jaarverslag 2015

1

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

r ijksmuseum van oudheden

jaarverslag 2015

Leiden, mei 2016

2

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

3

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

j aarverslag 2015

4

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

5

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

© 2016 Rijksmuseum van Oudheden, Leiden

Afbeelding voorzijde:

Twee Cupido’s varen in een bootje dat wordt voort-getrokken door vier dolfijnen. Die verwijzen naar Venus, de godin van de liefde. De steen maakt onderdeel uit van de tijdelijke tentoonstelling Pracht & precisie, die in december 2015 opende.Materiaal: carneoolDatering: 1ste eeuw v.Chr.Afmetingen: 2,0 x 1,5 centimeter

Het Rijksmuseum van Oudheden (1818):

Missie en ambitie:

Het Rijksmuseum van Oudheden wil het centrale podium in Nederland zijn waar de oudheid en de archeologie voor een divers publiek tot leven wordt gebracht. Door middel van tentoonstellingen, educatie, publieke activiteiten, wetenschappelijke bestudering en (inter)nationale uitwisseling verhalen wij over de relevantie van de oudheid in heden en verleden.

Het Rijksmuseum van Oudheden wordtgesteund door de BankGiro Loterij.

6

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

7

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Inhoud

9 Vooraf

10 Voorwoord

12 Resultaatafspraken met het ministerie van OCW

18 Hoofdstuk 1: Publieksfunctie

1.1 Kwaliteit, gemeten in waardering 1.2 Economische waarde, gemeten in inkomsten en omzet 1.3 Bereik, gemeten in diverse vormen van contact 1.4 Impact, uitgedrukt in betrokkenheid

62 Hoofdstuk 2: Collectiefunctie

2.1 Kwaliteit van het interne beheer 2.2 Collectiewaarde en objectkennis 2.3 Objectzichtbaarheid, impact en reputatie

82 Hoofdstuk 3: Kennis- en wetenschapsfunctie

3.1 Kwaliteit en waarde: de collectie als bron 3.2 Bereik: Overdracht van kennis 3.3 Impact en invloed

97 Hoofdstuk 4: Algemeen beheer

4.1 Personeelsbeheer 4.2 Ondersteunende afdelingen 4.3 Raad van toezicht 4.4 Jaarrekening

108 Bijlagen

I Inkomende bruiklenen II Kortlopende bruiklenen III Langdurige bruiklenen IV Nevenfuncties V Publicaties VI Lezingen VII Aanwinsten VIII Organogram IX Governance Code Cultuur X Risicomanagement

8

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

9

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Vooraf

Publieksfunctie Collectiefunctie Kennis en wetenschap

Kwaliteit Waardering Beheer Bronfunctie

Economische waarde Inkomsten Objectkennis Bronfunctie

Bereik Contacten Zichtbaarheid Overdracht

Invloed (impact) Betrokkenheid Reputatie Reputatie

Het Rijksmuseum van Oudheden (hierna: RMO) volgt het model Publieke Waarde dat in 2012 is vastgesteld door de toenmalige Vereniging Rijksmusea. Dit model komt overeen met de prestatie-eisen van het ministerie van OCW. Het komt erop neer dat de belangrijkste museale functies worden gecombineerd met graadmeters als kwaliteit, bereik, impact en waarde zodat ze meetbaar zijn:

Het begrip ‘bereik’ kruist met de kennis- en wetenschaps-functie en is te meten in het aantal publicaties, lezingen, colleges en optredens in de media. De combinatie van economische waarde en publieksfunctie is te formuleren als indicator voor de inkomstenstromen zoals inkomsten aan kassa, winkel en zaalverhuur.

Toen het RMO eind 2012 voor dit model koos, was de inhoud van de museumbrief van minister Bussemaker van medio 2013 nog niet bekend. Haar nadruk op begrippen als samenwerking, publieksbereik, educatie, digitalisering, ondernemerschap, collectiemobiliteit en -zichtbaarheid zijn expliciet opgenomen in het model. Het museum blijft de gekozen systematiek in de periode 2013/2016 volgen. Voor de exacte prestatie-eisen die OCW stelt, zie pagina 12.

10

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

11

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Pracht & precisie is een fraaie bekroning van de werkzaam-heden. Het project wordt in 2016 met een internationaal symposium afgesloten. Vijf Memoranda of Understanding schragen de interna-tionale wetenschappelijke ambities en samenwerkingen. Dit zijn overeenkomsten met het archeologisch museum in Bologna (resultaat: RMO-tentoonstelling met Egypti-sche topstukken aldaar), de oudheidkundige dienst en de Yarmouk University in Jordanië (resultaat: opgraving en museumcursus), de Egyptische afdeling van de Vaticaanse Musea (resultaat: publicatievoorbereiding mummiekisten-restauratie), het Tunesische Institut National du Patrimoine (resultaat: voorbereiding RMO-expositie in 2016 in Musée du Bardo) en het Museo Egizio in Turijn (resultaat: gezamenlijke opgraving en medefinanciering daarvan).

De collectie werd in 2015 aangevuld met verschillende schenkingen en aankopen. Uit een oude Nederlandse col-lectie werd een beeldje van farao Amenhotep III gekocht en een forse verzameling Romeinse archeologische voorwerpen uit de omgeving van Fort Vechten. De belangrijkste aan-winst bestond uit de schenking van de collectie Demarée. Ruim 500 Egyptische voorwerpen werden aan het RMO overgedragen. Dat is de grootste schenking van Egyptisch materiaal sinds eind negentiende eeuw. Daarvoor zijn wij de heer en mevrouw Demarée zeer dankbaar.

Wim Weijland, directeur bestuurderJan Hoekema, voorzitter van de Raad van Toezicht

Voorwoord

In de tweede helft van 2015 was het RMO gesloten. Op de eerste verdieping (‘de omloop Grieken en de Papengracht-zaal’) is achthonderd vierkante meter asbesthoudend mate-riaal verwijderd. Een tweede, meer schadelijker soort asbest, was als brandwering aangebracht achter de natuurstenen gevels in de Tempelzaal. Om dit asbest te verwijderen was sluiting van het gehele museum noodzakelijk. Dat was niet alleen nodig omdat kassa, toiletten, winkel en café niet be-reikbaar waren, maar ook vanwege trillingen, geluidsoverlast en het mogelijke gevaar van asbestbesmetting. De sluiting ging in na de sluiting van de tentoonstelling Carthago op 10 mei.

Het museum heeft de periode van sluiting benut met kleinere en grotere projecten om de functionaliteit, logis-tiek en esthetische kwaliteit van het gebouw te verbeteren. Dit varieerde van het schuren van parketvloeren tot het aanbrengen van een koel- en klimaatinstallatie; van een nieuwe vaste opstelling Klassieke Wereld (mede dankzij de jaarlijkse bijdrage van de BankGiro Loterij) op een andere locatie in het gebouw, tot het verplaatsen van brandkasten; van ontmanteling van de Egyptecollectie met stukken van duizenden kilo’s, tot bewegwijzering.

Op de geplande datum, 12 december 2015, ging het RMO weer deels voor het publiek open. Op 1 april 2016 volgde de opening van de nieuwe, grotere tentoonstellingszalen en medio oktober volgt de heropening van de Egyptische afdeling.

Doel in de periode 2013/2016 is, conform de resultaataf-spraak, minimaal het gemiddelde van 139.600 bezoekers per jaar te behalen. Het museum trok ‘slechts’ 120.894 bezoekers in 2015. Relatief gezien is dat voor het museum, dat maar vijf maanden open was voor bezoek, een goede prestatie. Carthago en IJstijd trokken tot aan de sluiting op 10 mei bijna 108.000 bezoekers. Over de periode 2013/2015 komt het RMO gemiddeld uit op 167.148 bezoekers per jaar. Het museum is het Blockbusterfonds erkentelijk voor de katalyserende rol die zij heeft gespeeld bij deze stijgende bezoekcijfers. Bij Carthago ondersteunde zij met een garantstelling de promotionele uitingen.

Wat financiën betreft is de resultaatafspraak met het ministerie van OCW om minimaal gemiddeld 19,5% eigen inkomsten ten opzichte van de structurele subsidie over de periode 2013/2016 te behalen. Dat is met 34,7% in 2015 ruimschoots gehaald, inclusief zeven maanden sluiting. Het gemiddelde over de periode 2013/2015 bedraagt 40,7%. Met de succesvolle tentoonstellingen Petra en Carthago zijn met name de publieksinkomsten sterk gestegen. Wat de jaarrekening echter niet laat zien, is het effect van barters. Zo was er bij de tentoonstelling Carthago sprake van een gekapitaliseerd voordeel van € 250.000, door gratis transport van de objecten door Tunis Air en een voor-deel van € 150.000 op de inkoop van snelwegreclame, in ruil voor een beperkt aantal entreekaarten, die aan Ticketveiling.nl beschikbaar werden gesteld.

Op het gebied van nationale samenwerking coördineerde het RMO, dit jaar voor het laatst, landelijk de Museum-JeugdUniversiteit voor bijna zestig musea. Dit initiatief is inmiddels overgedragen aan de Stichting MJU, onder de vleugels van de Vereniging van Science Centra. Daarnaast bracht het museum tentoonstellingen naar o.a. het Ther-menmuseum (Heerlen), het Limburgs Museum (Venlo) en het Allard Pierson Museum (Amsterdam) en werkte middels grote bruiklenen mee aan vele binnenlandse tentoonstel-lingen.

Wat onderwijs betreft is de doelstelling in de periode 2013/2016 minimaal 18.500 scholieren per jaar te ontvan-gen. Het museum biedt daartoe museumlessen, rondlei-dingen en maatwerk, voor bijvoorbeeld een museumbezoek met de gehele school. Daarnaast brengt het museum de col-lectie in de klas met het programma Museumdocent in de klas, digitale lessen en een projectweekpakket Egypte voor het primair onderwijs. Het gemiddeld aantal bereikte scho-lieren over de periode 2013/2015 (inclusief zeven maanden sluiting en met Museumdocent in de klas) was 21.135. Het bezoek van ruim 3.700 HBO- en universitaire studenten wordt hierbij niet meegewogen. Voor een museum met een wetenschappelijke functie zoals het RMO zijn bezoeken van deze studenten evenzeer relevant. Onderwijs via de collec-tie is een kerntaak en een meerwaarde voor tal van studies - van archeologie tot museumstudies, van egyptologie tot oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks en Latijn. Het RMO is verheugd dat in de volgende subsidieperiode deze groepen studenten wel meegewogen kunnen worden.

Musea in binnen- en buitenland grepen de kans aan om tijdens de tijdelijke sluiting diverse Leidse topstukken in hun tentoonstellingen op te nemen. In totaal werd een recordaantal van 1.415 objecten uitgeleend, waaronder 750 Egyptische voorwerpen voor tentoonstellingen in Quebec en Bologna. Met deze laatste twee initiatieven werd omzet (€ 200.000 fee) gegenereerd en werden kosten bespaard, omdat de objecten niet in een extern depot opgeslagen hoefden te worden. Dit laatste scheelde minstens € 180.000 aan het maken van kratten, transport- en opslagkosten. Zeven tentoonstellingen in Nederlandse musea leunden geheel of voor een deel op de RMO-collecties. Op het terrein van digitalisering is het RMO verheugd over de samenwerking met Google, als enig niet-specifiek beeldende kunstmuseum in Nederland, in de vorm van zeven verschillende Google-applicaties. Het aantal Facebook-vrienden groeide voor het tweede achtereen-volgende jaar spectaculair, en bedroeg op ultimo december ruim 39.000 likes. Het RMO integreerde de collectie Gesneden Stenen van het voormalige Geldmuseum, dankzij een eenmalige subsidie van het ministerie van OCW. Medio 2015 werden ruim 6.500 foto’s in de database TMS geïmporteerd. De collectie is daarmee geïntegreerd in de RMO-verzamelingen en voor het publiek zichtbaar op de website. De tentoonstelling

12

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

13

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 31.12.2015

Bezoekers totaal Minimaal 139.600 per jaar 120.894, inclusief 7 maanden sluiting

Waarvan betalend 127.000 112.849

Waarvan niet betalend 12.600 8.045 met 1.654 kinderen onder de vijf jaar

Primair Onderwijs 8.500 7.210

Voortgezet Onderwijs 10.000 8.098

Doelstelling Onderwijs 18.500 20.708, exclusief academisch onderwijs, inclusief Museumdocent in de klas

MuseumJeugdUniversiteit 9 x met 1350 kinderen 8 x met 1.040 kinderen

Tentoonstellingen in museum 6 6Gemiddelde looptijd 150 dagen • 75 jaar NINO: 215 dagen • Carthago: 165 dagen • IJstijd: 211 dagen

Gemiddeld:197 dagen inclusief start in 2014 en doorloop in 2015

Vanaf 07/12 (24 dagen in 2015): • Pracht & precisie. Meesterwerken in steen • Maas & Mens • Euro Meltdown Deze lopen door in 2016

Twee foto- en of kunsttentoonstellingen: • 200 jaar archeologie in Carthago • Euro Meltdown

Tentoonstellingen buitenland 2 4 Gemiddelde looptijd 100 dagen 134 dagen: • Zaragoza (Spanje, 46 dagen): Momias Egipcias • Amman (Jordanië, 166 dagen): Petra • Quebec (Canada, 250 dagen): Egyptian Magic* • Bologna (Italië, 76 dagen): The Leiden collection* * Bologna en Quebec lopen door in 2016, de looptijd is dus langer dan het hier vermelde aantal dagen in 2015.

Bezoekers buitenlandse 120.000 418.075 bezoekers, exclusief Amman: tentoonstellingen • Amman (Jordanië): Niet bekend • Zaragoza (Spanje): 62.575 in 2015 (100.120 totaal) • Quebec (Canada): 300.000 in 2015 (432.894 tot 1 maart 2016)* • Bologna (Italië): 55.500 in 2015 (100.000 op 1 maart 2016)* * Bologna en Quebec lopen door in 2016, de bezoekersaantallen groeien dus nog.

Prestatieeisen OCW Kwantitatief Resultaat 31.12.2015

Ingekomen bruiklenen 125 71 van 5 museauit binnenland

Ingekomen bruiklenen 125 110 van 11 museauit buitenland

Uitgaande bruiklenen binnenland 1700 522 tijdelijke + 1.499 langdurige bruiklenen = 2.021

Uitgaande bruiklenen buitenland 300 893

Collectie-omvang 175.000 183.119

Verfijningen/verwervingen 300 incl. verfijning database 5.152 inclusief integratie collectie Gesneden Stenen (4.376)

Registratiegraad 100% 100%

Gedigitaliseerd met foto Naar 48% in 4 jaar 52%

Objecten te zien 4% 4% (museum zeven maanden gesloten)

Restauraties en conservering 12 50

Publicaties (pop. wetenschappelijk) 27 19 inclusief twee boeken

Wetenschappelijke publicaties 15 13 inclusief drie boeken

Wetenschappelijke onderzoeken 8 8

Workshops (volwassenonderwijs) 120 met 2500 deelnemers 70 cursusdagen met circa 1.750 deelnemers

Inleidingen & museumwandelingen 24 met 600 deelnemers 8 museumwandelingen en 10 introlezingen. Circa 750 deelnemers

Lezingen 40 x 60 bezoekers 60 in RMO door conservatoren en gastsprekers. 48 buiten RMO door conservatoren. Circa 6.000 bezoekers.

Workshops kinderen (90 dagen) 7.200 9.392

Televisie/Radio 40 41

DVD 2 0

Live streaming/webcam 1 x 5000 deelnemers 27.926 op YouTube kanaal in periode 2013/2016

Vrije publiciteit 750 vermeldingen 942

Facebook 1.500 likes/vrienden 38.900

Twitter 1.500 volgers 6.022

Eigen inkomsten Gemiddeld 19,5% 34,7 % in 2013 t/m 2015

Openingstijden 44 uur per week 44,5 uur per week

Webbezoekers www.rmo.nl 725.000 (Urchin) = circa Google Analytics: 591.963Jaarlijks gemiddeld 304.000 met Google Analytics

Prestatieafspraken 2013-2016 met het ministerie van OCW uit het subsidiebesluit 2013/2016

14

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

15

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

• Er waren geen feiten/omstandigheden met subsidiegevolgen. • Het bedrijfsnoodplan, dat geldt als veiligheidsplan, is

geactualiseerd, gelet op de gevolgen van de verbouwing.• De strategievisie op veiligheidszorg is nog niet gerealiseerd, maar zal binnen de subsidieperiode

2013/2016 ontwikkeld worden. • Het collectieplan is opgesteld conform de ICN Handreiking en vastgesteld. • Er is een onderzoeksnota voor de periode 2016/2020

vastgesteld. • De Governance Code Cultuur wordt toegepast. In de

jaarrekening, op de website en in dit jaarverslag is deze verantwoording opgenomen.

• Het informatiebeleidsplan, opgesteld conform richtlijn A.01 van het DEN-register, is vastgesteld.

• De jaarrekening en het bestuursverslag zijn voor 01/04 bij het ministerie van OCW ingediend.

• Internationale activiteiten zijn aan het Dutch Centre International Cultural Cooperation gemeld.

• De verplichte aanbesteding van de automatisering leidde tot besluitvorming. De firma ITIS is de aankomende jaren verantwoordelijk voor de automatisering.

Verplichtingen met het ministerie van OCWuit het subsidiebesluit 2013-2016

16

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

17

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Mijn telefoon heeft hier geen bereik en het is doodstil. Dit depot voelt aan als een totaal andere wereld. Het bestaat uit meerdere gangen en ruimtes. Ik mag mee met Timo Epping om sculpturen te beoordelen voor een project. Timo is ver-antwoordelijk voor de educatieve programma’s en rond-leidingen van RMO. Collectiebeheerder Robert Ritter gaat mee om de deuren te openen en de sculpturen aan te wijzen. Hij weet precies waar alles ligt.

‘Waar ben je naar op zoek?’ vraag ik aan Timo. ‘Ik heb vooraf een aantal inscripties uitgezocht en die ga ik nu in het echt bekijken. Ik kom zelden in het depot dus voor mij is het wel bijzonder. Deze inscripties laat ik volgende week fotograferen en die foto’s ga ik gebruiken voor een epigrafieworkshop voor leerlingen uit het voortgezet onder-wijs. Omdat het museum een tijd gesloten is, hebben we een speciale ruimte ingericht, het Kabinet der Klassieken, het mooiste klaslokaal van Nederland. Dat is de enige ruimte die nog wel toegankelijk is. Daar gaan we lessen en workshops verzorgen.’

‘Wat is epigrafie?’ ‘Dat is de bestudering van inscripties. Die kunnen zeer verschillend zijn. Bijvoorbeeld een gekraste tekst in een gebruiksvoorwerp of een mooi afgewerkte tekst op een grafmonument.’

‘Kan jij die inscripties lezen?’‘Ja, lezen vaak best aardig, maar begrijpen is echt een vak apart. Vaak worden er afkortingen en namen gebruikt en dan moet je wel weten wat die betekenen. Dit is bijvoorbeeld een grafreliëf van een jongen, Zosimos. Het is gevonden in Turkije en stamt uit de eerste eeuw na Chr. Er staan drie inscriptieregels onder. Vaak beginnen grafinscripties in het Latijn met DM ofwel Dis Manibus. Vrij vertaald betekent dat ‘Aan de Goden van de onderwereld.’

‘Wat is jouw motivatie om daar achter te komen?’‘Ik verwonder me iedere dag hoe veelzijdig onze collectie is en hoe mooi sommige stukken zijn. Ieder object bezit een bijzonder verhaal. Door het samenbrengen van bronnen kunnen we deze achterhalen. Het is puzzelen met de oud-heid. Als een sculptuur boven de grond komt, gaat het ver-haal verder. En die kennis geef ik graag door aan leerlingen.’

Tijdens de verbouwing hield journalist en fotograaf Rob Overmeer in het Leids dagblad een wekelijks column bij. Deze stukken zijn in dit jaarverslag verspreid.

fotocolumnspuzzelen met de oudheid

Via de achterdeur mag ik het museum in. Overal lopen werklieden met karren vol materiaal en klinken er bouw-geluiden. Het Rijksmuseum van Oudheden is gesloten voor bezoekers, maar de diapresentaties in de museumzalen draaien nog gewoon door.

De centrale hal herken ik niet meer terug. Het ziet er uit als een mega groot kunstwerk van hout. Boven op de beroemde tempel uit Taffeh staat timmerman en meewerkend voor-man Gerard Verkleij. ‘Ik voel me hier net een farao,’ roept hij gekscherend van bovenaf en klimt naar beneden.

‘Wat ben je op de tempel aan het doen?’ vraag ik.‘We leggen wollen dekens over de tempel om beschadi-gingen te voorkomen. De tempel moet hermetisch worden ingepakt met hout omdat er straks een enorme steiger in de hal wordt gebouwd.’

‘Hoe pak je zo’n belangrijke tempel in?’‘Eerst hebben we de vloer van de hal betimmerd met houten platen. Daarop maken we een houten frame rondom de tempel. Naast de tempel staan verschillende beelden. Deze pakken we mee in. Daarna timmeren we er een houten staketsel omheen zonder dat we de tempel met één vinger aanraken.”

‘Is dat een lastige klus?’‘Het belangrijkste is de veiligheid. Speciaal voor deze klus hebben we een certificaat behaald om met een heftruck te mogen rijden op risicovolle plekken. Alles moet door de smalle voordeur op het Rapenburg. En als de tempel is ingepakt, moet ons team wegwezen. Dan komen de mannen in witte pakken om asbest te verwijderen.’

‘Hoe ziet de tempel er van boven uit?’De timmerman kijkt omhoog. ‘Het ziet er oud uit. En er ligt een enorme laag stof. Wat wil je, in de oudheid had je nog geen stofzuiger.’

door rob overmeerinpakken en wegwezen

16

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

17

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

18

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

19

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

1

Publieksfunctie

De publieksfunctie wordt gelegitimeerd in vier geformuleerde hoofddoelen: •Kwaliteit,gemeteninwaardering•Economischewaarde,gemetenininkomstenenomzet•Bereik,gemetenindiversevormenvancontact• Impact,uitgedruktinbetrokkenheid

20

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

21

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

t 13/01 Romeo-Lezing:PunischCarthago•Roald Docter (Universiteit Gent), adviseur bij de Carthago-tentoonstelling, schetste hoe deze stad zich van kolonie tot wereldmacht ontwikkelde s

1.1Kwaliteit,gemeteninwaardering

Waardering

2013 2014 2015

Geschiktheid voor kinderen 7,1 7,3 7,3

Overzichtelijkheid van het gebouw 7,1 7,4 7,3

Klantvriendelijkheid 8,0 8,1 8,0

Gang van zaken bij kassa 7,7 7,9 7,8

Kwaliteit museumcafé 7,1 7,1 7,0

Winkel 7,4 7,5 7,5

Tentoonstelling Petra 7,9 7,9 n.v.t.

Tentoonstelling Carthago n.v.t. 7,9 7,9

Tentoonstelling IJstijd n.v.t. 7,9 7,9

Het jaarlijkse publieksonderzoek is een belangrijke graad-meter voor de mate waarin de bezoeker het aanbod van het museum waardeert. En dat is belangrijk, omdat het aanbod de weerslag van het gevoerde beleid is.

Op verzoek van het Blockbusterfonds wordt sinds 2013 publieksonderzoek gedaan door NBTC-NIPO. Een metho-diek die, na de tentoonstelling Petra, eveneens is toegepast bij Carthago. Onderstaande cijfers zijn voor wat betreft het jaar 2014 en 2015 gebaseerd op de eindresultaten van dit onderzoek.

Waardering publiek online

Er is voor de tweede maal een online enquête over de web-site gehouden die door 2668 abonnees van de e-nieuwsbrief is ingevuld.

De belangrijkste uitkomsten:• Het websitebezoek is tijdens de zeven maanden sluiting

behoorlijk gedaald. In 2013 bekeek 51% van de respon-denten de website regelmatig (minstens 1x per maand). Nu was dit 25%.

• 64% bezoekt de website naar aanleiding van een link bij Twitter, Facebook of de e-nieuwsbrief. Dit is sterk geste-gen. In 2013 was het nog 42%.

• De gemiddelde waardering voor de website (7,8) is iets lager dan in 2013 (8,0).

• 27% van de respondenten gebruikt de website voor werk of studie. In 2013 is deze vraag niet gesteld.

• Net als in 2013 vindt bijna 95% dat de informatie duide-lijk en helder geformuleerd is.

• Er is net als in 2013 grote tevredenheid over de vormge-ving en de vindbaarheid van informatie.

Evaluatie door docenten

Het doel van evaluaties van museumlessen is het leren ken-nen van de verwachtingen van docenten, om daar profijt van te trekken bij vernieuwing van de lessen. De gedwongen sluiting gaf de tijd om de bestaande papieren evaluatiefor-mulieren om te zetten naar een Google Drive-enquête. Deze evaluatie bevat beknopte vragen over de reserveringspro-cedure, het verloop van de les, de aansluiting op het niveau van de leerlingen en de inhoud van gebruikte methodes op school. Het museum verwacht met deze digitale variant een

t 15/01 Aria'suitDidoenAeneas•De sopranen Janine Pas en Astrid Vrensen brachten de barokoperavoorstelling Ga Aeneas, ga! ten gehore bij de Romeinse keizerbeelden. Hier zongen ze lichtvoetige aria’s uit Dido en Aeneas, een opera van Henry Purcell over Dido, de stichteres van Carthago s

hogere respons en een directere relatie met de docenten. De museumlessen binnen het Leidse project Museum & School worden online door de Cultuureducatiegroep (voorheen Museumgroep Leiden) tweejaarlijks geanalyseerd.

Daarnaast is er direct contact met docenten via klankbord-groepen, deelname aan nascholingsdagen, congressen en netwerkbijeenkomsten. De museumlessen worden bespro-ken met toekomstige docenten geschiedenis en klassieke talen, tijdens RMO-colleges vakdidactiek in samenwerking met het ICLON (Interfacultair Centrum voor Lerarenoplei-ding, Onderwijsontwikkeling en Nascholing).

Waardering overig

Via diverse kanalen ontvangt het museum reacties, klachten en complimenten over zijn activiteiten en het gebouw: via het opmerkingenboek bij de kassa; mails naar medewerkers; of opmerkingen via social media. Museummedewerkers beantwoorden de opmerkingen en vragen nauwgezet en zo klantvriendelijk mogelijk. De klachtenprocedure is herschreven en er is een centrale administratie opgezet voor de bundeling en afhandeling van klachten.

OnderzoeksresultatenbijdetentoonstellingCarthagoinvergelijkingmetPetra(2013/2014)

Carthago Petra

Aantalbezoekerstentoonstelling 132.173 170.700Lokaal 12% 7%Regionaal 29% 29%Landelijk 57% 63%Internationaal 2% 1% Tentoonstelling is hoofdreden om Leiden te bezoeken 54% 72%Overnachtingen in Leiden door bezoekers 4% 4%Overnachtingen buiten Leiden door bezoekers 5% 5% Opleidingsniveau MBO of lager 21% 33%HBO 33% 43%Universiteit 46% 24% Leeftijdbezoekers Jonger dan 45 jaar 21% 10%Tussen de 45 en 54 jaar 17% 13%Ouder dan 55 jaar 62% 77% BestedingspatroonbezoekersindestadLeiden Excursies en toegangskaarten andere attracties € 131.000 € 144.000,-Eten en drinken in binnenstad € 1.573.000 € 2.160.000Overnachtingen in Leiden € 214.000 € 288.000Winkelen in de binnenstad € 757.000 € 906.000Overig besteed € 120.000 € 228.000 Totale economische waarde voor de stad Leiden, ex toegang RMO en reiskosten € 2.795.000 € 3.726.000

22

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

23

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Aanwinst: Ruiterfibula

Op het archeologisch spreekuur in het RMO haalde een verzamelaar een klein geel tupperware doosje uit zijn binnenzak. In het doosje zat een vroegmiddeleeuwse fibula, een speldje in de vorm van een paard met ruiter, schema-tisch weergegeven. Onmiddellijk besefte conservator Annemarieke Willemsen dat het bijzonder was. Het komt niet vaak voor dat met een metaaldetector een voorwerp wordt gevonden dat aan de legale en morele voorwaarden van het RMO voldoet. Het RMO besloot de bijzondere ruiterfibula te kopen. Ze kreeg een inventarisnummer (e 2015/1.1) en een eigen plaats in het metaaldepot. Wat overbleef, is het gele doosje.

De ruiterfibula (2,5 x 1,7 cm) is gemaakt van verguld zilver, met een rond stukje rode halfedelsteen (almandijn) als het oog van het paard. De speld is gevonden in november 2014 in Ophemert (Bommelerwaard) en een maand later in Detector Magazine uitgeroepen tot ‘Vondst van het jaar 2014’. De fibula dateert uit het begin van de zesde eeuw na Chr. Paardrijden was in deze Merovingische periode belangrijk en paarden waren een geliefd symbool in de kunst. Echte paarden kregen soms een eigen graf, zoals de veertien paardengraven in het grafveld van Rhenen. Sporen, stijgbeugels en paardentuig komen regelmatig voor in man-nengraven. Het RMO bezit een paar ruiterfibulae uit graf 195 van Rhenen. Dit zijn de enige parallellen voor de fibula die de amateur-archeoloog in Ophemert vond.

uitgelicht: Ruiterfibula

1.2Economischewaarde,gemeteninomzeteninkomsten

Eigen inkomsten

Doel 2012 2013 2014 201519,5% 28,1% 40,7% 46,6% 34,7%

Gemiddeld 2013-2015: 40,7%

De resultaatafspraak met het ministerie van OCW is minimaal gemiddeld 19,5% eigen inkomsten ten opzichte van de structurele subsidie over de periode 2013/2015. Dat is met 34,7% ruimschoots gehaald, ondanks het feit dat het museum zeven maanden voor het publiek gesloten was. Ten opzichte van 2014 scheelde dit bijvoorbeeld 12% aan publieksinkomsten, omdat er geen bezoekers ontvangen konden worden. Het RMO blijft focussen op het verder verhogen van de publieksinkomsten. Deze focus sluit ten nauwste aan bij de maatschappelijke taken en biedt bovendien grotere structu-rele groeikansen ten opzichte van sponsoring, zeker in dit tijdsgewricht. Natuurlijk zet het RMO op alle bronnen van inkomsten in, zoals de volgende paragrafen aantonen.

De BankGiro Loterij

In de periode 2014/2018 kan het RMO wederom een jaar-lijkse bijdrage van € 200.000, gedoneerd door de BankGiro Loterij, tegemoet zien. Het museum is ongelooflijk blij met de steun en het vertrouwen van de BankGiro Loterij. Hier-door kunnen de aankomende jaren substantiële aankopen worden gedaan, restauratieprojecten worden voltooid en nieuwe vaste opstellingen worden gerealiseerd. De basis van het museale werk wordt hierdoor extra geschraagd.

In 2015 zijn de reguliere middelen besteed aan het voltooien van een restauratieproject van Griekse vazen en de vernieu-wing van de vaste opstelling Klassieke wereld. Door de bij-drage heeft het museum kunnen overstappen op duurzame en kostenbeparende LED verlichting. Er was nog een bedrag van € 129.000 beschikbaar uit 2014. Het grootste deel van dit bedrag is besteed aan twee aankopen.

Bij de tentoonstelling Carthago werden de museum-bezoekers aangespoord om specifiek voor het RMO met de BankGiro Loterij mee te spelen. Bij deelname gaat de helft van de maandelijkse lotprijs naar het museum. Dankzij dit zogeheten ‘geoormerkt werven’ heeft het RMO een extra

t 25/01 WorkshopIJstijd-kunstmaken•PRAE (Prehistorisch Re-enactment, Archeologie en Educatie) organiseerde deze zondag workshops 'ijstijd-kunst maken'. Deelnemers van alle leeftijden maakten eerst prehistorische verf en kwasten, en daarna schilderden ze hiermee hun eigen ijstijd-kunstwerk s

22

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

24

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

25

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

bedrag ontvangen van ruim € 50.000. Dit bedrag heeft het RMO gereserveerd om in 2016 te kunnen besteden aan de vernieuwing van de Egypte-opstelling.

Zaalverhuur

Doel 2012 2013 2014 2015€ 30.000 € 35.773 € 44.379 € 42.517 € 33.148

Het doel is een jaarlijkse omzet van € 30.000 met een groei van € 10.000 in vier jaar tijd. Met de verhuur van zalen vergroot het museum zijn naamsbekendheid en de in-komsten. De zalen werden onmiddellijk na de heropening volop gebruikt door cursuspartners als de Vrije Academie, Pragt Egyptologie en Huis van Horus voor het geven van volwassenenonderwijs. Dat levert herhaalbezoekers op, die op termijn museumambassadeurs worden. Met de zalen biedt het RMO eveneens aantrekkelijk geprijsde, culturele vergaderfaciliteiten.

