Den Bosch gestructureerder te laten plaats-vinden en collega’s meer met elkaar in contactte brengen zodat ze van elkaar kunnen leren.

• Individuele begeleidingstrajecten voor medewer-kers van HAS Den Bosch: deze namen in 2010 in aantal toe, soms ook met de inzet van derden, al dan niet gerelateerd aan arbeidsongeschiktheid oflangdurige ziekte. Kwantitatieve gegevens van me-dewerkers zijn elders in het jaarverslag opgenomen.Het proactieve beleid vertaalt zich wederom in eenlaag verzuimcijfer in 2010.

Huisvesting en materieelIn 2009 is een nieuwe verdieping van 500 m² gebouwdop het bestaande gebouw. De groei van de instelling(circa 50% meer instroom ten opzichte van 2007) vraagtom extra ruimte voor studenten en medewerkers. Metde bouw van deze verdieping is een klein deel van hethuisvestingsprobleem opgelost. Medio 2009 is gezocht

naar alternatieven, daarvoor is bij het ministerie van LNVeen dringend verzoek neergelegd om HAS Den Boschte faciliteren voor deze groei.De mede-eigenaar van het gebouw, Stoas Hogeschool,heeft aangegeven medio 2011 naar Wageningen te ver-huizen. De vrijkomende 1.500 m² biedt HAS Den Boschmogelijkheden om nieuwe ruimte te creëren voor onzemedewerkers en studenten.

Toelatingsbeleid en toegankelijkheid van de instellingIn het toelatingsbeleid worden de landelijke regels ge-volgd. Met de nieuwe opleiding Toegepaste Biologie iseen nieuwe doelgroep aangesproken. Er blijkt onder havoleerlingen grote belangstelling te zijn voor deze op-leiding. HAS Den Bosch gaat ervan uit dat elke studentdie een passie heeft voor een vakgebied, aan de ba-siseisen voldoet en hard wil werken, ook toegelatenwordt tot onze opleidingen. De vraag van de arbeids-markt om geschikte mensen is nog steeds groter danhet aantal gediplomeerde ingenieurs dat jaarlijks uit-stroomt. Er is grote belangstelling voor HAS-ingenieurs,zij doen het goed op de arbeidsmarkt en hebben geenmoeite met het vinden van een passende baan. Er isaan de instroom van onze succesvolle opleidingen geenlimiet gesteld, maar de studenten moeten zich in prin-cipe wel vóór een bepaalde datum aanmelden. Zo kanHAS Den Bosch adequaat op de groei reageren en tochde kwaliteit op peil houden. Deze werkwijze heeft in2009 goed gefunctioneerd. Informatie over de herkomstvan nieuwe studenten is te vinden in de bijlage.Een heel ander aspect van het toelatingsbeleid zijn devoorzieningen die de organisatie biedt om studeren meteen handicap mogelijk te maken. HAS Den Bosch voerthierin een actief beleid. Iedereen met een passie en diegemotiveerd is om hard te werken, verdient een maxi-male kans. In de landelijke monitor van de organisatie‘Handicap en Studie’ staat HAS Den Bosch op een ge-deelde tweede plaats.

Afhandeling van klachtenDe beroepscommissie voor studenten van HAS DenBosch bestaat uit: de heer mr. ing. Ad Vugts (externevoorzitter), mevrouw ir. Nicola Duijnhouwer en de heering. Rob Heijs.

In 2010 hebben vier studenten bij het College van Bestuurbezwaar gemaakt tegen het afgeven van een negatiefstudieadvies door de examencommissie. Twee van debezwaren zijn voorwaardelijk gehonoreerd.

Studenten en medewerkers kunnen voor klachten ten aan-zien van ongewenst gedrag terecht bij de Vertrouwenscom-missie, die bestaat uit: de heer ir. Sjaak van den Aarssen,

15

Sara Kroos prikkelt studenten tijdens CarrièredagSara Kroos sloot woensdag 17 maart op spetterende maar vooral humoristische wijze de Carrièredag af.Talloze bedrijven hebben tijdens deze dag wederom hun best gedaan om zich goed te presenteren en incontact te komen met potentiële aanwinsten. Zo reageerde één van de aanwezige bedrijven: 'De stu-denten zijn erg actief bezig met hun toekomst, ze durven te vragen en tonen veel interesse.’

Ook de studenten zorgden voor een succesvol verloop van de dag. Met hun massale deelname aan deworkshops en door de mogelijkheid van het stellen van brandende vragen aan de deelnemende bedrijven,hebben zij zich goed kunnen oriënteren op de toekomst. 60 Bedrijven en 19 verschillende workshopszorgden voor een vol programma. De studenten konden terecht bij de stands in de hal op de eersteverdieping en in het Paviljoen. Ook was het Netwerkplein dit jaar behoorlijk gevuld met bedrijven. Hier wasvoor de studenten de mogelijkheid om in een gezellige sfeer contacten te leggen. Ondertussen werden erworkshops gegeven. Hier hebben veel bedrijven op een (inter-)actieve manier de studenten hun bedrijf gep-resenteerd. Zo werd er een helder beeld geschetst van de mogelijkheden voor studenten in de toekomst. Nietalleen de studenten zijn op zoek naar een bedrijfsopdracht, stage of baan. Voor de bedrijven was er de mo-gelijkheid een vacature of stageplaats aan te bieden. Dit konden zij doen via de speciale 'stagewand' of 'va-caturewand'. Als spetterende afsluiter wist cabaretière Sara Kroos de zaal plat te krijgen. Een muzikale showmet liedjes over HAS Den Bosch en diverse improvisaties zorgden voor een mooi en gezellig einde van deCarrièredag 2010. Met een netwerkborrel werd de dag afgesloten.

The grass is always greener downunder? Koen Hermans zal het niettegenspreken. In 2010 liep hij zeven-tien weken stage bij Good ManorsPools and Gardens in Sydney. Dat bedrijf heeft een sterke reputa-tie in het ontwerpen, aanleggen enonderhouden van tuinen en zwem-baden. Terugblik van de derdejaarsstudent Plattelandsvernieuwing: “Ikheb er met plezier stage gelopen.Australië heeft een superklimaatvoor tuinen. En zwembaden!” Het werelddeel bood ook optimalecondities voor Koens persoonlijkeontwikkeling. “Zo ver van huis leer jenog beter voor jezelf opkomen.” Heimwee? Als je een festival of club in Sydney bezoekt,vergeet je op slag hoe je dat woord überhaupt nogschrijft. Nu loopt Koen dertien weken stage in Maasbree.Minder kangoeroes, da’s waar. Maar ook daar maakt hijsprongen in kennis en vaardigheden. Zijn tijdelijke func-tie: werkvoorbereider in groenprojecten. Kan z’n rugzaknu op Marktplaats.nl? Opgewekt: “Nee, binnenkort ga ikweer op reis: twee weken naar Lepaa in Finland, vooreen cursus Vector Works.”

Koen

3e jaars student Plattelandsvernieuwing

16

Hermans

18

Studiereis naar Vietnam: een uniek projectElf studenten en vijf begeleiders gingen 29 april tot en met 10 mei op studiereis naar Vietnam. In Hanoibezochten zij onder meer de Nederlandse ambassade en de universiteit en verder trokken zij naar de HaTinh Province en Quang Binh Province, waar zij farmer field schools bezochten. En de laatste dagenlekker bijkomen op Halong Bay! De studenten hielden een logboek bij.

De studiereis was een uniek project. In tegenstelling tot eerder georganiseerde reizen, die meestalplaatsvonden in het kader van één opleiding of vakgebied, waren dit keer studenten van álle HAS-oplei-dingen vertegenwoordigd. Doel van de reis was om hen kennis te laten maken met internationale samen-werking op het agrarische werkterrein. Ook stonden de dwarsverbanden tussen de verschillendevakgebieden centraal. Er werd gekeken hoe economieën van opkomende markten groeien en hoe on-twikkelingsorganisaties, het bedrijfsleven en de kennisindustrie hier een bijdrage aan leveren. Dit is overi-gens ook de insteek van de nieuwe HAS-opleiding International Food & Agribusiness, die in september2012 van start gaat. Wat de studenten nog het meeste opviel was dat er zoveel raakvlakken zijn tussen deverschillende opleidingen van HAS Den Bosch. Zij gaven in hun reisverslag aan dat het van toegevoegdewaarde zou kunnen zijn om hier binnen het onderwijs meer mee te gaan doen in de toekomst.

19

mevrouw Annemarie Kerkhof, mevrouw Maartje Kol ende heer Patrick Sengers. Tijdens het verslagjaar zijngeen klachten ingediend.

OverlegBinnen HAS Den Bosch bestaan een aantal overlegsitu-aties: opleidingscommissies, opleidingsbijeenkomsten,overleg met alumni over onderwijsaanbod, overleg metklanten van HAS KennisTransfer, en overleg met de stu-dentenvereniging en studieverenigingen.Op 20 januari 2010 vond de installatievergadering vande nieuwe hogeschoolraad plaats. In 2009 is door eenaantal medewerkers en studenten het initiatief geno-men tot het opzetten van dit nieuwe overlegorgaan. Nawat aanloopproblemen is een goede structuur gevon-den en vindt er regelmatig overleg plaats. Bij de proce-dure voor de benoeming van de nieuwe voorzitter vanhet College van Bestuur is de Hogeschoolraad explicietbetrokken geweest.Studenten worden twee keer per jaar uitgenodigd doorhet College van Bestuur voor een breed overleg metstudentenverenigingen, studieverenigingen en studen-ten vanuit de opleidingscommissies. Daarnaast is er re-gelmatig overleg met studentenvereniging Gremio Unioen Club HAS, de vereniging voor afgestudeerden.

InternationaliseringDe internationale focus van HAS Den Bosch zet onver-minderd door. In 2010 is de samenwerking met WrittleCollege in Engeland betreffende het gezamenlijk aan-bieden van twee masteropleidingen beëindigd. Het on-derzoek naar de mogelijkheden voor nieuwe masters isechter in volle gang. De verwachting is dat we in 2012van start zullen gaan met twee nieuwe internationalemasterprogramma's. Naast twee nieuwe masters zal in2012 ook een nieuwe internationale bacheloropleidingvan start gaan: International Food & Agribusiness.De internationale stage is nog steeds verplicht voor alleHAS-studenten. Door verschillende opleidingen is hetafgelopen jaar geïnvesteerd in relatiebeheer en het waarnodig opbouwen van een stevig internationaal bedrij-vennetwerk. Ook in het curriculum worden internationalecompententies en cases steeds meer ingevoerd. In 2010hebben diverse internationale projecten plaatsgevon-den waarbinnen docenten gewerkt hebben aan kennis-overdracht en kennisontwikkeling. De projecten vondenplaats in onder meer Indonesië, Rusland en Turkije.

Om meer aandacht te geven aan internationale samen-werking vond in 2010 voor het eerst een HAS-brede stu-diereis naar Vietnam plaats. Een groep studenten vanalle HAS-opleidingen en een aantal docenten vertrok-ken samen naar Vietnam om daar ondergedompeld te

worden in de lokale cultuur en kennis te maken met deagrofoodsector ter plaatse. Een indrukwekkende reis,die voor veel internationaal studieplezier heeft gezorgdbij zowel de betrokken studenten als docenten. Samen met ZLTO beheert HAS Den Bosch het AntoonVermeer Internship Fund for International Cooperation(IFIC). Dit fonds maakt het studenten mogelijk aan-spraak te maken op een beurs voor een stage bij eenduurzaam project in ontwikkelingslanden. Hiermee wil-len HAS Den Bosch en de ZLTO laten zien dat zij inter-nationale samenwerking een warm hart toedragen enstudenten willen stimuleren om eens over de grenzenvan de westerse wereld te kijken.

Communicatie en PR Het jaar 2010 heeft voor Communicatie grotendeels in het teken gestaan van specifieke campagnes en diverse evenementen. De instroomcijfers voor het jaar2010/2011 waren zeer positief. In september 2010 zijn er659 nieuwe studenten gestart aan de verschillende opleidingen van HAS Den Bosch, een flinke stijging vanongeveer 8% ten opzichte van het studiejaar 2009/2010.Toch waren er verschillen in groei tussen de opleidin-gen. Sommige opleidingen groeien harder dan andere,terwijl bepaalde opleidingen meer zouden mogengroeien omdat de arbeidsmarkt hier om vraagt. De op-leidingen Milieukunde, Plattelandsvernieuwing, Voe-dingsmiddelentechnologie en Tuinbouw en akkerbouwmogen meer groeien. Daarom zijn we in 2010 gestartmet een nieuwe wervingsstrategie. De zogenaamdekleine opleidingen zijn door middel van een campagneextra in the picture gezet. De campagne loopt nogsteeds en bestaat uit drie actiewebsites waar filmpjesover de opleiding te bekijken zijn, die door studentenzelf zijn gemaakt. Daarnaast is er inhoudelijke informatiete vinden over de opleidingen. Door middel van banner-campagnes op middelbare scholen, online banneringop jongerensites, flyers, gadgets en posters is de cam-pagne onder de aandacht gebracht bij jongeren. Decampagne wordt in 2011 vernieuwd en verder voortge-zet. Voor de opleiding Tuinbouw en akkerbouw is eenspecifieke campagne ingezet in samenwerking met deandere groene hogescholen: Green iD.

Naast de werving van studenten voor de huidige oplei-dingen, zijn we in 2010 gestart met de voorbereidingvoor de werving voor de twee nieuwe opleidingen, GeoMedia & Design en International Food & Agribusiness,die in het studiejaar 2012/2013 starten. Ook is de wer-ving voor de opleidingen Horticultulture & Business Management en Floral Design & Business Managementaangepast, omdat dit twee volwaardige vierjarige bacheloropleidingen zijn geworden: dit vraagt om hetaanboren van een nieuwe doelgroep.

20

Natuurlijk hebben we ons niet alleen gericht op de werving van studenten. In 2010 hebben we verder ge-werkt aan de corporate uitstraling van HAS Den Bosch,waarmee we onze drie onderdelen: hbo-onderwijs, kennistransfer en masters, extra versterken. Zo is HASKennisTransfer aangesloten op de huisstijl van hoge-school HAS Den Bosch. Daarnaast is een aantal orga-nisatorische veranderingen voorbereid, namelijk hetcentraliseren van alle communicatieactiviteiten van HASDen Bosch. Per 1 januari 2011 ontstaat er een nieuwe afdeling,Communicatie & Internationalisering, die de volledige HAS-organisatie (hogeschool, HAS Kennis-Transfer en Anton Jurgens Institute) ondersteunt opbeide vakgebieden.

Zoals al genoemd hebben we in 2010 diverse evene-menten (mede)georganiseerd, zoals de OnderwijsdagOndernemerschap, Food Design Experience, de Carriè-redag, de opening van het Center for Growing Con-cepts, Dierday en de uitreiking van de Molenaar Award.Deze hadden alle tot doel het bedrijfsleven van de sec-toren waarin HAS Den Bosch opereert binnen te halen,passend bij ons motto: inside out en outside in. Een zeer bijzonder evenement was de afscheidsbijeen-komst voor onze voorzitter College van Bestuur JeroenNaaijkens.

Onderzoek Onderzoek is binnen het onderwijsprogramma van deopleiding Toegepaste Biologie een wezenlijk onderdeel,meer dan bij de andere opleidingen. Dit onderzoek vindtzowel in een productieomgeving als in de natuurlijkeomgeving plaats, in de plantaardige en dierlijke secto-ren. Het onderzoek gaat steeds uit van een ecologischebenadering. In 2009 is HAS Den Bosch op haar terrein,in samenwerking met PlantLab, gestart met de bouwvan uitermate geavanceerde klimaatkamers met behulpvan LED-technologie. Medio 2010 is dit centrum officieelgeopend. Studenten worden betrokken bij plantfysiolo-gisch onderzoek, onderzoek naar meerlagenteelt en bijde vertaling van de resultaten naar de praktijk.

