JAA

RVE

RS

LAG

SUCCESSEN DIE NIEUWE UITDAGINGEN VORMEN

2009

ColofonRedactieWilma Gloudemans en Florieke Koers,Hogeschool HAS Den Bosch Marieke Ellenbroek, HAS KennisTransfer FotografiePopko van Meekeren, AmsterdamJean Philipse, Sint-Michielsgestel OntwerpStudio Jean Philipse, Sint-Michielsgestel DrukTielen, Boxtel

Met dank aan iedereen die zijn of haarmedewerking aan de tekst en het beeldmateriaal van dit jaarverslag heeftgegeven.

Meer informatie?

www.hasdenbosch.nl

www.haskennistransfer.nl

Hogere instroom eerstejaars

Goede kwaliteits-scores

Nieuwbouw bij onszelf enom ons heen

Beter studeren meteen handicap

Verdere internationali-sering

Toegepaste Biologie: eenschot in deroos

Opvangen vande enormegroei van de instelling

Inside out outside in

Goede balans tussen theorieen praktijk

Toepassen onderzoeks-beleid

Dat bijzondereHAS-gevoel

Ontwikkelingnieuwe opleidingen

Het nieuwewerken

Duurzaam-heid als rode draad

Je bent hier geennummer

Nieuwe en nauwere samenwer-kings- verbanden

Integrerenmaat-schappelijke thema’s in onderwijs

Succesvol afronden projecten met bedrijven

Voor je ligt het nieuwe jaarverslag van Hogeschool HAS Den Bosch over het jaar2009. Weer een rapportage over de stimu-lerende ontwikkelingen binnen onze hoge-school. Een weergave van de dynamiek ende passie die nauwelijks op papier vast teleggen is. Op de vorige bladzijde zag je alde topmomenten van het afgelopen jaar.Daaruit blijken de successen, het plezier inhet werk, de vernieuwingsdrang en onder-nemerszin. Voor de liefhebbers staan in detekst die hierna komt de nodige facts en fi-gures. De foto’s laten de sfeer binnen onzeprachtige hogeschool leven. Op de stoelzit telkens een directeur of hoofd met eenuitbeelding van zijn of haar persoonlijkesucces van het jaar 2009. Zonder deze per-soonlijke successen waren de successenvan HAS Den Bosch nooit mogelijk ge-weest. Successen die vervolgens weernieuwe uitdagingen worden in 2010 en ver-der. Maar als je echt meer wilt weten overonze hoogst effectieve manier van werkenof over onze plannen, neem dan gerustcontact op. Of nog liever, loop eens binnen.Bijvoorbeeld tijdens een van onze evene-menten, het HAS Ondernemend Café of deFood Design Experience. Want de ‘proof ofthe pudding is in the eating’ en het gebeurtpas echt op de werkvloer. Maar draai ditjaarverslag ook eens om. Daar vind je na-melijk nóg een verslag, namelijk dat vanHAS KennisTransfer. Ooit op initiatief vanHAS Den Bosch opgericht, geheel zelf-standig, marktgericht, onze oren en ogenin het bedrijfsleven. Wij werken apart vanelkaar, maar kunnen niet zonder elkaar.Daarom hebben wij in dit boekwerk iedereen eigen gezicht, maar wij ontmoeten el-kaar halverwege en dan blijkt dat wij ookonlosmakelijk met elkaar verbonden zijn.

College van Bestuur HAS Den Bosch,

Jeroen NaaijkensStef Valk

Voorwoord

Doelstelling van de organisatie

Hogeschool HAS Den Bosch is een van devijf instellingen in Nederland voor hogeronderwijs op de gebieden van agro, fooden natuurlijke omgeving. De instelling heeftop deze gebieden een vooraanstaande engespecialiseerde positie. Met ruim 250 me-dewerkers en 1.700 studenten en voor hettweede jaar op een rij een groei van bovende 20%, wordt voortdurend gebouwd aangoed onderwijs en toegepast onderzoek,met als bouwstenen mensen met ambitieen kennis. Onze missie valt als volgt te ver-woorden:

Hogeschool HAS Den Bosch wil, vanuit eenmarktgerichte, ondernemende oriëntatiehét opleidings- en expertisecentrum inZuid-Nederland zijn voor de sectoren voe-ding, land- en tuinbouw, ruimte en groen,natuur en milieu, en de agribusiness.

“HAS Den Bosch is jaren een organisatie geweestmet een stabiel aantal studenten. Eigenlijk te vergelijken met een compacte plant die wel frissebladeren krijgt, maar niet of nauwelijks groeit. In deafgelopen jaren is er een groei gestart die zich in2009 verder ontwikkelde en zich ook begin 2010voortzet. De plant krijgt een groter volume, meernieuwe takken en het compacte verdwijnt. Mijn grootste uitdaging is om in deze veranderende omgeving onze financiëlestabiliteit te handhaven.”

Leo van der Pol

Kernactiviteiten

HAS Den Bosch is hét opleidings- en ex-pertisecentrum in Zuid-Nederland door:• Te voorzien in de behoefte aan speci-

alistische en brede opleidingen;• Te voorzien in de behoefte aan toegepast

onderzoek en advies;• Praktijkgerichte trainingen aan te bieden;• Een brug te slaan tussen weten-

schappelijk onderzoek en de beroeps-praktijk;

• Aan te sluiten bij interesses, talentenen ambities van studenten;

• Studenten te stimuleren zelf hun verantwoordelijkheid te nemen voorhet eigen leerproces;

• Een uitstekend werk- en leerklimaat aan te bieden;

• Vanuit een gezonde financiële basiste opereren.

Vanuit onze katholieke levensbeschouwingwillen we, met respect voor alle andere levensbeschouwingen, voortdurend aan-dacht geven aan de normen en waarden inons handelen en in dat van onze studen-ten.De doelgroepen zijn studenten, bedrijvenen organisaties die betrokken zijn bij onsvakgebied. Van belang is daarbij:• Respect voor ieders kennis en inzich-

ten;• Ruimte voor initiatief en creativiteit;• Het nemen van verantwoordelijkheid.

Hogeschool HAS Den Bosch denkt vanuitde samenleving en de markt. Onze motto’szijn:• We doen het met en voor de onder-

nemers van nu en straks;• School without walls;• Schakel tussen wetenschap en beroeps-

praktijk;• Inside out en outside in;• Personal fitness: aandacht voor persoon-

lijke leerwegen, flexibiliteit, oog voor iederssterke punten, passie, verantwoordelijk-heid en hard werken;

• Social fit: actief deelnemen aan hetmaatschappelijk debat, aandacht voor maatschappelijk verantwoord onderne-men, duurzame ontwikkeling, voeding en gezondheid.

Juridische structuur eninterne organisatie

Er zijn twee stichtingen: Stichting HAS Den Bosch (KvK Oost Brabant nr. 410 84 408) en Stichting HAS KennisTransfer KvK Oost Brabant nr. 410 86 19)

Het bestuur van beide stichtingen wordtgevormd door het College van Bestuur vanHAS Den Bosch. De Raad van Toezicht vanHAS Den Bosch is tevens Raad van Toe-zicht van HAS KennisTransfer. De resultatenvan HAS KennisTransfer worden geconso-lideerd binnen HAS Den Bosch.