Het RMO is de navolgende organisaties erkentelijk voor hun bijdragen

Behoud, beheer en ontsluiting collectie • Ministerie van OCW

Algemeen voor aankoop, restauratie en vaste opstelling • Bank-Giro Loterij

MuseumJeugdUniversiteit • Kidsweek

IJstijd • SNS REAAL Fonds, Stichting Zabawas, Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid Holland, Van den Ban Group, Van Beest, Knol en Vermeulen deurwaarders

75 jaar NINO • Shell, NINO

Carthago • Blockbusterfonds, Tunesisch Verkeersbureau Neder-land, Stichting Zakenvrienden RMO, Nederlandse Ambassade in Tunis, Tunis Air, Labrys Reizen, Interbest Snelwegreclame, AON Verzekeringen

Restauratie Griekse vazen • BankGiro Loterij, Van der Mandele Fonds

Week van de Klassieken • Labrys Reizen

Pracht & precisie. Meesterwerken in steen • Projectsubsidie ministerie van OCW

Kengetallen Museumshop (jaaromzet van de winkel inclusief verkoop van Museumkaarten)

Doel 2012 2013 2014 2015

Jaaromzet (met 7 maanden sluiting reguliere museumwinkel) € 300.000 € 348.203 € 404.628 € 576.685 € 267.527

Waarvan in pop-up museumshop (31/05 -31/12) € 29.816

Bruto marge 40% 32% 33% 33% 33%

Omzet per bezoeker € 2,35 € 2,44 € 2,34 € 2,78 € 2,22

Besteding per transactie € 17 € 17,33 € 16,43 € 17,65 € 17,20

Het assortiment van de winkel en prijzenacties werd gerelateerd aan tentoonstellingen, evenementen en vakan-ties. Ook werden de landelijke acties op de kalender van het CPNB gevolgd.In de maand mei verhuisde de winkel, vanwege de museumsluiting, naar een pand in de Leidse binnenstad. Tot eind december werden aan de Nieuwe Rijn, in het hart van Leiden, op kleine schaal stadswandelingen, lezingen, mini-tentoonstellingen, boekenmarkten en boekpresentaties georganiseerd.

De winkel maakte het RMO zichtbaar in de stad en fun-geerde als informatiecentrum over de voortgang van de verbouwing. Door het werken op een andere locatie werden ervaringen opgedaan op het gebied van scherp productma-nagement, nieuwe artikelen en vaardigheden op de winkel-vloer. Uiteindelijk bezochten 8.195 mensen de pop-up mu-seumshop, waarvan 1.659 klanten, en werden eenenveertig activiteiten georganiseerd. In december was de winkel weer operationeel in het museumpand, voorzien van een geheel nieuw kassasysteem.

t 25/01 Cultureletalkshow:PodiumPitch•Podium Pitch is een talkshow die anderhalf jaar geleden startte in het debatcentrum van NRC Handelsblad. Het RMO is de tweede locatie. Te gast waren jazzmusicus Michiel Borstlap, schrijver Abdelkader Benali en fotograaf des vaderlands Koen Hauser s

Horeca

Doel winstuitkering 2012 2013 2014 2015 € 30.000 € 29.000 € 37.000 € 49.000 € 26.000

Vanaf 2008 beheert het bedrijf Vermaat het museumcafé en neemt de catering en banqueting (niet exclusief ) op zich. Met Vermaat is in 2010 een tienjarig contract afgesloten. Het contract is gebaseerd op een wederzijdse samenwerking met een winst- en verliesdeling van 50/50. Het resultaat bedroeg ruim € 26.000 voor het museum. De omzet bedroeg € 257.000 waarvan het RMO 50% in de jaar-rekening opneemt. De investeringen voor het café worden gefinancierd door Vermaat, waarna de afschrijving gelijk wordt verdeeld. Personeel wordt regelmatig uitgewisseld met de Hortus Botanicus. Het resultaat viel dit jaar lager uit vanwege de sluiting.

Reizendetentoonstellingen

Het doel is jaarlijks één expositie aan een buitenlands museum te verkopen met minimaal € 100.000 omzet en 120.000 bezoekers op jaarbasis. De expositie Fascinating Mummies werd na een tour van zes jaar in Zaragoza afgesloten. Deze tentoonstelling over begrafenisrituelen in het oude Egypte trok een miljoen bezoekers tijdens een tour in Canada, Japan, Schotland en Spanje, en werd daarmee de succesvolste uit de RMO-geschiedenis.

Het RMO maakte een bewerking van de expositie Petra voor het Jordan Museum (Amman). Deze tentoonstelling was tot 15 juni in Amman te zien. Het komt niet vaak voor dat een Nederlands museum in het herkomstland van de objecten een expositie met deze voorwerpen maakt. Dit was een tegenprestatie voor het tonen van de cultuurschatten uit Petra in Nederland.

Eind mei opende in het Musée de la civilisation (Quebec, Canada) Égypte Magique. De RMO-tentoonstelling Egyptische magie uit 2010 vormde de blauwdruk hiervoor, ofschoon de omvang twee keer zo groot als in Leiden is.

t 27/01 en 28/01 Symposium:TheCaninoConnections•Tweedaags internationaal symposium over de Canino-vazen, een collectie van tweeduizend vazen die in de negentiende eeuw in de Italiaanse streek Canino zijn gevonden. Specialisten van verschillende Europese musea brachten kennis over deze groep vazen samen s

26

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

27

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

De expositie is voor het overgrote deel samengesteld uit objecten uit de collectie van het Rijksmuseum van Oud-heden, aangevuld met voorwerpen uit het Louvre, het British Museum en het Museo Egizio in Turijn. Op 31 december hadden 300.000 bezoekers deze tentoonstelling bezocht.

Égypte Magique gaat over de magische wereld van de oude Egyptenaren, onlosmakelijk verbonden met hun godsdienst. De oude Egyptenaren geloofden in de absolute macht van de goden over hemel en aarde. Het enige middel waarmee mensen hun eigen lot konden beïnvloeden, was magie. In Quebec zijn ruim 250 amuletten, scarabeeën, magische beelden en teksten, tovermessen, godenbeelden en tover-boeken op papyrus te zien.

Voor het Museo Civico Archeologico di Bologna produceerde het museum een expositie over het oude Egypte, die op 16 oktober geopend werd. Bijna vijfhonderd topstukken uit de vaste opstelling Egypte konden door de sluiting tijdelijk een andere bestemming vinden. De Egyptische collecties van beide musea zijn nauw met elkaar verbonden. Veel beelden en reliëfs zijn in de negentiende eeuw gevonden in de woes-tijn bij Sakkara, de begraafplaats van hoge ambtenaren van de oud-Egyptische hoofdstad Memphis. In Bologna worden ze voor het eerst weer samengebracht. De tentoonstelling is gemaakt in samenwerking met de Italiaanse tentoonstel-lingsmakelaar Arthemisia Group en duurt tot 17 juli 2016.

Voor de tentoonstelling Golden Legend, georganiseerd door de Tokyo Shimbun, werden tachtig objecten uitgeleend (48 objectnummers). De tentoonstelling combineert klas-

sieke mythen en verhalen over goud met fin-de-siècle-schilderijen die deze mythen verbeelden en voorbeelden van klassieke goudsmeedkunst van prehistorie tot en met de Romeinse tijd. De tentoonstelling was te zien in het National Museum of Western Art in Tokyo. In 2016 is de tentoon-stelling te zien in het Miyagi Museum of Art in Sendai en daarna in het Aichi Prefectural Museum of Art in Nagoya.

Met de inkomsten uit reizende tentoonstellingen financiert het museum kerntaken zoals restauratie, opgravingen en de aanstelling van een extra conservator voor de Egyptische afdeling.

Locaties

2012: Edinburgh, Lleida2013: Tongeren, Tarragona, Palma de Mallorca2014: Gerona, Zaragoza, Tampere, Amman2015: Quebec, Bologna, Tokyo

Bezoekersaanbuitenlandsetentoonstellingen

Doel 2012 2013 2014 2015120.000 112.453 132.000 232.000 418.075

Omzet

Doel 2012 2013 2014 2015€ 100.000 € 231.615 € 40.000 € 250.223 € 377.938

t 29/01 NINO-Lezing:OnderzoekrondhetDokan-meer•Jesper Eidem (directeur Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten) presenteerde de resultaten van zijn veldverkenning van 2014 in het gebied rond Tell Shemshara (Irak). Tijdens de survey van drie weken identificeerde het NINO-team dertig vindplaatsen aan de oever van het Dokan-stuwmeer s

uitgelicht: NRC Tijdens de sluiting liet het RMO in een paginagrote adver-tentie in NRC Handelsblad zien dat delen uit de museum-collectie overal ter wereld in bruikleen waren gegeven.

27

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

28

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

29

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

1.3Bereik,gemeteninvormenvancontact

In deze paragraaf sluiten de doelen nauw aan bij de prestatieafspraken van OCW. Bij het begrip ‘bereik’ worden eveneens de middelen en instrumenten behandeld om het fysieke en digitale bereik te vergroten.

Openstelling museum

Doel 2012 2013 2014 201544 uur per week 44 44 45 44,5

Het museum is open van dinsdag tot en met zondag van 10.00/17.00 uur en op maandagen in de vakanties. Bij Carthago bleef het museum op donderdagavond tot 21.00 uur geopend.

Bezoekcijfers

Het doel is minimaal het gemiddelde van 139.600 bezoekers per jaar behalen. Dit is conform de eis van het ministerie van OCW, waarbij bepaald is dat Rijksmusea in de peri-ode 2013/2016 minimaal het gemiddelde van de periode 2009/2012 moeten behalen. Het museum trok 120.894 bezoekers, maar was slechts vijf maanden geopend. Over de periode 2013/2015 komt het RMO gemiddeld uit op 167.148 bezoekers, inclusief zeven maanden sluiting.

Opvallend

• Carthago en IJstijd trokken tot aan de sluiting op 10 mei bijna 108.000 bezoekers. De maand april was met

21.670 met afstand de beste aprilmaand ooit. In deze maand was het aantal bezoekers nooit boven de 12.500 uitgekomen.• Het museum was gesloten van 10 mei tot en met 11 december.• In de laatste drie weken van het jaar ontving het heropende museum ruim 12.000 bezoekers.

Tentoonstellingen

Doel 2012 2013 2014 20156 13 13 13 8

Doel is het organiseren van minimaal zes exposities per jaar, grotendeels op basis van de collectie. Hiermee worden extra (herhaal)bezoekers getrokken, deelcollecties belicht en actueel wetenschappelijk onderzoek gepresenteerd. Met acht stuks, inclusief twee fototentoonstellingen en exclusief presentaties in de actualiteitenvitrines, haalt het RMO ook in 2015 zijn doel, met slechts vijf maanden openstelling.

0

50000

100000

150000

200000

2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013

88.8

68 116.

890

119.

315

134.

408

131.

383

153.

096

142.

674 17

3.01

7

2015

120.

894

2014

207.

000

t 10/02 Romeo-lezing:WaarwoondeDido?•Conservator Ruurd Halbertsma vertelde over de herontdekking van Punisch Carthago in de negentiende eeuw. De precieze locatie ten opzichte van de latere Romeinse kolonie was toen nog een raadsel. In deze lezing werd ingegaan op de rol van de Nederlandse ontdekker Jean-Émile Humbert s

t 14/02 t/m 01/03 Activiteitenvoorjaarsvakantie•In de voorjaarsvakantie was het ijstijd in de Tempelzaal, waar kinderen aan de slag konden met kunstvormen van duizenden jaren geleden. Ze konden schilderen op stenen, kettingen rijgen en vuursteen bewerken. Met 4.765 kinderen was het een recordopkomst s

30

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

31

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Tentoonstellingen75 jaar NINO (tot en met 03/05/15)

Het 75-jarige bestaan van het Nederlands Instituut voor het Nabije Oosten (NINO) werd gevierd met een expositie van archeologische objecten en foto’s van het NINO. Al sinds de oprichting van het NINO wordt nauw samengewerkt met de egyptologen en assyriologen van de Universiteit Leiden en het RMO.

Doel van het instituut was ‘het bevorderen van alle takken der wetenschap, die op de oude beschavingen van het Nabije Oosten betrekking hebben’. De jaren twintig en dertig van de vorige eeuw waren de bloeitijd van archeologisch onderzoek in het Nabije Oosten, met opgravingen van steden als Ur, Nineveh en Susa. Tegen deze achtergrond werd het instituut opgericht. Prof. Franz Böhl, hoogleraar Babylonisch-Assyri-sche taal- en letterkunde, werd één van de twee directeuren. Böhl had in die vooroorlogse jaren meerdere reizen onderno-men door het Nabije Oosten. Foto’s van zijn reis in 1939 door Irak en Iran vormden de rode draad in de tentoonstelling.

Vormgeving: Bureau Keen

IJstijd (tot en met 10/05/15)

Zo’n 10.000 jaar geleden liep de laatste ijstijd, het Weichselien, ten einde. De temperatuur steeg en het klimaat veranderde. De ‘ijstijdmens’ verspreidde zich vanuit Afrika over de rest van de wereld, ontwikkelde technieken, paste zich aan barre omstandigheden aan en leidde een leven vol rijke symboliek, waarin kunst een cruciale rol speelde. Deze belangrijke periode vormde het onderwerp van de kindertentoonstelling IJstijd.

De jonge bezoekers werden in de expositie aan de hand genomen door de ijstijdkinderen Bor en Veer, twee figuren die bedacht waren door kinderboekenschrijver Harmen van Straaten. Ze liepen als het ware door zijn boek. De indeling van de expositie kende verschillende ruimtes die elk een an-der aspect van het leven tijdens de laatste ijstijd belichtten. Hoogtepunt was een koelcabine, waarin kinderen konden ervaren hoe prehistorische kleding je warm kon houden. Vervolgens konden ze kennis maken met het dagelijks leven aan de hand van een kampje van jagers uit de ijstijd. In het kamp kwamen verschillende technieken en vaardigheden aan bod die de ijstijdjagers dagelijks gebruikten om te over-leven: koken in een kookkuil, vuursteen bewerken, gereed-schappen van been en gewei maken en huiden bewerken.

t 17/02 en 24/02 Kinderworkshopvuursteenbewerken•Net als de rendierjagers in de IJstijd leerden kinderen vuursteen te bewerken tot werktuigen, bijvoorbeeld een pijlspits of een huidschraper. De workshop werd gegeven door Ernest Mols, nationaal kampioen vuistbijl maken s

Daarna konden de kinderen samen met Bor en Veer op jacht en leerden ze wat daarbij kwam kijken. Ten slotte werd in een ‘grot’ kunst uit de laatste ijstijd getoond. De grotschilde-ringen en figuurtjes, zoals de Venusbeeldjes, lieten zien hoe belangrijk symbolisch denken en handelen waren.

Bruikleengevers: Naturalis (Leiden), Rijksmuseum Volkenkunde (Leiden), Museon (Den Haag), IJstijdenmuseum (Buitenpost), Archeologisch Centrum West-Drenthe (Diever), Verfmolen De Kat (Zaandam), Provinciaal Gallo-Romeins Museum (Tongeren), Eberhard Karls-Universiteit (Duitsland), Generaldirektion Kulturelles Erbe Rheinland-Pfalz (Mainz) en enkele particuliere verzamelingen.

Met steun van het Prins Bernhard Cultuurfonds Zuid-Holland, Fonds 21, Stichting Zabawas, Van den Ban Group en Van Beest, Knol & Vermeulen Deurwaarders. Vormgeving: Synergique

Carthago (tot en met 10/5/15)

Carthago was een expositie over één van de meest legen-darische havensteden uit de oudheid. De ruïnes van deze stad staan sinds 1979 op de Unesco Wereld Erfgoedlijst. Te zien waren 200 topstukken uit toonaangevende Tunesische musea, het Louvre en het British Museum. Sculpturen van marmer en brons, kleurrijke mozaïeken, juwelen en opgedo-ken kostbaarheden getuigden van de archeologische rijkdom van deze ooit zo machtige stad aan de kust van het huidige Tunesië. Het was voor het eerst dat in Nederland een exposi-tie over Carthago was te zien.

De expositie bracht de voorwerpen samen in een decor van sfeerbeelden van de antieke stad en de karakteristieke ronde haven. Historische en mythische personen als koningin Dido, krijgsheer Hannibal, de Romeinse consul Cato, keizer Augustus en kerkvader Augustinus voerden bezoekers langs de geschiedenis van de stad. Het verhaal was verdeeld over twee zalen. De eerste zaal behandelde de stichting door de Feniciërs in de negende eeuw voor Chr. en de ontwik-keling tot rijke handelsstad. Goden en godinnen, dagelijks leven, rituelen rond de dood en de concurrentie met Rome kwamen hier aan bod. De tweede zaal ging over de vernieti-ging door de Romeinen (146 voor Chr.) de wederopbouw en de daaropvolgende bloeiperiode van de stad, als Romeinse metropool. Het verhaal liep in deze zaal via christelijk en byzantijns Carthago door tot in de zevende eeuw, waarna de stad langzaam in de vergetelheid raakte. Daarnaast was er aandacht voor de herontdekking vanaf de negentiende

t 19/02 NINO-Lezing:OnderzoekBarcinHöyük•Fokke Gerritsen (directeur Nederlands Instituut Turkije) vertelde over recente ontdekkingen bij de NIT-opgravingen van de Neolithische nederzetting Barcın Höyük in Turkije s

32

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

33

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: OnderzoekIJstijdDr. Harry van Vliet, lector Crossmedia aan de Hogeschool van Amsterdam, vroeg of de expositie IJstijd een rol mocht spelen in het onderzoek Designing ExperienceScapes. Hoofdvraag daarbij is hoe verschillende media benut kunnen worden voor een betere dienstverlening en een versterking van de beleving bij het publiek. Het onderzoeks-team van de HvA volgde de ontwikkeling van de eerste vergadering tot aan de laatste dag van de tentoonstelling. Aan de hand van de resultaten van het onderzoek ontwik-kelen zij tools, die organisaties helpen bij het maken van keuzes rond dienstverlening en beleving.

Eenaantalconclusiesuithetonderzoek

• De bedoeling van de projectgroep om meervoudige intelligenties aan te spreken resulteerde in vier verschillende routes in de expositie; dit bleek een geslaagde opzet.

• Kinderen die de tentoonstelling grotendeels zonder actieve ouders bezochten, kozen de stempelroute of de activiteitenroute. Dit bleek de grootste groep.

• De verhalenroute bleek de beste variant voor een gezamenlijke gezinsroute, met actief participerende ouders.

• De kennisroute werd met name door volwassenen en senioren gevolgd.

• 60% van de ondervraagden gaf aan dat zij het verhaal van Bor en Veer door Harmen van Straaten van toegevoegde waarde te vonden. Voor 40% had het verhaal geen grote rol.

• 91% van de ondervraagde ouders zegt nogmaals het museum te willen bezoeken.

• 76% van de kinderen wilde nog een keer naar de tentoonstelling IJstijd.

• 51% van de ondervraagde kinderen vonden de tentoonstelling ‘supercool’. 48% kruiste ‘best wel leuk’ aan.

• 81% van de ondervraagde ouders heeft een hbo- of wo-opleiding.

eeuw, waarin het RMO een rol speelde. Bij de tentoonstel-ling organiseerde het museum lezingen, rondleidingen en cursussen. Er verscheen een boek, geschreven door twaalf auteurs uit drie landen, en een magazine.

Mede mogelijk gemaakt door het Blockbusterfonds, het Tunesisch Verkeersbureau Nederland, Tunisair (official carrier), Stichting Zakenvrienden RMO, AON Verzekeringen, de Ambassade van het Koninkrijk der Nederlanden in Tunesië en het ministerie van Cultuur van Tunesië.

Met dank aan: République Tunisienne Ministère de la Culture, Institut National du Patrimoine, Agence de Mise en Valeur du Patrimoine et Promotion Culturelle (allen in Tunis), Ambassade van Tunesië in Nederland.

Bruikleengevers: Musée National de Carthage (Tunis), Mu-sée National du Bardo (Tunis), Musée El Jem (Tunis) Musée du Louvre (Parijs), British Museum (Londen), Soprainten-denza del Mare (Palermo), Rijksmuseum (Amsterdam), Nationale Numismatische Collectie/De Nederlandsche Bank (Amsterdam), Universitaire Bibliotheken (Leiden), Museum Boijmans van Beuningen (Rotterdam), Koninklijke

Bibliotheek (Den Haag), Groninger Museum (Groningen), Veenkoloniaal Museum (Veendam), EYE filminstituut (Amsterdam), Allard Pierson Museum (Amsterdam), Koninklijk Oudheidkundig Genootschap (Amsterdam) en een particulier.

Vormgeving: Architectenbureau JOWA

t 19/02 Lezing:Carthagoendebeeldvorming•Frits Naerebout (Universiteit Leiden) sprak over de beeldvorming van de stad in speelfilms, waarin de legendarische krijgsheer Hannibal en zijn olifanten een grote rol spelen s

32

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

34

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

35

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Pracht & Precisie. Meesterwerken in steen (vanaf 12/12)

In deze expositie werden de mooiste en meest bijzondere “gesneden” (edel)stenen uit de eigen collectie bijeen-gebracht. Ze komen uit het oude Nabije Oosten, Egypte en de Klassieke Wereld, zijn vaak niet groter dan een vingertop en zijn voorzien van gegraveerde voorstellingen van goden, dieren, symbolen, keizers en magische spreuken.

De oudste exemplaren werden gebruikt om een zegelafdruk mee te maken, later werden ze (veelal in een ring) gedragen voor de sier, als talisman of als amulet. De verfijnde gegra-veerde voorstellingen zouden de stenen voorzien van zekere krachten. Een voorbeeld hiervan zijn de goden en rituelen die voorkomen op rolzegels uit Mesopotamië. Die zouden de verzegelde afspraken bestendigen en eigendommen beschermen.

In de tentoonstelling maakte het publiek kennis met het vak-manschap van de kunstenaars uit de oudheid en in latere

tijden, geholpen door enorme vergrotingen van een aantal van deze minutieuze voorstellingen. Bovendien leerde het publiek de eigenaren en bewonderaars van de stenen kennen en de manieren waarop zij die gebruikten. De expositie werd aangevuld met prenten, tekeningen en antieke ladekastjes van negentiende-eeuwse verzamelaars.

De collectie Gesneden Stenen bestaat uit zo’n 6300 bewerkte exemplaren: zegelafdrukken, cilinder- en stempelzegels, cameeën, scarabeeën, ringstenen en pronkstenen. Het is de grootste verzameling in Nederland. Na sluiting van het Geldmuseum in 2013 werden zo'n 3800 stuks door het ministerie van OCW aan het Rijksmuseum van Oudheden overgedragen.

t 25/02 Fossielendag•Een fossielendag in samenwerking met Naturalis, North Sea Fossils en Werkgroep Pleistocene Zoogdieren. Iedereen kon zijn fossielen meenemen om te laten determineren. Speciale gast was mammoetexpert Dick Mol. Hij gaf een lezing en nam 20.000 jaar oud mammoethaar mee s

Maas & Mens (vanaf 12/12)

De tentoonstellingsruimte naast de afdeling Archeologie van Nederland was vanaf de heropening gewijd aan de archeologie van de Maas. Veel voorwerpen zijn afkomstig uit de eigen collectie. Ze zijn opgebaggerd uit de rivier of langs de oevers gevonden. Ze laten 300.000 jaar menselijk leven langs de Maas zien: van prehistorie tot en met de late Middeleeuwen.

Langs de Maas lagen in de loop van duizenden jaren onder andere dorpen van de eerste boeren (Bandkeramiek), Romeinse villa’s, Merovingische grafveldjes, een winterkamp van de Vikingen en middeleeuwse kastelen. Op de rivier voeren grote en kleine schepen, waarvan sommige vergane resten zijn teruggevonden. Bij Maastricht en Cuijk waren al in de Romeinse tijd bruggen over de rivier. De rivier faciliteerde de handel en er kwamen continu schepen vol koopwaar voorbij.

De Maas was een plaats waar offers werden gebracht. De meanderende loop van de rivier creëerde moerassige randzones die in diverse periodes werden gezien als een plek waar mensen contact konden hebben met de goden. Bij baggerwerkzaamheden zijn waardevolle en betekenisvolle voorwerpen gevonden, zoals Romeins bronzen vaatwerk, vroegmiddeleeuwse zwaarden en een scheepshoorn. De Maas is zodoende een spiegel van het bewoonde landschap: wat deden mensen door de tijd heen op, in en langs de rivier?

Met bruiklenen van het Natuurhistorisch Museum Maastricht, Museum Het Valkhof (Nijmegen) en het Dordrechts Museum

t 28/02 BarokmuziekenGrieksemythologie•Counter-tenor Mattias Pavlous en het barokensemble Concerto Valiante onder leiding van Leonardo Valiante brachten stukken van Händel, Telemann, Bononcini en Vivaldi ten gehore. De barokmuziek die ze uitvoerden was geïnspireerd op de Griekse mythologie s

36

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

37

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

ActualiteitenvitrinesSocrates (05/01-31/01)

In het kader van de conferentie Breaking the Rules! Cultural Reflections on Religious, Political and Aesthetic Transgres-sions van het LUCAS (Leiden University Centre for the Arts in Society), die eind januari plaats vond, werd in de actuali-teitenvitrine aandacht aan Socrates besteed. Hoewel hij zelf nooit iets heeft geschreven, is Socrates dankzij de werken van zijn leerling Plato de geschiedenis ingegaan als de vader van de westerse filosofie. Plato vertelt ons dat Socrates zijn leven doorbracht op het marktplein van Athene, waar hij zijn stadsgenoten kritisch bevroeg over hun kennis van onder-werpen als de juiste regeringsvorm, deugd, geloof, recht-vaardigheid en ‘het goede’.

Socrates hield er ongewone opvattingen op na: zo verkon-digde hij dat hij van kinds af aan werd toegesproken door een godheid, zijn daimonion, wiens stem hem tot een filosofisch leven dreef. Niet alleen Socrates’ gedachtengoed was abnormaal in de ogen van de Atheners. Zijn uiterlijk was een thema op zich. Antieke beeldhouwers gaven portretten van de wijsgeer vaak de karakteristieke trekken van een sater of sileen. In 399 voor Chr. werd Socrates door zijn medebur-gers ter dood veroordeeld voor “het niet eren van de goden, het introduceren van nieuwe goden en het corrumperen van de jeugd”. Op zestigjarige leeftijd dronk hij de gifbeker leeg: de straf voor het leiden van een ongebruikelijk leven.

Romeinse muntschat (17/02-06/04)

Tot en met 6 april was in de Tempelzaal een zeldzame Romeinse muntschat uit de derde eeuw na Chr. te zien. Twee amateurarcheologen vonden de 162 zilveren denarii en antoniniani in de modder van een uitgebaggerde sloot bij het dorpje Buren, in Gelderland. De oudste munt is er een van keizer Septimius Severus, geslagen tussen 196 en 198 na Chr. Het meest recente exemplaar is gemaakt in 249 na Chr., tijdens de regering van keizer Philippus. De derde eeuw na Chr. was een periode van grote politieke en sociale onrust en militaire problemen. De verdediging van de noordgrens van het Romeinse Rijk werd steeds zwakker. Bovendien hadden Romeinse grenstroepen te kampen met invallen van Germaanse plunderaars. Wellicht heeft de eigenaar van deze munten ze begraven om ze veilig te stellen. Gezamenlijk vertegenwoordigden ze ongeveer twee maandlonen van een Romeinse soldaat. De munten zijn door De Nederlandsche Bank aangekocht voor de Nationale Numismatische Collectie.

Scheppergod Chnoem (06/04-10/05)

Op de BRAFA kunstbeurs verwierf het RMO een fragment van een Egyptische zwartgranieten schrijn of naos, zoals die in het allerheiligste van de belangrijkste tempels ston-den. Het fragment toont een zeldzame afbeelding van de scheppergod Chnoem, afgebeeld met een ramskop. Voor hem staat een draaischijf, waarop een hoge kleicilinder is geplaatst. De god drijft de schijf aan met zijn voeten en gebruikt beide handen voor het vormen van de klei, waaruit hij de wereld en alle schepselen gaat maken. Het idee van de schepping uit klei is in vele culturen bekend. In Egypte lag deze symboliek extra voor de hand vanwege de jaarlijkse Nijloverstroming, die een laag vruchtbaar slib achterlaat waaruit het leven ontstaat. Het naosfragment past stilistisch in de tijd van het laatste inheemse koningsgeslacht van Egypte, de dertigste dynastie (380/343 voor Chr.).

Het fragment is in 2014 verworven met steun van het Mondriaan Fonds en de BankGiro Loterij. Het kon pas in 2015 getoond worden, omdat het na aankoop te zien was als bruikleen voor een expositie in Hildesheim.

Fototentoonstellingen Archeologie van Carthago (tot en met 10/05/15)

Deze expositie achter de tempel ging over de geschiedenis van de archeologische opgravingen in Carthago vanaf de negentiende eeuw. Met foto’s, aquarellen, kaarten en boeken werd het verhaal verteld van de negentiende-eeuwse her-ontdekking, waarna de eerste archeologische opgravingen plaatsvonden. Amateurs en avonturiers ontdekten Punische resten bij de haven, de Engelse archeoloog Nathan Davis vond Romeinse mozaïeken en de Witte Paters zochten naar resten van het christelijke Carthago.

Stephen Sack: Euro Meltdown (12/12 - 13/03/2016)

De fototentoonstelling Euro Meltdown van de Amerikaanse kunstenaar Stephen Sack toonde twaalf teloorgegane euro-munten, bewerkt en opgeblazen tot foto's van ruim één bij één meter. In deze serie foto's toont Stephen Sack het resul-taat van wat hij noemt "de archeologie van onze maatschap-pij’': verloren euromunten die terechtgekomen zijn tussen ons afval. De munten zijn in de loop der tijd geplet, bekrast of deels gesmolten in vuilverbrandingsovens en ogen nu als antieke munten. Sacks foto's ervan verwijzen naar het verleden, heden en de toekomst van ons geld.

Sack fotografeert al jaren munten. Dit euro-project is zijn meest recente werk. Door middel van uitgekiende belichtingstechnieken, het samenvoegen van overlappende opnamen en sterke uitvergrotingen slaagt hij erin de euro's een totaal nieuwe dimensie te geven. Zijn werk onthult details en kleuren die met het blote oog en met traditionele fotografie nauwelijks waarneembaar zijn.

In deze tijd van controverse en vragen over het Europese experiment van een monetaire unie, kijkt Sack als Amerikaan met enige verwondering naar de euro. De twee zijden van de munt tonen immers een fundamentele tegenstelling: de wens van eenheid en tegelijkertijd het willen behouden van nationale identiteit. De ene zijde van de munt heeft een gezamenlijk euro-ontwerp. Op de andere zijde benadrukt elk land zijn identiteit met een eigen afbeelding.

t 05/03 EnigeechteEgypte-pubquiz•Tijdens deze Egypte-pubquiz streden 19 teams om de titel grootste Egypte-kenner van de Lage Landen. De presentatie was in handen van Ben Haring (Universiteit Leiden) en Vincent Oeters (Friends of Saqqara). Het team Egyptoloogjes 2006 kwam als winnaar uit de bus. Zij gingen naar huis met als prijs een Arabisch getinte high-tea voor vier s

t 07/03 NachtvanCarthago•Deze avond werd georganiseerd in samenwerking met National Geographic en duurde tot middernacht. De 500 deelnemers konden speedlezingen en rondleidingen volgen en van een Tunesische wijnproeverij genieten s

Portretkop van Socrates (eerste-tweede eeuw na Chr.)Deze Romeinse kopie naar een Grieks origineel behoort tot het type dat terug-gaat op een standbeeld dat leerlingen van Socrates kort na zijn dood hebben opgericht. Zijn uiterlijk week flink af van het Griekse ideaalbeeld: met zijn kaalheid, mopsneus en dikke lippen leek hij eerder op een sileen dan op een serieuze filosoof.

38

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

39

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Figuurstenen.Feitoffictie?(12/12 – 13/03/16)

Het museum ontving een schenking van drieëndertig zoge-naamde figuurstenen. De stenen zijn de afgelopen decennia verzameld door dhr. Van der Made, een amateurarcheoloog, ontwikkelingswerker en beeldhouwer/kunstenaar uit Har-lingen, die al eerder de oudste objecten in de RMO-collectie schonk: een aantal werktuigen uit Olduvai Gorge/Tanzania). De figuurstenen zijn verzameld in Nederland en Frankrijk op een aantal bekende Paleolithische vindplaatsen zoals Fontmaure.

De stenen zijn verzameld omdat ze sporen van bewerking vertonen. Het doel van die bewerking is volgens de vinder het creëren van een figuratieve voorstelling, meestal een dier. De stenen zijn volgens hem als kunst te bestempelen. Vanwege de vindplaatsen en het gegeven dat figuratieve mobiele kunst en rotskunst in het paleolithicum voor komt, zou deze periode de meest waarschijnlijke zijn. De stenen tonen een rijk palet aan diervormen, waaronder een mammoet, bison en een wolharige neushoorn. Tevens zijn er enige gezichten waar te nemen.

Het fenomeen figuurstenen is bekend in de prehistorische archeologie en wordt doorgaans vanuit wetenschappelijke hoek niet of weinig serieus genomen, omdat dergelijke objecten eigenlijk nooit in opgravingen worden aangetrof-fen (al bestaan er wel enkele geaccepteerde figurines van vuursteen). Het argument is dat iemand er, net als in de wolken, in kan zien wat hij of zij wil; het is dus ‘in the eye of the beholder’. Daarentegen zijn sommige van de bewer-kingssporen ontegenzeggelijk echt, terwijl andere weer door natuurlijke botsingen of frictie kunnen zijn ontstaan. Het zijn stukken die voeding geven aan discussie en die onenig-heid veroorzaken tussen amateurarcheologen enerzijds en beroepsarcheologen anderzijds.