LectoratenHet toenmalige ministerie van LNV heeft een sterke im-puls gegeven aan het aantal lectoraten binnen HAS DenBosch door het honoreren van een tweetal ‘groene plus’-lectoraten. Aan HAS Den Bosch zijn eind 2010 de vol-gende lectoraten toegekend:

• AgroFoodMarketing;• Biobased Productontwikkeling.

AgroFoodMarketing (dit lectoraat moet nog ingevuld worden)Dit lectoraat gaat over het domein van agro, food enmarketing. In het lectoraat staat de meerwaarde vancreatie centraal. Het lectoraat wordt ontwikkeld op drieverbonden pijlers: agro, food en de consument. Het lec-toraat geeft hogeschool HAS Den Bosch de kennis,kunde en het netwerk om onderwijs, onderzoek en dekenniscirculatie met bedrijven (nationaal en internatio-naal) en collega-instellingen te blijven aanbieden. In ditlectoraat staat de hoogwaardige productie van voedingen de daarop aansluitende kwaliteitsbewuste consump-tie centraal, ingebed in de duurzame ontwikkeling vanmeer cyclische, vraaggerichte agroketens.

Biobased Productontwikkeling(dr. ir. Gert-Jan van Delft)Uitputting van natuurlijke hulpbronnen, een groeiendewereldbevolking en een veranderend klimaat bedreigende mensheid. Dat vraagt om een holistische aanpak vande kluwen van vraagstukken die wij hebben op te los-sen als we de wereld voor iedereen leefbaar willen hou-den. Het lectoraat Biobased Productontwikkeling heeftals onderwerp de biobased economy. De uitdaging bijde biobased economy is het maken van nieuwe non-food producten ter vervanging van producten op basisvan synthetische materialen. Het lectoraat richt zich opde ontwikkeling van biobased producten uit plantaar-dige secundaire metabolieten. Bouwstenen hiervoor zijn:kennisontwikkeling, kennistoepassing en innovatie, duur-zame systeeminnovatieve productieketens, en samen-werking tussen ondernemers en hogeschool HAS denBosch. Voor het ontwikkelen van nieuwe biobased productenis kennis nodig van een reeks van uiteenlopende disci-plines. De gehele keten van zaadje tot eindproduct, metdaartussen teelt, oogst, verwerkingsprocessen en pro-ductontwikkeling vraagt onder andere om teelttech-nisch, (micro)biologisch, (bio)chemisch, procestechno-logisch en economisch inzicht. Daarbovenop komt eenschep innovatie. Het lectoraat Biobased Productontwik-keling heeft, met deze achtergrond, twee doelstellingen:

• Het onderzoeken van nieuwe technologie bij de teelt en verwerking om hoogwaardige industriële eindproducten te ontwikkelen uit biobased inhoud-stoffen (plantaardige secundaire metabolieten);

• Het stimuleren van onderzoek, kennisontwikkeling, kennistoepassing en innovatie op het gebied van biobased economy in het onderwijs op de hogeschool.

Het lectoraat is nauw betrokken bij de Biobased Productontwikkelingscoöperatie, een initiatief van HASDen Bosch.

21

Voeding: een rode draad die door alle opleidingen looptZe zijn al een paar jaar elkaars sparringpartner, lector Frederike Praasterink en Jeroen Naaijkens. EnFrederike heeft er vertrouwen in dat dit ook na Jeroen’s vertrek als voorzitter van het College van Bestuurzo blijft. “We hebben een sterke inhoudelijke klik.” Op 2 juli 2010 nam Jeroen Naaijkens feestelijk afscheid.

Natuurlijk zal ze hem wel missen als directievoorzitter. Maar een echt afscheid is het niet. Jeroen blijft metHAS Den Bosch verbonden. “Jeroen heeft zoveel plannen. Eigenlijk maakt hij gewoon een doorstart. Hij gaatnu doen waar hij de afgelopen jaren naartoe is gegroeid: inhoudelijk bezig zijn op de gebieden waar de ex-pertise en kennis van HAS Den Bosch ligt.” Want Jeroen heeft niet alleen bestuurlijk veel ervaring, hij heeftde afgelopen jaren ook veel vakinhoudelijke kennis opgedaan. Frederike is hierin de laatste drie jaar meege-groeid. “Wij kunnen elkaars adviseur zijn. Jeroen en ik zijn begonnen met samenwerken bij het programmaVoeding & Gezondheid van de Groene Kennis Coöperatie. Hij was aan dat programma verbonden als lei-der, ik operationeel. We bleken een aardig overeenkomstig beeld te hebben van wat het punt aan de hori-zon is en hoe dingen moeten lopen. We voerden regelmatig gesprekken waardoor we allebei vooruitkwamen. Voeding is een primaire levensbehoefte. Het is onmisbaar voor iedereen. Het is een thema dathelemaal over HAS Den Bosch heen ligt, een rode draad die door bijna alle opleidingen heen loopt. Iedereopleiding heeft er wel raakvlakken mee. Het is belangrijk om hierover in de breedte na te denken. Naargrote wereldontwikkelingen en naar maatschappelijke ontwikkelingen te kijken en te bepalen wat je daarals hogeschool mee wilt of mee moet. Niet om maar achter elke hype aan te rennen, wel om studenten meteen realistisch wereldbeeld op te leiden.“

22

Naast deze nieuwe lectoren zijn er binnen HAS DenBosch nog zeven lectoren actief. Deze negen lectorenzullen de komende jaren samen met de door hen ge-leide kenniskringen van docenten en onderzoekers eenintensief programma realiseren van toegepast onder-zoek voor en mét bedrijven. De verbindingen met hetonderwijs blijven daarbij essentieel.

Innovatie in Voeding (ir. Albert Zwijgers)De levensmiddelenindustrie heeft de afgelopen decen-nia een belangrijke ontwikkeling doorgemaakt. Vroegerlag het accent op het produceren, nu ook op weten-schap waarin vele facetten van het maatschappelijkleven verenigd zijn. We hebben te maken met voe-dingskundige aspecten, duurzaamheid, marketing, com-municatie naar de consument, en ondernemerschap.Eigenlijk komt de industrie in aanraking met alle zakendie maar voor te stellen zijn. Er wordt nu gesproken overeen mandje vol mogelijkheden voor de student, aan-sluitend op zijn of haar interesses. Het lectoraat Innova-tie in Voeding wil richting geven aan de behoeftes vande maatschappij, een maatschappij die voortdurendverandert. Jonge mensen staan midden in deze maat-schappij en hebben creatieve ideeën: juist wat de le-vensmiddelenwereld nodig heeft. Tijdens de studiekomt de creativiteit steeds naar voren en kunnen stu-denten zich in laboratoria en proeffabrieken uitlevenmet leeftijdsgenoten die nét weer een andere interessehebben. Dit levert vaak baanbrekende nieuwe produc-ten op.

Netwerk- en Ketenkunde (prof. dr. Nic Douben)Het lectoraat Netwerk- en Ketenkunde houdt zich vooralbezig met de vorming van systeeminnovatieve ketens.Dit betekent dat niet de product- of de procesinnovatiecentraal staat, maar de intrinsieke samenwerking van deverschillende ketenpartners waarbinnen de product-en/of procesinnovatie zich afspeelt. Deze benaderingvan ketens betekent dat sectoroverschrijdend wordt ge-werkt, waardoor er een ‘natuurlijke’ koppeling ontstaattussen de agrarische ondernemers, de industriële on-dernemers en de logistiek. Uit deze wijze van ketenvor-ming vloeit vrijwel noodzakelijk voort, dat de agrarischesector niet primair wordt gezien als de leverancier vanvoedingsmiddelen, maar als een sector die grondstof-

fen (inclusief inhoudsstoffen uit planten en dierlijke pro-ducten) voortbrengt die gebruikt kunnen worden in eengrote verscheidenheid van (industriële) eindproducten.Zonder de term ‘biobased economy’ uitdrukkelijk tehanteren, houdt deze benaderingswijze van ketens alsvanzelf in, dat dit actuele aandachtsveld vanaf het beginvan het lectoraat al werd meegenomen in de projecten.Systeeminnovatieve ketenvorming is daarmee een veel-omvattend werkterrein dat zeer sterk op ‘samen doen’en dus op inhoudelijke coöperatie steunt.

Paardenhouderij (drs. Joep Bartels)Doel van het lectoraat Paardenhouderij is vanuit HASDen Bosch bijdragen aan innovatief ondernemerschapin het hoger agrarisch onderwijs in het algemeen en hetpositioneren van het hoger agrarisch onderwijs op hetgebied van paarden zowel nationaal als internationaal inhet bijzonder. De invalshoek hierbij is dat met paardengeld verdiend moet worden. Een aantal zaken zijn be-langrijk bij het lectoraat Paardenhouderij: het curriculumvoor ondernemen in de paardenhouderij medevormge-ven, bijdragen aan de opbouw van een hecht netwerkmet de paardensector, en bijdragen aan de opzet enuitvoering van afstudeerrichting topklas ondernemen.Kernwoorden: stimuleren creativiteit, strategische al-lianties, netwerken en werkhouding.Daarnaast heeft Joep Bartels geparticipeerd aan hetopzetten van de stichting HIP, van waaruit HAS DenBosch, samen met NHB-Deurne en Academy stal Bar-tels, werkt aan innovatieve projecten in de paardensec-tor, bijvoorbeeld het kengetallenproject FNRS en hetRabobank-talentenplan).

Diergezondheid en Dierenwelzijn (dr. Paul Overgaauw)Het lectoraat Diergezondheid en Dierenwelzijn richt zichop het ontwikkelen van methoden voor toegepast on-derzoek naar diergezondheid (in het bijzonder in relatietot agrarische productie), die kunnen worden inge-bouwd in het hoger beroepsonderwijs.De behoefte aan kennis over de interactie tussen mensen dier in de moderne, verstedelijkte westerse samen-leving is groot. Naast de bekende vragen uit de vee-houderij, komen er veel nieuwe vragen, zowel vanoverheden als van maatschappelijke organisaties, vanbedrijven die daarop in willen springen en van individu-

23

ele burgers. De recente ervaringen met zoönosen in deveehouderij (influenza, MRSA, Q-koorts) laten zien datde impact op de samenleving zeer groot is. Vanuit het bedrijfsleven is er een sterke belangstellingvoor toepassing van praktijkgerichte maatregelen diepositief werken op diergezondheid en dierwelzijn. Pro-ductiebedrijven en toeleveranciers zoeken naar moge-lijkheden om daarmee bij te dragen aan duurzameontwikkeling van de sector. Instellingen van humane ge-zondheidszorg zoeken naar betere aangrijpingspuntenen technieken bij het uitvoeren van hun werk. Het lectoraat speelt in op de vragen vanuit het werkvelden in dit lectoraat worden de aspecten van diergezond-heid uitgediept. Er wordt gekeken op welke wijze ver-betering mogelijk is en de relaties met ethiek, productie,humane gezondheid en economie komen aan de orde.Dit moet leiden tot praktijkrijpe inzichten voor verzorgingen beleid.

Nieuwe Teeltsystemen (ir. Jasper den Besten)Dit lectoraat richt zich op de toepassing van innovatievetechnologie bij teelten, om op termijn duurzame (zeroemission) productie te realiseren.Technologieontwikkeling op allerlei gebied opentnieuwe mogelijkheden voor de intensieve tuinbouw, juistook als het gaat om vermindering van negatieve milieu-effecten. De daadwerkelijke toepassing van deze tech-nieken in de praktijk, in de verschillende teelten, stuitechter bij herhaling op grote problemen.Elke teelt is een uitgebalanceerd netwerk, waarin ge-waskeuze, hardware (inclusief de daarmee samenhan-gende technologieën en de daarvoor benodigde kennisen ervaring) én werkwijzen intensief met elkaar verwe-ven zijn. Dit lectoraat richt zich op de toepassing van innovatievetechnologie bij teelten om op termijn duurzame (zeroemission) productie te realiseren. Het lectoraat zal doormiddel van praktijkonderzoek een methodiek proberente ontwikkelen om stap voor stap een totale systeemin-novatie tot stand te brengen. Het lectoraat zal de komende vier jaar een aantal pro-jecten starten die globaal volgens deze cyclus wordenopgezet. In het eerste jaar zullen klimaatkamers wordengebouwd en getest. Naast een bruikbare, algemenemethodiek leveren de projecten dus ook een aantaldaadwerkelijke applicaties op, die kunnen leiden totmarktintroductie.

Duurzame Wereldvoedselvoorziening (ir. Frederike Praasterink)Dit lectoraat richt zich op de verduurzaming van voed-selketens in internationaal perspectief. De pijlers zijnduurzame ontwikkeling en internationale samenwerkingin de food- en agrosector. Het lectoraat draagt bij aan verduurzaming van voed-selproductieprocessen bij (MKB) food bedrijven in Ne-derland en richt zich op internationale vraagstukken ophet gebied van voedselzekerheid, MVO, ondernemer-schap en capacity building. Er is in het lectoraat een brede kennis over landbouw-kundige, technologische en institutionele aspecten vanvoedselproductie. Speerpunten in dit lectoraat zijn: grondstoffenketens(o.a. cacao, plantaardige olie, graan en veevoeders), ei-witketens (dierlijk, plantaardig en insecten), en micro-nutriënten (verrijking zowel via landbouw/veredeling alsvia voedselfortificatie).Ook is er aandacht voor het meetbaar maken van as-pecten van verduurzaming (kwantificering en impact as-sessment). Activiteiten worden uitgevoerd in de vormvan projecten en programma’s met bedrijven, NGO’s,overheid en internationale organisaties.

Voeding en Gezondheid (dr. Annet Roodenburg)Het lectoraat ‘Voeding en Gezondheid’ wordt ontwikkeldop drie verbonden pijlers: voeding, gezondheid en deconsument. In dit lectoraat staat de hoogwaardige productie van voeding en de daarop aansluitende kwa-liteitsbewuste consumptie centraal, ingebed in de duur-zame ontwikkeling van meer cyclische, vraaggerichteagroketens.Er zijn twee vragen herkenbaar in de samenleving diemet dit domein te maken hebben. Enerzijds is er eenvraag bij consumenten naar voeding, naar productendie voor hen persoonlijk gezond zijn, waarin zij huneigen keus, hun eigen manier van leven tot uitdrukkingkunnen brengen met hun specifieke, eigen behoeften. Anderzijds is er de vraag vanuit de bedrijven hoe dezebehoefte duurzaam omgezet kan worden in nieuwe toe-gevoegde waarde voor hun producten. Het lectoraat richt zich op vier disciplines, namelijk: voe-ding en gezondheid, levensmiddelentechnologie, wet-geving en consumentenwetenschappen.

Josephine

Projectmedewerker Food Design & Innovation

24

“Ik zoek graag grenzen op en ga erhet liefst één stap eroverheen”, zeiJosephine de Vries in 2008 over‘The Most Rebelicious Food Ad-vertising Calendar’, haar afstudeer-project voor Food Design. Onver-schrokken is ze nog altijd: ze zettehaar grafisch ontwerpbureau ‘frenzydesigners’ op, maakte met kokPierre Wind kinderkookboek ‘HetSmaakPretpark’ en werkt vier dagenin de week op HAS Den Bosch. Haarfunctie: projectmedewerker Food &Business. Ze stut en steunt studen-ten in hun projecten en stages. Vork en mes zet ze ook in een andere kluif: het basis- en voortgezet onderwijs enthousiasmeren voor Food &Business. “Ik ben betrokken bij smaaklessen, leraren-workshops en bij ‘Design Your Food’, waarbij leerlingenvan 5-havo op HAS Den Bosch zes lessen volgen en zelfeen product ontwikkelen.” Geestdriftig drukt ze ook haarstempel op de Food Design Experience en Oriëntatie-dagen. Drukke baan. But it tastes like honey? “Ja, hetwerk op HAS Den Bosch geeft me vrijheid en flexibiliteitplus Brabantse gezelligheid.”

de Vries

2026

Extreme en bijzondere smaken op de FoodDesign ExperienceEen verwarmend drankje in de sauna. Een lekkere cocktail aan de bar. Sjoelen voor een kruidige smoothie,garnalenbitterballen of een halal erwtensoep. En alles verzonnen door studenten. Na het grote succes vanvorig jaar hield HAS Den Bosch op 4 februari voor de tweede keer de Food Design Experience. Dit jaarstond de Experience in het teken van contrasten en extremen.