Bestuur en Directie HAS Den BoschCollege van Bestuur:

Ir. Jeroen NaaijkensVoorzitter, onderwijs en algemene zakenMr. Stef Valk HRM, financiën en huisvesting

Directie:Ir. Jan DenissenSector Dier, Biologie & MilieuDrs. Tjeu FoppeleSector Green Business SchoolIr. Evert-Jan UlrichSector Food & BusinessIr. Leo TimmermansFacilitaire dienstenDrs. Godfried HijlHAS KennisTransferDomingo LothAnton Jurgens Institute

College van Bestuur, Directie en Raad vanToezicht werken nauw samen om de posi-tie van HAS Den Bosch als kenniscentrumte versterken. De stijl is mensgericht, open,direct en flexibel. Ieder heeft een eigenverantwoordelijkheid, er is veel ruimte voorinnovatie. Dit maakt HAS Den Bosch als ge-specialiseerde hogeschool succesvol. De financiële middelen worden efficiënt ingezet en zo is er ruimte om te investerenin onderwijs en dienstverlening aan bedrij-ven.

Raad van Toezicht HAS Den BoschDe Raad van Toezicht van Hogeschool HASDen Bosch bestaat uit:

Voorzitter:Ing. Antoon Vermeer Ondernemer, voorzitter ZLTO

Vicevoorzitter:Ben van het ErveOndernemer

Leden:Ing. Anton van DoornmalenVoorzitter Raad van Advies Rijk Zwaan B.V.Ir. Noud JanssenOndernemer, voorzitter LLTBDrs. Han PolmanBurgemeester Bergen op Zoom Drs. Jan SchipperPresident-commissaris BOM

De belangrijkste agendapunten in Raadvan Toezicht waren in 2009:• Ontwikkeling instroom;• Lopende accreditaties;• Huisvesting;• Invulling jubileumjaar;• Interfaces HAS Limburg,

’s-Hertogenbosch en Zaanstreek;• Project IMPACT,

inhoudelijke ontwikkeling;• Project OKC,

organisatieontwikkeling en HRM.

De belangrijkste besluiten die in 2009 ge-nomen zijn:• Goedkeuring begroting 2009;• Goedkeuring jaarverslag 2008;• Goedkeuring jaarrekening 2008.

Binnen de wettelijke en financiële kadersis Hogeschool HAS Den Bosch dynamischen ondernemend. De Raad van Toezichtbegeleidt en controleert dit intensief. Ho-geschool HAS Den Bosch volgt daarbij deGovernance Code van het hbo.De Raad van Toezicht stelde vast dat HASDen Bosch zich actief en op een succes-volle manier heeft weten te ontwikkelen. Ditdeed de instelling steeds correct binnenhet doel en de voorwaarden van het rijks-beleid en aansluitend bij de vraagstukkenvan de samenleving.

De reguliere hbo-opleidingen, conform deWet op het Hoger onderwijs en Weten-schappelijk onderzoek (WHW), en de niet bekostigde masteropleidingen worden uit-gevoerd binnen drie sectoren (zie tabel opde volgende bladzijde) en het Anton Jur-gens Institute. De zakelijke dienstverlening,activiteiten die niet krachtens de WHW be-kostigd worden, worden uitgevoerd binnende stichting HAS KennisTransfer.

“Wie kent ze niet, die lelijke en soms zelfs irritanteagri-en foodverpakkingen? Onze fooddesignersgaan ze slimmer, mooier en duurzamer maken. Met de nieuwe afstudeerrichting Food Packagingzullen veel smaakvolle en functionele ontwerpenhet licht gaan zien!”

Evert-Jan Ulrich

Sector Dier, Biologie & MilieuIn de sector Dier, Biologie & Milieu wordende Nederlandstalige bacheloropleidingenToegepaste Biologie, Milieukunde, en Dier-en Veehouderij gegeven. Daarnaast biedtdeze sector de Engelstalige master AnimalBiology and Welfare aan in samenwerkingmet Writtle College en Essex University inGroot-Brittannië. Ir. Jan Denissen is de sec-tordirecteur.

Sector Food & BusinessDeze sector voert de Nederlandstalige ba-cheloropleidingen Bedrijfskunde en agri-business, Voedingsmiddelentechnologieen Food Design & Innovation uit. Sector-directeur is ir. Evert-Jan Ulrich.

Sector Green Business SchoolDe sector Green Business School biedt debacheloropleiding Tuinbouw en akkerbouw aan, waarbinnen studenten vanaf het stu-diejaar 2010-2011 kunnen kiezen uit driestudies: Tuinbouw en akkerbouw (Neder-landstalig), en Floral Design & Business Management en Horticulture & BusinessManagement (beide Engelstalig). Daar-naast biedt de sector de Nederlandstaligebacheloropleiding Plattelandsvernieuwingaan, waarbinnen drie studies: Stad enstreekontwikkeling, Tuin- en landschaps-management en Landscape Design. Ookwordt er een master of science uitgevoerdin samenwerking met Writtle College enEssex University: International Horticulture.De sectordirecteur is drs. Tjeu Foppele.

Sector Opleiding Afkorting Croho-nummer

Bachelor Dier- en veehouderij DV 34869Bachelor Milieukunde MK 34335Bachelor Toegepaste Biologie TB 30009Master of science in Animal Welfare and Biology AW n.v.t.

Bachelor Food Design & Innovation FD 34122Bachelor Bedrijfskunde en agribusiness BA 34866Bachelor Voedingsmiddelentechnologie VM 34856

Bachelor Tuinbouw en akkerbouw TA 34868Bachelor Plattelandsvernieuwing PV 34859Master of science in International Horticulture DV n.v.t.

MBA Business Creation in Food & Health n.v.t. n.v.t.

Dier, Biologie & Milieu

Food & Business

Green Business School

Anton Jurgens Institute

Anton Jurgens InstituteHet Anton Jurgens Institute is een initiatiefvan HAS Den Bosch. Het internationaal georiënteerde instituut biedt de MBA-op-leiding Business Creation in Food & Healthaan. Directeur is Domingo Loth. Het insti-tuut wordt ondersteund door WageningenUniversity, Unilever, Cargill, Vion FoodGroup en Biox Biosciences.

HAS KennisTransferHAS KennisTransfer voert alle zakelijke,marktgerichte activiteiten op het gebiedvan kennisoverdracht naar het bedrijfsle-ven uit: opleidingen, trainingen, advies enonderzoek. HAS KennisTransfer verzorgt deacquisitie en coördineert de begeleidingvan bedrijfsopdrachten als afstudeerpro-ject. In de CFI-benchmark scoort HAS DenBosch met HAS KennisTransfer fors hogerdan andere instellingen. In de vergelijkingcontractactiviteiten tegenover de totalebaten scoort HAS Den Bosch 21,3% ten op-zichte van 7,3% gemiddeld voor het overighbo. Bij contractactiviteiten tegenover derijksbijdrage scoort de instelling 34,3%tegen gemiddeld 10,8%.De directie van HAS KennisTransfer bestaatuit drs. Godfried Hijl (directeur), ir. LotteRijksen (adjunct-directeur) en Ir. Rob Stuart(adjunct-directeur).

EDC Biofortificants HAS Limburg (KvK Oost Brabant, nr. 12062641)De stichting EDC Biofortificants HAS Lim-burg is een initiatief van HAS Den Bosch,waarin wordt samengewerkt met vier on-dernemers en het Citaverde College. Destichting wordt ondersteund door de LLTB,Provincie Limburg, Gemeente Horst aan deMaas en Rabobank Maashorst. Doel vande stichting is de deelname en toeganke-lijkheid van HAS-opleidingen en HAS Ken-nisTransfer te vergroten.Het Stichtingsbestuur wordt gevormd doormr. Stef Valk (voorzitter) en prof. dr. NicDouben. De projectleider is drs. Hans Cla-rijs. Inmiddels zijn de bio-based product-ontwikkelingsactiviteiten ondergebracht ineen coöperatie (BPOC), waarvan onderne-mers en HAS Den Bosch de leden zijn.