De stenen hebben voornamelijk een receptiewaarde, aangezien veel, voornamelijk amateur-archeologen en verzamelaars, waarde hechten aan deze figuratieve inter-pretatie. Vanuit die optiek, als receptiestukken en discussie-stukken en niet als geaccepteerde figurines uit het paleoli-thicum, zijn de stukken in overleg met dhr. Van der Made in de rijkscollectie opgenomen en onmiddellijk geëxposeerd.

t 07/03 Zenobia-congres:Carthago-ooitverwoest,nooitverdwenen•Dit jaarlijkse congres van Stichting Zenobia bestond uit een serie lezingen over de rijke geschiedenis van deze machtige handelsstad. Sprekers waren Fik Meijer (publicist), Ruurd Halbertsma (RMO), Jonathan Tubb (British Museum), Eric Moormann (Radboud Universiteit), Raphael Hunsucker (Radboud Universiteit), Siward Tacoma (Stedelijk Gymnasium Leiden) en Ellen van de Bovenkamp (Vrije Universiteit) s

Radio en televisie

De zichtbaarheid in de media van activiteiten en van de wetenschappelijk staf is een belangrijke vorm van publieks-bereik. Over de verbouwing en de heropening van de zalen over de Klassieke Wereld spraken directeur Wim Weijland en conservator Ruurd Halbertsma onder andere op Radio 1 en BNR Nieuwsradio. Naar aanleiding van de vernietiging van cultureel erfgoed in het Midden Oosten is het museum meermaals gevraagd om een reactie. Conservator Lucas Petit en directeur Wim Weijland spraken hierover in Nieuwsuur en enkele malen bij BNR Nieuwsradio. Het NOS Journaal, het Jeugdjournaal, Radio 2 en TV West berichtten uitvoerig over de Romeinse muntschat uit Buren die De Nederland-sche Bank exposeerde in de actualiteitenvitrine van het museum.

Print

Het aantal vermeldingen in geprinte media steeg naar 972 uitingen, ondanks de tijdelijke sluiting en dientengevolge minder nieuwsmomenten. Wel waren de vermeldingen dit jaar kleiner, de totale mediawaarde daalde daarom iets. De aandacht voor Carthago bleef onverminderd groot (162 vermeldingen). Aan IJstijd besteedden printmedia in die periode 37x aandacht. Opmerkelijk hoog is het aantal vermeldingen van aanwinsten, onderzoek en activiteiten buiten de eigen museumdeuren tijdens de sluiting (ruim 700x). In de laatste weken van het jaar is in printmedia zo’n 50x aandacht besteed aan de opening van de zalen over de Klassieke Wereld.

Mediabereik

Doel 2012 2013 2014 2015Persberichten n.v.t. 53 52 47 29Artikelen 750 530 745 900 972Radio/Televisie 50 33 45 55 41Mediawaarde geen € 1.086.000 € 1.579.000 € 2.585.000 € 2.346.744

t 10/03 Romeo-lezing:Carthagoendezee•Lezing door Fik Meijer (emeritus hoogleraar oude Geschiedenis UvA) over deze stad als maritieme macht s

40

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

41

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Er is gekozen om vanaf 2013 de webbezoeken via het zuiverder meetprogramma Google Analytics te rapporteren. Het tot en met 2012 ingezette Urchin gebruikte verouderde meetmethodes. Het aantal bezoeken dat Google Analy-tics meet, ligt gemiddeld 60% lager dan bij Urchin. Het is daarom reëel het oorspronkelijke target van 725.000 meer dan te halveren. Bij de nieuwsbrief via e-mail is de groei voortgekomen uit gerichte acties onder de bezoekers aan de Carthagotentoonstelling. Bij Facebook was oorspronkelijk het doel 1500 likes en een positie in de top 20 van museale instellingen in Nederland. Het doel, dat in 2012 te voorzichtig werd geformuleerd, is inmiddels twee keer bijgesteld. In eerste instantie was het voornemen om in vergelijking met Leidse musea de hoogst scorende te zijn. Omdat dit zo evident geslaagd is, werd de ambitie een stevige top 10 positie in de Nederlandse museale Facebookpagina’s. Dit is inmiddels gerealiseerd.

Het aantal volgers van de Facebookpagina is gegroeid als gevolg van een wervingsactie, uitgevoerd door Facebook-marketingbureau A Friend of Mine. De campagne richtte zich op mannen en vrouwen met interesse in (kunst)musea, archeologie, cultureel erfgoed, sculpturen, oude geschiede-nis of prehistorie. Het leverde het RMO de negende plaats

op in de museale Facebookranking. Op de lijst van uitslui-tend Nederlandstalige museale Facebookpagina’s neemt het museum de derde plaats in.

Het ministerie van OCW verzocht om live streaming meet-baar te maken. Het museum heeft er echter voor gekozen geen live streaming op te zetten en een YouTube kanaal te creëren met filmmateriaal uit eerdere tentoonstellingen, televisie-uitzendingen en ander relevant videomateriaal. Hierop waren ruim honderd museumgerelateerde video’s te zien.

Het museum is actief op het Google Cultural Institute en heeft de samenwerking nog meer vormgegeven door aan-passingen in de plattegrond, als gevolg van de verbouwing. Een app met zeven museumroutes is gratis beschikbaar in de Google Play Store (voor Android-gebruikers). De vorm-geving en technische ondersteuning is ontwikkeld door Google, de inhoud wordt door het museum onderhouden. Het aantal geïnstalleerde versies van de app op 31/12 was 1.001. Daarnaast leverde het inzetten van Google Grants, een gratis advertentiebudget van Google voor culturele in-stellingen 44.411 extra bezoeken aan de website op. Tot slot is het museum recent actief geworden op Google+.

Digitaal bereik

Doel 2013/2016 2012 2013 2014 2015E-mailnieuwsbrief abonnees 25.000 13.256 19.940 32.243 46.834Aantal nieuwsbrieven 24 50 57 56 50www.rmo.nl 304.000 391.990 497.246 636.642 591.973Facebook 1.500 2.393 4.803 13.422 38.900Twitter 1.500 2.005 3.469 4.730 6.022Pinterest Geen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 428Google Cultural Institute Geen n.v.t. 15.000 27.000 30.033YouTube kanaal Geen n.v.t. 6.300 23.764 27.926Google + Geen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 53

t 11/03 SalonJoussour•Onder de naam Salon Joussour organiseerde LUCIS (Leids Universitair Centrum voor de studie van Islam en Samenleving) een avond waarop men zich kon onderdompelen in de rijkdom van Arabische klanken en ritmes. Muzikanten Tony Overwater, Maarten Ornstein en zangeres Rima Khcheich sloegen een brug tussen de Arabische en Europese muziek s

Educatie

Doel 2013/2016 2011 2012 2013 2014 2015*Primair onderwijs 8.500 6.012 8.128 6.645 7.260 7.210PO Museumdocent in de klas Geen n.v.t. n.v.t. 503 914 3.280Voortgezet onderwijs 10.000 12.155 11.964 11.973 15.401 8.098VO Museumdocent in de klas Geen n.v.t. n.v.t. Zie PO Zie PO 2.120HBO/Universiteit Geen Niet gemeten 3.860 4.832 6.538 3.715 Totalen scholieren 18.500 18.167 23.952 23.953 30.113 24.423 Individueel 0/12 jaar 17.500 21.588 19.208 19.586 23.640 15.585Individueel 13/18 jaar 4.000 2.679 3.462 3.885 4.596 2.922 Totaal individueel 21.500 24.267 22.670 23.471 28.236 18.507 Totaal school en individueel 40.000 42.434 46.622 47.424 58.349 43.345

*2015: met zeven maanden sluiting

In de periode 2013/2016 is de doelstelling minimaal 18.500 scholieren per jaar te ontvangen. Het museum biedt daartoe museumlessen, rondleidingen en maatwerk, voor bijvoor-beeld een museumbezoek met de gehele school. Daarnaast brengt het museum de collectie in de klas met ‘Museum-docent in de klas’, digitale lessen en een projectweekpakket Egypte voor het primair onderwijs. Het aantal bereikte scho-lieren over de periode 2013/2015 (inclusief sluiting zeven maanden en met Museumdocent in de klas) was gemiddeld 21.135 per jaar. Het bezoek van ruim 3.700 HBO- en univer-sitaire studenten wordt hierbij niet meegewogen. Voor een museum met een wetenschappelijke functie zoals het RMO zijn bezoeken van studenten evenzeer relevant. Onderwijs via de collectie is een kerntaak en een meerwaarde voor tal van studies - van archeologie tot museumstudies, van egyptologie tot oude geschiedenis, van Assyrisch tot Grieks en Latijn.

Het breder in de markt zetten van Museumdocent in de klas was een bewuste actie om tijdens de sluiting contact te houden met scholen en om schoolklassen te werven. Steeds meer scholen vragen om een les op locatie omdat de afstand naar het museum te ver is en de vervoerskosten voor een groep leerlingen te hoog zijn.

Conclusiesschoolbezoek

De stijging van het aantal leerlingen in het basisonderwijs is te danken aan Museumdocent in de klas, het comprimeren van de tijdsblokken, het proactief nabellen van scholen en aan de populaire museumles bij de kindertentoonstelling IJstijd. Het sterkst stegen de museumlessen en groeps-be-

zoeken zonder museumbegeleiding. Het aantal rond-leidingen voor basisscholen nam af. Traditioneel ontvangt het museum veel leerlingen uit groep 6 vanwege het Museum & Schoolprogramma van de Leidse Cultuur-educatiegroep. Door de introductie van de Cultuurlijn Tijd en de Cultuurlijn Kunst nam het aantal leerlingen uit andere groepen toe en daalde het aantal kinderen uit groep 6. Met name de hoeveelheid leerlingen uit groep 3 en 5 steeg fors.

Wat het aantal bezoekers uit het voortgezet onderwijs betreft, is de daling te wijten aan de tijdelijke sluiting. Middelbare scholen hebben een minder flexibel jaarroos-ter dan basisscholen, die wel grotendeels rekening met de sluiting konden houden. Voor het voortgezet onderwijs werd dit deels gecompenseerd door het product Museumdocent in de klas. De museumles blijft het meest geboekt (48%), het groepsbezoek (27%) en de rondleidingen (25%) volgen daarna. Dat is wezenlijk anders bij het basisonderwijs waar bijna 90% een museumles reserveert.

Museumdocent in de klas

Tijdens de sluiting bood het RMO een menukaart voor in de klas. Voor zowel primair als voortgezet onderwijs is er een brede waaier van omgevormde museumlessen ontwikkeld. Tevens staat vragen altijd vrij: maatwerk bieden blijft een belangrijke, onderscheidende component. Museumdocent in de klas neemt de factoren tijd, kosten en logistiek weg bij de scholen. Het is een zelfstandig, duurzaam product en een incentive voor toekomstig schoolbezoek. Ook nu het mu-seum heropend is, bijft het RMO scholen benaderen om hen te bezoeken in plaats van andersom.

t 17/03 NINO-lezing:Restauratievogelmummie•Egyptologe Esther Holwerda gaf deze lezing naar aanleiding van een voltooide restauratie van een bijzondere vogelmummie uit de NINO-collectie s

42

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

43

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

t 17/03 Leiden-Aramco-lezing:AncientArabia:forgottencivilizationsattheheartoftheancientNearEast•Michael Macdonald (Universiteit van Oxford) gaf dit jaar de Leiden-Aramco Lecture on Ancient Arabian Civilization, georganiseerd door LUCIS s

Museumlessen

De tijdelijke sluiting gaf ruimte om een eenduidige vormgeving van de educatieve materialen te ontwikkelen. Er zijn onderscheidende productlijnen ontwikkeld, die qua vormgeving en opzet toch bij elkaar passen.

Kabinet der Klassieken

Gedurende de sluiting werd gebruik gemaakt van één ver-gader- en studiezaal, die werd omgebouwd tot het Kabinet der Klassieken: het mooiste klaslokaal van Nederland. Deze ruimte werd aangekleed met Griekse en Romeinse objecten en gipsen afgietsels. Met deze bronnen binnen handbereik is een workshop in het Kabinet der Klassieken voor zowel leerling als docent een rijke ervaring. Er werd dit jaar met vijf workshops gestart: schervenworkshop, epigrafieworkshops Grieks en Latijn, examenworkshops Grieks en Latijn, Hero-dotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid en kennismaking met de oudheid. Deze aanpak is duurzaam en wordt de komende jaren voortgezet.

Museumles Kennismaking met de Klassieken

Voor eerste en tweede klassen van het gymnasium, voor de vaksectie Klassieke Talen, werd een museumles ontwikkeld die, naast een inhoudelijke component, onderzoeksvaar-digheden van de leerlingen traint. Gewapend met een iPad mini, opdrachtenboek, werkboek en een tijdlijnkaart onder-zoeken de leerlingen in groepjes een eigen thema, gerela-teerd aan de museumcollectie en de lesstof uit de dagelijkse schoolpraktijk. Dit stramien combineert bewezen methoden als een korte, interactieve rondleiding ter kennismaking met de museumcollectie naast omgang met moderne media en bronnenbanken. De scholieren leren in deze museumles

hoe te kijken naar museale voorwerpen; ze leren de eigen ontdekkingen samen te vatten en te presenteren.

Museumles Romeinen

Met de metamorfose van de afdeling Romeinen Klassiek moest ook de bijbehorende les voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs worden vernieuwd. Het nieuwe programma is eveneens voor het VMBO geschikt. Het ludieke introductiefilmpje is vervangen door een nieuw filmpje met een meer historische insteek. De thema’s en opdrachten zijn ingekort en leerlingen krijgen een bronnen-tas mee, die ze nodig hebben voor praktische opdrachten.

Museumles Grieken

De nieuwe museumles bij de afdeling Grieken voor de onderbouw van het voortgezet onderwijs richt zich op beroepen. In groepjes maken de leerlingen opdrachten bij vier museumvoorwerpen. Ze presenteren hun opgedane kennis door middel van interviewfilmpjes, die ze met hun mobiele telefoons in de opstelling opnemen.

Examenrondworkshops Latijn en Grieks

De jaarlijks wisselende examenrondleidingen Latijn en Grieks werden omgevormd tot workshops die vanaf septem-ber aangeboden werden in het Kabinet der Klassieken. Hier werden de leerlingen geconfronteerd met primaire, secun-daire en materiële bronnen, gerelateerd aan de examenstof. Voor Latijn stortten de leerlingen zich op de Aeneïs van Vergilius, voor Grieks op Herodotos (Perzische konings-huizen uit zijn Historiën). Deze vorm waarmee de leerlingen met de examenstof aan het werk gingen werd met enthou-siasme ontvangen en wordt ook na de heropening in het educatieve programma aangeboden.

t 19/03-27/03 WeekvandeKlassieken•De negende editie van de Week van de Klassieken had als thema ‘Te Wapen!’. Door het hele land werden activiteiten georganiseerd in het teken van Griekse en Romeinse oorlogen, wapens, winnaars en verliezers. Bezoekers konden ook het bijhorende e-book van Athenaeum gratis downloaden s

44

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

45

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Onderwijsprogramma’s

Museumles primair onderwijs: Voor wieTureluurtje Groep 3 en 4Archeologie van Nederland Groep 6 t/m 8100% Romeins Groep 6 t/m 8Rondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepen Museumles voortgezet onderwijs: Archeologie van Nederland Onderbouw VMBO/HAVO/VWOMuseumles Romeinen Onderbouw VMBO/HAVO/VWOMuseumles Grieken Onderbouw HAVO/VWOKennismaking met de Klassieken Gymnasium klas 1 en 2Herodotos’ Egypte: mythe en werkelijkheid Gymnasium klas 4 t/m 6Epigrafieworkshop Grieks Gymnasium 3 t/m 6Epigrafieworkshop Latijn Gymnasium 3 t/m 6Eindexamenworkshop Grieks Gymnasium klas 6Eindexamenworkshop Latijn Gymnasium klas 6Eindexamenworkshop combi Grieks en Latijn Gymnasium klas 6Tijdvakkenrondleidingen Bovenbouw HAVO/VWOUNESCO-rondleiding illegale handel en werelderfgoed Alle niveausRondleidingen vaste opstelling en tentoonstellingen Alle groepenSchervenworkshop Alle groepen Basisonderwijs in de klas: Museumdocent in de klas Alle niveausPinterest Alle niveausProjectweekpakket Egypte Alle niveausKnutselpakket Mo en Spits Groep 1 en 2Digitale lesbrief Dummie de Mummie: dieren in Egypte Groep 5 t/m 8Digitale lesbrief IJstijd Groep 5 t/m 8Digitale lesbrief inhuldiging: keizers en farao’s Groep 5 t/m 8Digitale lesbrief Romeinen Groep 5 t/m 8Digitale lesbrief Het negende wereldwonder Groep 5 t/m 8 Voortgezet onderwijs in de klas: Museumdocent in de klas Alle niveausDigitale lesbrief Vroege Middeleeuwen 4 HAVO/ 4 VWODigitale lesbrief Beeldvorming (Egypte in de speelfilm) Alle niveaus Aantal lesprogramma’s (doel: 15) 30

Vakantie activiteiten voor kinderen

Doel 2012 2013 2014 2015Kerstvakantie (02/01 t/m 04/01) 737 811 1.214Voorjaarsvakantie (14/02 t/m 01/03) 2.091 2.140 4.765Meivakantie (02/05 t/m 10/05) 1.133 840 1.697Zomervakantie 2.360 3.995 geslotenHerfstvakantie 2.287 5.222 geslotenKerstvakantie (19/12 - 31/12) 1.296 2.683 1.716 Totaal 7.200 11.160 9.904 15.691 9.392

Het museum was in de zomer en herfstvakantie gesloten.

t 19/03 Ken-Uw-KlassiekenPubquiz•180 classici, studenten en docenten gingen de strijd aan in deze lustrum-editie van de pubquiz. Quizmaster Fik Meijer (UVA) liet de hersenen van de deelnemers kraken met vragen over Grieks, Latijn en allerlei aspecten van de Oudheid. Team Casa Nostra (een team docenten van de UvA en VU) won het prijzenpakket met de bijhorende eer s

Netwerk en onderwijsrelaties

• Organisatie derde Dies Latinus - een nascholingsdag in het Latijn voor docenten en studenten klassieke talen - en de eerste Nox Graeca - een bijzondere avond in het Oudgrieks voor experts en liefhebbers.

• Studenten van de Cultuurklas van de Pabo Leiden en van de lerarenopleiding ICLON, de docenten van de

toekomst, kregen les in museumlessen maken. • Jaarlijkse project BOEG (Baas Over Eigen Geld) voor

vijftien groepen acht met de Rabobank. • Organisatie van diverse dagen voor docenten Klassieke

Talen, in samenwerking met reisorganisatie Labrys Rei-zen en met educatieve uitgeverij Hermaion. Daarnaast organiseerde het museum de jaarlijkse Basisonderwijs-dag.

• Deelname aan diverse cursussen, waaronder Creating Innovative Learning Programmes (Victoria & Albert Museum, Londen), Activerende didactiek en Oriëntatie-kennis (Universiteit Utrecht en Hands On!-conference (Amsterdam). Tevens vertegenwoordigd bij de nazomer-conferentie van de Vereniging Classici Nederland (VCN).

Gymnasia en partners

Het RMO ontwikkelt samen met uitgeverij Hermaion een museumles bij de lesmethode Via Latina I. Daarnaast levert het RMO materiaal voor het digitale onderwijsplatform van uitgeverij Hermaion en uitgeverij Staal & Roeland, zoals beeldmateriaal voor de examenmethodes Grieks en Latijn.

Het RMO is een doorlopende leerlijn Klassieke Talen gestart met het Stedelijke Gymnasium Leiden. Het biedt leerlingen de kans om jaarlijks, in klassikaal verband, de collectie te ontdekken. De Rabobank Leiden/Katwijk heeft als sponsor het lokale gymnasium geadopteerd. Het RMO en de bank zullen zich in de toekomst inzetten om dit ‘adoptiemodel’ landelijk onder de aandacht te brengen en beschikbaar te stellen voor andere gymnasia.

Digitaal aanbod

Digitale lesbrieven, met soms een aanvullende digibordles, bieden lessuggesties en aanvullende opdrachten voor in de klas of in het museum. Docenten kunnen het materiaal ter voorbereiding op een museumbezoek of rondleiding in hun lessen gebruiken, tijdens een bezoek inzetten of gebruiken voor reflectie na een museumbezoek. Ook zonder bezoek aan het museum kan de les worden gegeven. Door een softwarefout was het niet mogelijk om de downloadcijfers van 2015 te berekenen. Het museum ziet de hoeveelheid downloads in eerdere jaren (2014: 1178) als een aanmoediging door te gaan met het ontwikkelen en aanbieden van dit product.

Pinterest

Vanaf september is het RMO actief op Pinterest, een sociaalnetwerksite die fungeert als prikbord en vooral populair is onder 20/40 jarigen (22%) en vrouwen (84% van de gebruikers). Binnen deze groep richt het RMO zich op twee doelgroepen: leerkrachten basisonderwijs en jonge moeders. Zij doen op de site allerhande ideeën op voor lessen, knutsels en verjaardagspartijtjes. Het museum volgt en re-pint relevante borden van andere gebruikers en biedt voor alle collectiegebieden inspirerende ideeën voor thuis en op school.

Kinderboeken

Het betrekken van bekende auteurs, illustratoren en keyfigures van hun hand vergroot de herkenbaarheid van educatieve museumproducten bij de doelgroep en bevordert het inlevingsvermogen. Het samenwerken met auteurs heeft een toegevoegde waarde op zowel inhoudelijk als op promotioneel vlak.

De samenwerking met uitgeverij Clavis, gestart in 2014, leidde in 2015 tot een vervolg: Het boek ‘Willewete: de Grieken’ is gelanceerd met een bijpassend speur- en doeboekje. Bij de tentoonstelling Egypte, land van onsterfelijkheid (2016) is een speurtocht en een museumles over Dummie de mummie ontwikkeld, in samenwerking met schrijfster Tosca Menten. Na Tureluurtje (kijklessen over Archeologie van Nederland voor groep 3 en 4) wordt bij de afdeling Klassieke Wereld een variant ontwikkeld voor groep 5 en 6, met kinderboekenillustrator Martijn van der Linden. De laatst genoemde les is vanaf het schooljaar 2016/2017 beschikbaar.

t 19/03 Lezing: DequeestenaarCarthago•Conservator Ruurd Halbertsma vertelde over de zoektocht van de Nederlander Jean-Émile Humbert in de negentiende eeuw naar de resten van het verwoeste Punische Carthago s

46

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

47

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Aboriginal Art Museum, UtrechtAfrika Museum, Nijmegen Airborne Museum Hartenstein, ArnhemAllard Pierson Museum, AmsterdamAnne Frank Huis, AmsterdamBeelden aan Zee, Den HaagCosmos Sterrenwacht, LattropDAF Museum, EindhovenDordrechts Museum, DordrechtDrents Museum, AssenEindhoven Museum, EindhovenErfgoed Leiden en Omstreken, LeidenEYE Filminstituut, AmsterdamFries Museum, LeeuwardenGalerij Prins Willem V, Den HaagHaags Historisch Museum, Den HaagHermitage, Amsterdam Het Natuurhistorisch Museum, RotterdamHet Nieuwe Instituut, Rotterdam

Hortus botanicus, LeidenHuis van Gijn, DordrechtHunebedcentrum, BorgerHuygensmuseum Hofwijck, VoorburgJapanmuseum Sieboldhuis, LeidenJoods Cultureel Kwartier, AmsterdamKTOMM Bronbeek, ArnhemKasteel Duivenvoorde, VoorschotenLimburgs Museum, VenloMauritshuis, Den HaagMesdag Collectie, Den HaagMolenmuseum, Koog aan de ZaanMuiderslot, MuidenMuseon, Den HaagMuseum Boerhaave, LeidenMuseum de Gevangenpoort, Den HaagMuseum Gouda, GoudaMuseum Het Valkhof, NijmegenMuseum Meermanno, Den HaagMuseum voor Moderne Kunst, Arnhem

Museum voor Communicatie, Den HaagNatuurhistorisch Museum, MaastrichtNatuurmuseum, NijmegenNCB Naturalis, LeidenNederlands Watermuseum, ArnhemNederlands Openluchtmuseum, ArnhemNieuw Land Erfgoedcentrum, LelystadPhilips Museum, EindhovenRijksmuseum van Oudheden, LeidenRijksmuseum Volkenkunde, LeidenTechniekmuseum HEIM, HengeloThermenmuseum, HeerlenTresoar, LeidenTwentseWelle, EnschedeUniversiteitsmuseum, UtrechtVan Abbemuseum, EindhovenVerzetsmuseum, AmsterdamVestingmuseum, Naarden

Educatieve speurtochten en audiotours

2011 2012 2013 2014 2015 Niet gemeten 4.632 5.378 4.788 2.810

Sinds de heropening in december ontdekken kinderen van 7 t/m 12 jaar de Griekse wereld in een audiotour, ingesproken door tv-presentatrice Nienke de La Rive Box, bekend van Het Klokhuis. Ze luisteren naar verhalen over Griekse goden, helden en mythische wezens en maken kennis met ideeën en uitvindingen van de oude Grieken die nog steeds relevant zijn, zoals ziekenhuizen, het begrip democratie en de Olym-pische Spelen.

Onderwijs aan volwassenen

Doel 2012 2013 2014 2015120 dagen/ 150 141 225 702500 deelnemers

Bij het aanbod voor het volwassenenonderwijs werkt het RMO samen met culturele partners. Het museum faciliteert de praktische gang van zaken op cursusdagen. De verant-woordelijkheid voor aanbod en inhoud, en de afhandeling van inschrijving en betaling ligt bij de cursusorganisaties. De partners zijn ondermeer de Vrije Academie voor Kunst-historisch Onderwijs, Huub Pragt Egyptologie, Het Huis van Horus, Livius Onderwijs, Mehen, Arte del Disegno, HOVO en Psefas Mozaiekkunst. Het aantal deelnemers was circa 1.750 op basis van zeventig cursusdagen. Dit is lager dan eerdere jaren vanwege de tijdelijke sluiting.

Laatste jaar en overdracht MuseumJeugdUniversiteit

2012 2013 2014 2015Deelname in RMO 1.550 1.700 1.500 1.040Aantal instellingen 42 63 59 57

Het doel is vijftig deelnemende musea per jaar en 1.350 maal deelname in het RMO.

De MuseumJeugdUniversiteit, een initiatief van het RMO dat sinds de oprichting tot en met dit jaar door het mu-seum landelijk gecoördineerd werd, organiseert op zondag hoorcolleges voor nieuwsgierige kinderen van 8 t/m 12 jaar. Doel is kinderen op een toegankelijke, niet te laagdrem-pelige manier kennis te laten maken met het museum als wetenschappelijk instituut. Op de gelijknamige website kunnen kinderen informatie over de colleges vinden en zich aanmelden.

De najaarsreeks trok minder kinderen dan gebruikelijk. Dit is te verklaren door de tijdelijke sluiting en de verplaatsing van de reeks naar het Academiegebouw van de Universiteit Leiden. De MuseumJeugdUniversiteit is per 2016 verder ge-gaan als zelfstandige stichting, opererend naast de VSC, het netwerk van wetenschapsmusea en science centra. Hiermee sluit het RMO een periode van zeven jaar af, waarin de Mu-seumJeugdUniversiteit uitgroeide tot een breed gedragen landelijke organisatie. In zeven jaar tijd zijn er 1.094 colleges georganiseerd in vierentwinitig steden, waarvoor meer dan 14.500 inschrijvingen zijn geweest.

Deelnemende musea MuseumJeugdUniversiteit

t 19/03 StudiemiddagHermaion•Een middag voor docenten van Griekse en Latijnse Taal en Cultuur. De nadruk lag op lessen voor de bovenbouw en de eindexamenstof. Sprekers: Jelle Abbenes, Ton Jansen, Alexander J.H.A. Smarius en Fanny C. Struyk s

Colleges MuseumJeugdUniversiteit in het RMO in 2015

01/02 IJstijd: wie was sterker, holenbeer of holbewoner? Luc Amkreutz, conservator RMO & Natasja den

Ouden, Naturalis

08/03 Waar kun je nu nog op mammoetjacht? Dick Mol, mammoetexpert

29/03 Waarom zijn Griekse beelden meestal bloot? Elsbeth Tjon Sie Fat, promovenda

26/04 Bestaat de vloek van de farao? Daniël Soliman, promovendus Universiteit Leiden

06/09 Waarom aten Romeinen kraanvogels en relmuizen? Wendelijn van der Leest, oudhistorica

04/10 Wat gebeurt er met een museum als het oorlog is? Diederik Meijer, Nabije Oosten archeoloog Universiteit Leiden

01/11 Was de Egyptische godin Bastet een kattenkop? Lara Weiss, conservator RMO

13/12 Hoe vies was een middeleeuwse WC? Annemarieke Willemsen, conservator RMO

t 20/03 FinaleGroteKen-je-Klassiekenquizvoorgymnasiasten•Na voorrondes in Nederland en België was de tempelzaal het toneel van de finale van deze internationale pubquiz. Vierde- en vijfdeklas-gymnasiasten uit Nederland en Vlaanderen testten hun kennis over literatuur, filosofie, archeologie, historie, mythologie en het theater van de klassieke wereld. Aangemoedigd door klasgenoten versloeg het winnende team van het Sint Ignatius Gymnasium (Amsterdam) drieëntwintig andere scholenteams s

48

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

49

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: Kabinet der KlassiekenVanaf september nam het museum een uniek klaslokaal in gebruik: het Kabinet der Klassieken. Dit mooiste klaslokaal van Nederland zetelt in een monumentaal pand aan het Rapenburg, pal naast het museumgebouw en is aangekleed met Griekse en Romeinse objecten en gipsen afgietsels. In deze ruimte worden onder andere schervenworkshops gegeven. In het vakblad KLEIO, voor geschiedenisdocenten, schrijven RMO-medewerkers over de rol en mogelijkheden van de collectie in het onderwijs. Educatief medewerker Timo Epping schreef een artikel over de didactische mogelijkheden die een enkele scherf biedt.

Verledeninscherven-EenWoerdensbordmetkrassen?

Een juichende archeoloog is nog niet direct relevant voor een historicus. Laat staan dat een archeologische opgraving docenten en leerlingen direct weet te boeien. Hoe kan de vondst van een, op het oog eenvoudige, scherf in Woerden leiden tot diepgaand onderzoek waarbij verscheidene takken van wetenschap betrokken raken? Dat kunnen we illustre-ren met het verhaal achter object h1989/4.1 uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden, waarbij geschiedenis, archeologie, epigrafie en klassieke talen elkaar aanvullen.

De vondst

In 1988 ontdekte amateurarcheoloog Hans Kooijman een mooi stuk Romeins aardewerk van terra sigillata in de ver-vuilde Woerdense grond op een terrein van een voormalige gasfabriek. Een opvallend patroon van krassen was zichtbaar aan de binnenzijde van de bodem, naast het gebruikelijke fabrieksstempel.

Achtergrond: Woerden in Romeinse tijd

Archeologisch onderzoek heeft uitgewezen dat er te Woer-den (dat waarschijnlijk in die tijd Laurium heette) gedurende 200 jaar een Romeinse legerkamp en een nabijgelegen vicus (een burgerlijke nederzetting of kampdorp) heeft bestaan. Naast de in het legerkamp gestationeerde hulptroepen van het Romeinse leger, woonden in de bijbehorende vicus handelaren, winkeliers, ambachtslieden, veteranen, vrouwen en kinderen. Deze mensen leefden van of voor het leger. In deze context moet het terra sigillata-fragment geplaatst worden.

48

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

49

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Vervaardiging en gebruik van Terra Sigillata

Terra sigillata is wellicht één van de bekendste en fraai-ste soort Romeins aardewerk. Het is te herkennen aan de lakrode tot oranjebruine kleurvariëteit en aan de glans. De stukken zijn vaak imitaties van glazen of zilveren serviesgoed en kwamen zowel versierd als onversierd voor. Ze stonden vaak op tafel bij legerofficieren en met name bij mensen uit welgestelde kringen.

Wiewasdepottenbakker?

Er is intensief onderzoek gedaan naar productiecentra voor terra sigillata. De verschillende fabrieksstempels en mode-verschijnselen in stijl, vorm en versiering maken het mate-riaal goed te dateren. Het stempel op dit fragment vermeldt een zekere Cracuna. Onder deze naam zijn één of meerdere pottenbakkers actief geweest tussen ca. 120 en 200 na Chr. in Midden-Gallië (Lezoux), Oost-Gallië (Pont-des-Rèmes) en Trier. Het stempel van dit exemplaar heeft exacte parallellen met stukken die bekend zijn uit Trier uit de tweede helft van de tweede eeuw na Chr. Dat maakt het waarschijnlijk dat het fragment daar vervaardigd is.