Ruim 200 mensen kwamen af op de Experience en verspreidden zich over het gebouw van HAS Den Boschom te genieten van bijzondere hapjes en drankjes. Ook konden de bezoekers het afstudeerwerk van de 4ejaarsstudenten Food Design & Innovation bewonderen. Het thema van de Food Design Experience was ditjaar geïnspireerd op de wereldberoemde schilderijen van Jeroen Bosch. Deze staan bekend om de extremen en contrasten. In aanloop naar het Jeroen Bosch jaar in 2016, waarin zijn 500ste sterfjaar wordtherdacht, is gekozen voor dit thema. Er waren twee belangrijke sprekers: Judith Heck (conceptontwikkelaarKoos & Co’s) en Professor Grunschnabel (winnaar van Smaakvol 2009, i.s.m. Jonnie Boer). In het Food Design museum werd werk getoond van studenten Food Design van alle jaren. Bezoekers konden op com-puters de webpagina’s van de verschillende concepten van de studenten bekijken en ook was er een wallof fame met schilderijen van deze concepten. Daarnaast was in het Food Design Centre de Fruit & en Kruid-fabriek, waar de mensen zelf de ingrediënten voor een smoothie bij elkaar konden sjoelen. Ook waren ereen koude en een warme ruimte waar een juist verwarmend of verkoelend drankje genuttigd kon worden.Een echte dag vol contrasten en extremen dus.

OnderverdelingHAS Den Bosch biedt acht reguliere hbo-opleidingen entwee masters aan. Het Anton Jurgens Institute biedtdaarnaast een MBA aan:

Hogeschool HAS Den Bosch: de hele keten in huis

Topklas OndernemenHAS Den Bosch biedt acht bachelors aan. Binnen dieopleidingen kunnen studenten kiezen voor talloze af-studeerrichtingen. Vanuit iedere bacheloropleiding kun-nen studenten kiezen voor het bijzondere afstudeerjaarTopklas Ondernemen. Dit geeft studenten de kans omtijdens hun laatste jaar hun eigen onderneming op tezetten. Zij worden daarbij goed begeleid door docen-ten en ondernemers uit de praktijk. Als ondernemer inwording leren de studenten hoe je een win-winsituatiecreëert. En ze onderzoeken hoe levensvatbaar hun ideeis. Daarnaast ontwikkelen ze een visie en werken zeplanmatig hun strategie uit. Ze staan er niet alleen voor:samen met medestudenten zetten ze hun eerste stap-pen in het ondernemerschap. Het doel? Hun eigen za-kelijke passie volgen, inclusief hbo-diploma en eigenbedrijf.

SectorenDe acht bachelors en twee masters zijn intern onder-verdeeld in drie sectoren. In de sector Dier, Biologie &Milieu worden de Nederlandstalige bacheloropleidingen

Opleiding: Afkorting: Croho nummer:

Bachelor Dier- en veehouderij DV 34869

Bachelor Milieukunde MK 34335

Bachelor Toegepaste Biologie TB 30009

Master of science in Animal Welfare and Biology AW N.v.t.

Bachelor Food Design & Innovation FD 34122

Bachelor Bedrijfskunde en agribusiness BA 34866

Bachelor Voedingsmiddelentechnologie VM 34856

Bachelor Tuinbouw en akkerbouw TA 34868

Bachelor Plattelandsvernieuwing PV 34859

Master of science in International Horticulture HO N.v.t.

MBA Business Creation in Food & Health N.v.t. N.v.t.

Toegepaste Biologie, Milieukunde, en Dier- en veehou-derij gegeven. Daarnaast biedt deze sector de Engels-talige master Animal Biology and Welfare aan in samen-werking met Writtle College en Essex University inGroot-Brittannië. Op dit moment wordt in deze sectorook de nieuwe Engelstalige bachelor International Food& Agribusiness ontwikkeld. Ir. Jan Denissen is de sec-tordirecteur, hij wordt ondersteund door dr. Patricia deCocq, adjunctdirecteur.De sector Green Business School organiseert de bachelor-opleiding Tuinbouw en akkerbouw, waarbinnen studen-ten vanaf het studiejaar 2010-2011 kunnen kiezen uit driestudies: Tuinbouw en akkerbouw, en Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Ma-nagement, beide Engelstalig. Daarnaast geeft de sectorde bacheloropleiding Plattelandsvernieuwing, waarbin-nen drie studies: Stad en streekontwikkeling, Tuin- enlandschapsmanagement en Landscape Design. Ookwordt er een master of science uitgevoerd in samen-werking met Writtle College en Essex University: Inter-national Horticulture. De nieuwe bachelor Geo Media &Design zit in deze sector in de pijplijn. De sectordirec-

27

Patrick Ergens in de lokalen van HAS DenBosch. Daar heeft hij zijn hart verlo-ren. Aan lesgeven. “Dat is m’n ambi-tie”, zegt Patrick Sengers. In 2008maakt hij de overstap van het be-drijfsleven – rayonmanager bij eenuitzendbureau – naar het hbo. Dedocent economie en bedrijfskunde:“Weet je wat de kracht van HAS Den Bosch is? De sfeer en onder-linge verdraagzaamheid. Ondanksde grote veelzijdigheid in mensenen subculturen is de omgang met el-kaar respectvol.” In zijn lesstijl zoekt hij de balans: enerzijds heldere re-gels, anderzijds humor. Moet ook wel, lacht hij: “Econo-mie is niet het lievelingsvak van studenten. Het vergtdenkwerk, inzicht en veel oefenen.” Patrick is ook coör-dinator van Topklas Ondernemen. “Ik help vierdejaarsna hun sprong in het diepe. Netwerken en productken-nis hebben ze redelijk onder de knie. Maar commercieeldenken en doen, is een ander verhaal. Als een klant inde boze buitenwereld bijvoorbeeld zegt: ‘Ik vind het he-lemaal niks’ moet je wel rechtovereind blijven. Daarsteun ik ze in.”

Docent Bedrijfskunde en agribusiness en coördinatorTopklas Ondernemen

28

Sengers

2030

teur is drs. Tjeu Foppele. Hij wordt per 1 augustus 2011opgevolgd door ir. Toine Hattink. De sector Food & Business voert de bacheloropleidingenBedrijfskunde en agribusiness, Voedingsmiddelen-technologie en Food Design & Innovation uit. Sector-directeur is ir. Evert-Jan Ulrich.

Bedrijfskunde en agribusinessIn de opleiding Bedrijfskunde en agribusiness is meeraandacht gekomen voor bedrijfscommunicatie. Studen-ten worden nog intensiever begeleid en beoordeeld bijhet werken in projecten, het schrijven van rapporten enhet geven van presentaties. Om studenten nog beter voor te bereiden op de stagewordt er in de modules voorafgaande aan de stages uit-drukkelijker aandacht besteed aan vaardigheden enhoudings- en gedragsaspecten. Hiertoe wordt onderandere samengewerkt met de Rabobank. Nieuw dit jaar is de 'World of Food'. Studenten gaan nahun buitenlandse stage samen met andere studentensymposia organiseren over een bepaald thema datspeelt in de mondiale agribusiness. Wat tot slot niet onvermeld mag blijven, is dat dit jaarmede in het teken stond van het 20-jarig jubileum vande opleiding. Op vrijdag 8 oktober werd dat gevierd met een druk bezochte reünie. Veel (oud-)studenten en(oud)-collega's gaven acte de présence bij de rondvaartover de Binnendieze, het optreden van cabaretière KarinBruers en de borrel.

Dier- en veehouderij In de opleiding Dier- en veehouderij is een project ge-start om de kwaliteit van de stages en dan met namede internationale stages te verbeteren. Verder is hetevaluatiesysteem van het onderwijs door studenten ver-beterd.Ten behoeve van het praktijkleren en praktijkonderzoekwerkt de opleiding nauw samen met het praktijkonder-zoekscentrum varkenshouderij te Sterksel, met de prak-tijkonderzoekscentra rundveehouderij (binnenkort ge-concentreerd op de Dairy Campus bij Leeuwarden) enmet initiatieven van de ZLTO, LLTB, de provincies en deWageningen UR, gericht op duurzame veehouderij.Verder is de opleiding een onderzoek gestart om te kij-ken naar de mogelijkheden om in samenwerking met of op locatie bij primaire dier- en veehouderijbedrijvenpraktijk-onderwijs en praktijkonderzoek te gaan doen.Dit zal zich met name richten op de melkveehouderij enop de gezelschapsdierensector.

International Food & Agribusiness In september 2012 zal de nieuwe opleiding InternationalAgribusiness & Global Development van start gaan. Deopleiding wordt volledig Engelstalig aangeboden en be-

reidt studenten voor op een internationaal georiën-teerde carrière in de agrofoodsector. De focus ligt hier-bij met name op opkomende markten en ontwikkelings-landen. In de opleiding staan een multidisciplinaire aan-pak centraal: studenten specialiseren zich in een van dedomeinen food, dier, plant of milieu, maar krijgen daar-naast een brede kennis van de internationale context inalle domeinen.

Food Design & Innovation De opleiding Food Design & Innovation is gestart meteen brede herontwikkeling van het programma. Alsnieuwe afstudeerrichting is Food Packaging toege-voegd. Er is daarbij meer aandacht gekomen voor ma-terialen en grafische vormgeving. De opleiding kent nuin totaal drie afstudeerrichtingen: Food Design, CreativeFood Marketing en Food Packaging. In de opleiding wordt veel samengewerkt met bedrijvenen de samenwerking met deze bedrijven is verstevigd.Zo wordt al zeven jaar samengewerkt met het bladBoodschappen van de Superunie. Met Food Packagingwordt samengewerkt met Boom Packaging uit Den Haagen Bunzl uit Almere. Met Food Design wordt er samen-gewerkt met de Efteling uit Kaatsheuvel en met CreativeFood Marketing met Mars uit Veghel. De Food Design Experience is voor de 2e keer georga-niseerd, met dit jaar meer dan 250 deelnemers. Hethoofddoel van deze dag is om de opleiding met haarstudenten onder de aandacht te brengen van hun toekomstige werkveld. Dit is zeer belangrijk voor de verdere ontwikkeling en groei van deze relatief jongeopleiding.

Geo Media & DesignMet groot enthousiasme heeft Mel van Drunen met zijnprojectgroep de aanvraag van de nieuwe opleiding GeoMedia & Design opgesteld. Toepassingen van nieuwetechnieken en technologieën om geografische prak-tijkvraagstukken te kunnen oplossen staan centraal. Denieuwe opleiding zal een vliegwiel zijn voor de verdereintegratie van digitale toepassingen binnen de andereHAS-opleidingen. Alle medewerkers van de Green Business School heb-ben tijdens een driedaagse fietstocht, de ‘Geo-tour’,kennisgemaakt met tal van praktische toepassingen,zoals de GIS-gestuurde logistiek en beheer bij EbbenBoomkwekers in Cuijk.

MilieukundeDe opleiding Milieukunde biedt de studenten in vrijwelalle onderwijsblokken real life projecten. In 2010 is ervoor gekozen om deze meer en meer te concentrerenop de groene sectoren, met extra aandacht voor water.Er wordt in afstemming met Wetsus (Instituut voor duur-

31

Gerda Verburg opent Center for GrowingConceptsDe genodigden werden een donkere sluis in geloodst, alleen verlicht door een aantal LED-lampen die eenpaarsachtige gloed verspreidden. In de sluis kregen zij een ogenschijnlijk echte Bossche bol. Maar… ophet moment dat zij de sluis weer uitkwamen, merkten velen tot hun schrik dat zij geen bruine Bosschebol in hun hand hadden, maar een kikkergroene! De LED-lampen in de sluis hadden voor een vreemdekleurverandering gezorgd, een grapje van de organisatie van de opening van het Center for Growing Concepts, op 17 juni 2010 bij HAS Den Bosch.

Op de opening waren zo’n 250 genodigden aanwezig. “Met de klimaatkamers kunnen wij op iedere momentvan de dag,tijdens ieder seizoen van het jaar en in ieder klimaat planten telen. Tuinbouw wordt in detoekomst sexier dan ICT!”, zei Gertjan Meeuws van het Center. “In compacte gebouwen kunnen heel veelvan deze kamers gebouwd worden, midden in de stad of zelfs op plekken waar bijvoorbeeld weinig wateris.” Er ging een speciaal bedankje uit naar Jasper den Besten, hogeschooldocent op HAS Den Bosch ende nieuwbakken lector Nieuwe Teeltsystemen, die een flink aandeel in het opzetten van het Center heeftgehad. Gerda Verburg verrichtte vervolgens de openingshandeling. “Er is een groeiende behoefte aanvoedsel in de wereld”, zei ze. “De tuinbouw is erg belangrijk en we moeten deze helpen te stimuleren. HASDen Bosch heeft recent subsidie aangevraagd om een deel van de kosten voor de klimaatkamers en deapparatuur die nodig is om er onderzoek te kunnen doen te financieren. Ik kan melden dat het ministerie400.000 euro in dit kader toezegt!” Na het woordje van de minister werden alle aanwezige gasten naar buitengeleid. Met een glaasje champagne in de hand opende Verburg het Center For Growing Concepts officieel,door vanuit een grote wereldbol 300 ballonnen in de kleuren van de LED-lampen de lucht in te laten vliegen.

Annika Naar naaldbossen ruikt haar naam.Kan kloppen. Voornaam: Zweeds.Achternaam: Oost-Duits. Annika groei-de op in Bonn. In 2004 stapte ze deUniversiteit van Maastricht binnenvoor European Studies. Ze eindigdein Den Bosch. Oorzaak? De liefde.Bij HAS den Bosch is ze internatio-naal communicatieadviseur. “Wij pro-beren in het buitenland studentenvoor ons te ‘winnen’. Jan en alleman?Nee, affiniteit met HAS-waarden –openheid, zelfstandigheid, nieuws-gierigheid – is heel belangrijk.” Zo’n zestig internationale studenten bevolken jaarlijksHAS Den Bosch. Ze komen van over de hele wereld.“Ons onderwijssysteem en onze kennis hebben eengrote aantrekkingskracht”, weet Annika. “In het buiten-land kennen ze dit niet. Nederland biedt innovatievekennis die in vele landen hard nodig is. Een ook bij hetNederlandse onderwijssysteem hebben internationalestudenten veel baat. Nog een voordeel: het past uitste-kend bij de groeiende kenniseconomie in Nederland.Dat we naast kaas en komkommers ook kennis exporte-ren, valt in goede aarde, ondervindt Annika: “Een Poolsestudente zei: ‘Als ik in m’n eigen land minister van Educa-tie was, zou ik het precies zo doen als op HAS Den Bosch.’”

Adviseur afdeling Communicatie & Internationalisering

32

Dossow

34

Twee vierjarige bachelorstudiesin het EngelsVanaf 1 september 2010 biedt HAS Den Bosch twee vierjarige bachelors aan die volledig in het Engels wor-den gegeven: Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Management. Het zijnstudies die vallen onder de opleiding Tuinbouw en akkerbouw en scholieren moeten zich dan ook via dieopleiding inschrijven.