“In januari 2009 hebben de eerste cursisten hunMBA-diploma behaald aan het Anton Jurgens Institute. Een prachtig succes dat samen viel metde accreditatie van onze nieuwe opleiding. Met de kwaliteit zit het goed!!”

Domingo Loth

Belangrijkeontwikkelingen

In het jaar 2009 hebben de HAS-opleidin-gen en HAS KennisTransfer wederom eengeweldige groei doorgemaakt. Net als in2008 is de instroom sterk gestegen, metruim 25% ten opzichte van 2007. Hieruitblijkt dat de opleidingen in het centrum vande maatschappelijke belangstelling staanen de kwaliteit zeer aansprekend is. Delandelijk gemiddelde groei van het hbowas 6%. Ongeveer de helft van de groei isgerealiseerd door de nieuwe opleidingToegepaste Biologie, de andere helft doorde andere opleidingen. De opbouw van deinstelling is daardoor tegelijkertijd ver-nieuwd én evenwichtig gebleven.

Voor de onderliggende instroomcijfers, cij-fers rond propedeuserendementen, aan-tallen afgestudeerden enzovoort, zie debijlagen bij het verslag.

Sector Dier, Biologie en MilieuDe meest in het oog springende ontwikke-ling in 2009 is de groei van de nieuwe op-leiding Toegepaste Biologie die in 2008gestart is. De inhoud van deze opleiding isgericht op het onderzoek binnen het heleecosysteem. Dit spreekt jongeren sterkaan en de aanmeldingen stegen van circa60 in 2008, naar circa 90 in 2009. Om deorganisatorische gevolgen daarvan op tekunnen vangen en de kwaliteit te garande-ren, heeft HAS Den Bosch eind 2009 eensluitingsdatum voor de inschrijving opdeze opleiding voor het studiejaar 2010-2011 gecommuniceerd. Veel aandachtheeft de opleiding Toegepaste Biologiegeschonken aan het aantrekken van do-centonderzoekers voor deze opleiding.

In 2009 zijn in de sector de volgende on-derwijskundige zaken opgepakt:• Inbouw in het onderwijs van het aanlerenvan de vaardigheden om verantwoord metethische (duurzaamheids-) dilemma’s omte gaan (scholing medewerkers, inbouwenvan leerlijn door het hele opleidingstraject);• Verdere ontwikkeling van onderwijs metreal-life projecten: versterking van de bandmet het beroepenveld, verbetering van deaanpak (inbouw in het onderwijsproces enleerlijnen competentieontwikkeling) en devaardigheden bij de docenten;• Oplevering van de nieuwbouwvleugelwaarvan het dak is voorzien van zonnecel-len waarvan de werking in het kader vanhet onderwijs kan worden bekeken en on-derzocht;• Aanstelling van vijf docentonderzoekersbij de opleiding Toegepaste Biologie op deterreinen van plant, natuur (flora, respec-tievelijk fauna), diergezondheid en dieren-welzijn;• Verdere internationalisering door het net-werk en de vaardigheden bij medewerkerste verbeteren via bijvoorbeeld internatio-nale conferenties en docentuitwisselingen.

Ook waren er ontwikkelingen met betrek-king tot samenwerkingsverbanden:• Verdere ontwikkeling van het kenniscen-trum veehouderij. Een student heeft in zijnafstudeerproject bij proefbedrijf Sterkseleen functie van kennismakelaar (‘kennis-maker’) opgezet en uitgevoerd;• Bijdrage aan de opzet van het NationaalHippisch Kenniscentrum (NHK);• Onze medewerkers en studenten werkensamen met de Dierenbescherming en hetCitaverde College aan de opzet van eendierenwelzijncentrum in Limburg dat gaatdienen als praktijkleercentrum;• Start van de bouw van acht klimaatka-mers voor plantonderzoek. HAS Den Boschwerkt hierin samen met PlantLab en Phi-lips;• Deelname van studenten en medewer-kers in projecten van Fhealinc, gericht opzoönosen en medicijnengebruik in de vee-houderij (onder meer Q-koorts en hetMRSA-probleem).

Sector Green Business SchoolBij de opleiding Plattelandsvernieuwingging in september 2009 de nieuwe studieLandscape Design van start met eengroep van achttien studenten. De belang-stelling bij de open dagen en oriëntatieda-gen was groot. Een verdubbeling van deinstroom in 2010 wordt verwacht.

De opleiding Tuinbouw en akkerbouw ismet een uitstekende beoordeling door deNVAO geaccrediteerd. Bij de accreditatiewas ook de Engelstalige bachelor betrok-ken. De opleiding gaat de richtingen FloralDesign & Business Management en Horti-culture & Business Management in deschijnwerpers zetten. Ook de master Inter-national Horticulture werd wederom goed-gekeurd door Essex University.

De afgelopen twee studiejaren heeft desector hard aan haar TOP 12 gewerkt:twaalf speerpunten die speciale aandachtkregen gedurende deze jaren: leerplan,zelfmanagement, verslaglegging en visua-lisering, externe oriëntatie, masteroplei-dingen, probleemgestuurd onderwijs, pro-jectonderwijs, kwaliteit, talentontwikkeling,studieclubs, PR, en groen en gezondheid.

Sector Food & BusinessAlle opleidingen van deze sector hebbenveel aandacht gegeven aan het themaduurzaamheid. Voor de twee foodopleidin-gen was dat vooral gericht op duurzameproduct- en procesontwikkeling en op dewereldvoedselproblematiek. Voor Bedrijfs-kunde was dit meer gericht op beleid, ke-tenoptimalisatie en marketing. Ook isbinnen alle opleidingen de nieuwe leerlijnbedrijfscommunicatie ingevoerd en is ver-der vormgegeven aan het internationalise-ringsplan ‘Food on the Move’.

Het thema gezondheid speelt vooral bin-nen de opleiding Voedingsmiddelentech-nologie. De eerste lichting studenten Food& Health loopt dit jaar stage. Ook is de ken-niskring voeding en gezondheid gestart,waar deskundigen van de hbo-opleiding-en, HAS KennisTransfer en het Anton Jur-gens Institute elkaar ontmoeten. Binnen de opleiding Bedrijfskunde en agri-business heeft de module ‘Mijn Onderwijs’voor het eerst met succes gedraaid. Ver-der hebben de ingestroomde mbo'ers voorhet eerst meegedaan met ‘Economie &Markt’ in het eerste blok. Hiermee wordtbeoogd om deze studenten meteen volaan de slag te laten gaan en ze beter metde overige studenten te laten integreren.

“Een van de successen van de Green BusinessSchool is de start van de studie Landscape Design.Ik vind het een goede zaak dat we binnen HAS DenBosch meer aandacht besteden aan design. Binnende Green Business School zie je dat terug bij Landscape Design, Floral Design & Business Ma-nagement, en de nieuwe opleiding Geo Media & Design. Design heeft namelijk meer betekenissendan alleen vormgeving, het gaat ook over ontwerp,constructie en plan. Design is binnen HAS DenBosch een aanpak om vanuit toegepast onderzoekoplossingen voor praktische problemen te ontwer-pen, te construeren, te plannen en vorm te geven.”

Tjeu Foppele

Het ontwerpen van innovatieve verpakkin-gen krijgt binnen de opleiding Food De-sign & Innovation steeds meer aandacht.Hiertoe is de samenwerking met het ver-pakkingsbedrijf BUNZL geïntensiveerd.Ook is onder andere een samenwerkinggerealiseerd met De Efteling, waar de eer-stejaars een interessant project hebbengedaan. De eerste editie van de Food De-sign Experience was een groot succes. De opleiding Voedingsmiddelentechnolo-gie heeft zeer succesvol samengewerktmet de KATHO in België. De uitwisselingenvan studenten is van beide kanten goedbevallen en wordt in de toekomst eenstructureel onderdeel van het programma.Tot slot hebben studenten uit de sector ge-werkt aan een businessplan voor een ge-zond en duurzaam cateringbedrijf insamenwerking met het InnovatieNetwerk.