De krassen: twee inscripties

Als we de krassen in de scherf onderzoeken komen epigrafie en klassieke literatuur om de hoek kijken. Twee inscripties, graffiti, zijn in de pottenbakkerij te Trier, vóór het bakken, in cursieve letters aangebracht. De Latijnse inscripties zijn aangebracht door twee schrijvers met een duidelijk verschil-lend handschrift. De eerste inscriptie luidt: “Contiguere omnes / intentique ora tene / bant. Inde (…)” Daarbij vallen twee dingen op: de tekst bevat een spelfout (contiguere in plaats van conticuere) en het betreft een beroemd citaat uit het nationale epos voor de Romeinen: boek II, vers 1 en het eerste woord van vers 2 van de Aeneïs van Vergilius (70 – 19 voor Chr. .). De vertaling luidt: “Allen werden stil en hielden hun gezichten gespannen [op hem gericht]. Vervolgens (…)”

Het citeren van dergelijke versregels kan gezien worden als een bewijs voor goede opvoeding en ontwikkeling, maar er wilde met enige regelmaat een schunnige ondertoon aan dergelijke graffiti kleven. De tweede inscriptie luidt: “Ama, ille amor meus”.De vertaling luidt: “Bemin [mij], mijn allerliefste.” Dit kan worden gelezen als “Am[m]a, mijn allerliefste”. Ama of Amma zou in het laatste geval een Keltische vrouwennaam, passend bij de streek waar het bord vervaardigd werd, kunnen zijn in plaats van een woord in het Latijn.

Hoe zijn de inscripties met elkaar verbonden? Professor J.E. Bogaers stelde eind jaren tachtig een interessante oplossing voor. Het zou bij deze graffiti om bijzonder gebruik van het citaat uit de Aeneïs gaan. Volgens Bogaers mag het vrijelijk vertaald worden als: “Allen verstomden [toen zij je zagen] en

hielden in spanning hun gelaat [op jou] gericht. Toen [zei ik]: bemin mij, mijn allerliefste.” Is dit een liefdesverklaring aan een verre liefde? Was het een grapje van twee medewerkers in de pottenbakkerij van Cracuna te Trier? Of draven we te ver door in het zoeken naar verbanden tussen beide citaten? De verklaring ligt in het verre verleden, voor een recente in-terpretatie is deze bron in het Rijksmuseum van Oudheden waardevol. Scholieren gaan daarbij de discussie met elkaar aan.

50

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

51

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

1.4 Impact en betrokkenheid

DoelBezoeker Culturele Ontdekkend BedrijvenVan Vrijetijdsbesteding Leren Wetenschap Het verleden aanraken dichtbij komen, aanraken, deelnemen aan toegang tot archieven, namaken, ermee spelen activiteiten, toegang studie van objecten, tot bijzondere plekken deelnemen aan onderzoek

Verrassende perspectieven zien hoe het verleden verdiepende verhalen, wetenschappelijke inzichten doorwerkt in je leven verrassende publicaties & publicaties, seminars, van nu congressen

Nieuwe verbindingen je verbinden met het als eerste op de hoogte, verbinden met andere RMO, privileges krijgen, je kennis etaleren, gast- experts, samenwerken anderen betrekken conservator zijn met andere instituten

Het RMO zoekt naar vernieuwende manieren om bestaande doelgroepen te binden en nieuwe groepen aan te trekken. Daarbij probeert het museum zijn bereik te vergroten door producten te ontwikkelen en aan te sluiten bij activiteiten van externe organisaties. Iedere tentoonstelling kent een uitgebreid kaderprogramma, gericht op de motieven van de bezoeker (beleving, educatie, wetenschap). Het format dwingt projectteams na te denken over vormen van parti-cipatie door de bezoekers en dus over het verstevigen van betrokkenheid. In dit jaarverslag staat onderaan iedere pagina een selectie van activiteiten die georganiseerd zijn om betrokkenheid van bezoekers bij het museum te vergroten. Deze activi-teiten zijn cruciaal omdat het de missie, de ambitie en het ondernemerschap raakt. Om het centrale podium van de oudheid te zijn (voor publiekspresentaties en als weten-schappelijk instituut) is het nodig dat het museum meer is dan een verzameling tentoonstellingszalen én meer dan een archeologisch centrum; het is een podium voor de oudheid in brede zin.

De hoofddoelstellingen van de activiteiten zijn klanten-binding, relatiemarketing en het daarmee bewerkstelligen van (herhaal)bezoek. Dat dit het museum geen windeieren heeft gelegd bewijzen de bezoekcijfers, het feit dat activitei-ten volgeboekt zijn en de winkelomzet stijgt. Een voorbeeld is de Week van de Klassieken. Deze week is van belang om de banden met gymnasiaal Nederland te intensiveren, in de verwachting dat dit later in een jaar leidt tot extra (school) bezoek. Honderden leerlingen, studenten, alumni en docenten bezoeken in deze week het museum.

Week van de Klassieken in teken van oorlog (19/03-27/03)

Het thema van de achtste Week van de Klassieken was ‘Te Wapen!’. Oorlog speelt een grote rol in de klassieke literatuur - van Homerus tot Julius Caesar. Waar kwam die passie voor strijd en militaire roem vandaan? Welke rol speelde dit wapengekletter in het dagelijkse leven van de gemiddelde Griek of Romein? Rond dit thema organi-seerden de deelnemende partijen tientallen lezingen, rondleidingen, studiemiddagen en voorstellingen. De week begon met de Ken-uw-Klassieken Pubquiz voor classici, gevolgd door de Grote Ken-je-Klassiekenquiz voor gymnasiumleerlingen en sloot af met een feestelijke middag van het Nederlands Klassiek Verbond.

Coördinatoren: RMO en TresoarHoofdpartners: Allard Pierson Museum, Athenaeum Boek-handel, de Vrienden van het Gymnasium en het Nederlands Klassiek VerbondSponsoren: Labrys Reizen, uitgeverij AthenaeumPartners: Athenaeum-Polak & Van Gennep, Museum Het Valkhof, Geschiedenis Magazine, de Groene Amsterdam-mer, Uitgeverij Hermaion, Lampas, de Vereniging Classici Nederland, Kennislink, Addisco Onderwijs, NPO Cultura, de Centrale Bibliotheek Amsterdam en de Koninklijke Neder-landse Akademie van Wetenschappen.

Team Casa Nostra winnaar van Ken-Uw-KlassiekenPubquiz(19/03)

179 classici, studenten en docenten verdeeld in 38 teams, gingen de strijd met elkaar aan in de lustrum-editie van de Ken-Uw-Klassieken Pubquiz. Quizmaster Fik Meijer liet de hersens van de deelnemers flink kraken. In een overvolle

t 20/03 FinalevertaalwedstrijdKlassiekeOlympiaden•De Klassieke Olympiaden zijn vertaalwedstrijden Latijn en Grieks voor scholieren en volwassenen, georganiseerd door het Nederlands Klassiek Verbond st 20/03 en 21/03 Speedrondleidingen‘Tewapen!’•Gidsen gaven korte rondleidingen over de Romeinse collectie met als thema oorlog en wapens s

t 21/03 en 22/03 RomeinenaanhetRapenburg•Legio Secunda Augusta, een levende geschiedenis-groep sloeg, als Romeins legioen uit de eerste eeuw na Christus, hun legerkamp op in de Tempelzaal s

52

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

53

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Tempelzaal werd de kennis van de deelnemers over Griekse en Latijnse literatuur, klassieke mythologie, oude geschie-denis, antieke wijsbegeerte, archeologie en receptie van de oudheid op de proef gesteld. Na een spannende strijd kwam het Amsterdamse team Casa Nostra met één punt voorsprong op team Labrys Reizen als winnaar uit de bus. De altijd geanimeerde Pubquiz kende dit jaar extra reuring met de assistentie van Romeinse legionairs van levende geschiedenisgroep Legio Secunda Augusta. De jury van de Pubquiz bestond evenals voorgaande jaren uit dr. Stephan Mols (Radboud Universiteit), dr. Marlein van Raalte (Univer-siteit Leiden), prof. dr. Ruurd Halbertsma (conservator) en juryvoorzitter prof. dr. Ineke Sluiter (Universiteit Leiden).

Sint Ignatius Gymnasium uit Amsterdam wint GroteKen-je-Klassiekenquiz(20/03)

Het team van Sint Ignatius Gymnasium uit Amsterdam won de landelijke finale van de Grote Ken-Je-Klassiekenquiz, na voorrondes in Nijmegen, Leeuwarden, Leiden, Amster-dam, Antwerpen en Gent. Tijdens de quiz testten vierde- en vijfdeklas gymnasiasten uit Nederland en Vlaanderen hun kennis over uiteenlopende klassieke onderwerpen uit de literatuur, filosofie, archeologie, historie, mythologie en het

theater van de klassieke wereld. In drie rondes beantwoord-den ze vragen als ‘Hoe heet de Griekse god van de zee die een voorspellende gave had? En van wie is de uitspraak “in oorlog sneuvelt de waarheid als eerste”? Aangemoedigd door klasgenoten versloeg het Sint Ignatius Gymnasium drieëntwintig andere scholenteams.

RoMeO Vriendenvereniging

Aantal RoMeO-leden 2011 2012 2013 2014 2015 1.149 1.185 1.185 1.254 1.245

RoMeO werd in 1996 opgericht en stelt zich ten doel mensen die geïnteresseerd zijn in archeologie en in het Rijksmuseum van Oudheden nader tot elkaar te brengen. Door de leden actief te betrekken hoopt de vereniging het draagvlak voor het museum te verankeren. De vrienden-vereniging heeft negen lezingen verzorgd. RoMeO heeft tweemaal het RMO Magazine uitgegeven en zeven keer een vriendennieuwsbrief. Er werden excursies georganiseerd naar Het Huis van Hilde (Castricum), de tentoonstelling Rome in de Nieuwe Kerk (Amsterdam), en het Allard Pierson

t 22/03 Verhalenverteller:fabels•Verhalenverteller Paul Groos vertelde klassieke fabels die vaak meer dan 2000 jaar oud zijn, zoals het verhaal van de Zon en de Wind. Elk verhaal bevatte een wijze les, maar was ook vermakelijk om naar te luisteren s

Museum (Amsterdam). De vriendenvereniging kreeg geen verzoek van het museum voor ondersteuning voor een aankoop en heeft € 125.000 gereserveerd voor een majeure aanwinst.

Datum Spreker, titel Bezoekers13/01 prof. dr. Roald Docter, Universiteit Gent, Punisch Carthago: van kolonie tot wereldmacht 7410/02 prof. dr. Ruurd Halbertsma, conservator, De herontdekking van Carthago 10609/03 prof. dr. Fik Meijer, emeritus hoogleraar, Universiteit

van Amsterdam, Carthago en de zee 20314/04 prof. dr. Hans Schneider (oud directeur RMO) en

drs. Wim Weijland, directeur RMO , RMO: verleden en toekomst 125

12/05 dr. Lucas Petit, conservator , De RMO opgravingen op Tell Damiyah 6609/06 dr. Lara Weiss, conservator Religie in Deir-el-Medina 8308/09 prof. dr. Maarten Raven, conservator Resultaten Leids-Turijnse opgravingen in Sakkara 7113/10 drs. Roderick Geerts, archeoloog ADC, Inzichten in de

grote tempel van Berenike (Egypte) 6010/11 prof. dr. Eric Moorman, Universiteit Nijmegen, De

Romeinse Via Appia als plaats voor reflectie 11908/12 prof. dr. Ruurd Halbertsma, conservator, Afdeling Klassieke Oudheid 215

Gemiddeld 124 Totaalbezoek:1122

De lezingen worden gehouden in de Tempelzaal en zijn tegen betaling van € 5 toegankelijk voor niet-leden. Gedurende de sluiting zijn de lezingen georganiseerd in de Oranjerie van de Hortus Botanicus (mei t/m oktober) en in een collegezaal bij de Universiteit Leiden (november). De lezing van 8 december stond in het teken van de herope-ning. Vrienden kregen die avond een exclusieve preview van de opstelling Klassieke Wereld.

Stichting Zakenvrienden

De Stichting Zakenvrienden staat financieel garant voor activiteiten die zelfstandig middelen behoren te genereren. Dit doet de stichting om het ondernemerschap te stimu-leren. In 2014 werd € 50.000 gereserveerd voor Carthago, maar in 2015 bleek daar geen gebruik van nodig. In 2015 is er vanwege de sluiting geen nieuwe aanvraag geweest. De Stichting Zakenvrienden heeft maximaal € 100.000 beschikbaar voor een garantstelling.

Bestuurslidmaatschappen

Het RMO entameert nevenfuncties van de medewerkers, in en buiten het museale veld. Een overzicht hiervan is opge-nomen in bijlage IV. Met het vervullen van nevenfuncties verbinden de medewerkers hun betrokkenheid en kennis met de museale-, archeologische- en/of universitaire wereld.

t 22/03 Verhalenverteller:OmTroje•Verhalenverteller Paul Groos vertelde het verhaal over Troje, Achilles en zijn zoon Pyrrhus: Nooit wordt Troje veroverd zonder het bloed van Achilles s

54

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

55

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Kennisoverdracht door de conservatoren: Impact door kennisverspreidingNederland Middeleeuwen

Begin december opende de tentoonstelling Maas & Mens: Archeologie van Maastricht tot de Maasvlakte, waarover de conservator de inhoudelijke leiding had. In 2015 werd de tentoonstelling Vlijmscherp verleden, over zwaarden, voorbereid, die op 31 maart 2016 is geopend. De werkzaam-heden daarvoor betroffen zowel object- en literatuurstudie en onderzoek naar mogelijke buitenlandse bruiklenen (Londen, Leeds, St-Germain-en-Laye). Daarnaast werd de basis gelegd voor een tentoonstelling over 200 jaar RMO in 2018. Er werd middeleeuws materiaal uitgeleend; zo maakten voorwerpen uit Dorestad deel uit van de tentoonstelling De erfenis van Karel de Grote in Praag, waar de conservator transport en pu-blicatie begeleidde. Conservator Willemsen gaf een twintigtal lezingen en rondleidingen, van de MuseumJeugdUniversiteit tot in de pop-up museumhop, en leverde diverse bijdragen aan pers en sociale media.

Nederland Prehistorie

In het verlengde van de tentoonstelling IJstijd werd een fos-sielendag georganiseerd, in samenwerking met Naturalis en de WPZ (Werkgroep Pleistocene Zoogdieren). Voorts waren er werkzaamheden voor de tentoonstellingen Maas & Mens en Vlijmscherp verleden. Daarvoor werd een bezoek gebracht aan diverse musea (zie boven). Doel was het in bruikleen verkrijgen van de zes vermaarde bronzen ‘reuzenzwaarden’ van het type Plougrescant-Ommerschans. Dat is gelukt nadat het Musée d’Archéologie Nationale in Saint-Germain-en-Laye bij Parijs toestemde. Tevens is een bezoek gebracht aan de familie in Duitsland die het zwaard van Ommerschans in bezit heeft. Dit Europese topstuk is een icoon van de Neder-landse prehistorie en werd voor het laatst in Nederland door conservator Holwerda gezien in 1928. De contacten met de familie, die vanuit het museum voor het laatst in 1977 plaats-hadden, zijn hernieuwd en de familie is gevraagd of ze het zwaard in bruikleen willen geven. Mocht dit lukken, dan zijn de zes zwaarden voor het eerst in 3.500 jaar weer bij elkaar gebracht.Tot slot werden de halsringen van Uddel gepresenteerd in het CODA museum in Apeldoorn en werd onderzoek naar deze sieraden gefaciliteerd, waardoor er replica’s gemaakt konden worden. De halsringen werden op de nationale archeologiedagen, waarbij het RMO communicatiepartner was, in oktober gepresenteerd.

Egypte

De conservatoren bereidden de herinrichting voor van de Egyptische afdeling. In dat kader werden studiereizen

ondernomen naar Amsterdam, Manchester, Oxford, Lon-den, München, Heidelberg, Berlijn en Turijn. In overleg met ontwerpbureau Kinkorn kwam de vormgeving en plattegrond tot stand. Tevens werden de eerste zaalteksten geschreven. Daarnaast assisteerden de conservatoren bij de reizende tentoonstellingen Égypte magique in Quebec en Egitto splendore millenario in Bologna. Lara Weiss begeleidde de tentoonstelling Egypte: land van onsterfelijkheid (2016) en gaf inhoudelijk advies voor de dierententoonstelling Grr…Machtige dieren wereldwijd in Museum Volkenkunde. Tot slot werd de publiciteit verzorgd over een recente aankoop (naosfragment), over de opgravingen te Sakkara en over de vermeende vondst van het graf van Nefertiti. Online ver-scheen een volgend deel van een gefilmd interview over de opgravingen te Sakkara.

Oude Nabije Oosten

Dit jaar stond in het teken van de voorbereidingen voor de wintertentoonstelling van 2016/2017 over de antieke stad Nineveh. Hiervoor heeft conservator Lucas Petit positieve ge-sprekken gevoerd met musea in Engeland, België, Frankrijk, Spanje, Italië, Duitsland en Amerika. Dit heeft geleid tot meer dan 200 toegezegde bruiklenen uit tien verschillende landen. Daarnaast heeft Petit contact opgenomen met bedrijven (Océ, Sketchfab, QDEPQ, The Economist) en universiteiten (Delft, München, Northampton) om te praten over de toe-passing van virtuele en fysieke reconstructies in de tentoon-stelling Nineveh. Dit is belangrijk om aandacht te genereren voor het verwoeste erfgoed in deze Noord-Iraakse stad.Petit verzorgde lezingen in Nederland, Jordanië, Amerika, Zwitserland en Engeland. Zo gaf hij een publiekslezing met koninklijk bezoek op de Nederlandse ambassade in Jordanië. Petit was uitgebreid in het nieuws, zowel op de radio als in kranten, met commentaar over de recente verwoestingen in Irak en Syrië. Interviews zijn gepubliceerd in Trouw, de Volks-krant, National Geographic, het Belgisch Nieuwsblad, het AD en de Telegraaf.

Klassieke Wereld

In 2015 werden, nog afgezien van de openingsspeeches en interviews rond de heropening, 21 lezingen gehouden. Opvallend waren de voordrachten tijdens het jaarlijkse Geschiedenis Festival in Haarlem (‘Dromen zijn geen bedrog: het droomboek van Artemidorus van Daldis’), een muzikale avond met lezing en liederen over de herontdekking van Carthago en een lezing in De Nieuwe Kerk te Amsterdam in het kader van de grote tentoonstelling over Constantijn aldaar (‘De triomf van Constantijn. Nieuw licht op de Rubenscamee’).

t 24/03 Latijnleren?Zokanhetook!•Informatiebijeenkomst over gesproken Latijn als krachtig didactisch middel, georganiseerd door Casper Porton van Addisco Onderwijs s

t 24/03 Panel-avond:Oorlogsjournalistiek•Specialisten in klassieke geschiedschrijving en hedendaagse oorlogsverslaggevers gingen met elkaar in gesprek over verslaggeving van een oorlog. Allen zijn afhankelijk van hun bronnen, zoals Romeinse en Griekse geschiedschrijvers (toen) of ooggetuigen (nu). De vraag is hoe betrouwbaar die bronnen zijn. Onder leiding van journalist en schrijfster Yaël Vinckx spraken het panel Oudheid (Ruurd Halbertsma (RMO), Christoph Pieper (Universiteit Leiden) en Frits Naerebout (Universiteit Leiden). Met het Panel Actualiteit (Arnold Karskens (oorlogsverslaggever en onderzoeksjournalist) en Minka Nijhuis ( journalist en schrijfster) s

56

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

57

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: De Klassieke wereldDeKlassiekewereld:Grieken,EtruskenenRomeinen

Tijdens de verbouwing is hard gewerkt aan een nieuwe op-stelling van de afdelingen Grieken, Etrusken en Romeinen. Conservator Ruurd Halbertsma vertelt hieronder over de geschiedenis van de verzameling, over de inrichting én over enkele topstukken die aan de collectie zijn toevoegd met het oog op deze ‘wedergeboorte’ van de klassieke oudheid.

Eenrijkeverzameling

In 1818 richtte koning Willem I het Rijksmuseum van Oudheden op. Collecties die in de zeventiende en ach-tiende eeuw nog door verzamelaars als Peter Paul Rubens en Boerhaave waren aangelegd werden onderdeel van deze nationale collecties. Toen eenmaal een directeur-hoogleraar archeologie was benoemd, ging het snel met de groei van het museum. Deze Caspar Reuvens (1793-1835) had een tomeloze energie en organiseerde archeologische ont-dekkingsreizen naar Noord-Afrika, Griekenland en Italië. Het Punische Carthago werd ontdekt, Griekse sculpturen werden opgegraven en in Italië kon een compleet Etruskisch museum worden gekocht. De Franse kranten schreven dat Leiden ‘le sanctuaire étrusque’ was geworden. En het verza-melen hield na de dood van Reuvens niet op. Een broer van

keizer Napoleon, Lucien Bonaparte, vond in 1829 Griekse vazen op zijn landgoed ten noorden van Rome. Uit deze col-lectie kocht koning Willem I in 1839 een prachtige selectie, die hij aan het Rijksmuseum van Oudheden ten geschenke gaf. In kwaliteit van verzameling staat het museum door deze schenking op één lijn met musea als het Louvre en het British Museum.

Een nieuwe opstelling

De afdeling Grieken is verdeeld over de twee voormalige tentoonstellingszalen. Uitgangspunt voor de afdeling was dat de zalen los van elkaar een compleet verhaal moesten vertellen. Als overkoepelend thema is gekozen voor Grieken in context. De cultuur van de Grieken wordt niet als een ge-isoleerd fenomeen gepresenteerd, maar als een beschaving, die in dynamisch contact met haar mediterrane buren heeft gestaan. Elementen uit andere culturen zijn door de Grieken overgenomen én andere culturen zijn door de Grieken geïnspireerd.

56

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

De vroege culturen: Griekenland absorbeert

De eerste zaal toont de materiële cultuur van Griekenland van ca. 3000 voor Chr. tot ca. 500 voor Chr. In deze periode is van een Griekse cultuur pur sang nog geen sprake. Tijdens de zogenaamde Cycladen- en Minoïsche cultuur (ca. 3200-1450 voor Chr.) was het Grieks als taal niet eens in gebruik. In de ‘duistere eeuwen’ die volgden op het verdwijnen van de Minoïsche en Myceense beschavingen (ca. 1100-800 voor Chr. ) werd de kiem gelegd voor de Griekse beschaving zoals wij die kennen. In de opstelling wordt dit ‘herboren Grie-kenland’ geïllustreerd door het geometrische aardewerk uit Attica en het oriëntaliserende vaatwerk uit Corinthe. Dit aar-dewerk is niet ‘typisch’ Grieks: geometrische motieven (zoals de meander) komen al in het tweede millennium voor Chr. voor op aardewerk uit Noord-Iran, en de oosterse leeuwen, sfinxen en griffioenen op het Corinthische aardewerk zijn ontleend aan de kunst van het neo-Assyrische koninkrijk, waarmee de Corinthiërs handel dreven. Blikvangers van deze stijlperioden zijn de recent gerestaureerde geometrische grafvaas uit ca. 760 voor Chr. en een puntgave Corinthische wijnkan uit 590-580 voor Chr., die met het oog op de herin-richting enkele jaren terug is gekocht.

Het thema ‘Grieken in context’ komt duidelijk naar voren in een monumentale kop van een priester. De amandelvormige ogen en de ‘archaïsche glimlach’ zijn elementen, die stam-men uit de Griekse sculptuur. De vierkante, gekrulde baard is echter direct te herleiden op invloed van de Perzische kunst. Cyprus wordt een culturele smeltkroes genoemd. En dat zien we terug op de Griekse afdeling.

De latere culturen: Griekenland inspireert

Vanaf de vijfde eeuw voor Chr. waren het de Grieken die kunsten en wetenschappen gingen domineren. Met name de overwinningen op de Perzen tussen 490 en 480 voor Chr. leidden tot een nieuwe era, die latere generaties in de oud-heid al als ‘klassiek’ gingen beschouwen.

De tweede zaal is in drie gedeelten verdeeld en begint met een belangrijke bron van onze kennis over het oude Griekenland: de beschilderde vazen. In het eerste gedeelte maken we kennis met de wereld van de goden, de helden en de mythen, de leefwereld van vrouwen, mannen en kinderen, en voor sport, oorlog en de dood.

Het tweede gedeelte van deze zaal is gereserveerd voor een eregalerij van Griekse sculpturen. Een combinatie van realis-me en ritme deed de beelden als het ware tot leven komen. De filosoof Aristoteles merkte op dat deze kunstuitingen een mens in vervoering konden brengen, ja zelfs momenten van extase konden doen beleven.

Het laatste gedeelte van deze zaal illustreert de Griekse expansie, die in de achtste eeuw bescheiden begon met een aantal kolonies in Zuid-Italië. De periode van Alexander de Grote leidde ertoe dat de Griekse cultuur overheersend werd tot in Egypte en Afghanistan aan toe. Voorwerpen uit Egypte, Italië en India vertellen hier het verhaal van de Griekse dynamiek in de laatste drie eeuwen voor het begin van onze jaartelling.

57

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

58

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

59

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

58

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

59

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Etrusken en Romeinen

Nauw verbonden met de Griekse afdeling zijn de nieuw ingerichte zalen met Etruskische en Romeinse oudheden, die we naast elkaar presenteren. De Etruskische cultuur werd beïnvloed door de Grieken in Zuid-Italië en het oostelijke Middellandse Zeegebied. Grote hoeveelheden Grieks aardewerk zijn teruggevonden in de grafkamers in Etrurië. Op albasten askisten uit Volterra zijn hoogtepunten uit de Griekse mythologie afgebeeld. Het thema ‘context’ wordt voortgezet met Etruskische imitaties van Griekse ceramiek, de betekenis van de Griekse mythologie voor de Etrusken en het verhaal achter de import van het Attische aardewerk.

De dominante rol die Etrurië in Italië innam is uit de ge-schiedenis bekend door het verhaal dat in de zesde eeuw voor Chr. drie Etruskische koningen geregeerd zouden hebben over Rome. Na het verdrijven van de laatste koning, Tarquinius Superbus, werd in 510 voor Chr. de Romeinse republiek uitgeroepen, die zou uitgroeien tot een wereld-macht.

In de afdeling Romeinen versmelt alles wat de bezoeker eerder in de zalen met Griekse en Etruskische oudheden heeft gezien. De monumentale opstelling van Romeinse keizerbeelden illustreert het idee van Imperium, het gezag dat Rome vestigde in grote delen van Europa, Noord-Afrika en Azië. De vrij uniforme materiële cultuur, die de Romeinen in deze gebieden achterlieten, wordt aan de bezoeker duide-lijk gemaakt door het tonen van huisdecoratie (mozaïeken, wandschilderingen, meubelstukken, vaatwerk), de godenwe-reld (met bijzondere aandacht voor geïmporteerde goden uit het buitenland) en de rituelen rond dood en begrafenis.

De beeltenissen van overledenen in het columbarium sluiten goed aan bij door de Romeinse kunst beïnvloede portretten uit Palmyra. Met een laatste blik op deze Palmyreense reliëfs verlaat de bezoeker dan de Klassieke Wereld, om in die van het oude Nabije Oosten binnen te treden.

Langdurig bruiklenen voor opstelling Klassieke Wereld

Bij de herinrichting van de afdelingen Grieken, Etrusken en Romeinen werd een aantal objecten van andere instellingen in langdurig bruikleen verkregen.

Koninklijke Collecties Den Haag

Naar aanleiding van een inventarisatie van de Koninklijke Collecties Den Haag werden twee stukken verkregen. Bij het thema Grieken in Egypte wordt de versmelting van Griekse en Egyptische religieuze uitingen behandeld. Om deze versmelting te illustreren werd een zogenaamde Osiris Canopus geselecteerd. In de stad Canopus richtte de Griekse farao Ptolemaeus III een tempel op ter ere van Osiris. Osiris werd hier vereerd in de vorm van een albasten vaas met een godenhoofd. De vaas symboliseert het vruchtbare Nijlwater. Dit bijzondere stuk uit Hellenistisch Egypte is teruggevon-den in de villa van keizer Hadrianus in Tivoli. Daar had de keizer een stukje van de stad Canopus laten nabouwen. De Osiris stamt uit het bezit van koningin Anna Paulowna, die het stuk in 1846 cadeau kreeg van Paus Pius IX.

Uit koninklijk bezit komt tevens een terracotta beeldje van een dansend meisje met een sluier dat stamt uit Boeotië en te dateren valt tussen 350/325 voor Chr. Dit beeldje is op-gesteld bij de afdeling Hellenistisch Griekenland. Oorspron-kelijk was het een geschenk van koning Paul en koningin Frederika van Griekenland aan Koningin Juliana.

Het derde Haagse bruikleen betreft een Etruskische amfoor met gestempelde versiering, in de stijl van het zogeheten bucchero pesante (zesde eeuw voor Chr.). Deze specifieke vorm ontbrak in de Etruskische collectie. Opvallend is dat de Atheense pottenbakker Nikosthenes (van wie het RMO één werk heeft) juist deze vorm heeft gebruikt voor zijn Attische export-vazen naar Etrurië (de zogenaamde Nikosthenische amforen)

De Nederlandsche Bank

Voor een overzicht van de Griekse muntslag van Spanje tot aan Afghanistan werd een belangrijk bruikleen uit de numismatische collectie van De Nederlandsche Bank ver-kregen. Dertig munten van goud, zilver en brons illustreren de economische verspreiding van de Griekse cultuur in de wereld van de oudheid. Voor de Romeinse afdeling werden uit de DNB-collectie twaalf munten in bruikleen gekregen, die de beroemde (en beruchte) eerste twaalf keizers van Rome laten zien.

Nationaal Museum voor Wereldculturen

De invloed van de Griekse kunst op culturen vér buiten Griekenland wordt getoond door een belangrijk bruikleen van Museum Volkenkunde. Vijf beschilderde gipsen por-tretten van de Boeddha en zijn volgelingen uit de cultuur van Gandara (India/Afghanistan, vierde-vijfde eeuw na Chr.) laten op verrassende manier de vermenging van Griekse en Oosterse cultuurinvloeden zien.

Octodrachme van Ptolemaeus II, goud, Egypte, 273-246 v.Chr. (Bruikleen Nationale Numismatische Collectie, De Nederlandsche Bank)

60

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

61

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

60

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

61

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Het museum herken ik niet meer terug. Overal liggen sculpturen zorgvuldig opgeslagen op pallets. Op de afdeling Nabije Oosten ontmoet ik projectleider Jill van der Sterren. Ze loopt en praat snel. ‘Ik doe de projectleiding van tentoon-stellingen en ben de schakel tussen de wetenschap en het publiek. Samen met de conservator heb ik een plan ontwik-keld voor de afdeling Klassieke Wereld. Twee zalen Grieken, en een grote zaal met Romeinen en Etrusken. De plafonds worden nu zwart geschilderd. Ik bewaak alle deadlines,’ zegt Jill terwijl ze een doek voorzichtig optilt.

‘Van wie is dit hoofd?’ vraag ik.‘Van de God Dionysus. Hij krijgt een prominente plaats in de zaal. We plaatsen hem hoog op een zwevende plank zodat je er tegenop gaat kijken. Zo was het oorspronkelijk bedoeld. Iedereen keek tegen de God Dionysus op.

‘Hoe laat je een hoofd met plank zweven?’‘Het beeld weegt meer dan 200 kilo. We laten een metalen constructie bouwen waar het hoofd op kan rusten en die metalen constructie verwerken we in de muur zodat je er niets meer van ziet.’

‘Waar is de rest van het beeld?’ wil ik weten.‘Het beeld komt uit Klein Azië. Het stond in een tempel. Deze is verloren gegaan door een brand. Alleen het hoofd bleef over. Waarschijnlijk is de kop eraf gevallen waardoor zijn neus afbrak.’

‘Wie was Dionysus?‘Dionysus is onder andere de God van de wijn, vreugde en extase, maar ook van de destructieve en verwoestende kant. Hij is de god van de dingen waar je later spijt van krijgt.’

‘Hoe zit het met jouw verwoestende kant?’‘Als er iets te vieren is, drink ik graag een glaasje wijn. En ik vind dat er vaak iets te vieren is, maar ik verlies nooit mijn hoofd.’

fotocolumnsextase en verwoesting

Vandaag ga ik met projectleider Hanneke Kik mee naar het glas- en metaaldepot. ‘Rustig bewegen,’ zegt ze. Ik houd meteen mijn adem in. En kijk naar de glazen vaasjes en potjes. Het ziet er breekbaar uit.‘Wat ben je aan het doen?’ vraag ik zonder al teveel lucht te verplaatsen.‘Ik maak een selectie voor een reizende tentoonstelling in Japan. Nu het museum dicht is kunnen we onze collectie makkelijker uitlenen. In deze la ligt tijdelijk een deel van onze gouden kransen. Bij ieder zuchtje wind zie je ze al bewegen. Zo dun zijn ze.’

‘Wat zijn het precies?’‘Het zijn gouden grafdiademen. Ze komen uit de graftom-bes uit de Griekse en Hellenistische tijd. De welgestelden werden opgebaard en hadden deze in hun haar. Het glin-sterde mooi. Ik vind ze prachtig en houd van sieraden.’

‘Waarom zo dun?’‘Het is bladgoud. Vergelijk het met aluminium folie. Ze konden er met hun vingers patronen in strijken. Ik zie hier bijvoorbeeld meerdere keren hetzelfde vrouwengezicht. Waarschijnlijk hadden ze daar een stempel van.’