Binnen de studie Floral Design & Business Management staan, zoals de naam al zegt, twee onderwerpencentraal. Ten eerste design en bloemsierkunst en ten tweede management en marketing. Daarnaast leer jede basis van de productie van bloemen, (pot)planten en tuinplanten. Horticulture & Business Managementis letterlijk de Engelse variant van Tuinbouw en akkerbouw. Alle mogelijkheden die Tuinbouw en akkerbouwbiedt, zijn opgenomen. De studie Floral Design & Business Management en Horticulture & Business Man-agement zijn uniek in hun soort. Het internationale karakter heeft er toe geleid dat de studies in het Engelsworden aangeboden. Studenten krijgen extra ondersteuning met de Engelse taal indien nodig. Door dit in-ternationale karakter is de studie ook populair bij buitenlandse studenten met interesse voor bloemsierkunsten management. Dit geeft studeren aan Hogeschool HAS Den Bosch een extra dimensie. Bij Floral Design& Business Management is de European Floral Design Academy betrokken. Het is dus mogelijk voor stu-denten om tijdens hun studie DFA- en ADFA-examens te doen. Deze opleidingen zijn echt een toegevoegdewaarde bij hun carrière in het bedrijfsleven.

35

zame watertechnologie) toegewerkt naar een lectoraatop het gebied van water.De opleiding heeft in dat kader met onder meer water-leidingbedrijf Brabant Water meegewerkt aan waterpro-jecten in Midden-Amerika.

PlattelandsvernieuwingZoals verwacht is de instroom bij de studie LandscapeDesign, onderdeel van de opleiding Plattelandsvernieu-wing, verdubbeld van 18 naar 36 studenten. Het teamwerd versterkt met een tuinen landschapsarchitect eneen tuinen landschapsontwerper. Een sterke relatiemet het werkveld is van meet af aan een belangrijk uit-gangspunt. De studies Stad en streekontwikkeling en Tuin- en land-schapsmanagement kennen een stabiele instroom. Zijblijven zich vernieuwen onder leiding van Irma van denTillaart en zo bereiden de opleidingsteams zich voor op2020.

Toegepaste Biologie De opleiding Toegepaste Biologie, die in 2008 gestartis, blijft jongeren sterk aantrekken en de aanmeldingenstegen ondanks het hanteren van een vroege sluitings-datum voor inschrijving van circa 60 in 2008, naar circa140 in 2010. Ten behoeve van de opleiding zijn we in diverse ecolo-gische projecten samen gaan werken met natuurorga-nisaties, ZLTO/LLTB, provincies en gemeenten. Weworden ook bij diverse natuur-, educatie- en dierenwel-zijnsprojecten betrokken.Deze samenwerkingsverbanden zijn mede ondersteu-nend voor de onderzoekslijnen die door de docent-onderzoekers worden opgezet op het gebied van:

• ecologie (onder meer interactie tussen bodem-en/of waterkwaliteit en vegetatie, grote grazers t.b.v.natuurbeheer);

• dierenwelzijn; • diergezondheid (onder meer dier/ mens-interacties

in samenwerking met de lector Diergezondheid enDierenwelzijn);

• plant (onder meer bloei-inductie in relatie tot nieuweteeltsystemen).

Tuinbouw en akkerbouw De opleiding Tuinbouw en akkerbouw is weer iets ge-groeid, dat geldt ook voor de Engelstalige bachelors.Het opleidingsteam heeft zich, onder leiding van Petervan Gastel, met veel passie gestort op een grote ver-nieuwingsslag. Dit project heet TA 2020. Oude patronenzullen plaats maken voor innovatieve ontwikkelingen,aansprekend voor jonge mensen.

VoedingsmiddelentechnologieDe opleiding Voedingsmiddelentechnologie heeft suc-cesvol de eerste studenten met de specialisatie Food &Health afgeleverd. Met betrekking tot de afstemmingmet het beroepenveld is de werkveldscan afgerond.Hierbij is een groot aantal professionals uit de praktijkbevraagd over de relevantie van de eindtermen van deopleiding Voedingsmiddelentechnologie. Behoudensenkele kleine kanttekeningen blijkt de opleiding naad-loos aan te sluiten op de opleidingsbehoefte van hetwerkveld.Ook heeft een verdere professionalisering van het gast-sprekersprogramma plaatsgevonden. In het kader van internationalisering is voor het eerst debuitenlandstage verplicht voor alle studenten. Hoeweler vooraf enige zorg was of het zou lukken om alle stu-denten van een stage te voorzien, bleek deze zorg ach-teraf ongegrond. Daarnaast is er een permanent uitwisselingsprogrammatot stand gekomen met de zusterschool KATHO in Roe-selare (België). Tijdens deze uitwisseling volgen de stu-denten een programma van twee dagen in België entwee dagen in Nederland.Het thema duurzaamheid is in de opleiding geïnte-greerd door middel van colleges en opdrachten die tij-dens de stage of de ‘Technologische Opdracht’ moetenworden uitgevoerd. Een andere ontwikkeling is de aan-dacht voor leerlijnen gedurende de opleiding. Behalveleerlijnen in het kader van bedrijfscommunicatie (sec-torbreed), is de leerlijn PGO verder uitgewerkt en zijn erplannen om de leerlijn onderzoeksvaardigheden, Engelsen informatievaardigheden vorm te geven.

Bedrijfsopleidingen HAS KennisTransferHAS KennisTransfer biedt een aantal bedrijfsopleidin-gen aan voor bijscholing van professionals. Dit zijn zowelcertificaatstudies als volledige hbo-opleidingen op degebieden food, milieu, greenkeeping, management enagribusiness.

Certificaatstudie Voedingsmiddelen-technologieJaarlijks laten enkele honderden cursisten van voe-dingsmiddelenbedrijven zich (bij)scholen via de certifi-caatstudie Voedingsmiddelentechnologie (voorheencertificaatstudie Levensmiddelentechnologie). Het hbo-opleidingstraject bestaat uit diverse cursussen op hetgebied van foodprocessing, microbiologie, product-kunde en tal van andere gebieden. Wanneer cursistenhet hele traject afmaken, kunnen zij via HAS Den Boschafstuderen en hun hbo-diploma Voedingsmiddelen-technologie behalen.

36

Management & BedrijfDe hbo-opleiding Management & Bedrijf blijft succes-vol, dankzij de unieke formule waarin werken leererva-ringen vanuit het onderwijs en de praktijk gecombi-neerd worden in een bedrijfskundig hbo-traject. Samen-werking, leren van en met elkaar, en de directe toepas-sing op de praktijk zijn de belangrijkste componentenvan het opleidingsconcept, waar zowel de cursist als zijnbedrijf veel baat bij heeft.

Milieu en DuurzaamheidHet hbo-opleidingstraject Milieu en Duurzaamheid, be-staat evenals de certificaatstudie Voedingsmiddelen-technologie uit diverse cursussen, die ook los te volgenzijn. Milieumedewerkers binnen overheden en bedrijvenkunnen zich met deze opleiding laten bijscholen op het gebied van milieubeleid, duurzaam ruimtegebruik,duurzaam produceren, energie en klimaat, en andereonderwerpen. De vele docenten uit het bedrijfslevenzorgen voor een enorme input aan theoretische envooral ook praktische kennis.

Food InnovationIn de foodsector worden met grote regelmaat nieuweproducten geïntroduceerd die meestal net zo snel weeruit de schappen verdwijnen. Een product moet aan eenscala van eisen voldoen. Om een vaste plaats in het as-sortiment te krijgen, is inzicht in de markt essentieel.Vanuit procesmatig perspectief is kennis van grond-stoffen, wetgeving en productiemethoden noodzakelijk.Ten slotte vraagt conceptontwikkeling om inspiratie eneen stevige dosis creativiteit. De opleiding Food Inno-vation combineert al deze ingrediënten in een inspire-rend en doeltreffend opleidingsconcept voor zoweltechnologen als marketeers.

Greenkeeping & ManagementopleidingenDe continuering van de samenwerking met de Neder-landse Greenkeepers Associatie (NGA), NederlandseGolf Federatie (NGF) en Nederlandse Vereniging voorGolfbaaneigenaren (NVG) heeft in 2010 geleid tot eenherziening van de leerlijn op het gebied van greenkee-ping en management. Samen met IPC De GroeneRuimte biedt HAS KennisTransfer nu opleidingen op alleniveaus in deze branche: van (hoofd)greenkeeper totbaancommissaris en manager groen.

Nieuwe opleidingen en samenwerkingsverbandenIn 2010 was HAS KennisTransfer kartrekker bij de ont-wikkeling en uitvoering van diverse opleidingen in sa-menwerkingsverband:

• projectleiding Groenvoorziening (in samenwerking met de Vereniging voor Hoveniers en Groenvoor-zieners VHG);

• cursus Kunstgras (in samenwerking met ISA Sport);• sectorcursussen (in samenwerking met Rabobank

Nederland);• professioneel Ondernemen in Landbouw en Zorg

(in samenwerking met ZLTO en Taskforce Multi-functionele Landbouw.

37

Molenaar Award 2010 uitgereikt bijhogeschool HAS Den BoschYvan Dejaegher, directeur-generaal van de Belgische mengvoederfederatie (Bemefa), heeft de MolenaarAward 2010 gewonnen. Deze prijs werd 24 november uitgereikt bij hogeschool HAS Den Bosch tijdens hetsymposium ‘Van Molenaar tot Kok’.

De Molenaar Award is een initiatief van vakblad De Molenaar. De prijs is dit jaar voor de vierde keer uit-gereikt en wordt toegekend aan een persoon die zich de afgelopen jaren heeft ingespannen om de graan-verwerkende- en diervoederindustrie op een hoger niveau te krijgen. De keuze om de award bij HAS DenBosch uit te reiken was een bewuste. “Diervoeding is een belangrijk onderdeel van het leerplan van deopleiding Dier- en veehouderij”, stelde Jan Denissen, sectordirecteur bij HAS Den Bosch en dagvoorzittertijdens zijn inleiding. “Nog vrij weinig studenten maken van diervoeding hun specialisme en met het in huishalen van dit evenement willen we aan het bedrijfsleven laten zien dat we hier graag verandering in bren-gen. Ik zou hen willen zeggen: geef onze studenten de kans uitdagende projecten te doen in het beroepen-veld.” Yvan Dejaegher kreeg de Molenaar Award toegekend voor zijn grote verdiensten voor de sector inBelgië en voor zijn inspanningen om de diervoederindustrie internationaal en in de keten op de kaart tezetten. Er is veel gerealiseerd in de diervoederindustrie als het gaat om de invulling van maatschappelijkethema’s en dilemma’s voor de sector. Dejaegher heeft daar met zijn open houding een belangrijke bijdrageaan geleverd.

Jasper Oranje, rood, blauw licht. Welcometo The Roots, disco voor Vegetables,Herbs and Fruits? Zou je denken.Een vreugdedansje misstaat ookniet, erkent Jasper den Besten, lec-tor Nieuwe Teeltsystemen. Dit is zijntrots: het Center for Growing Con-cepts, waar planten in een geslotenklimaat-systeem groeien. Dankzijgekleurd led-licht, ‘pufjes’ CO2 enwaterbesproeiing komen ze tot was-dom. “Tomaten, paprika, courgette:ze doen het uitstekend. Zelfs aard-beien, dankzij handbestuiving. Maarook anijs, munt en valeriaan.” Laatstgenoemd kalmerend kruid komt van pas: de ‘Tuin-bouw 3.0’-experimenten veroorzaken lichte opwindingonder wetenschappers en media. Jasper: “Zo’n prikke-lende leeromgeving past ook bij HAS Den Bosch. Maarer valt nog genoeg te onderzoeken en te innoveren,waaronder gezondheids-, voedings-, en ethische as-pecten. Willen we een krop sla die volledig met kunst-licht is opgekweekt? Dat is een van de uitdagendevragen.” Of deze teeltwijze geen fors beslag op vier-kante meters legt? Met ruime lach: “Ach, er staan in Nederland nog duizenden kantoren leeg.”

Docent Tuinbouw en akkerbouw enlector Nieuwe Teeltsystemen

38

den Besten

40

Opleiding Milieu en Duurzaamheid Duurzaamheid is een hot item en termen als klimaatneutraal, cradle-to-cradle, MVO en energiebesparingzien we de laatste tijd overal opduiken. Niet voor niets dat de vraag naar kennis op dit gebied enormgroeit. HAS KennisTransfer biedt een uniek hbo-opleidingstraject richting milieu en duurzaamheid, datzich zowel richt op de overheid als het bedrijfsleven.

Het traject biedt een brede variatie aan cursussen, verzorgd door docenten die rechtstreeks uit het werkveldkomen. Zo wordt voor iedereen een studieprogramma op maat samengesteld, afgestemd op de behoefteaan kennis, vaardigheden en houding. Cursisten zijn onder meer werkzaam als milieu- of duurzaamheids-coördinator, milieubeleidsmedewerker (gemeente, provincie, milieudienst), kwaliteits- of arbofunctionaris,medewerker van ingenieurs- of adviesbureau, en proces- of milieutechnoloog. Frank de Bont, coördinator aan de post-hbo-opleiding HAS KennisTransfer: “Om studenten goed op te lei-den, is het van belang dat er veel praktijkprojecten worden opgezet. Bedrijven zijn hiervoor krachtige leer-plekken. En het bedrijf kan al meteen kennis maken met potentiële nieuwe krachten.” Frank ziet tot zijntevredenheid dat studenten steeds meer als brede milieuprofessional worden opgeleid. “In het bedrijfslevengaat het meer en meer over het verbinden van bedrijven en andere betrokkenen bij de projecten. Je moetje kunnen verplaatsen in de klant, die heeft een probleem en dat moet opgelost worden.” Er zijn in 2010 geen inhoudelijke veranderingen geweest (behalve natuurlijk het updaten met betrekking totontwikkelingen in de markt, onder meer de nieuwe WABO) en we hebben nog hetzelfde vaste team van HAS- én gastdocenten (50-50%, waar de voorkeur ook naar uitgaat, omdat we de combinatie in- en extern belangrijk vinden). Er zijn 43 mensen die bij HAS KennisTransfer een milieuopleiding of -cursus hebbengevolgd in 2010. Er zijn acht deelnemers die in 2010 bij ons het traject hebben afgerond en die nu bezig zijnmet het afstudeerjaar aan HAS Den Bosch.

Inleiding2010 ligt alweer geruime tijd achter ons. Als kennisbedrijfin agribusiness, food, groene ruimte en milieu, hebbenwe gemerkt dat het investeringsniveau bij diverse bedrijven stevig is teruggeschroefd. Op het terrein van onderzoek en advies hebben we dan ook minder op-drachten kunnen inboeken.

Als brug tussen onderwijs en bedrijfsleven participerenwe in verschillende innovatieve samenwerkingsver-banden. Binnen Fhealinc, een samenwerking tussenHAS Den Bosch, Jeroen Bosch Ziekenhuis, ZLTO enAvans Hogeschool, werkten we aan projecten op het ge-bied van zoönosen, voedingsallergieën en obesitas. Het House of Food in Zaandam is eind 2010 officieel geopend en ons kantoor hier is in gebruik genomen. De ontwikkelingen in Greenport Venlo hebben een samenwerking opgeleverd tussen de HAS, Fontys en Citaverde.

Het is goed te constateren dat we als bedrijf het jaarook financieel positief hebben afgesloten. Gezien deeconomische ontwikkelingen en de teruglopende marktis dat geen gering resultaat. Alle medewerkers binnenHAS KennisTransfer, maar ook de afstudeerders en decollega’s vanuit de HAS-opleidingen die intensief be-trokken zijn bij onze activiteiten, verdienen hiervoor decredits.

Bij HAS KennisTransfer blijven we waarmaken waarvoorwe staan en daar kunnen we trots op zijn.