Anton Jurgens InstituteHet instituut behaalde in 2009 de volgenderesultaten:• Drie maal de uitvoering van het pro-gramma van de course, met een deelnamevan respectievelijk acht, acht en zeven stu-denten;• Diplomering van de eerste groep Busi-ness Creators tijdens de Milestone Meetingvan 21 januari 2009;• Studiereis naar Rome van de tweedecoursegroep;• Uitvoering van vier business creation-pro-jecten waarvan er al twee in de markt totuitvoering komen;• Organisatie van een masterclinic samenmet ICGV waar ook het eigen project ‘Fysi-ologische antioxydanten’ is gepresenteerdaan vijftig ondernemers;• Ontwikkelingen als gevolg van interne enexterne kwaliteitszorg;• De formele accreditatie van de masterMBA Business Creation in Food and Healthwordt door de NVAO in haar brief van 29mei 2009 bevestigd;• Aanvraag bij het Ministerie van LNV vaneen lectoraat op het gebied van Voedingen Gezondheid (is gehonoreerd).

Ten aanzien van de internationale mobili-teit van onze studenten scoort HAS DenBosch (met 83,4%) ruim boven alle hoge-scholen en universiteiten in Nederland.In de CFI-benchmark scoort HAS DenBosch over het geheel gezien beter, desolvabiliteit, liquiditeit en rentabiliteit liggenhoger dan bij de gemiddelde hbo-instel-ling, terwijl de personele lasten lager lig-gen dan bij andere hbo-instellingen.

Project IMPACTHet project IMPACT dat HAS Den Bosch inmei 2009 is gestart, heeft de volgende driedoelen:• Overzicht bieden van de brede inhoude-lijke ontwikkeling binnen HAS Den Boschen zo de kwaliteit en samenhang van hetgeheel versterken; • Dit vertalen in een inhoudelijke discussieover onze toekomstige portfolio;• Daardoor beter worden in het beherenvan onze portfolio, onze deskundigheid enons netwerk.

KwaliteitszorgDe kwaliteit van de instelling is terug te vin-den in goede opleidingsplannen, tevredenklanten (studenten, externe contacten enmedewerkers), goede externe kwaliteits-beoordelingen, een krachtige, stimule-rende leeromgeving en de financiën die oporde zijn.We hebben hiervoor binnen HogeschoolHAS Den Bosch de kwaliteitszorg geheelgeïntegreerd in het managementbeleid enjaarlijks wordt de kwaliteit op verschillendegebieden gemeten. Veel aandacht wordtbesteed aan het verkrijgen van feedbackvanuit het beroepenveld (diepte-interviewsmet afgestudeerden en hun leidingge-venden), studenten (via de opleidingscom-missie en een jaarlijkse enquête), mede-werkers (informatie vanuit functionerings-en beoordelingsgesprekken) en van onzeexterne opdrachtgevers (via enquêtes).Verbeterpunten worden daar waar moge-lijk meegenomen. Bij HAS KennisTransferwordt bij een mindere beoordeling directcontact opgenomen met de klant en wordtnagegaan waar verbetering mogelijk is.In 2009 zijn de opleidingen Dier- en vee-houderij en Tuinbouw en akkerbouw doorde NVAO geaccrediteerd. Verbeterpuntenuit deze beoordelingen zijn direct opge-pakt.

Met enige trots mag gezegd worden: HASDen Bosch doet het goed. In de studentenpeilingen behaalt HAS DenBosch een 7,1. HAS Den Bosch is daarmeede nummer vijf op een lijst van 149 hoge-scholen in Nederland. Als specialistischehogeschool staat HAS Den Bosch op eentweede plek.

“Tijdens het maken van de plannen voor de uit-bouw van HAS Den Bosch hebben we heel bewust gekozen om zonnecellen op het dak te plaatsen.En niet zonder succes! De zonnecellen leveren niet alleen een besparing op waardoor we het klimaateen handje helpen, ze zijn ook nuttig voor het onderwijs. Studenten kunnen dankzij deze eigenzonnecellen toegepast bezig zijn binnen hun opleiding. Dat vind ik het leuke ervan.”

Leo Timmermans

In de Zaanstreek zijn de activiteiten vanHAS Den Bosch in 2009 sterk geïntensi-veerd. Het businessplan voor het House ofFood is opgesteld, HAS KennisTransfer zalin de loop van 2010 in het House of Foodeen kantoor betrekken. Daarnaast wordtde relatie met het Clusius College verderonderzocht.In 2009 is een begin gemaakt met de ont-wikkeling van een cyclus van masterclas-ses gericht op de foodsector. Vanaf 2010zullen die in het House of Food hun uit-voering kennen. HAS KennisTransfer isdaarbij één van de leading partners.

Op allerlei gebieden werkt HAS Den Boschsamen met agrarische onderwijsinstellin-gen. Een belangrijk samenwerkingsver-band is de Groene Kennis Coöperatie, eeninnovatieplatform waar groene onderwijs-en onderzoeksinstellingen samen met be-drijfsleven werken aan kenniscirculatie.Andere voorbeelden: Helicon Opleidingenis in 2009 gestart met het bouwen van eennieuw gebouw op het HAS-terrein. Met Wa-geningen University wordt intensief samengewerkt binnen het Anton Jurgens Insti-tute. Met Stoas Hogeschool bestaat eenhistorische band, met vooral de vestigingin Den Bosch werkt HAS Den Bosch nauwsamen. Het Citaverde College is partner inhet project EDC Biofortificants, studentenvan het Citaverde College zorgen voor degewassen.Er is een steeds intensievere samenwer-king met bedrijven, in projecten, maar ookin het benutten en versterken van onder-zoeksfaciliteiten die een belangrijk ele-ment vormen van onze krachtige prak-tijkleeromgeving, denk daarbij aan depraktijkcentra Deurne, Sterksel en Cranen-donck.

Ontwikkelingen in samen-werkingsverbanden

HAS Den Bosch heeft met allerlei bedrijvenintensieve contacten, zowel via HAS KennisTransfer als via docenten van de verschil-lende opleidingen. Via HAS Facilities lopenook veel contacten met bedrijven. Dezebedrijven maken voor eigen onderzoek ge-bruik van de technologische, hoogwaar-dige voorzieningen van HAS Den Bosch.Enkele van die bedrijven zijn gehuisvest inhet naast HAS Den Bosch gelegen Wester-Toren Innovation Center. Deze medege-bruikers zijn bedrijven waarmee HAS DenBosch een klik heeft en waar onze studen-ten vaak welkom zijn om te leren van deactiviteiten die uitgevoerd worden.

De laatste jaren profileert HAS Den Boschzich sterk in twee regio’s: Limburg en deZaanstreek. Deze projecten heten InterfaceHAS Limburg en Interface HAS Zaanstreek.In het Limburgse richt HAS Den Bosch haaractiviteiten onder andere op deelname aande Agro Food Community en de BiobasedProductontwikkelingsCoöperatie (BPOCu.a.). HAS Den Bosch werkt in dit laatste sa-menwerkingsverband samen met vier on-dernemers. Het doel van de coöperatie isindustrieel geproduceerde biobased pro-ducten te ontwikkelen en op de markt tebrengen. Het samenwerkingsmodel dathiervoor gebruikt wordt, is gebaseerd ophet concept van de sectoroverschrijdendeopen innovatie. In dit geval werken primaireagrarische producenten, industriële mkb-ondernemers en de kennisinstelling HASDen Bosch voor een langere periode metelkaar samen in een systeeminnovatief ke-tenverband.