‘Waarop let je bij je keuze?’‘Een Japanse delegatie is hier pas komen kijken. Ze hebben een aanvraag ingediend voor deze diademen. Ik selecteer er drie op schoonheid en op een goede conditie. Ze zijn kwetsbaar om te verplaatsen. Maar ik beslis niet alleen. Mijn selectie gaat naar onze restaurator, conservator en naar de collectiebeheerder. Iedereen beoordeelt vanuit zijn specia-lisme of het object op reis kan.’

‘Kan het mis gaan?’‘Japan is aardbevingsgevoelig. Dan is het belangrijk hoe het Japanse museum zich daar op voorbereidt. Ze hebben bij-voorbeeld een vernuftig systeem van visdraad met knoopjes waarmee ze objecten fraai vastzetten.’

‘Je moet dus geen verkeerde beweging maken bij dit werk,’ zeg ik.‘Bij het uitzoeken van kwetsbare objecten ben ik me heel bewust van mezelf. Ik moet goed opletten waar ik mijn ledematen neerzet en dat ik mijn ellenboog goed omhoog houd. Normaal draag ik graag een sjaaltje. Vanmorgen heb ik hem speciaal voor deze selectieklus thuis gelaten. En ik mag vooral niet lachen en niet niezen.’

door rob overmeerniet lachen en niet niezen

62

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

63

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

2

CollectiefunctieDe collectiefunctie kent drie hoofddoelen: •Kwaliteitvanhetinternebeheervandecollectie•Collectiewaardeenobjectkennis•Objectzichtbaarheid,inhetverlengdedaarvanimpact

en reputatie van de collectie

64

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

65

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

2.1 Kwaliteit van het interne beheer

De belangrijkste doelstellingen zijn dat de vaste opstelling fysiek goed onderhouden blijft, het klimaat op de zalen en in de depots stabiel is en de veiligheidsmaatregelen gecertificeerd zijn. Er zijn geen afwijkingen geconstateerd in het klimaat. Onderhoud aan de vaste opstelling vond met regelmaat plaats. De beveiliging is up-to-date.

Vernieuwing vaste opstelling Klassieke Wereld

De huidige inrichting en vormgeving van de Griekse afdeling was onderdeel van een verbouwing in het jaar 2000, waarbij alle afdelingen (met uitzondering van de Nederlandse archeologie) waren betrokken. Door gebrek aan middelen moest de Griekse afdeling het indertijd stellen met het oude interieur: marmoleum vloeren in diverse uitvoeringen, betimmering uit de jaren zeventig en een gedateerd systeemplafond. Nieuwe vitrines en een pregnante mediterrane kleurstelling konden deze manco’s niet verhelpen. Het resultaat was eerder hybride dan echt nieuw. De aanblik van de opstelling deed de collectie zondermeer te kort. Lange tijd kon hier niets aan gewijzigd worden, omdat de herinrichting uit het jaar 2000 in vijftien jaar afgeschreven werd en het dus als ballast en erfenis meegedragen werd.

Die mogelijkheden waren er nu wel. Het RMO heeft de af-gelopen jaren, door steeds stijgende bezoekcijfers, een ruim bestemmingsfonds opgebouwd. Hieruit is de renovatie van de afdeling gefinancierd, waarbij de kosten van € 1.150.000 ten laste van het exploitatieresultaat gaan en niet worden geactiveerd. De afdeling is in december opgeleverd. In 2014 is, na een pitch, de opdracht voor de vormgeving voor de Grieken verstrekt aan architectenbureau JOWA. De Romein-se en Etruskische afdeling is vernieuwd door het duo Guus Boudestein en Koen Vorst. Zie pagina 56 en verder voor een inhoudelijke toelichting op het concept van deze afdeling.

De collectie Gesneden Stenen is toegankelijk

In 2013 moest het Geldmuseum in Utrecht de deuren sluiten. De munten, biljetten en penningen werden ondergebracht bij De Nederlandsche Bank en de collectie Gesneden Stenen uit het voormalige Koninklijk Penning-kabinet is overgedragen aan het Rijksmuseum van Oud-heden. Met deze overdracht kwamen delen van historische verzamelingen en opgravingscomplexen weer samen. Oudheden, documentatie en gesneden stenen werden herenigd, zoals de gesneden stenen verzameld door kolonel J.E. Humbert in Italië (de verzameling Corazzi is weer com-pleet) en Noord-Afrika, van kolonel B.E.A. Rottiers, consul R.J. van Lennep en het legaat Reuvens. De overdracht van de

gemmen en cameeën aan het RMO was een eerste aanzet tot hereniging. Toekomstige wetenschappelijke uitwerking en verdere documentatie zal meer dan de som der delen opleveren.

Projectsubsidie

De verzameling bestaat uit antieke gemmen en cameeën, rol-, stempel- en kleizegels, gemmen en cameeën uit de vijftiende tot twintigste eeuw met daarnaast sets van gips-afdrukken en objecten bezet met gemmen en cameeën uit de zeventiende tot negentiende eeuw. Voor het integreren van deze deelcollectie is een eenmalige subsidie door OCW verstrekt, waarmee de volgende doelen moeten worden behaald: • Het verantwoord opbergen/beheren (2014). • Het goed beschrijven, inclusief fotografie (2014). • Het via de website en de database TMS toegankelijk

maken (2015). • Het vormgeven van een tentoonstelling (2015).• Het organiseren van een wetenschappelijk congres en

bijbehorende publicatie (2016).

Beheer en registratie

De collectie is integraal opgeslagen in het depot van het RMO. Tijdens de registratie van de stenen bleken de over-gedragen bestanden hiaten te vertonen. Met behulp van kaartenbakken, catalogi en oude inventarisboeken is de registratie aangevuld en waar nodig gecorrigeerd. Door middel van systematische controle en een analyse van oude KPK-jaarverslagen was het mogelijk enkele vermissingen terug te vinden. Zo werden twee objecten getraceerd in een langdurig, inmiddels contractueel vernieuwd, bruikleen aan het Allard Pierson Museum (sinds 1976). Desondanks zijn er nog 43 vermissingen: acht antieke intaglio’s, één camee, drie rolzegels, acht achttiende-eeuwse stenen door steensnijder J.C. Dorsch en 23 cabochons zonder voorstelling, van diverse steensoorten uit de dactyliotheek Amusement Lithologique. Na de registratie in 2014 is het gegevensbestand, inclusief foto’s van stenen en afdrukken, in de database TMS geïm-porteerd en op de RMO-website toegankelijk gemaakt. Met de aanstelling van twee assistent-conservatoren werd regelmatig aanvullende informatie in TMS toegevoegd.

Fotografie

In juni werd de fotografie afgerond. In totaal zijn er 25.000 foto’s gemaakt (meerdere foto’s per object). De foto’s zijn, naast opname in de database, gebruikt voor de tentoonstel-ling en het begeleidende publieksboek.

t 26/03 DiesLatinus•De vierde editie van de Dies Latinus: een middag over het Latijn in het Latijn. Het programma bevatte lezingen en workshops van internationale sprekers die het Latijn actief leren en gebruiken. In samenwerking met Athenaeum Illustre, Vivarium Novum en Addisco Onderwijs s

Tentoonstelling Pracht & Precisie

Er werden twee deeltijd assistent-conservatoren aangesteld met als taak het inhoudelijk en conceptueel vormgeven van de tentoonstelling over de gesneden stenen. Deze tentoon-stelling Pracht & Precisie is tot eind 2017 te zien. Het hoofd-doel was de bezoeker kennis te laten maken met de schoon-heid, diversiteit en veelheid van de collectie, naast het inzicht geven in steensnijtechnieken, materialen en functies van de verschillende typen stenen van de Oudheid tot het heden. Voor deze tentoonstelling is een representatieve selectie samengesteld waarbij de rode draad gevormd wordt door de ‘mensen achter de gesneden stenen’. In de tentoonstelling maakt de bezoeker kennis met de graveur, de eigenaar en de ‘hergebruiker’.

Voor Pracht & Precisie is samengewerkt met steengraveur Erwin Pauly (Idar-Oberstein). Hij leende onder andere een topstuk uit zijn persoonlijke collectie. Kunstenaar en foto-graaf Stephen Sack (Brussel) maakte als onderdeel van de tentoonstelling, een serie van zestien foto’s van gesneden stenen uit de collectie. Hierbij speelden speciale belichtings- en fotogrammetrietechnieken een belangrijke rol.

De begeleidende publicatie bij de tentoonstelling volgt globaal de lijn van de expositie en gaat dieper op een aantal thema’s in. Daarnaast zijn voorwerpen opgenomen die niet in de tentoonstelling te zien zijn.

Congres en publicatie

Het laatste onderdeel van het project Gesneden Stenen is het organiseren van een congres (november 2016) en een wetenschappelijke publicatie over de collectie. Bij het congres zullen internationale experts, waarvan enkelen eerder met de collectie gewerkt werden, spreken over de verzamelaars achter de collecties van Gesneden Stenen.

t 26/03 NoxGraeca•Het Oudgrieks wordt gedoceerd als dode taal, maar kan nog steeds gesproken worden. De Nox Graeca was een unieke gelegenheid om kennis te maken met het actief gebruiken van het Oudgrieks. Aan de hand van zijn nieuwe lesboek Alexandros, to hellenikon paidion, gaf auteur Mario Díaz een introductie in het oud-Grieks op de actieve leermethode. In samenwerking met Athenaeum Illustre en Addisco Onderwijs s

66

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

67

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: Steentijddag

De vijfentwintigste steentijddag

Op 7 februari vond voor tweehonderd liefhebbers de vijfentwintigste steentijddag plaats, die sinds 1993 wordt georganiseerd.

De dag begon met drie lezingen over het Paleolithicum. Patrick Bringmans opende de dag met een bijdrage over de verschillende onderzoeken in de Belgische en Nederlandse leemgroeves rondom Maastricht. Een toevoeging daarop vormde het door Yannick Raczynski-Henk gepresenteerde onderzoek naar Amstenrade-Allée, het eerste grootschalige onderzoek naar middenpaleolitische bewoningssporen. Beide verhalen toonden de bijzondere positie en informa-tiewaarde van de Limburgse lössvindplaatsen aan. De lezing van Marcel Niekus vormde een noordelijke pendant, over de rijkdom van een middenpaleolithische (100.000-50.000 BP) vindplaats in Drenthe, met vele vuistbijlen. Naar verwachting zullen deze vindplaatseen een impuls vormen voor het onderzoek op het Fries-Drents keileemplateau. De lezing van Dion Stoop was een laatste ( jong)paleolithische bijdrage. Hij heranalyseerde de gegevens van de vindplaats Heythuysen-de Fransman.

Blikken terug

De middag bestond uit een terugblik op 25 jaar steen-tijdarcheologie. De overgang naar Malta-archeologie en het verstoordersprincipe in combinatie met de commerciële markt vormde een rode draad door de laatste drie lezingen. Marijn van Gils belichtte het onderzoek in België en riep op tot meer samenwerking en uitwisseling tussen Nederland en België. Nico Arts stond stil bij 25 jaar onderzoek voor de paleolithische en mesolithische archeologie en berichtte over de onderwerpen van de 25 steentijddagen. Leendert Louwe Kooijmans volgde daarop met een terugblik op de mesoli-

thische en neolithische ontwikkelingen. Bij beide verhalen kwam duidelijk naar voren dat er belangrijke stappen zijn gezet en dat er een aantal schoolvoorbeeld-projecten zijn geweest binnen de steentijdarcheologie. Tevens bleek dat de steentijd vaak onvoldoende aandacht krijgt in de AMZ-cyclus en dat de kwaliteit van de rapporten soms te wensen overlaat en te weinig in synthetiserend, internationaal onderzoek wordt meegenomen. Een terechte kritische noot en een uitdaging voor de komende 25 jaar.

Sprekers:

• Patrick Bringmans, Jean-Pierre de Warrimont en Eric Meijs (KU Leuven): Op zoek naar de Neanderthaler in de Limburgse löss: 35 jaar Pleistocene Archeologie in historisch perspectief.

• Yannick Raczinsky-Henk, Rob Paulussen, Roy Machiels en B. Weekers-Hendrikx: Amstenrade-Allée: Hoeveel spelden zitten er in een hooiberg? Met rupsbanden op zoek naar het Midden-Paleolithicum van Zuid-Limburg.

• Marcel Niekus: Een middenpaleolithische vindplaats op het Drentse-Friese keileemplateau: resultaten van een proefputtenonderzoek.

• Luc Amkreutz (RMO): (Naar) een nieuw steentijddag-boek.• Leo Verhart: Neujahrsgruss aus Mexico.• Dion Stoop: Uit de oude doos: Heythuysen-de Fransman Ia.• Marc de Bie, Bart Vanmontfort en Marijn van Gils:

Terugblik op een kwart eeuw steentijdonderzoek in Vlaanderen.

• Nico Arts: De archeologie van jagers en verzamelaars in Nederland: de pioniers, 25 steentijddagen en de toekomst.

• Leendert P. Louwe Kooijmans: Woelige jaren: Meso- en Neolithicum 1990-2005.

66

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

t

2.2 Collectiewaarde en objectkennis

Het RMO kan zich beroepen op een rijke traditie van weten-schappelijk onderzoek. Uitgangspunt is dat dit onderzoek collectiegerelateerd is. Bij het begrip collectiewaarde speelt het verbeteren van de documentatie een belangrijke rol. Vaak initieert het museum onderzoek op dit terrein, omdat er een reden voor is, bijvoorbeeld een expositie of een catalogus. Hiervoor worden regelmatig stagiaires ingezet. Daarnaast wordt promotieonderzoek gedaan en wordt regelmatig externe expertise gevraagd.

Nederland Middeleeuwen

Alle gepubliceerde en archivarische gegevens van de negentiende-eeuwse conservator Janssen over zijn opgravingen van Dorestad (het huidige Wijk bij Duurstede) werden verwerkt in de opgravingskaarten (met Menne Kosian, RCE), als deel van een re-assessment van alle eeuwse vondsten. In hetzelfde kader werden in het British Museum de Dorestad-vondsten bekeken die het RMO in de negentiende eeuw aan hen schonk. Als voorbereiding op een LAMO-procedure werd een pilot uitgewerkt voor de mogelijke herplaatsing en/of afstoting van een grote groep metaalvondsten van Dorestad. Er werd een inventarisatie gemaakt van middeleeuwse wapens in de collectie, waarvan de databasegegevens werden aangepast naar aanleiding van literatuur- en archiefonderzoek. Datzelfde geldt voor aan-winsten zoals een Merovingische ruiterfibula, een Karolingi-sche vleugellans, een Vikingzwaard (met inscriptie ‘Ulfberth’) en de vondsten van het grafveld Bergeijk-Fazantlaan, die officieel aan het museum werden overgedragen.

Egypte

Bij de Egyptische afdeling werkten vijf vrijwilligers aan de schenking van de heer Demarée (546 objecten), het scannen van de dia-collectie van de opgravingen, de collectie van ruim 2.500 scarabeeën en aan de documentatie van de opstelling van het oude Egypte. Maarten Raven verzorgde de drukproeven voor de PALMA-publicatie van Mariëlle Bulsink over de Egyptische goudcollectie en inventariseerde archiefbestanden (scripties Egypte, privé-archieven Jordans en Reinink en veldtekeningen Sakkara). Lara Weiss werkte aan het opschonen van termen in de database en begeleidde papierrestaurator Femke Prinsen en steenrestaurator Ilja Streit en zijn Duitse team. Er werden twee mummiescans gemaakt in het Amsterdam Medisch Centrum ten behoeve van de herinrichting. Beide conservatoren inventariseerden de aangekochte collectie Jelgersma met daarin een sculptuur van farao Amenhotep III.

Oude Nabije Oosten

Conservator Lucas Petit deed, in het kader van het 200-jarige bestaan in 2018, onderzoek naar de ontstaansgeschiedenis van de collectie van het Nabije Oosten, met accent op de glascollectie en de opgegraven Shechem-collectie. Samen met conservator Ruurd Halbertsma (Klassieke Wereld) richtte hij de overgang van de afdeling Nabije Oosten naar de afde-ling Romeinen opnieuw in.

Nederland Prehistorie

Naast diverse vragen voor studie naar RMO-vondsten, bruikleen- en expertiseverzoeken, werden diverse objecten en verzamelingen aan de collectie toegevoegd. Deze staan beschreven bij de aanwinsten.

Collectiewerkzaamheden betroffen onderzoek naar de bandkeramische vindplaats Sittard, in samenwerking met de Universiteit Leiden (dr. Piet van de Velde) en Archol (drs. Ivo van Wijk). De vondsten en de documentatie van deze vind-plaats zijn opnieuw bekeken. Dat leverde infromatie voor de database op. Een tweede project dat, in samenwerking met de Leidse Faculteit Archeologie, is opgezet betreft de col-lectie Smits, die in 2014 is aangekocht. Samen met Richard Jansen is een projectgroep van studenten gestart die binnen drie jaar de collectie zal documenteren en geïnventariseerd aan het RMO zal overdragen. Eveneens in samenwerking met de Faculteit, en in relatie tot de zwaardententoonstel-ling Vlijmscherp Verleden, is er door Valerio Gentile (Labo-ratory for Artefact Studies, Leiden University) gekeken naar gebruikssporen op de zwaarden. Op deze wijze wordt meer inzicht in de biografie van deze objecten verkregen.

Collectieplan

Het collectieplan is operationeel. Een separate onderzoeks-nota is vastgesteld met daarin de onderzoeksplanning voor de periode 2016/2020. Voorheen werden collectiebeleid en onderzoek in één beleidsnota besproken. De wetenschappe-lijke projecten zijn verdeeld in drie hoofdthema’s waarbij de output van ieder project is gedefinieerd:

t 26/03 StudiemiddagenHomerusprijs•Het Nederlands Klassiek Verbond organiseerde een middag met filmfragmenten en lezingen van Mieke Koenen (Klassieke dichters in het werk van Ida Gerhardt) en Michel Didier (De roman Salammbô). Aansluitend was er de jaarlijkse uitreiking van de NKV-Homerusprijs s

68

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

69

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Onderzoeksplanning

Verbindend Projecten Output Projectenoverkoepelend thema

I. Geschiedenis RMO 1. Dorestad ontdekt Analyse negentiende-eeuwse RMO-collectie en bestudering& Receptie Oudheid Dorestad vondsten elders leiden tot diverse publicaties.Output thema: 2018 Publicatie 2. The Canino Publicatie resultaten Griekse vazenrestauratie (PALMA),jubileumboek en connections symposiumbundel en twee peer-reviewed artikelen.tentoonstelling. Gerestaureerde vazen zijn opgenomen in vaste opstelling.

3.Humbertiana & Aanvullen database. Borgiana Borgia en (nieuwe) Humbert biografie (PALMA). Symposium. Tentoonstelling in Musée du Bardo.

4. Het nieuwerijks Jaarlijkse opgraving. grafveld van Saqqara Twee publicaties over reeds opgegraven delen van het grafveld (PALMA). Onderdeel tentoonstelling Horemheb.

5. Gesneden Stenen Symposium en symposiumbundel (PALMA).

II. Collecties & Agency 6. Bandkeramiek en Analyse Sittard: Boek en twee artikelen.Output thema: beyond2016 EU aanvraag.2017 Symposium. 7. Noordzee en Technische analyse vondsten. 2018 Boek en definiëring Wetland archeologie. Publicatie oude opgravingsresultaten (wetlands).deelonderwerpen om Tentoonstelling Noordzee-archeologie.nader te bestuderen.2019 Twee artikelen. 8. Laatmiddeleeuwse Publicaties en tentoonstellingen, waaronder materiele cultuur Laatmiddeleeuwse Tuinen.

9. Mummiekisten Voortzetting samenwerking Vaticaanse musea. Symposium in Leiden en RMO-tentoonstelling in Rome.

10. Memorial culture Herinterpretatie grafveld. Aanvraag NWO externe financiering. in Saqqara

11. Recycling a valley Evaluatie opgraving (uitbreiden of verplaatsen). Publicatie PALMA-deel. Tentoonstelling Jordaanvallei.

III Materiaaltechnisch 2. The Canino Afronding restauratie Griekse vazen en integreren in database.onderzoek connectionsOutput thema: 2012/2019 Materiaal 6. Bandkeramiek en Zie boven.analyses en dateringen beyondcollectie. Diverse artikelen en 7. Noordzee en Zie boven.bijdrage aan thema I. Wetland archeologie. 9. Mummiekisten Publicatie van restauratie en onderzoeksgegevens (PALMA).

t 28/03 Muziek:KoninginnenvanEgypte•Sopranen Astrid Vrensen en Janine Pas namen luisteraars mee naar het Egypte van de operacomponisten. Wat men tegenwoordig Egyptomanie noemt, heette in de tijd van deze componisten het Oriëntalisme, waarin alles kon en waar de fantasie de vrije loop werd gelaten. Conservator Maarten Raven liet tussen de aria’s en duetten door de ware verhalen achter het beeld van Egypte in de opera zien, geïllustreerd met vele objecten uit de collectie s

Doel is dat de museumcollectie geregistreerd, gedigita-liseerd en ontsloten is. 90% van voorwerpen moet vindbaar zijn in 10 minuten.

Verfijning TMS

De resultaatafspraak (300 nieuwe records per jaar door aanwinsten en verfijning) is gehaald. Naast 592 records van aanwinsten werden retrospectief 253 objecten toegevoegd, door opsplitsen van reeksen en langdurige bruiklenen. De gegevens van twee omvangrijke privéverzamelingen, de collectie Demarée (ruim 500 Egyptische objecten) en de collectie Van Daalen (circa 600 Middeleeuwse opgravings-vondsten uit Bergeijk), moeten nog in TMS verwerkt worden. De grote stijging van het aantal records (4.376) kwam door de toevoeging van de verzameling gesneden stenen uit het voormalige Geldmuseum.

Er werden meer dan 22.000 digitale foto’s in de database opgenomen, waardoor onderdelen van de collectie beter zichtbaar zijn geworden. 1.700 kleinbeeld-dia’s van objecten uit de Egyptecollectie werden gescand door een vrijwilliger en aan de betreffende objectrecords toegevoegd. Tevens zijn alle beschikbare affiches van de RMO-tentoonstellingen (1926/2014) gedigitaliseerd en aan 136 records in de ten-

toonstellingsmodule van TMS toegevoegd. In het verlengde van de collectie gesneden stenen werden circa 1.800 Egyptische scarabeeën en 1.550 stempelzegels uit het Nabije Oosten uit de RMO-collectie gefotografeerd en toegevoegd aan de records in TMS.

Veel werkzaamheden waren gerelateerd aan standplaatswij-zigingen in verband met de vernieuwde opstelling Klassieke Wereld. Het aanmaken van werksets en standplaatsstructuur ging vooraf aan het bijhouden van duizenden objectver-plaatsingen.

Objectrestauratie en conservering

Het doel is dat de collectie bruikbaar is voor museale doel-einden. Vanwege de beperkte bezetting (1,5 FTE op 183.000 records in de database) én het arbeidsintensieve karakter van de werkzaamheden is de doelstelling van twaalf restauraties en conserveringen per jaar bewust bescheiden. Het doel is gehaald.

De belangrijkste werkzaamheden betroffen de restauratie van de zogenaamde Caninovazen. Deze vazen waren in 2001 op conditie gecontroleerd. Daarbij zijn ze voorzien van een code, die hun conditie aangeeft: A (in goede conditie), B

Digitale registratiegraad

2012 2013 2014 2015Basisregistratie 100% 100% 100% 100%Objectrecords TMS 177.355 178.313 177.967 183.119Objectrecords met foto’s in TMS 44.725 45.260 49.978 59.261Foto’s in TMS 76.186 78.783 89.846 113.143Via website 44.123 44.731 49.367 58.116Vindbaar in 10 minuten 92% 92% 92% 92% Onderverdeling objecten

Egypte 23.897 24.025 24.063 24.650Nabije Oosten 18.283 18.295 18.328 18.291Klassieke Wereld 13.598 13.621 14.190 14.264Oud Europa 7.514 7.562 7.581 7.580Nederland prehistorie 8.233 8.290 8.317 8.377Nederland Romeinen 16.843 17.399 16.848 16.866Nederland Middeleeuwen 12.856 13.030 12.222 12.325 75.247 75.151 75.426 75.349

Opgravingsmateriaal - prehistorisch ca.13.000 ca.13.000 ca.13.000 ca.13.000 - Romeins ca.27.000 ca.27.000 ca.27.000 ca.27.000 - middeleeuws ca.35.000 ca.35.000 ca.35.000 ca.35.000

Replica’s 494 498 502 512Receptie van de Oudheid 388 440 488 527Gesneden stenen n.v.t. n.v.t. n.v.t. 4.376

t 29/03 CultureletalkshowPodiumPitch•In de vierde editie waren te gast: Nico Dijkshoorn (over zijn voorstelling Vuig), Pepijn Smit (over het theaterproject Noorderlingen), Danny Molenaar (theatermaker) en Judith Bloedjes (keramiek kunstenaar) s

70

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

71

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

(redelijk), C (matig) en D (slecht). Een deel is naar aanleiding van deze controle gerestaureerd. Op basis van de toenmalige A t/m D indeling, is in 2014 een selectie gemaakt van het nog te restaureren materiaal. Hierbij werden de volgende uitgangspunten gehanteerd:• Reflectie op het verleden, blik op de toekomst: welke res-

tauratiematerialen en -technieken zijn toegepast? Passen keuzes uit het verleden nog volgens moderne maatsta-ven? Overleg met collega’s draagt bij aan de besluitvor-ming op dit gebied.

• Restauratie-ethiek: hoe ver gaat de behandeling? Wil men volledig restaureren of zijn aanpassingen aan oude ingrepen voldoende? Vragen die met ethiek samenhan-gen worden intern en extern besproken, voordat daad-werkelijke restauratie plaatsvindt.

• Er wordt gekeken naar negentiende-eeuwse restauraties en overschilderingen: moet men dat verwijderen (want het is niet authentiek) of behouden (want het is onder-deel van de geschiedenis)?

• Documentatie: het streven is om de restauratierapporten te koppelen aan de database TMS.

Aanwinsten

2012 2013 2014 2015Objecten 148 79 59 1.306Opgravings- 313 0 85 0materiaal dozen dozen Totaal aantal aanwinsten: 1.306 objecten. Voor een volledig overzicht van de aanwinst zie Bijlage VII.

Aanwinsten Nederland Prehistorie

Een belangrijke aankoop betrof een zogenaamd Gündlin-gen zwaard dat in 1999, 2001 en 2015 in delen in Montfort op dezelfde plek werd teruggevonden. Het laatst gevonden deel van de greep bleek perfect te passen op het inmid-dels gerestaureerde zwaard. Het zwaard is een tweelingstuk van eenzelfde type dat al anderhalve eeuw in de collectie aanwezig is, afkomstig uit de collectie Guillon. Beide stuk-ken en een ouder bronzen zwaard uit de collectie van Van de Noorda duiden op de belangrijke rol als offerplaats die dit laaggelegen, natte gebied bij Montfort lange tijd had.

t 07/04 LeidsePapyrologie-lezing:Soldatenbrieven•De Leidse Papyrologie-lezing van de Papyrologie+ groep van de Universiteit Leiden werd gegeven door Arthur Verhoogt (Universiteit van Michigan). Zijn lezing ging over soldatenbrieven op papyrus van Egyptische jongens in het Romeinse leger s

uitgelicht: Restauratie-enonderzoekstraject:De Caninoconnectie De herinrichting van de afdeling Klassieke Wereld maakte het mogelijk een belangrijke deelcollectie integraal op con-ditie te controleren, bestuderen, conserveren en restaureren. Het betreft hier de verzameling Canino, aangekocht van Lucien Bonaparte, een jongere broer van Napoleon.

DeCaninoverzameling

In 1839 kocht koning Willem I in Rotterdam 96 Griekse vazen van Lucien Bonaparte, Prins van Canino (1775/1840). Hij plaatste deze in het Rijksmuseum van Oudheden, dat hiermee in het bezit kwam van een verzameling Attisch aardewerk uit de bloeitijd van de klassieke periode (zesde/vijfde eeuw voor Chr.). De eerste vazen waren in 1829 gevonden op het landgoed Cavalupo in de omgeving van de oude Etruskische stad Vulci. Deze vondst was het startpunt voor opgravingen van de Etruskische necropool. Enkele jaren later bestond de collectie Canino uit meer dan 2000 vazen van uitzonderlijke kwaliteit. Aanvankelijk onderhan-delde Bonaparte met het Vaticaan over verkoop van zijn verzameling. Deze gesprekken leidden niet tot het gewenste resultaat. Hierop verhuisde de verzameling naar Musignano, in Noord-Italië. Van hieruit werden belangstellende partijen benaderd. Het resultaat was de verspreiding over Europa van deze, in oorsprong samenhangende verzameling. De belangrijkste onderdelen van de Canino-collectie zijn te vinden in Londen, Parijs, Berlijn, München, St. Petersburg, Leiden en Den Haag (Meermanno).

Wetenschappelijk symposium

De verzameling is een sterk negentiende-eeuws voorbeeld van de overgangsperiode tussen het ongebreidelde anti-quarisch verzamelen en de opkomst van nationale wetten, die het cultureel erfgoed beschermden. Om deze periode beter in kaart te brengen werd een internationaal sym-posium, the Canino Connections, georganiseerd, gewijd aan Lucien Bonaparte en zijn collectie. Het doel van deze conferentie was het reconstrueren van de opgravingspraktijk, het restauratieproces en de Europese verspreiding van de Caninovazen. Gedurende twee dagen werden lezingen en discussies gevoerd tussen museummedewerkers uit Neder-land, Denemarken, Rusland, Oostenrijk, Frankrijk en Italië. De bijdragen worden in 2016 gebundeld en uitgegeven in de PALMA reeks.

Sprekers:

• Joost Rosendaal (Radboud Universiteit Nijmegen): From Brutus Bonaparte to a papal prince. Lucien, the recalcitrant brother of Napoleon.

• Alessandra Costantini (Istituto di Studi del Mediterraneo Antico, CNR Roma): Lucien Bonaparte, a “prince archaeologist” among scholars, collectors and art dealers in the Romantic era.

• Anne Viola Siebert (Museum August Kestner, Hannover): Staying at Musignano. August Kestner and the excavations of the Principe di Canino.

• Anna Petrakova (Hermitage Museum St. Petersburg): Canino vases in the Hermitage museum: history of purchasing.

Jos van Heel (voormalig Museum Meermanno-Westreenianum, Den Haag): Baron van Westreenen and the Canino collection.

Ruurd Halbertsma (RMO): From Mount Vesuvius to Rotterdam: the Leiden quest for Greek vases.

• key note lecture by Pieter ter Keurs (RMO): Collecting: The urge to have or the urge to profit?

• Vinnie Nørskov (Museum of Ancient Art and Archaeology, Aarhus University): The Canino auctions – the unidentified vases.

• Friederike Bubenheimer-Erhart (University of Vienna): The appreciation of black- and red-figured vases and other pottery wares according to the Canino documents.

• Marie-Amélie Bernard (Université Paris I Panthéon-Sorbonne/École du Louvre, Paris): Sans ajouter une seule ligne de dessin – The restoration of the Canino vases: principles and actors.

• Marianna Düring/Renske Dooijes (RMO): Historical restorations on the Canino collection.

• Anastasia Bukina (Hermitage Museum, St. Petersburg): Restorations on the Canino vases of the Hermitage Museum.

71

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

72

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

73

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Verdere schenkingen betroffen een aanvulling op de Noord-zee-collectie. Ze omvatten de punt van een zwaard of speer, afkomstig uit het Kanaal nabij Dover, een gepolijste benen priem uit het mesolithicum, gevonden bij de Scheveningse pier en een stuk bovenkaak (maxilla) van een mens van vermoedelijk mesolithische ouderdom, door de heer Dick Mol opgevist uit de zuidelijke Noordzee. In samenwerking met het bedrijf BOOR, de RCE en de universiteit Gronin-gen is een database opgezet om Noordzee-archeologie te registreren. Verzamelaars worden actief benaderd en bij het museum betrokken

Aankoop Nederland prehistorie: De muntschat van Thorn In juni kocht het RMO een verzameling Keltische munten, die door een handelaar (Germania Inferior Numismatics uit Delft) op eBay te koop werden aangeboden. Een oplettende amateur-archeoloog lichtte de Rijksdienst voor het Cultu-reel Erfgoed (RCE) in en waarschuwde dat een belangrijke schatvondst voor Nederland verloren dreigde te gaan. Een vervolgonderzoek door de Erfgoedinspectie maakte duidelijk dat de verkoop wel legaal was. De munten waren al eerder in het museum van Thorn gepresenteerd en daarna door de vinder aan een veilinghuis verkocht, waar de handelaar ze van betrok. Het RMO heeft de handelaar verzocht de munten tijdelijk van eBay te verwijderen zodat er tijd was om onderzoek naar de herkomst te verrichten, alvorens tot aankoop over te gaan. Ook is er overleg gepleegd met het Limburgs Museum, waarna de muntschat is aangekocht.