Godfried Hijl, directeur HAS KennisTransfer

PersoneelIn 2010 werkten er 24 adviseurs en senior adviseurs inverschillende sectoren voor HAS KennisTransfer. Hetgaat dan om agri-, food-, groen-, en de dier- en vee-houderijsector. Onze adviseurs worden ondersteunddoor negen medewerkers voor secretariaat, projectma-nagement en financiële administratie. De directie wordtgevormd door Godfried Hijl en Rob Stuart. Daarnaastwerken er nog eens 120 medewerkers (docenten, pro-jectmedewerkers, onderzoekers) en ruim 300 afstude-rende studenten van alle opleidingen van hogeschoolHAS Den Bosch mee in onze projecten.

OnderwijsVoor docenten en projectmedewerkers van HAS DenBosch, die een flinke steen bijdragen aan de werving enuitvoering van onze projecten, betekent de samenwer-king met HAS KennisTransfer een structurele relatie methet werkveld. De HAS Den Bosch onderhoudt nauw con-tact met het bedrijfsleven en blijft op de hoogte vannieuwe ontwikkelingen in de markt. Het onderwijs profi-teert van een intensieve relatie met de markt en de be-drijven waarvoor de hogeschool haar studenten opleidt.

MarktHAS KennisTransfer realiseerde in 2010 een omzet vancirca M¤ 3,4 en sloot het jaar af met een positief resul-taat. Gezien de economische ontwikkeling en een te-ruglopende markt is dat geen geringe prestatie. Onzeinspanningen hebben er ook voor gezorgd dat we meerdan 300 studenten van HAS Den Bosch van een uitda-gende bedrijfsopdracht konden voorzien en dat we 365cursisten uit het bedrijfsleven hebben geholpen met datstukje extra kennis of hebben opgeleid om die vervolg-stap in hun carrière te maken. Tenslotte hebben we onsingezet om de primaire bedrijven, die het in deze tijdvaak extra zwaar hebben, het hoofd te bieden aan alleswat er op hen afkomt.

In 2010 is een start gemaakt met het structureel verbin-den van de marktactiviteiten met de nieuwe lectoratenbinnen de HAS-organisatie op de terreinen: nieuweteelttechnieken, gezonde voeding, duurzame wereld-voedselproductie en diergezondheid.Deze verbindingen leggen de basis voor een kennisim-puls op de onderzoeks- advies- en opleidingsactivitei-ten binnen HAS KennisTransfer. De nieuwe kennis-domeinen geven ons veel inspiratie en versterken onzeautoriteit in de markt.

Opleidingen: maatwerk en flexibiliteitVanuit de markt zien we een toenemende vraag naarpraktijkgerichte opleidingen, maar ook naar maatwerken flexibiliteit. Opleidingen moeten naadloos aansluitenop de opleidingsbehoefte van cursisten en bedrijven,zowel met betrekking tot de vorm als de inhoud. In 2010behaalde HAS KennisTransfer een recordomzet van M¤1,3 uit de open inschrijvingscurssussen. Enkele nieuwetrajecten (Professioneel Ondernemen in Landbouw enZorg, Sectorcursussen Agri en Projectleiding Groenvoor-ziening) werden succesvol in de markt gezet en voor

HAS KennisTransfer: kennis van en voor de sector

41

bestaande hbo-trajecten zoals Milieu & Duurzaamheid,Management & Bedrijf en Voedingsmiddelentechnolo-gie meldden zich meer cursisten dan ooit aan.

In 2010 is doorgeborduurd op de ontwikkeling vanhechte netwerken, die zijn gevormd vanuit een visie op opleiden op hbo-niveau. Zo werkten we samen metde volgende brancheverenigingen, bedrijven en kennis-instellingen:

• greenkeeping & management: continuering van desamenwerking met IPC De Groene Ruimte, de Nederlandse Greenkeepers Associatie (NGA), Nederlandse Golf Federatie (NGF) en NederlandseVereniging voor Golfbaaneigenaren (NVG);

• hoveniers en groenvoorzieners: samenwerking met de Vereniging voor Hoveniers en Groenvoorzieners (VHG);

• sportveldenmanagement: samenwerking met de Vereniging voor Sport en Cultuurtechniek, ISA Sport (cursus Kunstgras);

• zorgboeren: samenwerking met de ZLTO, Taskforce Multifunctionele Landbouw;

• sectorcursussen Pluimvee, Melkvee, Varkenshouderije.a. in samenwerking met de Rabobank Nederland.

In 2010 werd HAS KennisTransfer nadrukkelijk geprofi-leerd en herkend als opleider die sterk is in sectorspe-cifieke, beroepsspecifieke en bedrijfsspecifieke aanpak.Uiteraard is de kwaliteit van de inhoud en de uitvoeringvan de opleidingen goed, dat blijkt uit onze CEDEO- er-kenning.

Opnieuw CEDEO-erkendEind 2010 heeft HAS KennisTransfer alweer voor de 7eachtereenvolgende keer de CEDEO-erkenning behaaldvoor Maatwerk Bedrijfsopleidingen en Open Inschrij-vingscursussen. Een erkenning door het CEDEO-insti-tuut betekent dat meer dan 80% van de cursistentevreden is over de kwaliteit van de opleidingen en deperformance van de opleidingsaanbieder. Dat betekentdat het gemiddelde beoordelingscijfer minimaal een 8of hoger is.

Omgeving in bewegingSinds november 2010 hebben de medewerkers van deZLTO hun nieuwe locatie aan de Onderwijsboulevardbetrokken. Waar we van oudsher al eenvoudig de wegnaar elkaar wisten te vinden, hebben we nu nog direc-ter toegang tot elkaars kennis en netwerk.Het innovatieve cluster van bedrijven en kennisinstellin-gen op het gebied van voeding en gezondheid krijgtsteeds nadrukkelijker vorm. Fhealinc, het samenwer-kingsverband op het gebied van voeding en gezond-heid tussen HAS Den Bosch, ZLTO, het Jeroen Bosch

Ziekenhuis en Avans Hogeschool, is hier een voortvloei-sel van. HAS KennisTransfer speelt een belangrijke rolin de ontwikkelingen rondom voeding en gezondheiden voorziet in het projectmanagement van de Fhealinc-projecten Zoönose Innovatie Cluster (ZIC) en Voeding,Afweer en Allergie (EVAA).

Ook buiten de regio staan de ontwikkelingen niet stil. Innovember 2010 werd in Zaandam het House of Food ge-opend. Op deze locatie, in de oude Verkadefabriek, zijnverschillende onderzoeks- en opleidingsbedrijven ge-vestigd die de Zaanse Foodindustrie een kennisimpulswillen geven. Als partner in het programma ZaanstreekFirst in Food (platform van o.a. gemeente Zaanstad, bedrijfsleven en onderwijsinstellingen) zet HAS Kennis-Transfer zich in om HBO opleidingen en In Companytrainingen te verzorgen voor het Zaanse bedrijfsleven.

In zuidelijke richting worden eveneens initiatieven ont-wikkeld. In het project EDC Biofortificants HAS Limburgwordt gezocht naar innovatieve producten met als uit-gangsmateriaal inhoudstoffen uit planten. In deze keten-productie wordt van biobased grondstof gewerkt naarhoogwaardig eindproduct. De aanzet tot de ontwikke-ling van Greenport KennisTransfer is reeds gedaan.

Netwerken in de praktijkZo’n tweemaal per jaar organiseren HAS KennisTransferen Hogeschool HAS Den Bosch het HAS OndernemendCafé, een netwerkcafé waarbij relaties en ondernemersuit de sector elkaar kunnen ontmoeten in een inspire-rende setting. Inmiddels uitgegroeid tot een begrip,trekt het HAS Ondernemend Café doorgaans zo’n 100tot 150 externe bezoekers.

Onderzoek Door HAS KennisTransfer wordt onderzoek uitgevoerdvoor bedrijven. In 2010 zijn circa 300 nieuwe opdrachtenopgestart.Voorbeelden van onderzoeksopdrachten zijn:

• de ontwikkeling van een Feed Design Living Lab met onder meer Dinnissen Process Technology, IMTECH en Vitelia;

• ingangscontrole van grondstoffen en reduceren van kwaliteitsafwijkingen, in opdracht van Friesland-Campina Domo;

• een strategisch marketingplan voor een aardbeien-vermeerderaar;

• het opzetten en implementeren van een milieu-managementsysteem bij de TU Eindhoven;

• ontwerp en bestek voor een multifunctionele dak-tuin voor het nieuwe hoofdkantoor van de ZLTO.

In de CfI-benchmark gegevens steken we met de con-tractactiviteiten ruim boven alle hbo-instellingen uit.

42

43

Gezond Groeien: Antibioticareductie als kansvoor de sectorAntibioticagebruik in de veehouderij staat in het middelpunt van de belangstelling. De regering wensthet gebruik van antibiotica in 2013 terug te brengen naar het niveau van 1999. Dat is een halvering vanhet huidige verbruik. Geen eenvoudige klus, aangezien er tal van spelers bij betrokken zijn (dierenartsen,voeradviseurs, farmacie en veehouders) die gezamenlijk tot een oplossing moeten komen. Aanleidingvoor het project over antibioticareductie: Gezond Groeien.

“Het project Gezond Groeien gaat uit van de gedachte dat de reductie van antibioticagebruik in de vee-houderij alleen haalbaar is bij een algehele bedrijfsoptimalisatie,” vertelt Mireille Gijsberts, verbonden aanHAS KennisTransfer en projectleider van het initiatief. “Dit vraagt in de eerste plaats om een verandering inhouding, gedrag en managementaanpak van de varkenshouder. Maar we kijken ook naar slimme toepas-singen, zoals betere voeders, hygiënemaatregelen, genetische keuzes of een ander stalsysteem, die de in-dustrie kan ontwikkelen om ondernemers te helpen die veranderingen te realiseren.” Omdat het project gericht is op de gehele sector, zijn er veel verschillende partijen bij betrokken. Naast vierzelfstandige varkenshouders, nemen ook Fransen Gerrits, DAC Aadal en Intervet Schering Plough deel aanhet project. De projectgroep wordt daarbij (waar nodig) ondersteund door een team van experts van onderandere TOPIGS, hogeschool HAS Den Bosch, Vion en verschillende stalinrichters. Het produceren van medicinale voeders (voeders met antibiotica) is een kostbare aangelegenheid. Binnenhet project wordt beoogd ook deze groep antibiotica sterk te verminderen. Een grote kans voor voeder-fabrikant Fransen Gerrits. Het mes snijdt volgens Huub Fransen aan twee kanten: een kostenreductie in hetproductieproces en het profileren van hun proactieve, betrokken houding richting de sector. “GezondGroeien is een uniek project. We benaderen antibioticareductie nu zowel vanuit het perspectief van de voerproducent, de varkenshouder als de gezondheidszorg. Zo creëren we een breed draagvlak. Door mid-del van onze betrokkenheid laten we zien dat we de problemen in de sector onderkennen en serieus nemen.De kennis die we vergaren, wordt gedeeld met een ieder die er belang bij heeft. Doel is om er samen betervan te worden.”Gezond Groeien dient als showcase voor de gehele varkenshouderij. Het project toont zowel de varkens-houder als de consument welke acties ondernomen kunnen worden om antibioticagebruik te verminderen.

Mirjam Ze is dol op social media. HAS Ken-nisTransfer op LinkedIn en Twitter?Is haar initiatief. Maar communice-ren met een bekertje koffie aan tafelis haar net zo lief. Mirjam Goedkoopstudeerde Dierwetenschappen inWageningen. Bij HAS KennisTrans-fer is ze junior-adviseur Dier. Mooiwerk: werving en begeleiding vanbedrijfsopdrachten, zowel adviezenals projecten. “Wat de deur bij veel bedrijven opent, is de naams-bekendheid van HAS Den Bosch.Maar regelmatig lopen we ooktegen onderschatting aan. We doengeen ‘proefjes’ of ‘opdrachtjes’. Wepakken opdrachten professioneelaan, waarbij gepromoveerde docen-ten hun kennis en expertise inzetten.” HAS Den Bosch stilt ook háár honger naar kennis: af-gelopen lente volgde ze een vijf weken durende oplei-ding voor het ontwikkelen van strategische plannenrondom social media. “Typisch HAS: ze geven je veelruimte om je te ontwikkelen. In ‘ruil’ kan ik daar praktijk-kennis over bijvoorbeeld melkveehouderijen tegenoverzetten. Ooit zal ik met m’n vriend zo’n bedrijf van zijn ou-ders overnemen.”

Junior adviseur Dier bij HAS KennisTransfer

44

Goedkoop

46

Natuurspeelleertuin als afstudeerproject Ontwerp, beheer, calculatie en werkvoorbereiding. Dat zijn zo ongeveer de onderwerpen waar Bram Kem-pers, Jelle Havermans en Martijn Lauwen zich mee bezig willen houden. Daarom zijn zij Tuin- en land-schapsmanagement gaan studeren. Zij deden hun bedrijfsopdracht voor de gemeente Veghel: hetontwerpen van en het schrijven van een uitvoerplan voor een natuurspeelleertuin in een voormalige kloos-tertuin te Zijtaart.

“Basisschool Edith Stein verhuist binnenkort naar het klooster”, steekt Bram van wal. “Zij moeten een school-tuin of speeltuin hebben voor de leerlingen: er moet gespeeld kunnen worden maar ook geleerd. Boven-dien wilde de opdrachtgever dat in het ontwerp van de tuin een link werd gelegd met de cultuurhistorischegeschiedenis van het klooster. Een hele uitdaging.”Behalve het ontwerp, moesten de studenten ook de technische tekeningen, het beheerplan, het beplantings-plan en een bestek maken. Daarnaast hebben ze het inspraakproces met de toekomstige gebruikersbegeleid. “Het was een erg interessante ontwerpopdracht waaruit we veel voldoening hebben gehaald”,vertelt Jelle. “Het meest tevreden ben ik met het eindresultaat van de maquette.” Wat naast de technischeaspecten een belangrijke rol speelde, was de communicatie met de belanghebbenden. Dit was iets waarde studenten in hun opleiding nog niet veel over geleerd hadden. Om de meningen te inventariseren orga-niseerden ze verschillende brainstormsessies met de betrokkenen (schoolleiding, omwonenden, ouders engemeente). Ook inventariseerden ze de wensen van de kinderen aan de hand van bijna honderd tekenin-gen, waarop ze lieten zien hoe hun ideale schooltuin er uit zou zien.

47

Echt ambachtelijk vakmanschap: streek-producten onder de loep StreekSelecties richt zich op de ontwikkeling en distributie van smaakvolle producten van Nederlandsebodem. Ze verzamelen deze producten onder de merknaam GIJS en maken ze toegankelijk voor eenbreder publiek via supermarkt, groothandel of speciaalzaak. StreekSelecties brengt niet alleen het pro-duct, maar vertelt ook over de herkomst en de vakman achter het product.

Nu is een ‘streekproduct’ zo langzamerhand een ingeburgerde term aan het worden. Woorden als am-bachtelijk en vakmanschap worden vaak gebruikt in de omschrijving ervan. Maar wanneer is iets ambach-telijk? En wanneer mag een product zich een streekproduct noemen? In opdracht van StreekSelectiesvoerden HAS-afstudeerders Martijn Witlox en Tom Faessen een onderzoek uit naar de waarde van de GIJS-producten. Doel van het onderzoek was onderbouwen wanneer en waarom een product de naam GIJS magdragen. StreekSelecties had hiervoor criteria opgesteld. Deze moesten systematisch vastgelegd en (zonodig) getoetst worden. Ook moesten de zachte waarden/criteria, het verhaal over de herkomst en de vak-man, opgetekend worden. “Dit onderzoek is niet alleen van belang voor de consument die de toegevoegde waarde van een productmoet kunnen herleiden, maar ook voor de groothandel,” vertelt projectleider Gerlinde van Santenvan HASKennisTransfer. “Die steekt namelijk zijn nek uit door zo’n product op de markt te brengen. Ze moeten dustransparant en eerlijk zijn richting de afnemers en consumenten. Ook hebben ze hun imago hoog te houden.”Martijn en Tom hebben de veertig leveranciers van StreekSelecties bezocht en een vragenlijst afgenomen.Op basis van de score werd bepaald of hun product ‘GIJS-waardig’ was. Gerlinde heeft op haar beurt decriteria over de productsamenstelling in kaart gebracht, bijvoorbeeld welke toevoegingen er in de recep-tuur gebruikt mogen worden. Op basis hiervan bracht zij advies uit aan de leveranciers.René Bink, directeur van StreekSelecties over de samenwerking met HAS Den Bosch: “Door dit project heb-ben we de waarden, waar de productlijn GIJS voor staat, kunnen borgen. De studenten hebben veel nuttigwerk verricht, de samenwerking is prima verlopen. Ik was met name onder de indruk van de manier waaropze zich manifesteerden ten opzichte van onze leveranciers. Ze stonden echt hun mannetje. Dat Martijn in-middels bij ons in dienst is, zegt wat dat betreft genoeg.”