De ZLTO bouwt momenteel aan een nieuwkantoor naast het gebouw van HAS DenBosch. Sinds jaar en dag heeft HAS DenBosch al een intensieve band met de ZLTO,en in de toekomst zullen de banden nogmeer aangehaald worden. De voorzittervan de Raad van Toezicht van HogeschoolHAS Den Bosch is de scheidend voorzittervan de ZLTO. Fhealinc is een samenwerkingsverbandtussen het Jeroen Bosch Ziekenhuis, HASDen Bosch, Avans Hogeschool, de ZLTO ende Gemeente 's-Hertogenbosch. Fhealincondersteunt en stimuleert ondernemingenen kennisinstellingen bij het bedenken,ontwikkelen, implementeren en vermarktenvan innovatieve producten en diensten ophet snijvlak van voeding en gezondheid. Fhealinc speelt in op actuele thema’s envoert projecten uit op het gebied van obe-sitas, voeding, afweer en allergie, en de relatie tussen dierlijke en humane gezond-heid. Deze projecten worden tevens mo-gelijk gemaakt door de 5 Sterrenregio ende Gemeente ’s-Hertogenbosch.Voor die innovaties op het grensvlak vanvoeding en gezondheid ontstaat rondomHAS Den Bosch een unieke infrastructuur:een netwerk van instellingen en bedrijvenmet gespecialiseerde onderzoeksfacilitei-ten die samenwerken op het vlak van voe-ding en gezondheid. In Willemspoort, denieuwe westelijke stadsentree van ‘s-Her-togenbosch, bevinden de partners vanFhealinc zich straks op loopafstand van el-kaar. Een situatie die zich niet elders in Ne-derland voordoet.

Personeelsbeleid

Naast consistente en consequente aan-dacht voor de uitvoering van staand per-soneelsbeleid is door de geweldigetoename van studenten ook in 2009 het‘vinden en binden’ van nieuwe onderwijs-professionals de belangrijkste uitdaginggeweest. Ook de komende jaren zal dit hetgeval zijn. In 2009 zijn er 32 vacatures ver-vuld.Plezier, passie en professionaliteit, en ‘elkemedewerker doet er toe’, zijn de belang-rijkste motieven voor het talent basedHRM-beleid. Voortdurende scholing speeltdaarin een belangrijke rol, zowel in didac-tiek als in vakkennis.De inservice-opleiding, door LinQue Con-sult ontwikkeld op basis van grondig in-zicht in en kennis van de onderwijs-concepten van HAS Den Bosch, was in eer-ste instantie bedoeld voor nieuwe mede-werkers. In 2009 is deze opleiding ooktoegankelijk geworden voor onderwijsas-sistenten en individuele medewerkers diereeds langer bij HAS Den Bosch werken.Ook de individuele begeleidingstrajectenvoor medewerkers van HAS Den Boschnamen in aantal toe, soms ook met deinzet van derden.Met de vakbonden werd een akkoord ge-sloten over de inzet van middelen beho-rend bij het ‘actieplan leerkracht’. Ookhierin bijzondere aandacht voor de groeien scholings- en ontwikkelingstrajecten. Dedaarbij behorende middelen zijn evenwelnog niet ontvangen.Elders in dit jaarverslag zijn de kwantita-tieve gegevens van medewerkers opgeno-men. Het proactieve beleid vertaalt zichwederom in een zeer lage verzuimcijfers in2009.

“Het succes van P&O? De afdeling P&O! Met eenklein team enthousiaste, goed opgeleide en ervaren medewerkers zijn we ‘de groei’ te lijf gegaan. Wat kon nóg beter, nóg effectiever, nóg efficiënter.

Het resultaat is een klantgericht team, die de zakelijke en sociale kant van personeelswerk weet

te combineren. Een team die de ontwikkelingenaan kan en de uitdagingen daarin ziet. Een team

met plezier in het werk. Op naar 2010!”Marjolein van Veenendaal

Afhandeling van klachten

De klachtencommissie van HAS Den Boschbestaat uit: de heer mr. ing. Ad Vugts (ex-terne voorzitter), mevrouw ir. Nicola Duijn-houwer en de heer ing. Rob Heijs.Studenten en medewerkers kunnen voorklachten ten aanzien van ongewenst ge-drag terecht bij de Vertrouwenscommissie,die bestaat uit: de heer ir. Sjaak van denAarssen, mevrouw Annemarie Kerkhof, me-vrouw Maartje Kol en de heer Patrick Sen-gers. Tijdens het verslagjaar zijn geenklachten ingediend.

In 2009 hebben acht studenten bij het Col-lege van Bestuur bezwaar gemaakt tegenhet afgeven van een negatief studieadviesdoor de examencommissie. Vijf van de be-zwaren zijn gehonoreerd, voorwaardelijk.

Huisvesting en materieel

In 2009 is een nieuwe verdieping van 500m² gebouwd op de het bestaande ge-bouw. De groei van de instelling (circa 50%meer instroom ten opzichte van 2007)vraagt om extra ruimte voor studenten enmedewerkers. Met de bouw van deze ver-dieping is een klein deel van het huisves-tingsprobleem opgelost. Medio 2009 isgezocht naar alternatieven, daarvoor is bijhet ministerie van LNV een dringend ver-zoek neergelegd om HAS Den Bosch te fa-ciliteren voor deze groei.De mede-eigenaar van het gebouw, StoasHogeschool, heeft aangegeven medio2012 naar Wageningen te verhuizen. De vrij-komende 1.500 m² biedt HAS Den Boschmogelijkheden voor nieuwe ruimte vooronze medewerkers en studenten.

Communicatie en PR

Communicatie en PR heeft in 2009 ge-werkt aan een professionele externe en in-terne Communicatie, PR. De doelstellingom het aantal studenten met 10% te latengroeien, is ruim bereikt, in 2009 is het aan-tal aanmeldingen gestegen met 25%. Erzijn diverse activiteiten uitgevoerd om onzehogeschool onder de aandacht van jonge-ren te brengen. In de communicatie naarbuiten toe stonden altijd onze studentencentraal. Naast reguliere activiteiten heb-ben we fors ingezet op online exposure.We waren goed vertegenwoordigd op on-line studiekeuze sites, maar ook op diversesocial networks. In 2009 hebben we tweeprojecten uitgevoerd die extra gerichtwaren op de instroomvergroting van de op-leidingen Voedingsmiddelentechnologieen Tuinbouw en akkerbouw. In samenwer-king met de andere groene instellingen zijnde projecten FoodWorks en GreenWorksuitgezet. Binnen FoodWorks is o.a. met eenwebsite, prijsvraag en eetbare flyer met deslogan ‘Food Needs You!’ de aandacht vanjongeren getrokken. Binnen GreenWorks iseen glossy magazine uitgegeven dat eenhele andere kijk gaf in de keuken van detuin- en akkerbouwsector. Deze magazineszijn verspreid onder 15.000 jongeren meteen bètaprofiel.Een groot deel van onze inspanningenricht zich op scholieren. Daarnaast hebbenwe in samenwerking met HAS Kennis-Transfer diverse manieren uitgewerkt omde naamsbekendheid en het imago vanbeiden organisaties te verbeteren o.a.:- Bedrijvenfolder (folder waarin het verschil

tussen een stage en bedrijfsopdracht wordt uitgelegd)