Het merendeel van de 24 munten is gevonden op één akker in de buurt van Thorn in het najaar van 2007 door amateur-archeoloog Peter Peeters. Ze maken waarschijnlijk deel uit van één verploegde schatvondst. In het oog springen drie gouden staters, afkomstig van de stam der Ambiani, uit het gebied rondom Amiens in de vallei van de Somme. Daarnaast zijn er twee zeldzame zogenaamde kwartstaters gevonden. Verder bestaat de vondst uit een drietal zoge-naamde ‘regenboogschoteltjes’ waarvan er twee van zilver zijn en 16 bronzen Avaucia munten, waaronder mogelijk een Frans exemplaar. De munten van de Ambiani zijn over grote delen van het stamgebied van de Belgae verspreid geraakt. Ze dateren uit de eerste eeuw voor Christus en passen goed in de periode van de opstanden tegen Caesar. Stammen als de Ambiani en de Eburonen namen daaraan deel en werden vervolgens door strafexpedities belaagd. Tijdens die perio-den werden muntschatten begraven. Bekend zijn de recente muntschatten van Echt en Maastricht-Amby. Afgezien van enkele losse munten ontbrak een Keltische muntschat, waar-van we hier vrijwel zeker mogen spreken, in de rijkscollectie. De muntschat van Thorn vormt een waardevolle aanvulling op het nationale verhaal van de Prehistorie en de overgang naar de Romeinse Tijd.

Aanwinst Egypte: Een kop uit de tijd van farao Amenhotep III

Een 13 cm hoog kopje van rood kwartsiet werd in het voorjaar van 2015 verworven. Op het voorhoofd zit een moedwillige beschadiging, vermoedelijk veroorzaakt door het wegbreken van de gebruikelijke cobrakop. De aman-delvormige ogen hebben een schminkstreep langs de bovenrand, die naar de slaap is doorgetrokken. Net als de wenkbrauwen zijn deze in reliëf aangebracht. De onder-rand van de ogen is daarentegen naturalistisch. De neus is tamelijk breed, de mond heeft naar voren gestoken lippen waar omheen een opstaand randje loopt. Al met al zijn dit de kenmerkende gelaatstrekken van koning Amenhotep III (1391/1353 voor Chr.), de vader van de beroemde Achna-ton. De haardracht met strengenpruik wijst er echter op dat de kop niet de koning zelf voorstelt, maar een god met de gelaatstrekken van de vorst. Het is bekend dat Amenhotep III honderden godenbeelden liet vervaardigen voor allerlei tem-pels in het land. Het gebruik van rood kwartsiet was populair in deze periode, vermoedelijk omdat dit werd geassocieerd met de kleur van de opkomende zon. De zonnecultus was sterk in opkomst in deze tijd, en zou onder de regerings-periode van Achnaton de enig toegestane eredienst worden.

Het kopje is afkomstig uit de voormalige collectie van de psychiater H.C. Jelgersma (1897/1982). Jelgersma bestudeerde in zijn vrije tijd de Egyptologie, was actief in de Vereniging Ex Oriente Lux en publiceerde een dozijn artikelen op dit gebied. Zijn bescheiden collectie Egyptische oudheden was deels verworven door aankoop uit de verza-meling van de Duitse Baron F.W. von Bissing. In de jaren 1922/1926 was Von Bissing hoogleraar in de cultuurgeschie-denis van Egypte en het Nabije Oosten aan de Rijksuniver-siteit Utrecht. Zijn verzameling had hij ondergebracht in het privémuseum van de bankier en verzamelaar C.W. Lunsingh Scheurleer aan de Carnegielaan in Den Haag. Toen Von Bissing terugkeerde naar Duitsland, verkocht hij delen van zijn collectie aan Scheurleer en aan andere partijen zoals het RMO, dat in de jaren 1934/1940 zo’n negenhonderd voor-werpen kocht. De voorwerpen van Jelgersma zijn een leuke aanvulling hierop omdat ooit gesplitste verzamelingen nu weer bijeen zijn. Naast de aankoop van het kopje kreeg het RMO twee houten shabtis, een canoop van terracotta en een fragmentarisch stenen beeldje uit de Von Bissing collectie geschonken. Daarnaast zijn er twee stukjes cartonnage, twee amuletten en een stukje reliëf die Jelgersma elders had verworven. Deze aankoop werd mede mogelijk gemaakt door de BankGiro Loterij.

t 09/04 Lezing:DeontdekkingvanCarthago•Conservator Ruurd Halbertsma gaf een lezing over de ontdekking van het Punische Carthago door Jean-Emile Humbert, met muzikale begeleiding van Christina Schönbach (zang) en Éva Szalai (piano). Zij speelden liederen uit de tijd van Humbert s

t 10/04 BarokOperaspeeltDido&Aeneas•Henry Purcells beroemde opera Dido & Aeneas werd voor een uitverkochte zaal eenmalig opgevoerd door BarokOpera Amsterdam. Een unieke locatie voor een prachtige opera over de tragische liefde tussen de mythische koningin Dido en de Griekse held Aeneas. Met dank aan sponsor Labrys reizen s

74

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

75

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: Belangrijke aanwinst

De belangrijkste aanwinst bestond uit de schenking van de collectie Demarée. Ruim 500 Egyptische voorwerpen werden aan het RMO overgedragen, de grootste schenking van Egyptische materiaal sinds eind negentiende eeuw. Het museum is de heer en mevrouw Demarée daarvoor zeer erkentelijk.

Dr. Rob Demarée is na zijn studie Egyptologie aan de uni-versiteiten van Leiden, Kopenhagen, Oxford en Amsterdam kortstondig verbonden geweest aan het RMO in de positie van assistent-conservator van de Egyptische verzameling (1958-1962). Zijn professionele loopbaan lag in de uitgeverij. Hij is echter altijd actief geweest als Egyptoloog en is in dat vak gepromoveerd (1983). Zijn specialisme ligt in de bestu-dering van het antieke dorpje Deir el-Medineh, waar de ar-beiders gehuisvest waren die de faraonische koningsgraven in het nabijgelegen Dal der Koningen moesten aanleggen. Hij bestudeerde met name de schriftelijke documenten van deze site, waarover hij meerdere publicaties heeft verzorgd. Hij was één van de grondleggers van het Leidse project van de Deir el-Medineh Database. Demarée is een belangrijke vraagbaak op het gebied van de Oudegyptische taal en het schrift, en is uit dien hoofde diverse keren mee gegaan met het opgravingsteam dat jaarlijks afreist naar Egypte.

Tijdens veelvuldige bezoeken aan Egypte, met name in de jaren zestig, heeft hij een omvangrijke privécollectie op het gebied van de Oudegyptische kunst en archeologie bijeen gebracht. Deze bestaat onder meer uit fragmenten van beelden en reliëfs, shabti’s, amuletten, bronzen en houtwerk. Daarnaast is de filologie vertegenwoordigd door een aantal papyrusfragmenten en ostraca: het vakgebied waarop dr. Demarée bij uitstek actief is. Sinds 1991 heeft hij al indivi-duele stukken uit zijn collectie geschonken aan het RMO.

In 2015 heeft dr. Demarée formeel de rest van de verzame-ling aan het RMO geschonken. De circa 500 objecten zijn een grote aanvulling voor de Egyptische collecties in Neder-land. Daarmee is dr. Demarée de belangrijkste mecenas die het museum momenteel begunstigt, en is deze schenking vrij uniek in de eigen museumgeschiedenis. Er zijn wel eerder belangrijke privécollecties overgenomen, maar deze werden ofwel tegen kostprijs verworven (Insinger) of tegen marktwaarde betaald (Von Bissing).

Enkele objecten uit de collectie Demarée zullen direct een plaats krijgen in de nieuwe opstelling van de Egyptische verzameling. Daaronder zijn bijvoorbeeld een stuk van een deurpost met de naam van farao Thoetmosis IV en de zoge-naamde Leidse Venus (een prehistorisch vrouwenbeeldje).

74

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

2.3Objectzichtbaarheid,impactenreputatie

Ongeveer 4% van de collectie is permanent in de vaste op-stelling te zien. Het doel is dat dit percentage gelijk blijft en dat in tentoonstellingen deelcollecties uit het depot worden getoond. Dat gebeurde bij de tentoonstelling IJstijd en deels bij Carthago.

Daarbij een kanttekening: voor de hand liggende ‘block-busteronderwerpen’ liggen niet in de depots. Daarom is het museum afhankelijk van buitenlandse bruiklenen als middel om hogere bezoekersaantallen te genereren. Dat brengt een financieel risico met zich mee. De exposities over Petra en Carthago zijn daar treffende voorbeelden van. Hier schuilt een tegenstelling; het vergroten van de zicht-baarheid door meer uit het depot te laten zien leidt tot minder bezoekers. Exposities die voor het leeuwendeel uit buitenlandse bruiklenen bestaan leiden tot meer bezoekers.

Naast de zichtbaarheid binnen de museummuren is er de zichtbaarheid in het land, in analoge publicaties en in de digitale wereld. Deze vormen van zichtbaarheid worden hieronder toegelicht.

Onlinezichtbaarheid

Op de website worden uitsluitend records met één of meer-dere foto’s geplaatst. Gebruikers krijgen de belangrijkste gegevens te zien en kunnen de fotobestanden downloaden. Door registratieprojecten komen constant nieuwe records beschikbaar.

Doel 2012 2013 2014 201550.000 in 2016 44.123 44.731 49.367 59.261

De gegevens en foto’s zijn zichtbaar op Dimcon, Europeana en Het geheugen van Nederland. Met behulp van Collection Connection worden de betreffende indexen ieder weekend ververst.

Uitgaande bruiklenen

Musea in binnen- en buitenland grepen de tijdelijke sluiting aan om diverse topstukken in hun tentoonstellingen op te nemen. In totaal werd een recordaantal van 1.415 objecten uitgeleend, waaronder 750 Egyptische voorwerpen voor tentoonstellingen in Quebec en Bologna (zie reizende tentoonstellingen).

De Romeinse Peelhelm kon eerst bewonderd worden in Venlo en reisde daarna direct door naar het Louvre, waar het

in een rijtje met andere beroemde paradehelmen uit ver-schillende Europese landen te zien was in de tentoonstelling A Brief History of the Future. The Metropolitan Museum in New York gebruikte vier Egyptische objecten in de tentoon-stelling Ancient Egypt Transformed: The Middle Kingdom. Op de tentoonstelling The Queens of Egypt in Tokyo en Osaka werden twee kalkstenen beelden en een aantal kleine objecten getoond. The Golden Legend begon eveneens in Tokyo en zal in 2016 doorreizen naar Sendai en Nagoya. Hiervoor werden 48 gouden sieraden in bruikleen gegeven. Enkele Middeleeuwse objecten uit Dorestad werden uitgeleend aan het Archeologisch Instituut van Tsjechië, die een tentoonstelling over Karel de Grote organiseerde. Twee Klassieke grafstèles reisden naar Tongeren, waar het Gallo-Romeins Museum een grote tentoonstelling over gladiatoren programmeerde.

Overzichtvanallebruiklenen

Doel: 2012 2013 2014 2015

Kortlopende bruiklenen 26 21 37 29 Aantal objecten 300 984 596 1.285 1.415 Langdurige bruiklenen 62 66 65 64 Aantal objecten 1.700 1.731 1.739 1.867 1.499 Inkomende bruiklenen 40 39 80 16 Aantal objecten 250 286 361 1.407 181

t 14/04 Romeo-lezing:Verledenentoekomst•Wim Weijland (directeur) en Hans Schneider (voormalig directeur en egyptoloog) vertelden vanuit twee verschillende invalshoeken over het Rijksmuseum van Oudheden: de noodzakelijke verbouwing, alsmede de plannen voor het 200-jarig bestaan (Weijland) en het wonderlijke leven van museummedewerker Tiemen Hooiberg in de negentiende eeuw (Schneider) s

Sieraad in de tentoonstelling Golden Legend. Foto: Erik de Goedere

76

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

77

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Langdurige bruiklenen

Het aantal langdurige bruiklenen nam enigszins af. Ofschoon objecten aan de bestaande langdurige bruiklenen toegevoegd werden, hebben het Limburgs Museum en het Centre Céramique in Maastricht meer dan 300 objecten na jaren uit hun opstelling gehaald en aan Leiden geretourneerd.

Sinds 1989 had het Nederlands Museum voor Glas en Glas-techniek dertien objecten in langdurig bruikleen. Het waren vooral fragmentarische Romeinse glazen voorwerpen en voorbeelden van verschillende glastechnieken. Na omzwer-vingen (Diever, Hoogeveen, Schiedam, Lelystad) kwam dit museum in 2010 in Veenhuizen terecht. In dat jaar werd het bruikleen voor het laatst voor vijf jaar verlengd. In januari 2014 werd het museum gesloten en in november 2014 overleed de eigenaar en directeur, glaskunstenaar C. van Olst. Deze informatie bereikte het RMO pas medio 2015. In samenwerking met Actio Advocaten en Juristen werd een zoektocht langs diverse bedrijven, familie en kennissen uit-gevoerd. De betreffende objecten bleven helaas onvindbaar. De resterende inboedel van dit museum werd in november geveild.

Voor een overzicht van het bruikleenverkeer zie Bijlage I, II en III.

Tentoonstellingen in overige musea in Nederland

2012: Museum het Valkhof Nijmegen2013: Historisch Museum Ede, Thermenmuseum Heerlen,

Centre Céramique Maastricht2014: Museum Oud Lunteren, Het Domein Sittard2015: Limburgs Museum Venlo, Thermenmuseum Heerlen,

Allard Pierson Museum

Bij de RMO-tentoonstellingen op verschillende locaties in Nederland zijn collectiemobiliteit en zichtbaarheid de uit-gangspunten, in tegenstelling tot de buitenlandse exposities die een inkomstenbron vormen.

Uitgaande grote bruiklenen tijdens de sluiting

Onderstaande teksten zijn bewerkingen van de informatie op de websites van de betrokken musea.

t 16/04 Egeria-lezing:VanPerpetuatotAugustinus•Vincent Hunink (Radboud Universiteit Nijmegen) over Carthago als vroegchristelijke stad. Hij nam de bezoekers mee voor een kennismaking met Carthaagse auteurs als Perpetua, Tertullianus, Cyprianus, Augustinus en Apuleius. Egeria-lezingen worden georganiseerd door het RMO, het Leiden University Institute for History en het Leiden University Center for the Arts in Society s

Limburgs Museum: Top!stukken van het Rijkmuseum van Oudheden (05/06 – 03/02/2016)Het Limburgs Museum kreeg de kans een dertigtal archeo-logische topstukken uit de regio in bruikleen te krijgen. Deze topstukken zijn iconen in de Nederlandse archeologie, een fascinatie voor iedere archeoloog en liefhebber. De se-lectie van deze bruiklenen vond plaats aan de hand van vier criteria. Het eerste uitgangspunt was dat de bodemvondsten afkomstig waren uit Limburg of het aangrenzend gebied (het prehistorisch landschap is immers niet bepaald door de hedendaagse provinciale grenzen). Een tweede criterium was de datering: de objecten bestrijken de bewoningsgeschiede-nis van het Limburgse landschap tussen 250.000 voor Chr. en 1600 na Chr. De voorwerpen staan zo voor de geschiede-nis van het Limburgse landschap. Daarnaast was de kwalita-tieve uitvoering van ieder voorwerp een aandachtspunt; het voorwerp moest blijk geven van de verfijnde technieken en ambachten. Als vierde criterium gold de wetenschappelijke waarde van het object. Wat leert het ons over de historische context? Naast de betekenis voor archeologen als informa-tiebron over het verleden, staat de materiële cultuur voor an-dere waarden, inclusief symbolische en culturele. Een voor-beeld van deze toegevoegde waarde is het zich toe-eigenen van deze vondsten onder de noemer van Limburgse identi-teit – reacties opwekkend als ‘onze vondsten in het nationaal museum’ – of een lokale identiteit als ‘onze Peelhelm’. De voorwerpen werden geïntegreerd in de vaste presentatie Van Neanderthaler tot Stedeling, die in 2014 in het Lim-burgs Museum is geopend.

Fries Museum: Goud. Gevonden schatten (06/06 – 05/06/2016)De tentoonstelling nam de bezoeker mee naar de schatka-mers van het vroegmiddeleeuwse Friesland. Met fonkelende sieraden, glinsterende munten en ander blinkend goud, opgegraven uit de Friese terpen. De voorwerpen en hun ver-rassende details getuigen van de rijkdom, macht en status van de Friezen. Hoogtepunten waren de goudschat van Dronrijp, de fibula van Wijnaldum en de beroemde schat van Wieuwerd, die tijdelijk terug op Friese bodem kwam. De terpen hebben de Friese geschiedenis goed bewaard. Door archeologische vondsten weten we dat het tussen de Romeinse tijd en het jaar 1000 een van de rijkste gebieden van Nederland was. Achter elke gevonden hanger, munt of zwaardknop gaat een opmerkelijk verhaal schuil, dat het verhaal vertelt over rijkdom en aanzien. Wie goud bezat, had macht. Belangrijke krijgers imponeerden hun tegenstanders met versieringen op zwaarden en koningen droegen de mooiste ringen.De goudschat van Wieuwerd, normaal te zien in het Rijks-museum van Oudheden, kwam voor de goudtentoonstel-ling naar het Fries Museum. Deze grootste goudschat van Noord-Nederland was weer een tijdje terug op Friese bodem. De schat omvat 220 gram goud en bestaat uit 39 gouden stukken, waaronder drie ringen, verschillende han-gers en een voetplaat van een fibula.

t 17/04 LadiesNight•De jaarlijkse Ladies Night stond dit jaar in het teken van Carthago. Het werd een gezellige, bijzondere avond met speedrondleidingen, lezingen, een Romeinse modeshow, een Tunesische wijnproeverij, mini-opera’s, workshops en een Tunesische markt s

78

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

79

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

t 25/04 Dummiedemummiedag•Schrijfster Tosca Menten verzorgde een optreden en signeerde haar Dummie de mummie-boeken. Verder konden kinderen een mummiemasker of een poster met hiërogliefenschrift maken s

Museum Volkenkunde: Grrr… Machtige dieren wereldwijd (25/06 – 03/01/2016)In Grrr…. Machtige dieren wereldwijd bracht Museum Vol-kenkunde dankzij een samenwerking met het Rijksmuseum van Oudheden machtige dieren uit de hele wereld samen. Van Australië tot Groenland, van Zuid-Amerika tot Egypte. Een selectie uit de verzamelingen van Museum Volken-kunde, Tropenmuseum, Afrika Museum en het Rijksmuseum van Oudheden leverde een grote verscheidenheid aan dieren en dierenverhalen op. In de meeste culturen spelen dieren belangrijke, vaak bovenmenselijke rollen. Dieren als mani-festaties van goden, monsters of halfwezens; aanjagers van het kwaad of juist helpers van de mens. Met vaak rituele of religieuze betekenis, ook nu nog. Behalve dat de mens het dier hard nodig heeft in zijn leven, hebben dieren vaak een diepere betekenis en een rituele of symbolische functie. De tentoonstelling ging in op de vraag waarom dieren wereld-wijd en door de eeuwen heen zo vaak worden uitgebeeld.

Allard Pierson Museum: Schijnbeweging: Illusie in de Griekse kunst (26/06 – 06/09)De tentoonstelling was een aantrekkelijke combinatie van 150 objecten uit de Griekse collectie van het Rijksmuseum van Oudheden en een groot aantal topstukken uit de col-lectie van het Allard Pierson Museum. Het thema ‘beweging’ stond centraal. Hoe kan het dat we beweging zien ín en óp voorwerpen die per definitie niet kunnen bewegen, zoals vazen en standbeelden? De twee collecties vulden elkaar perfect aan en gaven de bezoeker op een boeiende manier antwoord op de vraag hoe de oude Grieken beweging sug-gereerden in hun kunst.

Tegenwoordig zijn we gewend dat stilstaande objecten de suggestie van beweging kunnen wekken. De oude Grieken waren in de zesde eeuw voor Christus pioniers op dit gebied, de eersten die in schilderingen en beeldhouwkunst bewe-ging konden suggereren. Dit deden ze bijvoorbeeld door het weergeven van actielijnen bij wapperende gewaden en het inspelen op de verwachting en voorkennis van de kijker: iets gaat bewegen omdat de kijker het afgebeelde verhaal herkent. Deze tentoonstelling bracht bij de bezoeker de ver-wondering terug die de oude Grieken destijds voelden toen ze voor het eerst te maken kregen met beelden die leken te bewegen.

CODA Museum: Twee topstukken terug in de gemeente Apeldoorn (10/09 – 06/12)In CODA Museum waren twee halssieraden uit de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden te bezichtigen. Deze bijzondere halsringen zijn vlak vóór 1859 gevonden tijdens het turfsteken in het Uddelerveen, een gebied ten noorden van het Uddelermeer in de gemeente Apeldoorn. Met de presentatie van deze prehistorische sieraden legde CODA Museum een duidelijke link tussen de bijzondere aandacht die zij schenkt aan sieraden enerzijds en aan de historische collectie met aandacht voor historie en archeologie van Apel-doorn en omgeving anderzijds.

Voor het maken van deze luxe halssieraden uit de Vroege IJzertijd was vakman-schap nodig. Het brons en barnsteen dat erin verwerkt is, was erg kostbaar en om die reden werden deze sieraden vermoedelijk alleen door vooraanstaande vrouwen gedragen.

uitgelicht: Schatten van Heerlen Thermenmuseum: Schatten van Heerlen (05/09 – 03/01/2016)

Het Romeinse Rijk spatte uit de Heerlense grond.Tussen 1870 en 1950 zijn in Heerlen bijzondere vondsten uit de Romeinse tijd gedaan, die door het RMO werden gekocht om te voorkomen dat ze naar het buitenland verdwenen. Het Thermenmuseum: “Al die jaren waren ze daar te bezich-tigen. En nu… Komen ze even terug naar Heerlen. We zijn zó trots. Dit is Heerlen. Dit zijn wij. Dat ben jij!” Het RMO leende 57 stukken uit aan het Thermenmuseum, waaronder drie topstukken. Dit vormt het begin van een langjarige samenwerking op het gebied van Romeins Nederland.

Eros (100/200 na Chr.) met bloemen of vruchten in zijn hand, vervaardigd uit barnsteen. Kostbaar, en bijzonder. Barnsteen kwam niet voor in het Romeinse rijk, maar ver daarbuiten, in het Baltisch gebied. Deze Eros was het heft van een mes; het metaal is verdwenen. Het gaat hier om een sierobject, het werd niet in het dagelijks leven gebruikt. Deze vondst maakte deel uit van een grafinhoud.

Een askist met daarin de grafinhoud van een rijke dame, die Frans Cloos in 1878 vond aan de Voskuilenweg, herbergde een bijzondere schat: zeldzame vormen van glas kwamen tevoorschijn, waaronder deze twee flesjes in de vorm van een druiventros uit 150/200 na Chr., vermoedelijk in vorm geblazen in Trier.

De grafsteen voor Marcus Julius is de eerste Romeinse vondst uit Heerlen, gevonden in 1878. Deze steen is opgericht door de nabestaanden van Marcus Julius, een voormalige inwoner van Romeins Heerlen en een veteraan van het vijfde Romeinse legioen, door Caesar opgericht. Marcus Julius werd begraven langs de Romeinse weg van Heerlen naar Aken, waar zijn grafsteen zo’n 1800 jaar later werd ontdekt.

79

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

80

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

81

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

80

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

81

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Voorzichtig doe ik de deur van het restauratieatelier open. ‘Kom verder,’ zegt stagiair restaurator Ingeborg Wessels. Ik stap naar binnen met een onheilspellend gevoel. Ik heb de vreemde drang om de vaas een zetje te geven en tegelijk ben ik alert om de vaas vooral niet aan te raken.

‘Zit er veel stof in de vaas?’ vraag ik aan de stagiaire.‘Ja, stof en oud verpakkingsmateriaal. De vaas stond jaren ’70 van de vorige eeuw in een museumzaal buiten de vitrine. Er is van alles ingegooid, zoals snoeppapiertjes. Ik vond zelfs twee sigarettenpeuken. Nu ben ik de binnenkant verder aan het schoonmaken.’

‘Waar gaat je stage over?’‘Ik doe hier mijn afstudeeronderzoek naar de historische waarde van restauraties. De scherven van deze vaas zijn rond 1870 opgegraven in Athene. Daarna zijn ze aangekocht door een Parijse antiquair, die heeft de scherven aan elkaar laten zetten. Het aardewerk zelf is stabiel, de oude restauraties niet.’

‘Wat is er niet goed aan de restauratie?’‘De vaas hoort oorspronkelijk symmetrisch rond te zijn, maar er zitten stoepjes in. Dat zijn hoogteverschillen tussen de scherven. De verlijming is niet goed en de oude aanvul-lingen zien er niet zo mooi uit.

‘Ga je de restauratie opnieuw doen?’Ingeborgs ogen gaan glimmen. ‘Nee, ik werk alleen de oude restauraties bij. Ik zou de vaas graag uit elkaar halen en op nieuw in elkaar zetten. Daar is echter geen tijd voor. Het klinkt misschien gek, maar de factor tijd is een belangrijke conclusie in mijn onderzoek. In zes maanden moet mijn onderzoek klaar zijn. De vaas krijgt een prominente plek op de Griekse afdeling.’

‘Wat bewaarden de oude Grieken in de vaas?’‘Niets. De vaas was een grafmonument zoals wij nu graf-stenen hebben. Op de hals van de vaas staat een slang als symbool voor de dood.’

‘Ben je niet bang dat je hem omgooit?’‘Nee, maar de vaas wiebelt wel een beetje. Door de onnauw-keurige restauratie is de voet niet vlak. We hebben van hout een voetje gemaakt waar hij precies op kan staan zodat hij niet meer wankelt.’

fotocolumnsde symbolische slang

Felle klanken van de componist Philip Glass schellen door de ruimte. Restaurator Helbertijn Krudop zit doodstil tussen twee mummiekisten. Ik moet lang kijken om haar scalpel te zien bewegen. Als er een stilte valt, hoor ik zachtjes gekras.

‘Noem je dat een scheur of barst,’ vraag ik voorzichtig.‘Geen van beide. Het is een naad. De Egyptenaren hadden weinig hout waardoor deze mummiekist uit verschillende delen is gemaakt. Het is de grafkist van de hoge ambte-naar Peftjaoeneith. Rond 1825 is Peftjaoeneith naar buiten gehaald en door wisselende klimaatomstandigheden zijn de houten delen gekrompen en is deze naad ontstaan.

‘Beschadig je de mummiekist niet met je scalpel?’‘Nee, ik werk aan een oude restauratie. In de twintigste eeuw is moderne was op de kist aangebracht. Deze is vervuild en gaan vergelen. Ik verwijder het bovenste vervuilde laagje zo-dat de oorspronkelijke kleuren tevoorschijn komen. Helaas is de was niet meer geheel te verwijderen zonder de onder-grond te beschadigen. De pigmenten zijn dankzij die was misschien wel beter bewaard gebleven. Omdat het museum wordt verbouwd, gaat deze mummiekist naar Bologna voor een tentoonstelling. Voor die tijd moet het af zijn.’

‘En de naad?’‘Omdat de mummiekist van de binnenkant mooi is beschilderd, stond hij rechtop in de museumzaal. Misschien gaat hij nu liggen omdat de voet erg kwetsbaar is. Daarover moeten we nog een besluit nemen.’

‘Is het rustgevend werk?’‘Deze baan is zowel rustgevend, als soms stressvol. Restauraties kunnen grote gevolgen hebben die onomkeer-baar zijn. Ik ben de hele dag voorzichtig en moet ieder krasje met mijn scalpel goed overwegen. Ik geniet er wel van. Waanzinnig dat het zo oud is. Op de romp van de kist staan hiërogliefen. Het is een verhaal. Dankzij toverkracht kan de dode zich identificeren met de goden en verzekert hij zich van bewegingsvrijheid en een leven na de dood.’

‘Beweeg je thuis ook zo precies?‘Nee, thuis hoef ik niet over gevolgen na te denken. Ik houd van knutselen en ik maak graag kleding. Dan mag ik slordig zijn van mezelf. Hoewel, wij restauratoren zijn natuurlijk al-lemaal perfectionisten.’

door rob overmeerbewegingsvrijheid

82

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

83

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

3

Kennis- enwetenschaps-functie

84

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

85

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

3.1 Kwaliteit en waarde

Onderzoekeni.s.m.onderzoeksinstellingen Doel 2013 2014 2015Minimaal 8 3 9 9samenwerkingsverbanden

De buitenlandse tentoonstellingen en de bruiklenen aan internationaal gerenommeerde musea dragen bij aan de internationale reputatie. De wetenschappelijke functie is hier dienstbaar aan. Deze functie gedijt het best in internati-onale samenwerkingsverbanden. De conservatoren die zich met het mediterrane gebied en het Midden-Oosten bezig houden hebben immers nauwelijks tot geen Nederlandse collega’s in het vakgebied. De conservatoren voor de Nederlandse prehistorie en de Middeleeuwen verrichten hun werkzaamheden eveneens in een internationale context, juist om de Nederlandse geschiedenis in een breder per-spectief te plaatsen.

Memoranda of Understanding

Het RMO streeft naar het uitbreiden van het internationale wetenschappelijke netwerk met behulp van Memoranda of Understanding. Dit zijn meerjarige raamovereenkom-sten waarbinnen afspraken zijn gemaakt over gezamenlijke projecten en activiteiten. De MoU’s beogen een langdurige samenwerking tot stand te brengen. De samenwerking met het Archeologisch Museum in Bologna is gecontinueerd. In Bologna werd een grote tentoonstelling over Egypte geopend, samengesteld uit de Leidse verzameling. Tot juli 2016 is de tentoonstelling aldaar te bezichtigen.Het Museo Egizio in Turijn is opgravingspartner geworden. De opgraving in Saqqara vond plaats in de maand mei. Tevens zijn afspraken gemaakt over bruikleenverkeer, een gezamenlijk wetenschappelijk project over Salvolini (een pionier in de egyptologie die rond 1830 in Leiden en Turijn werkte), het ontwikkelen van een reizende tentoonstelling, samengesteld uit beider collecties en het opzetten van een internationale expositie over Horemheb, opvolger van Toe-tanchamon. Deze aspecten van de samenwerking zullen de komende jaren, gedeeltelijk in het kader van 200 jaar RMO, vorm krijgen. Het MoU met de Vaticaanse musea inzake het mummie-kistenproject is voortgezet. Fase twee van het project is beschreven en wordt in gang gezet. Behalve de vaste partners, het Vaticaan en het Louvre, sluiten andere Europese instellingen zich bij dit project aan. De twee MoU’s die met Jordanië zijn afgesloten, werken naar

behoren. De opgraving in de Jordaanvallei, in samenwerking met de Yarmouk University, heeft wederom plaatsgevonden. Half maart vond een museumcursus plaats voor Jordaanse medewerkers van de musea en van de Oudheidkundige Dienst. Het RMO organiseerde deze cursus samen met de master Museumstudies van de Universiteit van Amsterdam als tegenprestatie voor het ontvangen van de Petratentoon-stelling.Het MoU met het Tunesische Institut National du Patrimoine wordt voortgezet. Hierin werd de samenwerking geregeld voor de expositie Carthago en een presentatie over de verzamelaar Jean-Émile Humbert in Musée du Bardo (2016). Tevens wordt gestreefd naar een structurele samenwerking op het terrein van collectieonderzoek.

Samenwerking met universiteiten

Het wetenschappelijke onderzoek richt zich op het vergroten van de kennis over de verzameling en het overdragen van die kennis via publicaties, lezingen en presentaties. Tevens vindt onderzoek plaats ter onderbouwing van tentoonstellin-gen. Het opzetten en onderhouden van samenwerkingsver-banden met universiteiten is een belangrijk middel om het wetenschappelijke werk in te bedden. Het museum organiseert jaarlijks meerdere lezingen in samenwerking met de Universiteit Leiden en het NINO. Tevens faciliteert het museum activiteiten van universitaire instellingen, zoals het Azië Instituut. In het kader van de samenwerking met het Material Agency Forum (MAF) van de Universiteit Leiden werden lezingen gehouden in Bordeaux (Université Montaigne) en Londen (University College London). Met onderzoekers van beide universiteiten wordt gewerkt aan gezamenlijke publicaties.In het kader van het speerpunt ‘archeologie van Nederland’ is voortdurend contact met academische partners. Voor de conservatoren van de Nederlandse collecties zijn contacten met Europese partners, universitair en museaal, essentieel.Het RMO is betrokken bij LeidenGlobal, een samenwer-kingsverband van zeven academische instellingen.Veel stagiair(e)s zijn afkomstig van de Universiteit Leiden. Ook het HBO en andere universitaire opleidingen leveren studenten. Het RMO breidt op deze manier de collectie-documentatie uit.

Opgravingen

EgypteDe jaarlijkse opgraving in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara, samen met de Universiteit Leiden en dit jaar voor het eerst ook met het Museo Egizio in Turijn, werd geleid

t 02/05 - 10/05 Meivakantie•Tijdens de meivakantie stonden de kinderactiviteiten in het teken van Carthago. Met een speurkaart konden kinderen op onderzoek uit om Carthago te ontdekken. Aan de knutseltafels in de Tempelzaal konden ze Romeinse mozaïekjes of een sieraad maken. Dat bleek een ideaal cadeau voor moederdag s

door Maarten Raven en Christian Greco (directeur Museo Egizio). Het veldwerk concentreerde zich op een in 2013 gevonden anoniem graf. Hiervan werden de schacht en de eerste grafkamer opgegraven. Het voorterrein van dit graf werd afgegraven, waar een grafschacht van een nieuw graf werd geleegd. Hier werd een groot kalkstenen beeld van een valk gevonden. Ten noorden van het anonieme graf werd een heuveltje tegen de noordmuur afgegraven, waar een interessante vierzijdige stèle van de steenhouwer Samut werd gevonden.