Geert-Jan In het Frans betekent milieu ‘mid-den’. Op die plek hoort de aandachtvoor onze leefomgeving. Niet aande rand. Geert-Jan van Schijndelstelt het milieu graag centraal. Datis hij ook aan z’n stand verplicht: in2008 voltooide hij zijn studie Milieu-kunde. Geestdriftig: “Ik ben nu ondermeer bezig om samen met een projectgroep te onderzoeken hoeHAS Den Bosch energiezuiniger kanworden. Dat bespaart geld. Maar ikvind het vooral belangrijk dat weonze reputatie van groene schoolverstevigen.” Bij HAS KennisTransfer begeleidt hij met name afstu-deerders tijdens bedrijfsopdrachten. Levert dat Geert-Jan duurzaam hoofdpijn of inspiratie op? Lachend:“Vooral energie. Ik kan me snel inleven in de problemenvan studenten, omdat ik zelf nog dicht op die tijd zit. Watik vooral leuk vind, is studenten sterker maken in de procesmatige omgang met klanten. Tegelijkertijd wil ikvoorkomen dat ze opdrachtgevers als tegenstandergaan zien of bot worden. Zakelijkheid met menselijkemaat: dat wil ik ze bijbrengen.”

Adviseur Milieu bij HAS KennisTransfer

48

van Schijndel

Bart Deeg rijst. Vragen ook. Na een doorgroei van productiemedewer-ker naar kwaliteitsmanager, betwij-felde Bart van den Bosch of zijnmbo-opleiding Brood & Banket enzijn kennis voor deze functie weltoereikend was. “In gesprekken metandere medewerkers kon ik vaakniet met kracht van argumenten uit-leggen waarom je aan allerlei nor-men moet voldoen. Dat gold metname voor eisen die met microbio-logie te maken hebben.” Nadat Bakkersland in Hedel het bedrijf waar Bartwerkte had overgenomen, kreeg hij het aanbod om indeeltijd de certificaatstudie Voedingsmiddelentechno-logie te volgen. Die kans pakte Bart met twee handenaan. “Ik had nooit scheikunde gehad. Nu lees ik weten-schappelijke artikelen over procestechnologie en snapik waar ze het over hebben. Dat is plezierig. Het zorgtervoor dat ik steviger in m’n schoenen sta.” Twee avon-den in de week krijgt hij les bij HAS KennisTransfer.“Brood mee? Nee, ik kan gelukkig warm eten. Verder gaik met plezier naar school. Je bent hier iemand – geennummer. Dat is belangrijk.”

Kwaliteitsmanager Bakkersland Hedel en cursist certificaatstudie Voedingsmiddelentechnologie bij HAS KennisTransfer

50

van den Bosch

Anton Jurgens Institute: food for brands and brains

20

InleidingInnovatie van product en markt staat centraal binnen deactiviteiten van het Anton Jurgens Institute. In 2010 ishieraan stevig gebouwd. Het lectoraat Voeding en Ge-zondheid heeft zijn beslag gekregen. We zien onze naams-bekendheid onder professionals uit de voedingsmid-delensector groeien. Ook de inschrijvingen voor de MBA‘Business Creation in Food and Health’ namen toe. Kruis-bestuivingen tussen professionals uit de industrie en defood service, van marketeer tot technoloog, zijn nu eenfeit. De banden met netwerken zijn versterkt door hetgezamenlijk organiseren van seminars en programma’svoor food-professionals. Als slagroom op de taart kun-nen we in 2011 deze ontwikkeling verder kracht bijzet-ten met een lectoraat AgroFoodMarketing.

Domingo Loth, directeur Anton Jurgens Institute

NetwerkorganisatieHet Anton Jurgens Institute is een netwerkorganisatie,ontstaan vanuit een initiatief van Unilever, Cargill, VionFood Group, Wageningen UR en Biox Biosciences. DeMBA Business Creation in Food & Health leidt de pro-fessional in de foodsector op tot een nieuw type ma-nager: iemand die bruggen weet te bouwen tussen ver-schillende disciplines, die kennis van zaken heeft en dieprojecten strak kan managen.

MBA-opleidingIn het programma van de MBA-opleiding staat de com-binatie werken-leren centraal. De cursisten brengen hetgeleerde direct in de praktijk. Zo plukken niet alleen zij,maar ook hun werkgevers de vruchten van de opleiding.Het praktijkgerichte karakter van de MBA komt ondermeer tot uiting in de Business Creation Projects die decursisten tijdens hun opleiding moeten uitvoeren. Indeze praktijkopdrachten komen alle elementen van hetcursusprogramma aan bod. In 2010 voerden de cursis-ten vier succesvolle Business Creation Projects op hetgebied van agrofood uit.

52

In 2010 draaide het Anton Jurgens Institute vier maal hetprogramma MBA ‘Business Creation in Food and Health’, voor in totaal 34 professionals. Voor vier van henwerd een traineeship geregeld: deze high potentialskregen via het Anton Jurgens Institute een baan aan-geboden bij één van de bedrijven binnen het netwerk.In combinatie met de MBA konden deze foodtalentenvoor hun nieuwe werkgever aan de slag. Op 21 januari2010 ontvingen alle business-creators van de tweedegroep hun MBA-diploma, tijdens de hiervoor speciaalgeorganiseerde Milestone Meeting.Het course-programma van de MBA bestaat naast les-sen van docenten uit het bedrijfsleven en de weten-schapspraktijk, ook uit diverse excursies naar food-bedrijven en een buitenlandse studiereis. In 2010 gingdeze studiereis naar Barcelona.

Lectoraat Voeding en GezondheidOm meer expertise aan het Anton Jurgens Institute tebinden, werden in 2010 twee lectoraataanvragen ge-daan: één op het gebied van agrofoodmarketing, detweede op het gebied van voeding en gezondheid. Metgepaste trots verwelkomde het Anton Jurgens Institutein november 2010 dr. ir. Annet Roodenburg, als lectorVoeding en Gezondheid. Het lectoraat Voeding en Ge-zondheid richt zich op de ontwikkeling en positioneringvan gezonde voedingsproducten. Eén van de initiatie-ven op het gebied van gezonde voeding waar het AntonJurgens Institute in 2010 aan werkte, was het project'Lekker in je Vel' in samenwerking met Wageningen UR.

53

Nu ook food service vertegenwoordigd bij deMBA van het Anton Jurgens Institute In de vierde lichting van de MBA-opleiding van het Anton Jurgens Institute zitten voor het eerst niet al-leen mensen uit de food industry. Er zijn deze keer ook twee heren uit de food service: Robert Leene vanMcDonald’s en Hans van Veen van Appèl Catering. En dat blijkt een grote meerwaarde voor de cursus:het instituut zou in de toekomst graag meer mensen met een dergelijke achtergrond in de MBA zien.

“De voedingsmiddelensector waar potentiële cursisten van het Anton Jurgens Institute vandaan komen,kun je verdelen in drie onderdelen: de food industry, de food service en de food retail”, licht Jac Giesen bovenstaande toekomstvisie toe. “In de food industry had HAS Den Bosch altijd al goede contacten. Bij de oprichting van het Anton Jurgens werden dit ook de vanzelfsprekende contacten voor ons. In de eerstedrie lichtingen zaten alleen mensen vanuit deze branche. Maar nu is daar verandering in gekomen en heb-ben we twee mensen uit de food service. Een hele aanwinst, voor ons, maar ook voor de cursisten. Het zouleuk zijn als in de toekomst ook mensen uit de food retail zich zouden melden voor de MBA. Dan hebbenwe de hele keten in huis.” Robert en Hans over hun opleiding: “Wij hebben geen achtergrond in food technology en op dat gebied leren we dus veel bij. Het heeft onzeogen enorm geopend. Dat wij een andere achtergrond hebben dan de medecursisten uit de food industryis duidelijk merkbaar tijdens de lesdagen. Er vindt een leuke wisselwerking plaats. Het programma trekt onsnaar elkaar toe. Wij uit de food service voegen echt iets toe aan de groep: we zijn het ontbrekende puz-zelstukje.”

Irene Netwerkorganisatie Anton JurgensInstitute kent vele vaders en moe-ders: HAS Den Bosch, WageningenUniversity, Unilever, VION Food Group,Cargill en Biox Biosciences. Hunoogmerk? Bruggen slaan tussenkennis en kunde op het snijvlak vanbusiness, food & health, opdat inno-vatieve business kan ontstaan. Een uitdaging van formaat, erkent medewerker IrenePayens met een glimlach. “Enerzijds vindt in food & healthveel onderzoek plaats, maar wordt die kennis nog teweinig toegepast. Anderzijds wordt ondernemerszin inonderwijs en wetenschap nog onvoldoende gehono-reerd.” De beste remedie om die impasse te doorbre-ken: samenwerking tussen partijen. Het Anton JurgensInstitute wil die samenwerking sterk bevorderen – en liever in daden dan in woorden. Een troef is de MBA Business Creation in Food & Health die het Anton JurgensInsititute biedt. Zowel professionals met een food- alsmet een business-achtergrond – die voorbij de horizonwillen kijken – kunnen hieraan deelnemen. “Zo komenallerlei lijnen op het Anton Jurgens Institute op één puntsamen – en dat is op zich al een unique selling point.”

Program Manager Food Technology / Nutrition & Healthbij het Anton Jurgens Institute

54

Payens

Financiën / jaarrekening 2010 HAS Den Bosch

Jaarrekening 2010

2056

Soliditeit en risicobeheersingNatuurlijk is het zo dat de successen van hogeschoolHAS Den Bosch te danken zijn aan het topteam van me-dewerkers bij HAS-opleidingen en HAS KennisTransfer.Tevreden studenten en opdrachtgevers, medewerkersgedreven door passie, plezier en professionaliteit, engoeie kwaliteitsbeoordelingen zijn de bepalende facto-ren voor de prestaties van hogeschool HAS Den Bosch.Een solide financieel beleid en een goede risicobe-heersing zijn enorm essentieel. Zonder deze twee zakenkunnen plannen, goede ideeën en ambities nooit de gewenste uitwerking hebben en zijn ze 'als schrijven inwater'. De cijfers zijn van belang en geven een beeld van de financiële continuïteit van hogeschool HAS Den Bosch.Er zijn een tal van redenen om daaraan gericht aan-dacht te blijven besteden.De aanhoudend stevig groeiende belangstelling van stu-denten, het alom erkende belang van kennistoegang enkennisbenutting door de professionals van nu, vraagt omhoge investeringen in mensen, huisvesting en outillage.Dit zorgt voor een krachtige praktijkleeromgeving. Degroei naar circa 2700 studenten aan HAS-opleidingen te’s-Hertogenbosch, en de vergroting van kennistransfer,ook wel kennisvalorisatie genoemd, zal de komendejaren circa M¤ 10 aan investeringen vragen. De rijksbij-drage zal daarvoor niet toereikend zijn, zeker niet nudoor een wijziging van de bekostigingsregels successenin studierendement niet langer worden beloond. Voor hetnadelig effect van de nieuwe regels is op het laatste mo-ment nog een oplossing gevonden. De nieuwe regels zijndoor prof. dr. C. Veerman adequaat gekwalificeerd.Er is goede hoop dat met de totstandkoming van hetSectorplan HAO en de daaraan verbonden middelen én met bijdragen uit de regio, met name Brabant enLimburg, de ambities en uitdaging ook financieel haal-baar zullen zijn.De eigen financiële positie en het daaraan ten grond-slag liggend financieel beleid, mag het vertrouwen vande stakeholders in hogeschool HAS Den Bosch besten-digen.

De exploitatierekeningDe rijksbijdrage voor 2010 is vastgesteld op M¤ 15,1 en dit is nagenoeg gelijk aan de begroting. Aan overigerijksbijdragen en subsidies werd M¤ 3,5 ontvangen. In 2010 zijn aanvullende middelen toegekend met eenbestemming die in belangrijke mate overeen kwam metinitiatieven van de instelling. Ten behoeve van de ont-wikkelingen in de Greenport Venlo en ter ondersteuningvan de landelijke Greenports werd een initiële startsub-sidie toegekend en een budgetperspectief geboden.Daardoor wordt een stevige aanpak en realisatie vanambities mogelijk. Tenslotte werd aan de instelling een financieringsfacili-teit toegekend, waarmee een systeemkenmerk van debekostigingsregels kan worden ondervangen.Aan de kostenkant is de toegenomen belangstellingvoor HAS-opleidingen met name te zien in de stijgingvan personele inzet met M¤ 1,1.De omzet van HAS KennisTransfer (kennisvalorisatie) bedroeg M¤ 3,4, dit is 22,5% van de rijksbijdrage. In delandelijke benchmark staat HAS KennisTransfer daarmeein de top. De activiteiten in Zaanstreek First in Food(ZFiF) en in Greenportkennistransfer (Greenbrains), dra-gen daaraan bij. Het actuele economische tij zet een gewenste parallelle ontwikkeling bij de HAS-opleidingenonder druk.Het resultaat is mede door genoemde ontwikkelingenM¤ 0,7 hoger dan begroot.

De balansDe liquide middelen stijgen met bijna M¤ 4,0, met nameals gevolg van de toekenning van geoormerkte extramiddelen eind 2010. Het betreft hier een financierings-faciliteit (t-2) van M¤ 2,0, de aanvullende Impulsmid-delen van M¤ 0,84, Planvorming Greenports van M¤ 1,0en een tweetal lectoraten.De toegekende middelen zullen de komende jaren totuitgaven leiden en zijn in de balans opgenomen onderlanglopende en kortlopende schulden.Bij de beoordeling van deze positie moet rekening worden gehouden met de bouwactiviteiten in de komen-de jaren en de aankoop van de Stoas-eigendommen in’s-Hertogenbosch.De liquide middelen zijn ondergebracht bij de Rabo-bank ’s-Hertogenbosch op een aantal spaarrekeningenen ledencertificaten.

57

58

Beoordeling, de kerngetallen en risicobeheersingJaarlijks wordt op basis van een aantal ontwikkelingen,verwachtingen en eigen keuzes een meerjarenper-spectief opgesteld dat samen met de resultaten wordtgeanalyseerd en getoetst aan een aantal streefwaar-den. Gesteld kan worden dat de streefwaarden wordengehaald en het resultaat grosso modo in overeenstem-ming is met de verwachtingen. Iets beter dan begroot,te danken aan een voortdurend streven naar effectieveen efficiënte inzet van mensen en middelen. Een verge-lijking van de HAS-cijfers met de waarden die landelijkeworden gehanteerd, geeft het volgende beeld:

Op voorwaarde dat er de komende jaren niet wordt be-zuinigd op onderwijs, de bijzondere bijdragen van ondermeer het Sectorplan HAO, Impulsmiddelen en de Rege-ling Praktijkleren en Groene Plus beschikbaar komen enblijven komen, is de financiële basis solide en adequaatom de ambities van hogeschool HAS Den Bosch als hétkenniscentrum voor Zuid-Nederland te realiseren.