- Gezamenlijke organisatie HAS Onderne-mend Café’s

Tot slot is hard gewerkt aan de professio-nalisering van de interne communicatie.Met de grote groei die we hebben doorge-maakt, was het noodzakelijk dat er diversekanalen werden gefaciliteerd voor internecommunicatie. Voorbeelden: een ver-nieuwde HASBeats (personeelsblad) metmeer aandacht voor de medewerkers, lo-pende projecten, nieuwtjes én een groei-end intranet voorzien van nieuws, agenda,opleidingen, diverse afdelingen

“Mijn grootste succes is het meewerken aan deontwikkeling en professionalisering van internatio-nalisering binnen Hogeschool HAS Den Bosch. HASDen Bosch heeft de afgelopen jaren een enormeinternationale ontwikkeling doorgemaakt. Dat is al-leen maar mogelijk geweest door de toewijding eninzet van steeds meer docenten, studenten en hetInternational Office! Het werkveld waarin onzejonge professionals terecht komen wordt steeds in-ternationaler en het is geweldig dat de HAS hendaar steeds beter op voorbereid. De ontwikkelin-gen hebben er zelfs toe geleid dat we in 2012 gaanstarten met een nieuwe internationale opleidingwaarin alle HAS thema's plant, dier, milieu en voe-ding vertegenwoordigd zijn. En daar ben ik besttrots op!”

Neeltje Bekkers

“Het grootste succes van de afdeling Communica-tie en PR is dat we als team gewerkt hebben aaneen professionalisering van onze uitstraling. Mededoor onze inspanningen is de naamsbekendheidvan Hogeschool HAS Den Bosch vergroot onderzowel scholieren, studenten, bedrijven, media alsonder het algehele publiek. We hebben de ziel, decultuur en de roots van de HAS - wie wij zijn -,weten te vertalen en vorm te geven op diverse manieren. Manieren die passen bij ons en natuurlijk ook de buitenwereld aanspreken ennieuwsgierig maken!”

Lindsay Kemps-Saitch

Toelatingsbeleid en toegankelijkheid van deinstelling

In het toelatingsbeleid worden de lande-lijke regels gevolgd. Met de nieuwe oplei-ding Toegepaste Biologie is een nieuwedoelgroep aangesproken. Er blijkt onderhavoleerlingen grote belangstelling te zijnvoor deze opleiding. HAS Den Bosch gaatervan uit dat elke student die een passieheeft voor een vakgebied, aan de basisei-sen voldoet en hard wil werken, ook toe-gelaten wordt tot onze opleidingen. Devraag van de arbeidsmarkt om geschiktemensen is nog steeds groter dan het aan-tal gediplomeerde ingenieurs dat jaarlijksuitstroomt. Er is aan de instroom van onzesuccesvolle opleidingen geen limiet ge-steld, maar de studenten moeten zich inprincipe wel voor een bepaalde datumaanmelden. Zo kan HAS Den Bosch ade-quaat op de groei reageren en toch dekwaliteit op peil houden. Deze werkwijzeheeft in 2009 goed gefunctioneerd, zonderproblemen. De informatie over de her-komst van de nieuwe studenten is te vin-den in de bijlagen.

Een heel ander aspect van het toelatings-beleid zijn de voorzieningen die de organi-satie biedt om studeren met een handicapmogelijk te maken. HAS Den Bosch voerthierin een actief beleid. Ieder met een pas-sie die gemotiveerd is om hard te werken,verdient een maximale kans. In de lande-lijke monitor van de organisatie ‘Handicapen Studie’ staat HAS Den Bosch op een ge-deelde tweede plaats.

Internationalisering

Alle opleidingen binnen HAS Den Boschzijn internationaal actief. De groots opge-zette International Week van 2008 heeftzijn vervolg gekregen, dit jaar wat kleinervan opzet. In 2009 is extra aandacht gegeven aan deontwikkeling en professionalisering van in-ternationalisering voor Nederlandse stu-denten en medewerkers van HAS DenBosch door de start van de volgende pro-jecten:• Taaltraining Engels voor HAS-medewer-kers in Cambridge en de mogelijkheid totdeelname aan een uitwisselingspro-gramma voor medewerkers en docentennaar een van de Europese partneruniver-siteiten van HAS Den Bosch;• Workshop stagevoorbereiding voor alletweedejaars studenten, verzorgd door hetKoninklijk Instituut van de Tropen, ter voor-bereiding op de verplichte buitenlandsestage;• Project kwaliteit- en relatiebeheer inter-nationale stage;• Voorbereidingen studiereis ‘Internatio-nale Samenwerking’ naar Vietnam, vooreen selecte groep studenten en docentenvan alle HAS-opleidingen.

Het Antoon Vermeer-fonds en StichtingHAS Support ondersteunen studenten fi-nancieel bij hun internationale stages enhet volgende van opleidingen in het bui-tenland.Een projectgroep bestaande uit één do-cent per sector en het International Office,onderzocht de mogelijkheden voor eennieuwe opleiding gericht op internationalesamenwerking. De eerste bevindingen zijnzeer positief en in 2012 zal de opleidingwaarschijnlijk van start gaan.

Onderzoek en lectoraten

Door HAS KennisTransfer wordt onderzoekuitgevoerd voor bedrijven. In 2009 zijn circa300 opdrachten uitgevoerd.Voorbeelden van onderzoeksopdrachtenzijn:• Het onderzoeken van nieuwe marktkan

sen voor accountantsbureau ACCONAVM in Venlo;

• De ontwikkeling van een Feed Design Living Lab met onder meer DinnissenProcess Technology, Imtech Food & Feeden Vitelia;

• Ontwikkeling van nieuwe producten uitde reststroom van dagoud brood;

• Het creëren van nieuwe verse vruchten-sappen voor Juicy Details;

• Een workshop over de Cradle to Cradle-gedachte voor hoveniers;

• Een onderzoek naar de werking van LED-verlichting in de tuinbouw.

Voor meer informatie verwijzen wij je naarhet jaarverslag van HAS KennisTransfer. Inde CFI-benchmark gegevens steekt HASDen Bosch met de contractactiviteiten ruimboven alle hbo-opleidingen uit.

Door het ministerie van LNV is een sterkeimpuls gegeven door het honoreren vaneen viertal ‘groene plus’-lectoraten. AanHAS Den Bosch zijn eind 2009 de volgendelectoraten toegekend voor:• Diergezondheid en dierwelzijn;• Nieuwe teeltsystemen;• Duurzame wereldvoedselvoorziening;• Voeding en gezondheid.

Naast deze vier nieuw te benoemen lecto-ren zijn er binnen HAS Den Bosch al eenaantal jaren drie lectoren actief. Dit zijn: • Innovatie in voeding (ir. Albert Zwijgers);• Keten en netwerkkunde (prof. dr. Nic

Douben);• Paardenhouderij (drs. Joep Bartels).

Deze zeven lectoren zullen de komendejaren, samen met de door hen geleide ken-niskringen van docenten en onderzoekers,een intensief programma realiseren vantoegepast onderzoek voor en met bedrij-ven. De verbindingen met het onderwijsblijven daarbij essentieel.

Onderzoek is binnen het onderwijspro-gramma van de opleiding Toegepaste Bio-logie een wezenlijk onderdeel, meer danvoor de andere opleidingen. Dit onderzoekvindt zowel plaats in een productieomge-ving als in de natuurlijke omgeving, in deplantaardige en dierlijke sectoren. Steedsgaat het uit van een ecologische benade-ring. In 2009 is HAS Den Bosch op haar terrein, in samenwerking met PlantLab, ge-start met de bouw van uitermate geavan-ceerde klimaatkamers met behulp vanLED-technologie. Studenten zullen in detoekomst betrokken worden bij plantfysio-logisch onderzoek, onderzoek naar meer-lagenteelt en bij de vertaling van deresultaten naar de praktijk.