JordaniëIn oktober heeft conservator Lucas Petit samen met Zeidan Kafafi van de Yarmouk University opgravingen uitgevoerd op Tell Damiyah, een nederzettingsheuvel in Jordanië. Archeologen uit België, Nederland en Jordanië groeven in zes opgravingsputten: twee aan de voet van de heuvel en vier op de top. Het doel was de bijzondere vondsten uit de voor-gaande jaren van meer context te voorzien. Er zijn aanwijzin-gen dat op Tell Damiyah een heiligdom heeft gestaan dat in de Late IJzertijd -rond 700 voor Chr.- frequent bezocht werd door mensen uit de buurt en uit verder gelegen gebieden. In 2015 konden de archeologen een groot deel van het heilig-dom vrij leggen en vonden aanwijzingen dat de nederzetting

een belangrijke religieuze rol had. De bijna ongeschonden kleifiguurtjes en aardewerken beelden illustreren dit en zijn uniek in dit gebied. Aan de voet van Tell Damiyah zijn twee opgravingsputten geopend met als doel te kijken of ten tijde van het heiligdom er een ‘benedenstad’ bestond. Tell Damiyah wordt vaak geïdentificeerd met de historische stad Adama. Deze stad wordt verschillende keren genoemd in het Oude Testament en in een lijst met overwonnen steden, op-gesteld door de Egyptische farao Shoshenq I. De geringe af-metingen van Tell Damiyah maken het echter onwaarschijn-lijk dat hier ooit een stad is geweest. De opgravingen aan de voet van de heuvel vonden geen bewijs voor bewoning. Bij deze opgraving wordt samengewerkt met het Departe-ment van Oudheden in Jordanië, het Jordan Museum, de Yarmouk University en de Hashemite University (o.a. onder-zoek naar DNA en aardewerk). De indrukwekkende vondsten op Tell Damiyah hebben voor interesse van de pers gezorgd. Zo publiceerde het dagblad Trouw dubbele pagina’s over dit lopende onderzoek. Lucas Petit heeft de resultaten tijdens (inter)nationale lezingen geopenbaard, o.a. in Bazel (16/04), Atlanta (19/11) en Amman (04/11). Begin 2016 zal over de recente vondsten een artikel verschijnen in het tijdschrift Near Eastern Archaeology.

t 07/05 AfscheidvanEgypte•Het museum en het publiek nam tijdelijk afscheid van de Egyptische collectie vanwege de geplande sluiting vanaf 10 mei tot najaar 2016. Twaalf doorgewinterde én aanstormende egyptologen en liefhebbers stonden nog één avond stil bij hun favoriete object uit de Egyptische collectie. In tien minuten legden ze aan honderden bezoekers uit waarom ze het object van hun keuze zo bijzonder vonden s

86

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

87

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Afdelingen

Nederland prehistorie Conservator Luc Amkreutz schreef, naast redactiewerkzaam-heden, een bijdrage voor de bundel Something out of the Ordinary. Interpreting Diversity in the Early Linearband-keramik and beyond. Ditzelfde gold voor de bundel Vuur-steen Verzameld (63 auteurs, 90 hoofdstukken), dat begin 2016 werd gepresenteerd op de zesentwintigste Steentijd-dag. De conservator schreef in artikelen over Noordzee-archeologie, isotopenwaardes van mesolithisch botmateriaal en over twee laat paleolithische vondsten (oudste mens en oudste kunst) uit de Noordzee. Samen met Gerrit Dussel-dorp werd een artikel gepubliceerd (Foraging for Farmers) over neolithisatie en biologische aspecten daarvan in het gerenommeerde Prähistorische Zeitschrift.

Verder zijn er lezingen verzorgd op het EAA-congres in Glasgow en een lezing op het 5 jaarlijkse MESO-congres in Belgrado. Tevens is deelgenomen aan een expertise work-shop over wetland archeologie (prehistoric bog work group) in York. Er is deelgenomen aan het congres ‘20 m under water’ over de archeologie van de Maasvlakte in Rotterdam. Voorts zijn sessies op de Reuvensdagen begeleid.

De conservator schreef een aanvraag voor de tweede ronde van de NWO-museumbeurzen, getiteld Europa verzameld/Collecting Europe. De zoektocht naar Europese Oudheden voor de Rijkscollectie archeologie (1824/1970). Deze aan-vraag is gehonoreerd.

Conservator Amkreutz heeft zitting in het bestuur van de Reuvensdagen en is lid van de programmacommissie van deze dagen. Daarnaast is hij organisator van de jaarlijkse Steentijddag.

Klassieke WereldConservator Ruurd Halbertsma verzorgde de collegereeks Materiële cultuur van Griekenland en Rome, verzorgd voor Bachelorstudenten Oude Geschiedenis en Klassieke Talen van de Universiteit Leiden, en de collegereeks Museum His-tory voor Masterstudenten Museumstudies van de Universi-teit Leiden. Verder werden congressen bezocht in Fontaine-bleau en Augsburg.

EgypteDe twee conservatoren verzorgden colleges voor de Uni-versiteit Leiden en bezochten congressen in Heidelberg (Ramessidentijd), Parijs (mummiekisten), Londen (Abydos),

t 12/05 Romeo-lezing:OnderzoekTellDamiyah•Conservator Lucas Petit verhaalde over het opgravingsproject in Jordanië dat onder zijn leiding werd uitgevoerd st 09/06 Romeo-lezing:ReligieinDeirel-Medina•Conservator Lara Weiss vertelde over de rol van religie in het dagelijks leven van het oud-Egyptische dorpje Deir el-Medina. Dit was tevens het onderwerp van haar proefschrift s

Praag (Aboesir en Saqqara) en Florence (congres van de internationale Egyptologenvereniging). Maarten Raven publiceerde een aantal artikelen over de opgravingen te Sakkara en bereidde de publicatie voor van The Tombs of Ptahemwia and Sethnakht at Saqqara. Lara Weiss startte het mummiekistenproject weer op en maakte samen met de projectpartners (Louvre en Vaticaanse Musea) afspraken over het vervolg van de samenwerking. Zij bereidde een PALMA-publicatie voor over de eerste fase van het project. Zij diende een Vidi-aanvraag in bij NWO met een onderzoeksvoor-stel over een synthetiserend onderzoek van de resultaten van veertig jaar opgravingen in Sakkara, publiceerde vier wetenschappelijke artikelen in peer-reviewed journals en vijf populair-wetenschappelijke teksten in het verlengde van haar promotieonderzoek en de opgravingen in Sakkara.Oude Nabije OostenConservator Petit nam in het voorjaar deel aan de work-shop Museums, Heritage, Memory and Identity in Amman, bezocht in de zomer een Jericho congres in Londen, en organiseerde samen met Geoff Emberling van de Michigan University een workshop over Nabije Oosten-opstellingen op het jaarlijkse congres van de American School of Oriental Research in Atlanta. Deze workshop zal in 2016 gepubliceerd worden in het boek Museums and the ancient Middle East: Exhibit practice and audiences.

Nederland MiddeleeuwenBegin 2015 verscheen een peer-reviewed artikel van conser-vator Annemarieke Willemsen over handschoenen, wanten en wapenwanten in Post-Medieval Archaeology, waarvoor in de afgelopen jaren honderden objecten werden bestudeerd in de context van teksten en iconografie. Dat onderzoek kreeg een vervolg dat resulteerde in het boek Van hand tot hand. Het onderzoek naar handschoenen, speelgoed, schrijfmateriaal en kledingaccessoires uit de Noordzuid-lijn voor de Gemeente Amsterdam werd voortgezet. De con-servator deed de redactie van de wetenschappelijk bundel van het congres Golden Middle Ages of Europe (2014). Er verschenen hoofdstukken van haar hand in een Engels boek over ‘Maritime societies’ en een Australisch over ‘Gender and Order’. De conservator werd gekozen in het programmaco-mité van het International Medieval Congress in Leeds.

t 14/06 Speedlezing:RomeinseschepenuitZwammerdam•Archeoloog Tom Hazenberg gaf een korte lezing over de Romeinse scheepvaart, met speciale aandacht voor de bijzondere schepen die in de jaren zeventig bij Zwammerdam (Zuid-Holland) zijn opgegraven s

88

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

89

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: Alledaagse voorwerpen

IJzeren wapenwant uit Amsterdam, gedateerd voor 1389. Monumenten & Archeologie, Amsterdam.

Alledaagsevoorwerpenzeggenveeloverhet leven in een tijdvak

Opgegraven handschoenen vertellen verhalen. Dat maakt Annemarieke Willemsen, conservator Middeleeuwen, duidelijk in haar boek Van hand tot hand. Handschoenen en wanten in de Nederlanden voor 1700 (SPA uitgevers). Handschoenen waren niet alleen gebruiksvoorwerpen die beschermden tegen de kou, ze waren eveneens onmisbaar als bescherming bij gevaarlijk werk. Verder vertellen ze iets over de sociale en maatschappelijke status van hun dragers, over hun symbolische waarde en het vakmanschap van hun makers.Eigenlijk geldt voor allerlei op het eerste gezicht alledaagse voorwerpen uit het verleden dat ze over hun tijd kunnen vertellen. Je kijkt anders naar een zeventiende-eeuwse vingerhoed die bij het Friese dorp Tirns is opgegraven als je weet dat vingerhoeden al bijna tweeduizend jaar bestaan, dat de massaproductie ervan in de vijftiende eeuw begon en dat de Duitse stad Neurenberg toen een van de belangrijkste productiecentra was. Het middeleeuwse speelgoed dat in de Nederlandse bodem is gevonden, waaronder tollen en poppen, vormt het tastbare bewijs dat kinderen meer kind konden zijn dan je nu zou denken. De vijf bijna complete schoenen en twee paar muilen die in het Behouden Huys op Nova Zembla zijn gevonden, maken de overwintering van ontdekkingsreiziger Willem Barentsz en zijn mannen in 1596 en 1597 als het ware herleefbaar. Van sommige schoenen zijn de naden uitgescheurd doordat de overwinte-raars extra sokken droegen tegen de bijtende poolkou. Een exemplaar is hier en daar geblakerd, omdat het te dicht bij het vuur is gedroogd. Een van de muilen toont sporen van zorgvuldige reparaties. En analyse van de kleine steentjes die in de zool zijn blijven zitten, heeft duidelijk gemaakt dat die niet van Nova Zembla afkomstig zijn maar uit Noorwegen, waar de expeditie op de heenreis aan land was gegaan om water en voedsel in te slaan.

Voordat deze alledaagse voorwerpen hun verhaal kunnen doen, moet er wel eerst iemand zijn die ze catalogiseert en onderzoekt. ‘En dat gebeurt weinig in de Nederlandse archeologie,’ zegt Willemsen, die zich eerder bezighield met middeleeuws speelgoed, schoolmateriaal en sier- beslag op riemen en beurzen. ‘Er zijn wel mensen die specialist zijn in bijvoorbeeld textiel, leer of metaal, maar zij houden zich niet bezig met voorwerpen die van verschillende materialen zijn gemaakt, zoals handschoenen,’ zegt Willemsen.Willemsen onderscheidt drie basistypen: wanten, ‘gespleten’ wanten (ofwel drievingerhandschoenen) en handschoenen. Wollen wanten dienden tegen de kou en zijn daardoor in noordelijke streken in Europa gevonden. Wanten van leer beschermden bij zwaar werk, zoals het hanteren van dikke touwen en het oppakken en gebruiken van scherpe of hete dingen zoals pek en teer. Lange okselwanten waren geschikt om vis uit het water te halen zonder nat te worden. Gespleten wanten, die zijn gevonden bij drenkplaatsen bij veemarkten, waren onder meer een attribuut van herders. Dit type handschoen zag Willemsen terug op vijftiende- en zestiende-eeuwse schilderijen. ‘Vooral schilderijen uit de periode tussen 1300 en 1600 zijn een goede bron van informatie omdat schilders als Holbein zeer gedetailleerd schilderden.’ Echte vingerhandschoenen, zo maken bewaard gebleven exemplaren en afbeeldingen op schilde-rijen duidelijk, hadden (afgezien van harnashandschoenen of valkeniers¬handschoenen) vaak geen praktisch nut en dienden om status of functie aan te geven. ‘Burgers met luxe, bewerkte handschoenen toonden dat ze hun handen niet hoefden te gebruiken. En als een vorst of geestelijke zijn handschoen uittrok om iemand een hand te geven, deed hij als het ware maatschappelijk een stap omlaag. Onder geliefden kon een blote hand worden gezien als een teken van intimiteit.’ Voordat Willemsen zich met het onderwerp ging bezig-houden, bestond er geen overzicht van de handschoenen die in Nederland en Vlaanderen zijn opgegraven. Nu weet ze dat er in totaal 112 hele of gefragmenteerde exemplaren zijn gevonden, van leren handschoenen en wollen wanten tot de ijzeren handschoenen van een harnas. De oudste Nederlandse handschoenen zijn een wollen want uit de periode 600/800 die bij het Friese dorp Aalsum is gevonden, en een duimloze vervilte want uit Dorestad (700/900). ‘Lang daarvoor hebben mensen natuurlijk al allerlei soorten hand-schoenen gedragen. Zo zijn in het graf van Toetanchamon 28 paar handschoenen gevonden, onder meer een paar met twee delen voor de vingers en een opening voor de duim, dat waarschijnlijk voor wagenrennen is gebruikt. En op een Assyrisch reliëf uit de zevende eeuw voor Christus zijn al valkeniershandschoenen afgebeeld.’

Dit is een bewerking van een artikel van Theo Toebosch, geplaatst in Elsevier nummer 2, 16/01/16

88

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

3.2 Bereik: overdracht van kennis

Overdracht van kennis is een breed begrip. Lezingen in en buiten het RMO vallen eronder, evenals rondleidingen en het geven van colleges. Bij publicaties wordt in deze para-graaf onderscheid gemaakt in populair-wetenschappelijke en zuiver wetenschappelijke publicaties.

Museumwandelingen/rondleidingen als service

Doel 2012 2013 2014 201524 24 29 42 18

Doel is rondleidingen als service aan te bieden voor specifiek geïnteresseerden en ter stimulering van het herhalings-bezoek. Elke laatste zondag van de maand leidt een van de conservatoren, restauratoren of een andere museum-medewerker bezoekers rond over een afdeling of één van de tentoonstellingen. Inclusief de introductielezingen op de avondopenstellingen bij Carthago, die dezelfde functie als een museumwandeling hadden, zijn 18 museum-wandelingen georganiseerd. Door de sluiting zijn dit er minder dan gebruikelijk.

Publieks-enwetenschappelijkelezingen

Doel 2012 2013 2014 2015 40 120 127 176 108Waarvan: Medewerkers in RMO * 35 52 32Medewerkers buiten RMO * 39 95 48Gastsprekers in RMO * 53 29 28

Onderverdeling conservatoren in en buiten RMO

2013 2014 2015Wetenschappelijk lezingen 23 24 27Publieklezingen 65 57 53

* = Niet gemeten

Lezingen dragen bij aan de publieksoverdracht van weten-schappelijke inzichten en de samenwerking met universitaire instellingen. De bezetting met zes conservatoren is beperkt. Daarom biedt het RMO ruim baan aan wetenschappelijke partners, zodat het museumgebouw als wetenschappelijk centrum fungeert. Dit gebeurt door het mede organiseren van lezingen, symposia en debatten. Samenvattingen van losse lezingen en symposia zijn door dit jaarverslag verweven. Een overzicht van de lezingen is opgenomen in bijlage VI.

Boekpresentatiesmetlezingendoordeauteurs

Datum Auteur, titel19/03 Fik Meijer, Hein van Dolen, Vincent Hunink, Te wapen! Oorlog in de oudheid14/04 Hans Schneider, Een knaap à deux mains25/04 Tosca Menten, Dirkje Bakkes, brandnetelspecialist01/11 Annemarieke Willemsen, Van hand tot hand05/11 Hugo Koning, Mythologie16/12 Daan Remmerts de Vries e.a., Avonturen van Odysseus

Door de museumsluiting kon de Tempelzaal een aantal grote boekpresentaties helaas niet huisvesten. Het aantal boekpresentaties bleef daardoor beperkt tot zes.

Bijzonderhoogleraarschappen

Van de zeven medewerkers die zich bezig houden met collecties en onderzoek zijn er drie bijzonder hoogleraar.

Prof. dr. Pieter ter Keurs, Antropologie van materiële cultuurProf. dr. Maarten Raven, Museologie van het oude EgypteProf. dr. Ruurd Halbertsma, Museologie van de archeologie De overige vier medewerkers zijn gepromoveerd. Het RMO is van mening dat het ministerie van OCW de formele we-tenschappelijke graad van de conservatoren als voorwaarde moet stellen bij het toekennen van de status ‘museum met een wetenschappelijke functie’.

Halbertsma doceert binnen de Museum Track van de Facul-teit der Archeologie. Ter Keurs doceert in het kader van de MA Media, Visual and Material Culture bij de Faculteit der Sociale Wetenschappen. Raven is verbonden aan de Faculteit der Geesteswetenschappen. Alle conservatoren gaven op incidentele basis gastcolleges aan universiteiten.

Publicatiebeleid

In de missie is wetenschap expliciet opgenomen als een belangrijke kennisbasis voor het vertellen van verhalen over de relevantie van de Oudheid in het heden en verleden. Daarom staat onderzoek in dienst van de overige museale taken. In het verlengde hiervan is een publicatiebeleid vast-gesteld, waarbij de volgende keuzes zijn gemaakt:

Bij kleine tentoonstellingen is het RMO zelf uitgever van populairwetenschappelijk publieksboeken.

t 20/06 t/m 12/09 Demonstraties:MuziekuitdeOudheid•Welke instrumenten werden er in de Oudheid gebruikt? Naar welke muziek luisterden de Romeinen? Museumdocent, muzikant en verzamelaar Noël Franken gaf al musicerend het antwoord. De hele dag door vertelde hij over zijn instrumenten en verschillende muziekstijlen s

90

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

91

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Bij wintertentoonstelling wordt Sidestone Press uitgever van toegankelijke catalogi met internationale auteurs.Bij wetenschappelijke publicaties wordt met ingang van 2016 Sidestone Press uitgever van printing on demand titels en digitale ditributie.

Wetenschappelijke publicaties

Doel 2012 2013 2014 201515 per jaar 36 14 16 13

Populairwetenschappelijke publicaties

Doel 2012 2013 2014 201525 per jaar inclusief 30 32 19

Boeken

Doel 2012 2013 2014 20155 in 2013/2016 3 5 7 6

Titels boeken

• M. Bulsink, Egyptian gold jewellery, PALMA 12, Brepols (Turnhout).

• R. Docter, R. Boussoffara, P. ter Keurs (red.), Carthage: Fact and Myth. Sidestone Press (Leiden). Engelstalige versie van het boek bij de Carthago tentoonstelling.

• S. Verberk en B. van den Bercken, Pracht & precisie. Kleine meesterwerken in steen. Publieksboek bij de gelijknamige tentoonstelling.

• L. Weiss, Religious Practice at Deir el-Medina. In: Egyptologische Uitgaven 29, Leiden/ The Netherlands Institute for the Near East/Peeters.

• A. Willemsen, Van hand tot hand, Handschoenen en wanten in de Nederlanden voor 1700, SPA uitgevers (Zwolle).

• A. Willemsen & H. Kik (red), Golden Middle Ages in Europe. New research into Early-Medieval communities and identities, Brepols (Turnhout).

t 21/06, 26/07 en 26/11 Tweedehandsboekenmarkt•Uitverkoop in de museumshop tijdens de tweedehandsboekenmarkt van de wetenschappelijke bibliotheek s

uitgelicht: Wetenschappelijke reeks PALMA Het RMO heeft een wetenschappelijke publicatiereeks: PALMA, Papers on Archaeology of the Leiden Museum of Antiquities.

In de reeks worden studies van conservatoren en externe onderzoekers gepubliceerd, naast symposiumbundels. De boeken zijn gerelateerd zijn aan de verzameling uit de medi-terrane wereld (Klassiek Romeins, Grieks, Egypte en Nabije Oosten). Publicaties over de Middeleeuwen worden in de-zelfde stijl vormgegeven en kennen geen PALMA-nummer. Het RMO heeft besloten om de PALMA-reeks voort te zetten bij Sidestone Press, een uitgever waarbij printing on demand en digitale dustributie vanzelfsprekend zijn.

PALMA 12

In 2015 is het twaalfde deel in de door Brepols (Turnhout) uitgegeven PALMA-reeks uitgekomen met als titel Egyp-tian gold jewellery. Dit deel werd geschreven door Mariëlle Bulsink. Als onderdeel van haar studie liep ze in 1990 stage op de Egyptische afdeling. Hierna besloot ze haar doctoraal-scriptie archeologie te wijden aan de gouden voorwerpen in de verzameling. Conservator Maarten Raven suggereerde de collectie technisch te onderzoeken om een antwoord te kun-nen geven op de vraag welke technieken de Oudegyptische

goudsmeden onder de knie hadden. In 1992 studeerde ze als archeologe af op dit onderwerp en een jaar later volgde haar scriptie in de Egyptologie, met een nadere beschou-wing op de oorsieraden. Hierna verloor ze het museum even uit het oog. Toen ze in 2002 voor de educatieve dienst werkte, stelde Maarten Raven voor om haar eerste scriptie te publiceren. In de jaren daarna kreeg het boek langzaam vorm en werden aanvullende hoofdstukken geschreven. Conservator Raven redigeerde deze publicatie en de RMO-fotodienst leverde een aanzienlijke bijdrage.

In het eerste deel van het boek wordt ingegaan op de betekenis van goud in het Oude Egypte, de vindplaatsen, de wijze van winning, het atelier van de edelsmid en zijn technisch kunnen. Het tweede deel vormt de catalogus waarin alle 152 gouden voorwerpen van de Egyptische afdeling technisch worden beschreven. Achtereenvolgens komen oorsieraden, halssieraden, kralen en hangers, arm-sieraden, ringen en sieraden die werden meegegeven aan mummies aan bod.

Naar aanleiding van het symposium Golden Middle Ages in Europe werd eind 2015 de gelijknamige bundel gepubliceerd.

91

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

92

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

93

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

3.3 Impact en invloed

Aspecten die onder deze paragraaf vallen, hebben te maken met de wetenschappelijke reputatie van het museum en zijn medewerkers. Dat is bijvoorbeeld af te leiden uit het aantal keren dat de conservator door derden wordt geraadpleegd of geciteerd. Dit wordt nog niet gemeten, al geven de opgevraagde publicaties via Academia.eu wel een indicatie. Ook het verspreiden van kennis door middel van cursussen is een vorm van impact. Het museum kan als entiteit wel beoordeeld worden op de wetenschappelijke invloed die het wil uitoefenen. Het aantal allianties met universiteiten in binnen- en buitenland is hier een maatstaf voor. Dit is reeds behandeld in de paragraaf over wetenschap en kwaliteit. Blijft over de faciliterende functie om de depots, archieven en bibliotheek open te stellen voor wetenschappers.

Metamorfozeproject:digitalisering brievenarchief 1818/1923

Eind 2012 werd het projectvoorstel Graven zonder schade ingediend bij het Bureau Metamorfoze, dat het nationale programma voor het behoud van het papieren erfgoed uit-voert. Het doel was de RMO-correspondentie van 1818 tot en met 1923 door digitalisering te behouden en te ontslui-ten. De keuze voor dit deel van het archief werd ingegeven door de fysieke gesteldheid (aantasting door vocht, inktvraat en afbrokkeling van het papier) én door de waarde van de inhoud voor de geschiedenis van de archeologie in het algemeen en het museum in het bijzonder.

Na toekenning van de subsidie door het Bureau Metamor-foze, ging het project in 2013 van start. Allereerst werden de brieven door restauratieatelier Hoogduin geconserveerd. Daarna werden door digitaliseringsbedrijf GMS scans van de brieven gemaakt. Helaas moest een herstelronde ingelast worden nadat een deel van de scans technisch en inhoude-lijk afgekeurd werd door het Bureau Metamorfoze en het museum zelf.

In 2015 werden de herstelde scans door het Bureau Meta-morfoze en het museum goedgekeurd. Hierna werden ze van JPEG- naar PDF-formaat omgezet en geplaatst in de software ICA-AtoM. Een team vrijwilligers werkte vervolgens aan het ontsluiten en doorzoekbaar maken van het brie-venarchief. Excel-bestanden met metadata zijn opgesteld die aan de software ICA-AtoM gekoppeld werden. Door drie vrijwilligers en de archivaris/bibliothecaris is een training gevolgd over het ontsluiten met behulp van ICA-AtoM.

In november is het fysieke brievenarchief ter ontzuring aan-geboden aan het bedrijf Preservation Technologies, waar het

volgens de Bookkeeper methode ontzuurd wordt. In 2016 wordt het brievenarchief nader ontsloten en online gezet.

Voor de correspondentie van 1924 tot en met 1995 (het jaar van de verzelfstandiging) zal wederom een Metamorfoze-aanvraag ingediend worden.

Bibliotheek

Met ingang van 1 november is Mariëlle Bulsink in dienst getreden als archivaris/bibliothecaris. Zij is archeologe en Egyptologe en heeft enige jaren als vrijwilligster gewerkt met als bijdrage onder meer de beschrijving van de collectie scarabeeën.

Het jaar stond voor de bibliotheek in het teken van een ingrijpende verbouwing naar het ontwerp van architec-tenbureau Syb van Breda & Co. Drie flexibele werkruimtes werden gecreëerd en een nieuwe balie werd geplaatst. Ook werden de oude kasten vervangen door moderne rolkasten die met het oog op de toekomst genoeg ruimte voor aanwas bieden. Na de bouwvak begon men met het ontruimen van de bibliotheek. De vrijwilligers hadden van tevoren een goed plan opgesteld. Onder hun toeziend oog werden in oktober alle boeken door verhuizers ingepakt en elders opgeslagen, om eind november weer op de goede plek terug te komen. Begin december werd de vernieuwde bibliotheek feestelijk geopend.

Door het hiaat tussen het vertrek van de voormalige en de aanstelling van de huidige archivaris/bibliothecaris werd de catalogus Collection Connection een behoorlijke tijd niet bijgewerkt. Door verschillende softwareproblemen is het pas begin 2016 gelukt de catalogus door middel van PICA-ex-portbestanden te verversen. Dit vindt ieder kwartaal opnieuw plaats.

De verkoop van dubbele tweedehandsboeken ging ondanks de verbouwing van de bibliotheek en het museum door op zes zondagen in de museumwinkel in de Leidse binnenstad. Hierdoor werd ruimte gecreëerd op de boekenplanken. Er werden 425 titels aan de catalogus toegevoegd, veelal uit de bibliotheek van het voormalig Geldmuseum. Nadat in eerste instantie deze boeken dezelfde signatuur kregen, is naderhand besloten tot een systeem waarbij alle boeken naar verzamelgebied worden ingedeeld.

t 25/06 Lezing:WelkominAlexandrië•Ben van den Bercken gaf een lezing over Alexandrië, een van de beroemdste steden uit de Oudheid. Van den Bercken werkte de afgelopen jaren op een opgraving in Alexandrië s

t 01/08 t/m 30/08 Stadswandeling•In de weekenden van de maand augustus kon men aansluiten bij een stadswandeling over de Oudheid in Leiden. RMO-gidsen vertelden over historische bouwstijlen, bijzondere archeologische vondsten en de geschiedenis van het Rijksmuseum van Oudheden s

94

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

95

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

uitgelicht: Overdracht museumkennis In maart organiseerde het RMO, in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam en het Department of Antiquities in Jordanië, een workshop in Amman, getiteld: Museums, Heritage, Memory and Identity. De master museumstudies van de UvA bracht vijf docenten in en het RMO nam zes medewerkers mee. Ook medewerkers van het Tropenmuseum en de Hermitage/Nieuwe Kerk droegen hieraan bij. Deze cursus was, samen met de door het RMO geproduceerde tentoonstelling Petra in Amman (zowel hardware als ontwerp) en een donatie aan de Petra National Trust, een tegenprestatie voor de bruiklenen die het RMO ontving in 2013/2014 voor de meest succesvolle tentoonstel-ling ooit in het RMO.

De cursus was opgesplitst in een theoretisch en een prak-tisch deel, met af en toe gezamenlijke sessies. Ze werden gegeven in een seminar hall van het Jordan Museum en in een conference room bij het DoA in Amman. De openings-sessie werd bijgewoond door de Nederlands ambassadeur in Jordanië, de heer Paul van den IJssel en Prinses Sharifa Nofa, die indertijd bij de opening in Leiden aanwezig was. Vijf dagen werden lezingen en workshops gegeven, met af en toe een uitstapje om musea te bekijken, zoals het Citadel Museum in Amman en het Folklore Museum bij het

Romeinse theater. Interactie en uitwisseling van kennis waren de belangrijkste bestanddelen. De Jordaanse auto-riteiten zijn ervan overtuigd dat dit hun musea meer helpt dan het vragen van een loanfee voor tentoonstellingen. De cursus was het sluitstuk van de afspraken die met de oudheidkundige dienst in Jordanië in 2013 in een Memorandum of Understanding waren opgenomen.

Museumcursus in Amman: Museums,Heritage,MemoryandIdentity

Dag 1Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie• The importance of collections, Pieter ter Keurs, RMO• Collection management from an academic perspective,

Monther Jamhawi, Department of Antiquities Amman• National museums and identity, Mirjam Hoijtink, UvA• Workshop: introduction to heritage and memory studies, Ihab

Saloul, UvA, Chiara de Cesari, UvA• Workshop: national identity, political ideology and case

studies of national museum, Mirjam Shatanawi/Salou/De Cesari/Hoijtink, Tropenmuseum

• Archaeology, nationalism & museums. Archaeology of rulers in museum collections and exhibitions, Nikki Dijkshoorn,

95

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

94

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Masterstudent Museumstudies UvA• The Museum of Innocence in Istanbul, Eva Goth,

Masterstudent Museumstudies UvA• Ancient Cities: History and myth, Inge den Oudsten,

Masterstudent Museumstudies Uva• Museum policy and ethics in museum presentations, Steph

Scholten, UvA• Exhibitions: from concept to installation, Tanja van der Zon,

RMO

Dag 2Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie• Workshop: National heritage versus local heritage, Hoijtink/

Saloul/Shatanawi • Museums, representations and multiple publics,

Shatanawi • Education in museums, Timo Epping, RMO• Digital media in museums, Epping • Managing archaeological collections: registration,

cataloguing and data management, Lucas Petit, RMO• Making a collection and research policy, Ter Keurs

Dag 3 Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie• Making a collection and research policy, Ter Keurs • Museum policy and ethics in museum presentations,

Scholten • Jordan Museum of Popular Traditions and Jordan Folklore

Museum visit and curator discussion (Excursie) • Museum collections: public and private spheres

• Introduction conservation and restoration, Helbertijn Krudop, RMO

• Practical handling of museum collections, Krudop • International exhibitions and transport, Hanneke Kik/Van

der Zon, RMO• Raising money: fundraising and museum shop, Kik/

Epping

Dag 4 Workshop en discussie• UNESCO. Legislation and stakeholders• Restoration/authenticity of world heritage sites, ethics• Globalisation and museums• Final reflection

Dag 5Lezing/Workshop, Spreker, Organisatie• Analysing your public, Paul Mosterd, Hermitage/Nieuwe

Kerk• Making a marketing and PR policy, Mosterd• Museum and exhibition promotion, Mosterd

96

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

97

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

96

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

97

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

In de fotostudio op de bovenste verdieping van RMO word ik vrolijk ontvangen door drie fotografen. ‘Vandaag is onze studio vrij leeg. Meestal staat het hier bomvol met collec-tiestukken die op de foto moeten’ zegt fotograaf Peter Jan Bomhof. ‘Ja, we komen eigenlijk altijd ruimte tekort,’ vult fotografe Anneke de Kemp aan.

Peter Jan: ‘Vandaag fotograferen we wat kleinere stukken zoals dit fragment van een Kubusbeeld van zo’n 3500 jaar oud.’Anneke: ‘Het mooie van ons vak is dat wij de collectie mo-gen hanteren. We fotograferen voor catalogi, schoolboeken, wetenschappelijke publicaties, tentoonstellingen en we gaan mee naar opgravingen. We komen ieder jaar in Egypte.’Peter Jan: ‘Het fotograferen van oudheidkundige voorwerpen vergt een speciale aanpak. De belichting is belangrijk. De kleur en de stofuitdrukking moeten kloppen.’

Anneke: ‘Vorig jaar hebben we aan grote foto’s gewerkt die in de tentoonstelling op de muren werden afgebeeld.’De derde fotograaf, Robbert Jan Looman, heeft nog niets gezegd. ‘Fotografeer jij ook,’ vraag ik aan hem. ‘Vandaag is toevallig mijn laatste dag dat ik hier werk,’ zegt hij. Ik was hier voor een speciaal project om de collectie Gesneden Stenen te fotograferen die het RMO heeft overge-

nomen van het Geldmuseum. In één jaar heb ik zo’n 25.000 foto’s gemaakt. Het waren allemaal kleine voorwerpjes.’Peter Jan: ‘Nu doen we alles met Photoshop. Vroeger deden we alles in de donkere kamer. Ik mis de magie, het ambach-telijke en de geur van de ontwikkelbaden.”