HAS Den Bosch 2010 2009

Liquiditeit (quick ratio) 1,56 1,40

Solvabiliteit 43,48% 47,96%

Rentabiliteit 1,81% -0,57%

Landelijke waarden norm

Liquiditeit (quick ratio) Tenminste 1

Solvabiliteit Tenminste 20%

RentabiliteitPositief mits liquiditeit en solvabiliteit

aan de norm voldoen

59

Aan het College van Bestuur vanStichting HAS Den Boschte s-HERTOGENBOSCH

CONTROLEVERKLARING VAN DE ONAFHANKELIJKE ACCOUNTANT

Verklaring betreffende de jaarrekening.Wij hebben gecontroleerd of de in het jaarverslag 2010 op bladzijde 60 en 61 opgenomen samengevatte financiëleinformatie, bestaande uit de geconsolideerde balans per 31 december 2010 en de geconsolideerde staat vanbaten en lasten over 2010, zijn ontleend aan de gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening 2010 van StichtingHAS Den Bosch te ’s-Hertogenbosch. Wij hebben een goedkeurend oordeel verstrekt bij die geconsolideerde jaar-rekening in onze controleverklaring van 26 mei 2011.

Het jaarverslag bevat niet alle toelichtingen die zijn vereist op basis van artikel 2.9, derde lid van de Wet op hethoger onderwijs en wetenschappelijk onderzoek en het onderwijsprotocol OCW/EL&I 2010. Het kennisnemen vanhet jaarverslag kan derhalve niet in de plaats treden van het kennisnemen van de gecontroleerde geconsoli-deerde jaarrekening van Stichting HAS Den Bosch.

Verantwoordelijkheid van het bestuurHet College van Bestuur van de stichting is verantwoordelijk voor het opstellen van het jaarverslag waarbij de samengevatte financiële informatie in overeenstemming is met de gecontroleerde geconsolideerde jaarrekening2010 van Stichting HAS Den Bosch.

Verantwoordelijkheid van de accountantOnze verantwoordelijkheid is het geven van een oordeel over het jaarverslag op basis van onze werkzaamheden,uitgevoerd in overeenstemming met Nederlands Recht, waaronder de Nederlandse Standaard 810, "Opdrachtenom te rapporteren betreffende samengevatte financiële overzichten".

OordeelNaar ons oordeel is het jaarverslag in alle van materieel belang zijnde aspecten consistent met de gecontro-leerde geconsolideerde jaarrekening 2010 van Stichting HAS Den Bosch.

Arnhem, 26 mei 2011GIBO Registeraccountants B.V.Was getekend: Drs. A.F.J. van der Velden RA

60

Geconsolideerde balans HAS Den Bosch per 31 december 2010(Bedragen x ¤ 1.000)

31-12-2010 31-12-2009

Vaste Activa

1.2 Materiële vaste activa 14.546 14.734

1.3 Financiële vaste activa 477 477

15.023 15.211

Vlottende activa

1.4 Voorraden 0 23

1.5 Vorderingen 1.753 1.678

1.7 Liquide middelen 13.467 9.512

15.220 11.213

Totaal Activa 30.243 26.424

Passiva

2.1 Eigen vermogen 13.151 12.673

2.3 Voorzieningen 2.156 2.259

2.4 Langlopende schulden 5.196 3.461

2.5 Kortlopende schulden 9.740 8.031

Totaal Passiva 30.243 26.424

61

Geconsolideerde staat van baten en lasten 2010(Bedragen x ¤ 1.000)

Werkelijk 2010 Begroot 2010 Werkelijk 2009

Baten

3.1 Rijksbijdragen EL&I 18.540 18.247 14.767

3.2 Overige overheidsbijdragen en subsidies 0 20 231

3.3 Collegegelden 2.88 1 2.743 2.467

3.4 Baten werken in opdracht van derden 4.317 4.759 4.385

3.5 Overige baten 736 412 618

26.474 26.181 22.468

Lasten

4.1 Personele lasten 17.134 17.774 16.035

4.2 Afschrijvingen 1.292 1.219 1.198

4.3 Huisvestingslasten 1.515 2.231 1 .159

4.4 Overige lasten 6.078 5.127 4.309

5. Financiële baten en lasten -23 43 -106

25.996 26.394 22.595

Resultaat 478 -213 -127

Financiële kerncijfers 2010Ontwikkeling van de baten:Historische ontwikkeling baten

RijksbijdragenOverige overheidsbijdragenCollegegeldenBaten werken i.o.v. derden Overige baten

Als gevolg van de nieuwe richtlijnen jaarverslaggeving onderwijs met ingang van verslagjaar 2008 zijn de gegevens vanaf 2007 gewijzigd.

Ontwikkeling van de lasten:Historische ontwikkeling lasten

Personele lastenHuisvestingslastenOverige lastenAfschrijvingenFinanciële baten en lasten

KasstroomoverzichtOm meer inzicht te hebben in het gebruik van de geldmiddelen is in de jaarrekening van 2009 een uitgebreidkasstroomoverzicht opgenomen. Hieronder een verkorte versie op de drie hoofdonderdelen:

Kasstroom uit operationele activiteitenKasstroom uit investeringsactiviteitenKasstroom uit financieringsactiviteiten

Mutatie liquide middelen

De mutatie in de kasstrooom uit operationele activiteiten wordt voornamelijk veroorzaakt door mutatie in dekortlopende schulden.

201018.540

02.8814.317736

201017.134

15156.0781.292

-23

20103.322-1.1021.735

3.955

200914.767

2312.4674.385

618

200916.035

1.1594.3091.198-106

20093.383-1.891-265

1.227

200813.560

3902.175

4.306501

200813.914

1.1184.5271.083-108

20083.183-650-265

2.268

200712.100

5422.0544.0081.245

200712.6911.0253.2471.507

49

20072.914-632

-2.368

-86

200610.331

1.8751.695693

20069.302

1.1112.363

962244

20062.278-369-946

963

62

63

Studentenaantallen per provincie per 1-10-2010

Nieuwe instroom 1e jaars 2010Studiejaar BA VM DV MK PV TA FD TB totaal2000-2001 71 60 145 30 22 63 3912001-2002 48 54 149 24 28 64 3672002-2003 67 45 135 41 64 44 3962003-2004 95 43 154 26 51 37 4062004-2005 85 44 126 26 83 30 3942005-2006 85 37 144 18 80 25 3892006-2007 95 43 139 25 72 33 4072007-2008 65 46 117 28 67 29 51 4032008-2009 72 47 151 26 71 40 51 59 5172009-2010 85 51 137 42 86 41 82 87 6112010-2011 94 64 120 35 88 43 87 126 657

Provincie BA VM DV MK PV TA FD TB Totaal Totaal %Noord-Brabant 130 103 221 63 165 55 99 114 950 48,8Buitenland 1 3 1 1 7 2 1 16 0,8Drenthe 1 3 1 1 2 1 2 11 0,6Flevoland 2 3 1 1 1 2 10 0,5Friesland 1 3 3 7 0,4Gelderland 38 30 50 14 15 6 27 39 219 11,3Groningen 1 2 1 4 0,2Limburg 71 33 81 15 39 20 22 49 330 17,0Noord-Holland 9 7 5 1 4 10 8 10 54 2,8Overijssel 3 2 6 2 4 3 7 27 1,4Utrecht 9 23 27 4 10 4 23 12 112 5,8Zeeland 6 7 19 2 9 27 9 6 85 4,4Zuid-Holland 18 15 30 7 10 19 10 11 120 6,2Totaal 288 229 442 107 259 155 208 257 1945 100,0

64

Gegevens medewerkers, peildatum 31-12-2010Leeftijden personeel

Aantal personeelsleden

Ziekteverzuim

Opleidingsachtergrond

Leeftijd per categorie Totaal

vrouw man vrouw man19 – 24 jaar 3 1 3 0 725 – 34 jaar 28 11 12 5 5635 – 44 jaar 24 17 11 3 5545 – 54 jaar 19 44 20 11 9455 jaar en ouder 7 31 6 8 52

totaal 81 104 52 27 264

AantalOnderwijs personeel

Onderwijs ondersteunend

personeel Totaal

Personeelsleden 185 79 264

Mannen 104 27 131

Vrouwen 81 52 133

fte 155 66 222

Algemeen ondersteunenden beheerspersoneel

Onderwijspersoneel

Ziekteverzuim Landelijk hbo

2010 2009 2010

Verzuimpercentage % 4,3 2,7 4,0

HAS Den Bosch

Opleidingsachtergrond Onderwijspersoneel Aantal

Wetenschappelijk geschoold 82

Gepromoveerd 15

Bezig met promotieonderzoek 6

Begeleidingstraject startend docent afgerond 13

Financiën / jaarrekening 2010 HAS KennisTransfer

Jaarrekening 2010

2065

66

Exploitatierekening 2010 van Stichting HAS KennisTransfer

Bedragen x ¤ 1000

Baten

Omzet projecten

Overige baten

Lasten

Directe kosten projecten

Kosten bureau

Aquisitie

Mutatie voorziening dubieuze debiteuren

Overige lasten

Exploitatieresultaat

werk 2010

3.429

9

3.438

2.162

837

418

13

2

3.431

7

begr. 2010

3.855

0

3.855

2.275

920

505

38

0

3.738

117

werk 2009

3.638

33

3.671

2.190

937

522

19

1

3.669

2

67

Balans Stichting HAS KennisTransfer per 31-12-2010

Bedragen x ¤ 1.000

Activa 31-12-2010 31-12-2008

1.1. Materiële vaste activa 47 76

1.3. Onderhanden projecten 1.426 1.841

1.4. Vorderingen 649 679

1.5. Liquide middelen 1.083 545

3.205 3.141

Passiva

2.1. Eigen vermogen 326 319

2.2. Vooruitontvangen termijnen 2.257 2.332

2.3. Kortlopende schulden 622 490

3.205 3.141

68

In 2010 werkten wij voor...WHG Dierenziekenhuis Rotterdam • Emons Cargo • Peka Kroef B.V. • Döhler Holland B.V. • Vitalis Woon ZorggroepVatricom • Wageningen UR / Animal Sciences Group • FrieslandCampina DMV B.V. • Green Q Project DevelopmentB.V. • Trobas Gelatine B.V. • Genugten Agri B.V. • Gemeente Boxtel • Landelijk Informatie Centrum Gezelschapsdie-ren • Joordens Zaden B.V. • Stichting de Nijensteen • KNHS, Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfederatie • Agrifirm Feed • Saeftinghe Zilt Acquaculture Products • HGA Garden Supplies • JuicyDetails • Fingerbread Fabu-lous fingerfood • Lagripro b.v. • HAS Den Bosch • Riciro B.V. • Hannover Milieu- en Veiligheidstechniek B.V. HMVT •Coöperatieve Fed. van Edelpelsdierenhouders (NFE) • Change Consultancy B.V. • Nijsen/Granico • Fancom B.V. • Dierenkliniek Den Ham • Sec Evenementen • HAS Den Bosch • J.M. Bankers • HAS Den Bosch • Driessen HoldingB.V. • Brinkman-Minkjan Holding B.V. • Rabobank Nederland • JuicyDetails • Maatschap Janssen-Jansen • CEVASanté Animale • Oranjewoud Oosterhout B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Sec Evenementen • Fri-JadoB.V. • FlowerWatch • Gemeente Gennep, Gemeentewerf • Heyde Hoeve • TeVreede Plant • Strijpen Beheer B.V. • DeLourenshoeve • MDF Training en Consultancy B.V. • Beheermij Velder B.V. • Hazenhurk v.o.f. • Gemeente 's-Herto-genbosch • ForFarmers • Heijmans Sport en Groen • NedTrain Operations • Frumarco B.V. • Glutenvrij Reform LePoole B.V. • APC Europe / Apocrat S.A • Vencomatic B.V. • Joar B.V. • Provincie Noord-Brabant • Coöperatieve Fed.van Edelpelsdierenhouders (NFE) • kotosh international • Van der Knaap Groep (Fibre-Neth Holland B.V.) • Exploi-tatie Onroerend Goed L.P. Kruythoff B.V. • HAS Den Bosch • Dopharma Holding BV • Van Kilsdonk B.V. • Deltares •Krinkels B.V. • HAS Den Bosch • Stal de Blokhoeve • L.P. Kruythoff Exploitatiemaatschappij B.V. • Gemeente Horst aande Maas • Jopak Packaging Solutions • Bankers B.V. • Gemeente Gemert-Bakel • FrieslandCampina Kievit B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Anton Jurgens Institute • De Witte Molen • Gemeente 's-Hertogenbosch •Diergaarde Blijdorp • Provincie Noord-Brabant • De Kollenberger VOF • SRE Milieudienst Regio Eindhoven • Kei-zersberg Diervoeders Elsendorp B.V. • Gemeente Tilburg • Banking b.v. • Functional Fruit • Maasland Agri Service •Stanserhorn • Agrifirm Feed • Installatie Ventilatie Techniek Boxmeer B.V. • Anton Jurgens Institute • L. Maas & zn. •Lunchnet Nederland B.V. • Grodan Rockwool • FrieslandCampina DMV B.V. • Wageningen UR / PPO / Sector Bomen• KNHS, Koninklijke Nederlandse Hippische Sportfed. • Logistiek Centrum Plantadvies B.V. • Riciro B.V. • St. BehoudWaterlinie Bommelerwaard • Agrifirm Feed • Maatschap Janssen-Jansen • Netlaa bv • Smedesbloem B.V. • EssentEnergie Productie • Het Kaasmerk • Leaf Holland B.V. • Improvement Centre B.V. • Raywyse B.V. • HAS Den Bosch •Deen-Hobu Vlees B.V. • Reudink Biologische Voeders BV • GGZ Oost Brabant/Boekel • HAS Den Bosch • Louis BolkInstituut • Holland Potgrond B.V. • Netlaa bv • J.M. Bankers • St. HAS KennisTransfer • Multipackers.nl • Van Dun Ad-vies B.V. • Rooyackers Keldonk Handelsonderneming bv • Maatschap Van Beers • HAS Den Bosch • Endy B.V. • ABABAccountants en Adviseurs • Neduva B.V. • Vitalis Biologische Zaden • Coca Cola Enterprises Nederland B.V. • HGAGarden Supplies • Gemeente 's-Hertogenbosch • Promikron B.V. • Hollandsgroen B.V. • Bakkerij Ammerlaan B.V. • Ban-king b.v. • Stork PMT • Driessen Holding B.V. • M.J. Verbeek • Nijsen/Granico • Rabobank Nederland • Capital Orna-ments B.V. • Bouwfonds /Property Development • Provincie Noord-Brabant • Brabant Vleeskalf B.V. • Van OersRoelandsVreijsen B.V. • Visser Stroopwafels B.V. • WEGE Handelsonderneming • HAS Den Bosch • Centraal Veteri-nair Instituut van Wageningen UR • FanoFineFood B.V. • Stal de Blokhoeve • Logistiek Centrum Plantadvies B.V. •Stichting Innovatie Platform Boomteelt • Smedesbloem B.V. • L.P. Kruythoff Exploitatiemaatschappij B.V. • Café LocalDeen-Hobu Vlees B.V. • Lagripro b.v. • Gemeente Houten • Maatschap Van Beers • Hoveniersbedrijf F.C. Blom B.V.Bierbrouwerij 'De Koningshoeven B.V.' • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • Tibosch • Amigos In-ternationaal • Vencomatic B.V. • Driessen Holding B.V. • EcoMare • Landelijk Informatie Centrum GezelschapsdierenProductschap Zuivel • Jos Kanters Groenvoorziening • Ned. Federatie van Edelpelsdierenhouders (NFE) • Attero B.V.Lely Center Delta BV • Nederlandse Bond van Boomkwekers • De Kollenberger VOF • Dunea • t Lekker Plekske B.V.De Lourenshoeve • Boomkwekerij Gebr. van den Berk • Gemeente 's-Hertogenbosch • Novartis Nutrition/Consu-merHealth Benelux B.V. • Netlaa bv • HAS Den Bosch • Amigos Internationaal • Kanters B.V. • B.V. Landgoed Rozep-hoeve • Uiterwaarde • Dusée Beheersmaatschappij • NedTrain • Dierenartspraktijk Gemert • KNHS, KoninklijkeNederlandse Hippische Sportfed. • Netlaa bv • t Lekker Plekske B.V. • Vobra Special Petfoods B.V. • Anton JurgensInstitute • H.J. Heinz Holding B.V. • Renne Streekproducten • TeVreede Plant • ABAB Accountants en Adviseurs •Kwekerij A. Baas • HAS Den Bosch • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • Brandenburch B.V. • Streekselecties B.V. • Boerenbond Deurne/Bracofeed • ABAB Accountants en Adviseurs • Bakker van de Ven B.V. •CEVA Santé Animale • Bejo Zaden • Academy Stal Bartels • Minnee Management B.V. • Vencomatic B.V. • DirectplantBV • Verbeek B.V. • HortiNova Groep B.V. • T. Klein-Zieverink • Kempen Kip B.V. • Diergeneeskundig Centrum