“Een groot succes voor de sector Dier, Biologie enMilieu is de grote groei van de opleiding Toegepaste Biologie. Maar voor mij is niet de groeiop zich het succes. Wat ik belangrijk vind is dat wij als HAS Den Bosch, als team, studenten weten teboeien met opleidingen van nu. Dat steeds meerjongeren interesse tonen in onderwerpen als na-tuur, milieu en food, dat is het grote succes. Zekerwanneer ze in de opleiding vervolgens met plezieren passie hun talenten kunnen ontwikkelen.”

Jan Denissen

Bedrijfsopleidingen HASKennisTransfer

HAS KennisTransfer ontwikkelt zich steedsmeer als de opleider op hbo+-niveau in deagro-, food-, en milieusector. In 2009 zijnhechte netwerken ontstaan rondom oplei-den op managementniveau in de sectoren:• Golf: continuering van de samenwerkingmet de Nederlandse Greenkeepers Asso-ciatie (NGA), Nederlandse Golf Federatie(NGF) en Nederlandse Vereniging voorGolfbaaneigenaren (NVG);• Hoveniers en Groenvoorzieners: samen-werking met de Vereniging voor Hoveniersen Groenvoorzieners (VHG);• Sportveldenmanagement: samenwerkingmet de Vereniging voor Sport en Cultuur-techniek, ISA Sport (cursus Kunstgras);• Zorgboeren: samenwerking met de ZLTO,platform multifunctionele landbouw.

Nieuw in het aanbod is de opleiding FoodInnovation, Concepts & Design, die in 2009voor het eerst van start ging. De eerstegroep cursisten was zeer gemotiveerd ensamen met de docenten tilden zij de op-leiding tot een hoog niveau.

Blijvers in het aanbod:• De hbo-opleiding Voedingsmiddelen-technologie (voorheen CertificaatstudieLevensmiddelentechnologie), waarbinnenjaarlijks enkele honderden cursisten vanuitbedrijven zich laten scholen in vakken alsfoodprocessing, microbiologie en product-kunde. Velen maken het hele traject af enbehalen het hbo-diploma Voedingsmidde-lentechnologie bij HAS Den Bosch;

• De opleiding Management & Bedrijf blijftsuccesvol, dankzij de unieke formulewaarin werk- en leerervaringen vanuit hetonderwijs en de praktijk gecombineerdworden in een bedrijfskundig hbo-traject.Samenwerken, leren van en met elkaar, ende sterke binding met de praktijk, makende opleiding tot een krachtig concept waarzowel de cursist als het bedrijf waarvoor hijof zij werkt veel baat bij heeft;• Het opleidingstraject Milieu en Duur-zaamheid, dat milieumedewerkers binnenoverheden en bedrijven bijschoolt op hetgebied van milieubeleid, duurzaam ruimte-gebruik, duurzaam produceren, energie enklimaat, en andere onderwerpen. De veledocenten uit het bedrijfsleven zorgen vooreen enorme input aan theoretische envooral ook praktische kennis.

Overleg

Binnen HAS Den Bosch bestaan een aantaloverlegsituaties: opleidingscommissies,opleidingsbijeenkomsten, overleg metalumni over onderwijsaanbod, overleg metklanten van HAS KennisTransfer, en overlegmet de studentenvereniging en studiever-enigingen.Als alternatief voor een hogeschoolraad ismet een breed medezeggenschapsover-leg geëxperimenteerd. Dit is niet voort-gezet. Eind 2009 hebben een aantaldocenten en studenten het initiatief geno-men om een nieuwe hogeschoolraad teformeren. Op 20 januari 2010 vond de in-stallatievergadering plaats.Studenten worden twee keer per jaar uit-genodigd door het College van Bestuurvoor een breed overleg met studentenver-enigingen, studieverenigingen en studen-ten vanuit de opleidingscommissies.

Financiën / jaarrekening 2009

Het resultaat van belangvoor continuïteit

De forse groei van het aantal studenten, deverbreding van het opleidingsaanbod, ende verdere ontwikkelingen van de activi-teiten van HAS KennisTransfer stelt de in-stelling in financieel opzicht voor eenaantal uitdagingen. Het vinden en blijvendbinden van medewerkers, organisatieont-wikkeling en onderwijsontwikkeling bete-kent investeren in de toekomst en kwaliteitvan HAS Den Bosch, de hogeschool alskenniscentrum.De financiële cijfers, neergeslagen in jaar-verslag en jaarrekeningen moeten dan ookbeoordeeld worden tegen deze achter-grond en de omstandigheid (systeemef-fect) dat groei vertraagd tot uitdrukkingkomt in de rijksbijdrage. De cijfers zijn vanbelang om het toekomstperspectief, decontinuïteit en kwaliteit van de kerntakente kunnen beoordelen. In de komendejaren zullen belangrijke investeringen inhuisvesting en materieel nodig zijn om deuitdagingen verbonden aan vergroting vantoegankelijkheid en deelname op te pak-ken.Alle beschikbare middelen, onder meer dereguliere bijdrage en impulsmiddelen, zul-len worden aangewend om de groei ingoede banen te leiden.

De exploitatierekening

De rijksbijdrage LNV is voor 2009 vastge-steld op ¤ 14,8 miljoen. Dit is ¤ 1,6 miljoenhoger dan begroot. Aan overige overheids-bijdragen en subsidies werd ¤ 0,2 miljoenontvangen.De omzet van HAS KennisTransfer bedroeg¤ 3,6 miljoen. De uitdaging blijft om de ont-wikkeling van HAS KennisTransfer parallelte laten lopen met de groeiende belang-stelling van studenten. Uitbouw van de activiteiten van HAS KennisTransfer inGreenport Venlo en de Zaanstreek dragendaaraan bij.De wijziging van de bekostigingsregels, deonzekerheden over de economische ont-wikkelingen en de kabinetsplannen voorde komende jaren, vragen om een alert fi-nancieel beleid.Aan de kostenkant zien we met name desterke stijging van de personele kosten, ¤ 2miljoen, als gevolg van de groei.

De balans

De stijging van de vaste activa is met nameveroorzaakt door de uitbreiding van hetpand. De stijging van de liquide middelenis als gevolg van de toekenning en ont-vangst van extra middelen eind 2009,bouwimplus 2009 en groene lectoraten2009.Deze posten zijn aan de creditzijde in debalans opgenomen onder de kortlopendeschulden: vooruit ontvangen subsidie LNV.Het resultaat in 2009 is weliswaar negatief,als gevolg van de groei in studentenaan-tallen en de voorfinanciering (T-2-effect),dit is echter beter dan begroot.

Analyse financieel beleid, de kengetallen entoekomstige uitdagingen

Jaarlijks wordt op basis van een aantal ont-wikkelingen, verwachtingen en eigen keu-zes een meerjarenperspectief opgestelddat samen met de resultaten wordt geana-lyseerd en getoetst aan een aantal streef-waarden. Gesteld kan worden dat destreefwaarden worden gehaald en het re-sultaat in overeenstemming is met de ver-wachtingen. Dit is mogelijk dankzij depassie, het plezier en de professionaliteitvan de medewerkers.

Een vergelijking van de HAS-cijfers met dewaarden die landelijk worden gehanteerd,geeft het volgende beeld:

HAS Den Bosch heeft hiermee een solidefinanciële basis. Naast deze plannen vormtde explosieve groei van het aantal studen-ten de komende jaren een geweldige uit-daging. Het lijkt erop dat de ten opzichtevan het overig hbo achtergebleven groeivan de afgelopen jaren nu versneld wordtingehaald. De groei van de instelling zalzich op tal van terreinen vertalen in inves-teringen in mensen en in middelen. In het algemeen wordt aangenomen, het fi-nancieel beleid van HAS Den Bosch isdaarop ook gericht, dat fluctuaties in stu-dentenaantallen door de instellingen zelfworden opgevangen. De groei en de daar-mee samenhangende investeringen moe-ten worden voorgefinancierd. De groei-verwachtingen zijn evenwel dusdanig hoogdat een additioneel beroep op LNV alssubsidiegever van HAS Den Bosch moetworden bekeken.

HAS Den Bosch 2009 2008

Liquiditeit (quick ratio) 1,39 1,57

Solvabiliteit 41,28% 44,53%

Rentabiliteit -0,57% 1,91%

Landelijke waarden norm

Liquiditeit (quick ratio)

Solvabiliteit

Rentabiliteit

Tenminste 1

Tenminste 20%

Positief mits liquiditeit en solvabiliteit

aan de norm voldoen

Accountantsverklaring

Geconsolideerde balans HAS Den Bosch per 31 december 2009(Bedragen x ¤ 1.000)

31-12-2009 31-12-2008

Vaste Activa

1.2 Materiële vaste activa 14.734 14.066

1.3 Financiële vaste activa 477 452

15.211 14.518

Vlottende activa

1.4 Voorraden 23 40

1.5 Vorderingen 1.710 1.965

1.7 Liquide middelen 9.512 8.284

11.245 10.289

Totaal Activa 26.456 24.807

2.1 Eigen vermogen 10.921 11.048

2.3 Voorzieningen 4.011 3.497

2.4 Langlopende schulden 3.461 3.726

2.5 Kortlopende schulden 8.063 6.536

Totaal Passiva 26.456 24.807

Geconsolideerde staat van baten en lasten 2009(Bedragen x ¤ 1.000)

Werkelijk 2009 Begroot 2009 Werkelijk 2008

3. BATEN

3.1 Rijksbijdragen LNV 14.767 13.198 13.560

3.2 Overige overheidsbijdragen en subsidies 231 87 390

3.3 Collegegelden 2.467 2.387 2.175

3.4 Baten werken in opdracht van derden 4.385 4.817 4.306

3.5 Overige baten 618 549 501

22.468 21.038 20.932

4. LASTEN

4.1 Personele lasten 16.035 15.664 13.914

4.2 Afschrijvingen 1.198 1.130 1.083

4.3 Huisvestingslasten 1.159 1.194 1.118

4.4 Overige lasten 4.309 3.693 4.527

5. Financiële baten en lasten -106 32 -108

22.595 21.713 20.534

Resultaat uit gewonebedrijfsvoering -127 -675 398

Bijzondere baten en lasten 0 0 1.392

Resultaat -127 -675 1.790

Financiële kerncijfers 2009Ontwikkeling van de lasten:Historische ontwikkeling baten

RijksbijdragenOverige overheidsbijdragenCollegegeldenBaten werken i.o.v. derden Overige baten

Als gevolg van de nieuwe richtlijnen jaarverslaggeving onderwijs met ingang van verslagjaar 2008 zijn de gegevens vanaf 2007 gewijzigd.

Ontwikkeling van de lasten:Historische ontwikkeling lasten

Personele lastenHuisvestingslastenOverige lastenAfschrijvingenFinanciële baten en lasten

KasstroomoverzichtOm meer inzicht te hebben in het gebruik van de geldmiddelen is in de jaarrekening van 2009 een uitgebreidkasstroomoverzicht opgenomen. Hieronder een verkorte versie op de drie hoofdonderdelen:

Kasstroom uit operationele activiteitenKasstroom uit investeringsactiviteitenKasstroom uit financieringsactiviteitenMutatie liquide middelen

De mutatie in de kasstrooom uit operationele activiteiten wordt voornamelijk veroorzaakt door mutatie in dekortlopende schulden

De kasstroom uit inversteringsactiviteiten in 2008 heeft betrekking op de aanschaf van inventaris en appa-ratuur, en de uitbreiding van het pand.

200914.767

2312.4674.385

618

200916.035

1.1594.3091.198-106

20093.383-1.891-2651.227

200813.914

1.1184.5271.083-108

200813.560

3902.175

4.306501

20083.183-650-265

2.268

200712.6911.0253.2471.507

49

200712.6911.0253.2471.507

49

20072.914-632

-2.368-86

20069.302

1.1112.363

962244

20069.302

1.1112.363

962244

20062.278-369-946963

20059.603

9331.8081.054329

20059.603

9331.8081.054329

20051.525-639-976-90

Studentenaantallen per provincie per 1-10-2009

Gegevens medewerkers, peildatum 31-12-2009leeftijd per categorie

aantal personeelsleden

ziekteverzuim

Provincie BA VM DV MK PV TA FD TB Totaal Totaal %Brabant 140 97 233 64 157 50 73 74 888 52,1Buitenland 2 2 1 1 8 2 16 0,9Drenthe 1 2 2 2 3 1 1 12 0,7Flevoland 2 3 1 1 1 2 2 12 0,7Friesland 3 1 3 0,2Gelderland 34 19 48 12 10 6 15 20 164 9,6Groningen 1 3 1 1 6 0,4Limburg 59 29 93 10 38 17 17 22 285 16,7Noord Holland 10 7 7 2 4 9 1 7 47 2,8Overijsel 2 2 7 2 1 3 3 20 1,2Utrecht 8 15 21 3 9 5 16 5 82 4,8Zeeland 10 5 17 1 9 17 8 2 69 4,1Zuid-Holland 22 13 24 3 14 10 10 31 99 5,8Totaal 291 194 452 99 252 128 147 140 1703 100,0

OP OOP AOP Totaal19 – 24 jaar Vrouw 6 0 4 10

Man 1 1 0 225 – 34 jaar Vrouw 17 1 9 27

Man 6 2 3 1135 – 44 jaar Vrouw 19 1 14 34

Man 16 2 4 2245 – 54 jaar Vrouw 10 1 14 25

Man 39 5 9 5355 jaar en ouder Vrouw 5 1 4 10

Man 19 5 8 32

Onderwijs personeel

Onderwijs ondersteunend

personeel

Totaal31-12-2009

Totaal31-12-2008

Totaal31-12-2007

Aantal personeelsleden 174 72 246 225 205

Aantal mannen 98 25 123 120 112

Aantal vrouwen 76 47 123 105 93

Aantal fte 148,34 60,02 208,36 191,86 176,06

Landelijk HBO

2008 2008 2009

Verzuimpercentage % 4,7 2,53 2,74

HAS Den Bosch

Apart together

De combinatie HAS Den Bosch en HASKennisTransfer is een basis voor succes enze kunnen niet zonder elkaar. Als relatiefkleine hogeschool laat HAS Den Boschzien dat zij op een duurzame manier extradraagvlak voor de hogeschool kan realise-ren wanneer ze bedrijven en andere orga-nisaties op een professionele wijze laatmeeprofiteren van de kennis die er binnende HAS-organisatie aanwezig is. HAS DenBosch werkt van oudsher al intensiefsamen met het bedrijfsleven en heeft eenenorm netwerk. HAS KennisTransfer heeftdaardoor veel mogelijkheden om kennis inhet bedrijfsleven toe te passen. HAS Ken-nisTransfer werkt dan ook op het snijvlakvan de maatschappelijke functie van dehogeschool (onderwijs) en zakelijke part-nerships met het bedrijfsleven.