69

Twenterand • Vitelia Voeders B.V. (Alleen productie) • HAS Den Bosch • Beaphar Nederland B.V. • Stichting De Lan-genberg • Peeters Huijbregts V.O.F. • V.O.F. De Walnoothoeve(n) • MDF Training en Consultancy B.V. • Remie FiscaalJuridisch Adviesbureau • HAS Den Bosch • De Kruidenaer B.V. • Van de Poll bouwbedrijf B.V. • Syngenta Crop Pro-tection B.V. • Brei.bv • ZLTO • Amarant Bakkersholding B.V. • Nederlandse Melkveehouders Vakbond • DZ-Six Dier-voeders B.V. • HAS Den Bosch • Campingboerderij Arbeid Adelt • HAS Den Bosch • BraBoB B.V. • ArchitectenbureauDe Twee Snoeken • Promikron B.V. • Melkveebedrijf De Peel B.V. • Gemeente Oostflakkee • Peeters Financieel enVastgoedadvies • VM Engineering • Arvalis • Stork Food Systems • Givaudan Nederland B.V. • Naaijkens InnovativeDesign • Agrifirm Feed • Substraatbedrijf Horst B.V. • Friesland Coberco Deutschland • Dutch Blueberry CollectiveBoomkwekerij Ebben B.V. • AgriTeam Makelaars B.V. • Beynen Nutrition • Fransen Gerrits B.V. • Stichting BakkerijImago • Naaijkens Innovative Design • Hoogendonk Industrial Services BV • Agrifirm Feed • ZLTO • Holland Envi-ronment B.V. • Van Rijsingen Diepvries B.V. • Hendrix UTD B.V. • De Groene Belangenbehartiger B.V. • T. Klein-Ziever-ink • Recycling Consult B.V. • Gemeente Maasdriel • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) •Technische Universiteit Eindhoven • LTO Groeiservice • Green Q Project Development B.V. • Productschap ZuivelFrieslandCampina Holland Cheese • Plantenkwekerij Grootscholten B.V. • Gemeente Oss • Coppelmans • Firma DeTheedoektas • Landgoed De Barendonk • Kieft Seeds Holland • Van de Poll bouwbedrijf B.V. • Vereniging van BonteBentheimers • Groentenverwerking Bladel B.V. • Minnee Management B.V. • Gemeente Zoetermeer • Geiten KI Ne-derland • Gemeente Zoetermeer • Dierenartsen Midden-Brabant • Park 'De Nieuwe Riet' • Grodan Rockwool • Uni-lever Nederland Foods (unox) • HAS Den Bosch • De Wal Hoeve • HAS Den Bosch • N.V. Brabantse OntwikkelingsMaatschappij (BOM) • Projecten LTO Noord • Plantenkwekerij Grootscholten B.V. • Stichting Vrienden van de Vij-verhoeve • Zuivelculinair • FGHS • King Cuisine • Kaasmakerij De Jong B.V. • Gipmans Productie BV • Clootwijk Nur-series • Grodan Rockwool • Anova Food B.V. • 17 B.V. • Agrifirm Feed • Flex Fertilizer System NL B.V. • Agrifirm FeedBakker Barendrecht • TOM / Tuinbouwontwikkelingsmaatschappij • Camping International / Speelboerderij Piere-wiet • Accon AVM • Philips Lighting B.V. • Ecoval Diary Trade B.V. • GGZ Oost Brabant/Boekel • Intervet NederlandB.V. • Centrale Bomen & Planten handelskwekerij Opheusden • Tuin- / Akkerbouwbedrijf Van den Borne • Ingeni-eursbureau Heemskerk • Wageningen UR / Praktijkonderzoek Sterksel • MTS Peterse C.C. en Peterse-Sukkel W.M.DZ-Six Diervoeders B.V. • Gemeente Gemert-Bakel • Melkveebedrijf De Peel B.V. • NedTrain • Lely Center Delta BVAnton Jurgens Institute • Gipmans Productie BV • HAS Den Bosch • Nooren & Daniëls v.o.f. • Van Gorp Diervoeders Animal Life Foundation • Euroveen B.V. / BVB Substrates (Euroveen/Haasnoot) • C.L.V. 'De Samenwerking' u.a. • Waterschap Aa en Maas • Interfood Ingredients B.V. • Van den Ende - Van Kleef • DIS Dranken Industrie Sittard B.V.HAS Den Bosch • Someren Extrusion B.V. • Gemeente Maasdonk • Provincie Noord-Brabant • Aqua-engineering B.V.Change Consultancy B.V. • Christiaens Controls B.V. • Promikron B.V. • Gemeente Tilburg • Interfood Ingredients B.V.Jumbo supermarkten • H. Welten Supermarkten B.V. • Wageningen UR / Praktijkonderzoek Sterksel • St. GelderschLandschap en Gelderse Kasteelen • Heineken Nederland • HAS Den Bosch • Immunent B.V. • Yarden Uitvaartver-zorging • Agrifirm Feed • ISGO • Opus. Valorem • HAS Den Bosch • Nederlandse Fruittelers Organisatie (NFO) • Rei-nier van Arkel • Basisschool Willibrord-Miland • Waterschap Aa en Maas • Henselmans Aardbeiplanten • WaterschapAa en Maas • Productschap Tuinbouw • HAS Den Bosch • Gemeente Bergeijk • VSE b.v. • Fancom B.V. • GemeenteUtrechtse Heuvelrug • HAS Den Bosch • ZLTO • Tuinen van Appeltern • FrieslandCampina Domo • Intratuin Rosmalen B.V. / De Groene Kamer B.V. • Gemeente Bergeijk • Opus. Valorem • Ruig Wild en Gevogelten B.V.Zandbergen World's Finest Meat • CCL-Research • Damco Bakkerijgrondstoffen B.V. • Distrimex Pompen & ServiceB.V. • Manege Harten Hoeve • Verhoeven Bakkerij B.V. • Ministerie van ELI • Mewitec B.V. • Dierenkliniek De Kempen• Agrifirm Feed • Agro Supply B.V. • Smart Choice • Bieze Food Group BV • V.O.F. Greenbrothers • Agrifirm Feed • Es-pressoworld Amsterdam • HAS Den Bosch • Gemeente Woudrichem • Lely Center Delta BV • NV Nederlandsche Ap-paratenfabriek Nedap • HAS Den Bosch • Manege Harten Hoeve • Gemeente Haaren • A & C Vijvers en Tuinen •V.O.F. De Wijs Groente en Fruit • CEVA Santé Animale • Maatschap Hazenberg - Van Beers • Energy Capital Part-ners B.V. • Gemeente Maasdonk • RE Geiten K.I. Service • Verkadefabriek • Compartner • Syngenta Crop ProtectionB.V. • Compartner • Gemeente Utrechtse Heuvelrug • Gemeente Veghel • Maatschap Staverden • Hortimare • Paar-densportcentrum De Kempen • Stichting Milieukeur (SMK) • CZAV • Heineken Nederland • V.O.F. De Walnoothoeve(n)DeLaval B.V. • Peka Kroef B.V. • Gemeente Dordrecht • ZLTO • Branchevereniging Sport & Cultuurtechniek (BS&C) •Tolbrug,revalidatiecentrum • Basisschool Pieter Wijten • Paardensportcentrum De Kempen • Leaf Holland B.V. • Gemeente Boxtel • BGS Agrar Support • Bakkerij W. Wiltink B.V. • Fancom B.V. • Cogas Installatiegroep • Maatschapbh Lensink en gb Lensink • Bouter Cheese • A-ware B.V. • Provimi B.V. • Architectenbureau De Twee Snoeken • Streekselecties B.V. • Gemeente Bergeijk • Brei.bv • Renne Streekproducten

70


71

ColofonRedactie en projectrealisatie: Wilma Gloudemans, Florieke Koers en Marieke Ellenbroek, HogeschoolHAS Den Bosch Teksten testimonials: Eric Alink Journalistiek & Copywriting Tekstcorrectie: Marjolein Veenma, TwittekstFotografie: Karin Jonkers en Hogeschool HAS Den BoschOntwerp: Yell & Yonkers Druk: Tielen

Met dank aan iedereen die zijn of haar medewerkingaan de tekst en het beeldmateriaal van dit jaarverslagheeft gegeven.

Meer informatie? www.hasdenbosch.nlwww.haskennistransfer.nl www.antonjurgensinstitute.nl

Cees Buisman, WETSUS: “Het is zeer imponerend wat een campus HAS Den Bosch om zich heen gecreëerd

heeft. In een rondleiding wordt duidelijk dat deze school met visie en zorg geleid wordt.”

Martin Bijl, Topigs: “HAS Den Bosch: kennis die aansluit op onze behoefte.

Dichtbij, betrokken, actief en ondernemend."

Roger Engelberts, Imagro en Koosencos: “Zes jaar HAS Den Bosch. Puntjes. Brabanthallen. Foodfight.

Wolvenhoek 6. Elastica. Studentenhuizenoorlog. Gifbak. Tientjesleden VPRO. One minute of fame. Mestvaalt

Ties Peijnenburg. Praktijkschoolavon(d)turen. Baden Powelstraat. Koffiehoek Gerard. Wortelen en je vormen.

Leren leven. Niet rondkomen. (H)echte vriendschap. Boortoren. Internationale stages. Hongarije en Californie.

Leven leren. Verantwoordelijk voor Swijnshooft. Vruchtbare bodem voor ondernemerschap. Betekenisvolle leus:

Nil Volentibus Arduum. Voor hen (en haan) die willen is niets onmogelijk. Dankjewel HAS Den Bosch, cow van jou.”

John Dagevos, Telos: “De school is als het gebouw: open, toegankelijk, transparant, inspirerend, uitdagend,

nieuwsgierig, innovatief, modern, warm, menselijk. Een plek waar ik iedere keer met plezier naartoe ga.

Waar ik leuke, inspirerende mensen ontmoet: studenten, docenten, medewerkers, bestuurders.

Uiteindelijk is het daar natuurlijk om te doen: een ontmoetingsplek,

een plek waar je geïnspireerd wordt, waar je niet alleen de gangbare paden bewandelt.”

Ton Rombouts, Gemeente ’s-Hertogenbosch: “HAS Den Bosch wordt steeds meer een ‘groene campus’:

door de twee nieuwe buren ZLTO en Helicon komt HAS nóg dichter bij de praktijk te staan.

Zo ontstaat een compleet kenniscentrum. Zit een tuinder of een paardenfokker met een probleem of vraag?

Dan moet hij naar ‘s-Hertogenbosch toe! Daar zit alle kennis over deze sectoren. Toegepaste kennis,

dicht bij de praktijk. En er komen nog meer interessante buren op de ‘food & health campus’,

die we in Willemspoort willen realiseren. De gemeente ’s-Hertogenbosch wenst HAS Den Bosch toe dat ze in 2011

net zo vernieuwend en eigenwijs blijft als in 2010. Want de kansen zijn enorm!”

Henk Flipsen, Nevedi: “Kennis is macht. Als je verderop wilt komen, moet je over een goede opleiding

beschikken. Dat gaat tegenwoordig verder dan ‘studeren’. Verdiepen, luisteren en kennis vergaren gaan samen

met teamspelen, zélf denken en communiceren met anderen. Wil je macht op de arbeidsmarkt?

Zorg dan voor kennis. HAS Den Bosch is voor ons een goede partner en biedt daarvoor uitstekende kaders.”

Janneke Hoekstra, Ministerie ELI (voorheen LNV): “Het meest aansprekende vind ik altijd de beschrijving

‘school without walls’. Een prachtig doel om na te streven en ik geloof dat de HAS Den Bosch

goed op weg is naar dit doel."

Mart Smolders, Wageningen UR: ”Het gaat vaak om de ‘klik’ en opgenomen worden in een positieve ‘flow’.

Bij HAS Den Bosch ervaar ik deze klik van student, docent tot directeur.”

Willem te Beest, Universiteit van Leiden: “HAS Den Bosch is het ultieme voorbeeld van wat een hogeschool

hoort te bieden: motiveren van ambitieuze studenten, een heel hoog theoretisch en praktisch niveau

van afgestudeerden en een geweldige bijdrage aan het bedrijfsleven en maatschappelijke organisaties.

Al jaren geheel geprofileerd op de manier waarop de Commissie Veerman dat graag ziet.

Het gekozen profiel om te behoren bij de top van wat hogescholen kunnen bieden wordt geheel waargemaakt.”

Erik Gipmans, Gipmans: “Kenmerkend voor HAS Den Bosch is volgens mij dat groene kennis tot in de haarvaten

is doorgedrongen, met voldoende praktische achtergrond. Marketing en logistiek etc. kun je overal leren

maar hoe de tuinbouwsector in elkaar steekt maar op één plaats.”

Wim van de Belt, LLTB: “De LLTB staat voor agrarische ondernemerschap.

En vooral voor de ontwikkeling van dat ondernemerschap. HAS Den Bosch is een belangrijke partner

op dat terrein. En zal dat meer en meer worden als straks ook HAS Limburg een feit is.“

Paul Rüpp, Avans Hogeschool: "Beter een goede buur dan een verre vriend.

Een bekend Nederlands gezegde. En hoe waar! Avans Hogeschool heeft aan HAS Den Bosch

een heel goede buur. We delen faciliteiten met elkaar en in toenemende mate ook kennis.

HAS Den Bosch is leading in agri, food en groene omgeving. Terreinen waar ook Avans Hogeschool

in toenemende mate mee te maken krijgt. Bijvoorbeeld in de biobased economy.

Daar vullen we elkaar prachtig op aan en daar kunnen we elkaar in versterken. De ondernemende houding

die HAS Den Bosch daarbij heeft én uitstraalt, helpt daar enorm bij. Wij koesteren onze buren!"

Antoon Vermeer, Raad van Toezicht HAS Den Bosch: “HAS Den Bosch draagt door het geven van

hoogwaardig onderwijs, dat naast kennis-, ook waardegeoriënteerd is, bij aan de persoonlijke

ontwikkeling van jonge mensen. Afgestemd met bedrijfsleven en maatschappelijke

partners zijn vernieuwen en ondernemen belangrijke drijfveren.”

Ruud Huirne, Wageningen UR: “Wageningen UR verzorgt samen met HAS Den Bosch een MBA-cursus

gericht op de agribusiness in Rusland. Wij zijn erg tevreden met de hoge kwaliteit van de HAS-inbreng,

alsmede met de plezierige collegiale maar zakelijke samenwerking.”

Jaarverslag HAS Den Bosch

Documents

Transcript of Jaarverslag HAS Den Bosch