‘Wat merken jullie van de verbouwing?’ vraag ik.Anneke: ‘We hebben het drukker. Vanwege de sluiting gaan stukken op reis en alles wat op reis gaat, fotograferen we voor de catalogi en PR in opdracht van de buitenlandse musea.’

‘Staan jullie zelf weleens op de foto?’Peter Jan: ‘Nou, eh, dat komt niet zoveel voor. We leggen alles uitgebreid vast, maar onszelf eigenlijk niet. In de archieven zijn wij onvindbaar.’

fotocolumnsonvindbaar

Vandaag mag ik een recente aanwinst zien. Op de afgespro-ken tijd sta ik voor de werkkamer van conservator Ruurd Halbertsma. ‘Ja, daar ben je,’ zegt hij en staat meteen op, pakt een doosje met blauwe handschoenen en gaat me voor door de gangen. Ik moet hard lopen om hem bij te houden.‘Ik ben de wetenschappelijke component van de Griekse af-deling. De objecten vertellen verhalen. Dat doen ze niet zelf, daar hebben ze mij, een conservator voor nodig,’ zegt hij.

‘Wat is het voor object?’ vraag ik.‘Dit is een Oinochoë. Een wijngieter. Wij zouden zeggen een wijnkan. Deze is gemaakt in Corinthe.

‘Hoe koop je als museum een nieuw object?’ ‘Iets aankopen kan op verschillende manieren. Soms ga je actief op zoek op beurzen. In dit geval is het aangeboden door een particulier. De eerste vraag is altijd: hoe komt zo’n stuk in Nederland? Is het gesmokkeld of op legale wijze hier? Vaak heeft een overgrootvader het van een kennis gekregen. Daar doen we eerst grondig onderzoek naar.’

‘Waarom deze wijnkan?’ wil ik weten.‘Dit stuk past precies in onze doelstelling van de Griekse afdeling. Het vertelt meerdere verhalen. Er staan bijvoor-beeld Oosterse voorstellingen op het aardewerk, wat veel vertelt over de handelsrelatie met het Oosten. En ik vind ‘m

beeldschoon. Hij is nooit gebroken en bestaat al meer dan 2000 jaar.’

‘Wat gaan jullie van de Grieken laten zien?’‘Griekse kunst kan je nooit geïsoleerd bekijken. Het is een cultuur van zeevaarders waardoor ze contact hadden met andere culturen en grootmachten. Nadat ze de aanval van het gigantische leger van Perzië hebben overwonnen kregen ze zelfbesef. Dat zie je allemaal terug in hun kunst en in deze wijnkan.’

‘Wanneer vind je de tentoonstelling geslaagd?’‘Als de bezoekers een gevoel krijgen van wauw, aha en hmm. Wauw wat mooi. Aha, dat wist ik niet. Hm, dit smaakt naar meer.’

door rob overmeerwauw!

98

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

99

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

4

Algemeen beheer,financiënen personeel

100

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

101

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

4.1 Personeel

Bij de samenstelling van het personeelsbestand is het streven een evenwichtige opbouw qua geslacht en leeftijd. Per 31 december omvatte het personeelsbestand gemiddeld 42,9 FTE (tegen 38,8 in 2014), exclusief de inzet van 6,0 FTE aan oproepkrachten in de publieksdienst en bij de beveili-ging (tegen 9,8 FTE in 2014). Dit is een eenmalige situatie, gelet op de tijdelijke sluiting. Het aantal vrijwilligers is flink gedaald na het actualiseren van het overzicht. Vrijwilligers die zelden of nooit aanwezig waren zijn van de lijst gehaald.

Gemiddeld aantal FTE per jaar

2012 2013 2014 2015Regulier 44,7 42,3 38,8 42,9Oproep 6,6 7,1 9,8 6,0Totaal 51,3 49,4 48,6 48,6

Mutaties in personeelsbestand

Per 31/12 2012 2013 2014 2015 Vertrokken 7 10 11 15Nieuw 5 11 13 13 Fulltime 19 19 20 18Parttime 50 51 52 52 Vast 53 56 51 55Tijdelijk 16 14 21 15 Mannen 34 37 37 32Vrouwen 35 33 35 38 Stagiairs 15 13 14 14Vrijwilligers 44 61 67 52 < 20 jaar 2 0 0 020/29 jaar 16 18 20 1630/39 jaar 14 18 21 2240/49 jaar 15 14 14 1350/59 jaar 12 12 12 12> 59 jaar 10 9 5 7 Schaal 1 t/m 5 28 30 29 25Schaal 6 t/m 10 29 29 32 34Schaal 11 en hoger 12 11 11 11

Vacatures

Voor de restauratie van de Griekse vazen zijn extra medewerkers ingezet, zoals Marijke Top en Diederik Kits Nieuwenkamp en meerdere stagiairs. Bij het project Gesne-den Stenen werden twee assistent-conservatoren aangesteld; Selkit Verberk en Ben van den Bercken. Selkit vervulde deze functie in het kader van de gewenste interne mobiliteit. Zij is archeologisch geschoold en is PR-medewerker. Robbert Jan Looman fotografeerde duizenden gesneden stenen voor dit project. Bij collectiebeheer is extra assisten-tie ingezet, namelijk Thijs van de Gevel, Joris Brattinga en Jeroen Rensen. De aanstelling van deze medewerkers was uitsluitend mogelijk door de financiële ruimte in de gecreëerde bestemmingsfondsen en een projectsubsidie van OCW. In een regulier jaar is extra aanstelling van tijdelijke medewerkers onmogelijk.

Nadat de financial controller op 1 mei uit dienst trad is deze functie tijdelijk ingevuld door een uitzendkracht tot op 1 ok-tober Patricia van Velsen werd aangesteld. Koosje Spitz heeft een half jaar gewerkt aan de internationale fondsenwerving ten behoeve van de beoogde Ninevehtentoonstelling. Van een aantal publieksdienstmedewerkers liep de arbeids-overeenkomsten van rechtswege af op 11 mei. De directie- en MT-secretaresse, Marlies Kleine, is met pensioen gegaan.

Garantieregeling medewerkers publieksdienst

Tijdens de sluiting kwamen de medewerkers van de publieksdienst die op 11 mei 2015 nog in dienst waren in aanmerking voor een garantieregeling. Zij kregen het aantal uren gegarandeerd dat zij gemiddeld per week gewerkt hadden in de voorafgaande twaalf maanden. Zij verrichtten vervangende werkzaamheden (bijvoorbeeld in de winkel aan de Nieuwe Rijn, bij de afdeling educatie of als museum-docent in de klas).

Samenhangend integriteitsbeleid

Er is een samenhangend integriteitsbeleid vastgesteld, omdat het RMO interne integriteitsschendingen wil tegengaan door medewerkers zich ervan bewust te maken. Onderwerpen die aan bod komen zijn: integriteit bij werving en selectie; declareren van onkosten; gebruik van social media en internet; de klachtenregeling voor bezoekers en interne afhandeling; de meldingsprocedure bij ongewenst gedrag; en de meldingsprocedure bij het vermoeden van integriteitsschendingen (klokkenluidersregeling). Ook is een samenvattende gedragscode in het beleidsstuk opgenomen.

t 16/08 t/m 01/11 Openingmiddeleeuwseknopen•In de museumshop werd een vitrine ingericht met een collectie versierde knopen uit de late middeleeuwen. De knopen, gemaakt van tin-lood (zilverkleurig) en van messing (goudkleurig), dateerden uit de periode van de veertiende t/m de zeventiende eeuw s

Verloopziekteverzuim

2012 2013 2014 2015Verzuim totaal 4,6% 5,1% 3,3% 2,8%Kortlopend 0,7% 0,7% 0,5% 0,4%Langlopend 3,9% 4,4% 2,8% 2,4%

Het verzuimpercentage is niet eerder zo laag geweest. Het cijfer is exclusief zwanger- en bevallingsverlof. Het totale verzuimcijfer inclusief één zwangerschap is 3,2%. Beide ver-zuimpercentages zijn lager dan het streefcijfer van maximaal 4%. De verzuimklasse lang verzuim telde drie medewerkers. Een medewerker is na een re-integratie periode volledig hersteld. De twee andere medewerkers traden halverwege het jaar uit dienst.

t 05/09 en 07/11 DemonstratiesBoekbinden•Boekbinderij Papyrus uit Leiden verzorgde twee middagen een demonstratie Koptisch boekbinden. De Koptische manier van binden is hèt voorbeeld voor de westerse boekbindtechnieken s

102

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

103

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

4.2 Ondersteunende afdelingen

Energieverbruik

Gas in m3 Elektriciteit in KWH2012 133.717 1.079.9842013 168.406 1.054.3402014 109.125 1.012.7792015 nog niet bekend 959.029

Het elektraverbruik daalt al vijf jaar. Het is moeilijk in te schatten wat de achtergrond van de daling in 2015 is. Het museum was immers zeven maanden gesloten. Aan de andere kant werd er veel elektra door de de aannemer verbruikt. Op het gebied van duurzaamheid heeft het museum 200 LED-lampen geïnstalleerd op de afdeling Klassieke Wereld. In 2016 zal dat eveneens bij de vaste opstelling Egypte gebeuren.

Gebouwenbeheer en Beveiliging

Onder verantwoordelijkheid van het Rijksvastgoedbedrijf is de asbestverwijdering en het herstel van het gebouw uit-gevoerd door het bedrijf De Wilde (Waddinxveen). Project-bureau Oudewaal werd door het RVB en het RMO benoemd om perifere projecten rond deze bouwkundige aanpassing in kaart te brengen en op elkaar aan te laten sluiten. De asbest-

verwijdering is voor rekening van het Rijksvastgoedbedrijf, terwijl voor investeringen in veiligheidsmaatregelen (brand en klimaat) het ministerie van OCW € 1,2 miljoen ter beschikking stelde. Voor de opstelling Klassieke Wereld en het geschikt maken van de nieuwe expositieruimte (klimaatvitrines, verlichting e.d.) heeft het RMO door goed ondernemerschap een bestemmingsfonds van € 870.000 opgebouwd.

Financiële administratie

De financiële administratie wordt gevoerd in Exact-Online. Dit is een webbased boekhoudpakket waarvan de voordelen bij de dagelijkse invoer en up-time liggen. De werkstroom voor inkoopfacturen is ondergebracht in NewViews, een online programma dat gelinkt is met Exact-Online.

Automatisering

In 2014 is een aanbestedingsprocedure voor de kantoorau-tomatisering gestart. Het betreft hierbij de werkzaamheden ten behoeve van de servicedesk, onderhoud op afstand en locatie en onderhoud van de servers. De uitkomst van de aanbesteding was dat vanaf één september het bedrijf ITIS de automatsiering verzorgt.

t 06/09 LezingMohammed•Wetenschapsjournalist Marcel Hulspas gaf een lezing over zijn pas verschenen boek Mohammed en het ontstaan van de islam. Hierin waagde hij zich aan een zoektocht naar de profeet Mohammed en de fundamenten van de islam, met als doel bij te dragen aan een verdieping en verbreding van het debat hierover in Nederland s

4.3BerichtuitdeRaadvanToezicht

De directie verschaft de Raad, gevraagd en ongevraagd, tijdig en volledig de informatie die nodig is voor een goede taakvervulling, waarbij ‘no surprises’ het kernbegrip is.Het inhoudelijke beleid en de concretisering ervan maken deel uit van die informatie, naast financiële halfjaarprogno-ses, managementrapportages en overige presentaties. De directeur heeft tussentijds overleg met individuele leden van de Raad. De Raad van Toezicht heeft in 2015 viermaal vergaderd, waarvan één bijeenkomst in het teken stond van een evaluatie van de Raad zelf. Er is geen frequente afwezig-heid van een van de leden geconstateerd. Op de agenda’s stonden naast de reguliere punten enkele aandachtspunten:

• Verbouwing/asbestverwijdering: bij iedere vergadering werd de Raad op de hoogte gesteld van de stand van zaken.

• De Raad heeft zichzelf geëvalueerd. Dit is begeleid door een externe consultant die hiervan een verslag heeft gemaakt

• Besloten is de statutenwijziging in 2016 te laten pas-seren. Deze zijn wel inhoudelijk in lijn gebracht met de Governance Code Cultuur.

• Er is, in relatie tot de statutenwijziging en de evaluatie, aandacht geweest voor het opstellen van een directie- en een Raad van Toezicht-reglement.

• Een andere evaluatie, die van het museum zelf (Zelf- evaluatie 2010/2015 als voorbereiding op de subsidieaan-

vraag 2017/2020) is door de Raad vastgesteld. De Raad werkte hier actief aan mee door individuele gesprekken met de directeur.

• De vacature voor een zesde lid met bestuurlijke ervaring in de wereld van de media/journalistiek is besproken en staat nog open.

• De financiering en het veiligheidsrisico van de beoogde tentoonstelling Nineveh.

• De Raad heeft, conform de WNT 2, de vergoedingen voor de leden van de Raad aangepast. Dit is in de jaarrekening toegelicht.

DeRaadvanToezicht

Leden, functie, functie dagelijks leven• Jan Hoekema, Voorzitter, Burgemeester van Wassenaar• Maarten Asscher, Lid, Directeur boekhandel Athenaeum

Amsterdam• Erna Kortlang, Lid, Notaris Teekens Karstens advocaten

en notarissen• Ineke Sluiter, Lid, Hoogleraar Griekse taal en cultuur

Universiteit Leiden• Sander van den Eijnden, Penningmeester, Voorzitter

college van bestuur Hogeschool Leiden

t 13/09 StadswandelingOpenMonumentendagen•Tijdens de open monumentendagen konden bezoekers van de museumwinkel gratis aansluiten bij een stadswandeling in het teken van de Oudheid. RMO-gidsen vertelden over historische bouwstijlen en bijzondere archeologische vondsten s

104

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

105

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

4.4. Jaarrekening

Deze is voor 1 april bij het ministerie van OCW ingediend en tevens op de website gepubliceerd.

Het boekjaar 2015 werd gekenmerkt door de sluiting vanwege asbestsanering. Het gevolg was een drastische vermindering van het aantal bezoekers ten opzichte van 2014, maar er waren ook minder uitgaven (geen tentoonstel-lingen, minder PR campagnes). Het effect was terug te zien in lagere inkomsten uit kaartverkoop (€ 358.795), minder verkopen in de museumwinkel (€ 267.527), minder zaal-verhuur (€ 33.148) en minder catering (€ 72.901). Alleen de verkoop van buitenlandse tentoonstelling steeg met € 127.705. In totaal kwamen de (in)directe opbrengsten uit op € 1.753.965 tegen € 2.363.977 in 2014. Doordat er minder tentoonstellingen werden georganiseerd waren er minder bijdragen van fondsen (€ 107.334) en bedrijven (€ 49.209). Bij de inkomsten uit de Bankgiro Loterij zakte de bijdragen met € 116.502 door het wegvallen van de bijdrage voor het tijdelijk project Museummaandag. Door deze effecten kwamen de baten op € 8.859.661 en daarmee € 774.603 lager dan 2014 met € 9.634.264.

Bij de uitvoering van de projecten waren er hoge kos-ten voor asbestsanering en brandveiligheidsmaatregelen (€ 1.696.934), terwijl de herinrichting van de vaste opstelling Klassieke Wereld op een bedrag uitkwam van € 1.151.270. Daarentegen veroorzaakte het verschil tussen de ontvangen subsidie en de betaalde huur aan het Rijksvastgoedbedrijf (RVB) een positief effect op het exploitatieresultaat van € 866.528. Dit was het gevolg van het zogenaamde zaag-tandeffect. Deze optelsom van factoren verklaart de grote beweging in het exploitatieresultaat van € 877.925 positief in 2014 naar € 1.190.773 negatief. In voorgaande jaren leidde een eenmalige subsidie voor het project brandveilig-heid (€ 1.200.000 van OCW) tot een positief resultaat in het exploitatieresultaat. Ook de toevoegingen aan het bestem-mingsfonds voor de herinrichting vaste opstelling Klas-sieke Wereld werden vanuit een positief exploitatieresultaat geboekt. 2015 was het jaar van de uitgaven en heeft daarmee een negatief exploitatieresultaat.

Dat het resultaat na mutaties van de reserveringen toch positief is met € 41.409 komt derhalve doordat de onttrek-kingen uit de bestemmingsfondsen, die voor deze grote uitgaven beschikbaar waren, per eind 2014 (€ 2.168.710) buiten het exploitatieresultaat bleven.

De aanschafwaarde van de vaste activa bedraagt per eind 2015 € 6.373.730 waarvan € 6.148.026 afgeschreven is en er slechts een geringe boekwaarde is van € 225.704. Er is voor € 117.011 geïnvesteerd, waaronder voor € 50.755 rolkasten voor de bibliotheek en een nieuwe serveromgeving voor de IT met een bedrag van € 40.260. In de vorderingen is een bedrag van € 491.400 opgenomen betreffende de aankoop van een grote Egyptische collectie van de familie Demarée. De tegenwaarde hiervan, in de vorm van het schenken van de jaarlijks verschuldigde termijn, is opgenomen onder langlopende en kortlopende schulden. Onder het bestem-mingsfonds ‘huisvesting 2017’ wordt vanaf 2014 elk jaar het verschil tussen de volledige huur in 2013 en de werkelijk betaalde huur aan het RVB opgenomen. Voor 2015 was dit bedrag € 866.528.

Het balanstotaal bedraagt € 8.395.710 waarvan € 6.955.571 aan liquide middelen (82.8%). De hierbij behorende liquidi-teitsratio is 2,6 en de solvabiliteit op basis van de Algemene Reserve 10.5%. Deze cijfers geven echter een geflatteerd beeld. Er is in de kortlopende schulden voor het project brandveiligheid een bedrag van € 1.548.687 opgenomen, dat begin 2016 volledig betaald zal zijn. Onder het eigen vermogen staat voor de nieuwe vaste Egyptische opstel-ling € 1.277.289 gereserveerd. Dit bedrag zal eind 2016 besteed zijn. Onder ‘huisvesting 2017’ staat een bedrag van € 1.489.129 vanwege meer ontvangen subsidies dan betaalde huur. Als per eind 2016 deze bedragen betaald zijn, zakken de liquide middelen naar € 2.690.466 en het balans-totaal naar € 3.597.738. De ratio’s veranderen dan mee naar 2,2 voor de liquiditeit en naar 24.5% voor de solvabiliteit. Het RMO hanteert een norm voor de liquiditeit van meer dan 1,3 en wenst een solvabiliteit tussen de 20% en 25%.

t 15/10 LezingPausanias1:Verlorengeganekunstwerken•Jelle Abbenes gaf in oktober en december drie lezingen over het reisboek van Pausanias, de oudste reisgids ter wereld. Abbenes ging in op de bijzondere rol van Pausanias voor ons begrip van inmiddels verloren gegane kunstwerken, zoals het enorme beeld van Zeus in Olympia en de schilderijen van Polygnotus in Delphi s

t 17/10 en 18/10 SchervenworkshoptijdensNederlandseArcheologiedagen•Wat doet een archeoloog met zijn vondsten? Hoe haalt hij informatie uit een paar kapotte scherven? In deze workshop kregen deelnemers zelf een scherf in handen en konden ze ervaren hoe het is om archeologisch te determineren s

BALANS

(x € 1.000) per 31/12 2015 2014 Activa Materiele vaste activa 226 422Voorraden 86 72Vorderingen 1.128 499Liquide middelen 6.956 6.489Totale activa 8.396 7.482 Passiva Algemene reserve 881 867Bestemmingsreserve/fonds 3.050 4.332Aankoopfonds 680 512Voorzieningen 39 -Langlopende schulden 585 301Kortlopende schulden 3.161 1.470Totale passiva 8.396 7.482 CATEGORIALE EXPLOITATIEREKENING Baten Subsidies 6.517 6.495Directe en indirecte opbrengsten 1.754 2.364Bijdragen uit publieke middelen 110 161Bijdragen uit private middelen 479 623Totale baten 8.860 9.643 Lasten Salarislasten 3.093 3.112Afschrijvingen 313 338Huisvesting 1.067 2.177Aankopen 134 270Overige lasten 5.416 3.502Totale lasten 10.023 9.399 Rentebaten 62 29 Exploitatiesaldo -1.101 273Mutatie Aankoopfonds -90 -106Bestemmingsfondsen Dotaties -966 -220Bestemmingsfondsen Onttrekkingen 2.198 75 Bedrijfsresultaat na mutatie reserve 41 22

Ontwikkeling eigen inkomsten (x € 1.000) (minimale norm eind 2012 is 17,5%) 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015Structurele Rijkssubsidie 6.343 6.467 6.570 6.557 6.387 6.406 6.424Eigen Inkomsten 1.332 1.524 1.804 1.840 2.602 2.987 2.231% eigen Inkomsten 21,0% 23,6% 27,5% 28,1% 40,7% 46,6% 34,7%

106

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

107

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

106

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

107

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

De PR-medewerkers lopen gespannen heen en weer. Het gaat bijna gebeuren. Het absolute pronkstuk, het dubbel-beeld van Maya en Merit, wordt vandaag verplaatst. Het gaat op reis naar Bologna voor een tentoonstelling. En dat is uniek. Het beeld staat al 14 jaar op één plek. Een specialistisch takelteam is ingehuurd. Voorman Paul Nies heeft de leiding.

‘Hoe verplaats je zo’n oud beeld,’ vraag ik aan Nies. ‘We takelen Maya en Merit zo’n 30 cm van de grond en plaatsen het dan op een speciaal ontworpen houten frame. Dat frame is de bodem van transportkist en tevens de sokkel waar het beeld op staat in de tentoonstelling in Bologna.’

‘Kan het takelen misgaan?’‘Ja, het is spannend. Het beeld is van kalksteen. Om te voorkomen dat er iets afbrokkelt mag het beeld absoluut niet schuiven in de stroppen. Dat zijn de banden die we er omheen spannen. We lopen er met vijf man omheen om van alle kanten ogen te hebben. De krachten die ontstaan bij het optillen moeten goed worden verdeeld.’

Dan vraagt Nies of ik een stap achteruit wil doen. De PR-medewerkers houden hun adem in. Het takelteam geeft elkaar aanwijzingen in een technische taal. Het takelen duurt tien minuten.

Zodra het beeld weer op de grond staat schieten de collec-tiebeheerders erop af met fototoestellen. Het beeld staat al jaren vlak voor een muur en nu hebben ze eindelijk de mo-gelijkheid om het beeld goed van de achterkant te bekijken. Na een half uurtje pakt het team het beeld in alle rust in.

‘Is het voor jullie bijzonder om dit beeld te verplaatsten?’ vraag ik aan Nies. ‘Ja, het is een unieke ervaring. We hoopten allemaal dat wij het mochten doen. En straks na de verbouwing nog een keer. Daarna worden Maya en Merit waarschijnlijk niet meer verplaatst zolang ik leef.’

fotocolumn • rob overmeer30 cm boven de grond

Het zweet loopt van mijn voorhoofd. Ik bevind me boven de tempelzaal op een vloer van metalen gaas. De warmte stijgt omhoog. Het lijkt wel een sauna. Door de gaatjes kan ik in de centrale hal kijken. Ik herken niets. Voor de veiligheid is alles afgedekt met houten platen.

Facilitair manager John van der Steen doet een ronde. ‘‘Ik loop iedere dag langs alle installaties om te controleren of ze het nog doen,’ zegt hij terwijl hij in hoog tempo voor me uit loopt.‘Waar is het gaas voor?’ vraag ik.‘Vanaf dit gaas kan ik bij de technische installaties die het geluid beheersen in de centrale hal. Daar zijn regelmatig sprekers en concerten. Het geluid komt door het gaas en stoot dan tegen de geluiddempende kussens boven je hoofd, de baffels.’

‘Heb je het druk in deze periode tijdens de bouwwerkzaam-heden,’ vraag ik.‘Ik ben bij projecten betrokken en werk met alle afdelingen. Ik coördineer de bouw en alle technische aspecten. Van het vervangen van een lamp tot de aanschaf van een klimaat-systeem.’

‘Wat gaat er mis zonder klimaatsysteem?’‘Bezoekers en nu de bouwvakkers nemen het weer mee naar binnen. Warm weer, koud weer of nattigheid bij regenval. Er zijn kwetsbare objecten. Een steen kan wel tegen een veranderlijk klimaat. Het kleurtje dat erop zit niet. De klimaatinstallatie is direct verbonden met de collectie.’

‘Heeft de verbouwing gevolgen voor de collectie?’‘Nee, daar zorgen we voor. We volgen nauwkeurig of de werklieden zich wel aan de strenge voorschriften houden. Ik ben vaak zelf de brandwacht. De lassers moeten altijd een uur eerder stoppen met lassen. Dat uur is nodig om te controleren of er niets blijft liggen smeulen.

‘Heb je zelf iets met de collectie?’‘Prachtig. Ik heb hiervoor jaren in de bouw gewerkt. Ik bekijk de collectie als een bouwvakker. Vooral de hiërogliefen. Met de huidige technieken is het enorm lastig om een scherpe lijn in een steen te slijpen. Ik zou wel willen weten met welke beitel ze dat vroeger deden.’

door rob overmeerspin in het web

108

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

109

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Bijlagen

110

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

111

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal2015/01 Naturalis Biodiversiteits Centrum Leiden Pracht & Precisie 142015/02 Erwin Pauly Idar-Oberstein (D) Pracht & Precisie 132015/03 NINO Leiden Pracht & Precisie 12015/04 Stephen Sack Brussel (B) Pracht & Precisie 102015/05 Stephen Sack Brussel (B) Euro Meltdown 122015/06 Erwin Pauly Veitsrodt (D) Pracht & Precisie 342015/07 Deutsches Edelsteinmuseum Idar-Oberstein (D) Pracht & Precisie 22015/08 Natuurhistorisch Museum Maastricht Maas & Mens 122015/09 Dordrechts Museum Dordrecht Maas & Mens 242015/10 Museum Het Valkhof Nijmegen Maas & Mens 12015/11 Museum van Wereldculturen Leiden VP Grieken 52015/12 Koninklijkhuis Archief Den Haag VP Grieken 32015/13 De Nederlandse Bank Amsterdam VP Grieken 302015/14 De Nederlandse Bank Amsterdam VP Romeinen 122015/15 Rijksmuseum Amsterdam VP Grieken 22015/16 Gemeente Amsterdam Amsterdam Handschoenenboek 6 Totaal: 181

bijlage i: Overzicht inkomende bruiklenen

t 20/10 LezingMetalenkledingaccesoires•Annemarieke Willemsen, conservator Nederland Middeleeuwen, gaf een lezing over de metalen voorwerpen die mensen in de Middeleeuwen en Renaissance gebruikten om kledingstukken dicht te maken, vast te zetten en te versieren s

bijlage ii: Overzicht kortlopende bruiklenen

Reg.nr. Instelling Plaats Tentoonstelling Aantal015/01 The Metropolitan Museum New York (VS) Middle Kingdom 42015/04 NHK Productions Inc. Tokyo (J) The Queens of Egypt 82015/05 Fries Museum Leeuwarden Goud der Friezen 482015/06 Musée du Louvre Parijs (F) Une brève histoire de l’avenir 12015/07 Afrika Museum Berg en Dal De stad van mijn dromen 42015/08 Museo Civico di Bologna Bologna (I) Egitto, splendore millenario, Topstukken RMO 4902015/09 Museum Het Valkhof Nijmegen Gebrochener Glanz 62015/10 Musée de la Civilisation Quebec (C) Reizende Egyptian Magic 2862015/11 Museum Kasteel Wijchen Wijchen Veelzijdige Vennen 82015/13 Thermenmuseum Heerlen Heerlen Topstukken RMO 572015/14 Limburgs Museum Venlo Topstukken RMO 362015/15 Allard Pierson Museum Amsterdam Topstukken RMO 1432015/16 BOOR Rotterdam Rotterdam Archeologie in Ridderkerk 12015/17 Musée du Malgré-Tout Treignes (B) Comme Chiens et Chats 42015/18 Museum van Wereldculturen Leiden Grrr… machtige dieren 542015/19 UvA Conservering en rest. Amsterdam Restauratie en onderzoek 22015/20 TGV Teksten en presentaties Leiden Expeditie Steentijd, Vlaardingen 292015/21 Museum Meermanno Den Haag De Mythe van de Brittenburg 12015/22 Stichting Schultehuus Diever Diever Presentatie bronzen zwaard 12015/23 Gallo-Romeins Museum Tongeren (B) Gladiatoren 22015/24 Naturalis Leiden Onderzoek gemmen RMO 1212015/25 Museum Het Valkhof Nijmegen High Tech Romeinen 22015/26 Museum Dorestad Wijk bij Duurstede Achter slot en grendel 12015/27 Archeologicky Ústav av CR Praag The Legacy of Charlemagne 52015/28 De Nieuwe Kerk Amsterdam Rome. De droom van … 22015/29 UL, Fac. Archeologie Leiden onderzoek bronzen zwaarden 42015/30 CODA Apeldoorn Apeldoorn Kunst en ambacht 22015/31 Stephen Sack Brussel Fotografie gesneden stenen 452015/32 The Tokyo Shimbun Tokyo (J) The Golden Legend 48 Totaal: 1415

t 24/10 DemonstratieMummificatie•Wat komt er allemaal kijken bij het mummificeren? In deze demonstratie voor jong en oud gaf egyptoloog Ben van den Bercken antwoord op deze vragen. Hij lichtte het mummificatieproces toe door er niet alleen over te vertellen, maar tegelijkertijd een vis te mummificeren s

112

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

113

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

bijlage iii: Overzicht uitstaande langdurige bruiklenen per 31/12/2015Instelling Plaats AantalAllard Pierson Museum Amsterdam 76Archeologiestichting Pater Munsters Stein 4Katwijks Museum Katwijk 28Museum Boerhaave Leiden 8Museum De Koperen Knop Hardinxveld-Giessendam 11Museum Flehite Amersfoort 4Museum Klok&Peel Asten Asten 4Bijbels Museum Amsterdam 67Nederlands Museum voor Glas en Glastechniek Lelystad 13Museum Swaensteyn Voorburg 76Thermenmuseum Heerlen Heerlen 1De Casteelse Poort Wageningen 6Museum de Dorpsdokter Hilvarenbeek 6Veluws Museum Nairac Barneveld 18Museum De Domeijnen Sittard 24Koninklijke Houtvesterij Het Loo Apeldoorn 14Museum Het Valkhof Nijmegen 45Gemeentemuseum Het Rondeel Rhenen 21Museum Het Rembrandthuis Amsterdam 15Museum Dorestad Wijk bij Duurstede 295Stedelijk Gymnasium Leiden Leiden 4Erasmiaans Gymnasium Rotterdam 10Stichting Goereese Gemeenschap Goedereede 15Stadsmuseum IJsselstein IJsselstein 8Zoutmuseum Delden 5Oudheidkundige Vereniging Salehem Zelhem 6Nationaal Hunebedden Informatiecentrum Borger 23Puttens Historisch Genootschap Putten 23Universiteitsmuseum Groningen Groningen 2Museon Den Haag 14Stichting De Valkenburgse Toren Valkenburg 84Zeeuws Museum Middelburg 2Gemeente Katwijk Katwijk 23Natuurcentrum De Maashorst Slabroek 1Historisch Museum Den Briel Brielle 6Stadsmuseum Steenwijk Steenwijk 4LVR-Römermuseum Xanten (D) 4Veluws Streekmuseum Epe 5Delfluent Services B.V. Delft 3Museum Rijswijk Rijswijk 15

t 29/10 LezingPausanias2:Geschiedkunde•Abbenes benadrukte het grote belang van deze Griekse schrijver uit de tweede eeuw na Christus. Hij ging in op het belang van Pausanias voor de geschiedkunde, uitgelegd aan de hand van de Keltische invasie van Griekenland van 279 voor Chr. s

Instelling Plaats AantalGemeente Sittard-Geleen Grevenbicht 1Noordelijk Scheepvaartmuseum Groningen 7Time&Tide Museum Great Yarmouth (GB) 6Musée Royal de Mariemont Mariemont (B) 2Provincie Zuid Holland Alphen a/d Rijn 12Flipje en Tiel Museum Tiel 16Drents Museum Assen 6Archeon Alphen a/d Rijn 39Museo Civico Archeologico di Bologna Bologna (I) 35Stichting het Limburgs Landschap Arcen 3Museum Oud Lunteren Lunteren 10Museum Kasteel Wijchen Wijchen 83Particulier Wassenaar 1Historisch Museum Ede Ede 12Museum Winterswijk Winterswijk 5Maerlant-Lyceum Den Haag 1Limburgs Museum Venlo 257Streekmuseum De Roode Tooren Doesburg 1Nationaal Militair Museum Soest 1Archeologisch Museum Haarlem Haarlem 1Provincie Noord-Holland Castricum 7 Totaal: 1499

t 01/11 ThemamiddagMiddeleeuwseHandschoenen•Conservator Annemarieke Willemsen presenteerde het eerste exemplaar van haar nieuwe boek Van hand tot hand. Speciaal voor deze dag was een vitrine ingericht met enkele wanten en handschoenen die recentelijk gevonden zijn door Bureau Monumenten & Archeologie van de Gemeente Amsterdam s

114

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

115

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

114

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

115

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Weer een spannend moment. De collectiebeheerders halen vandaag de beroemde Peelhelm uit de vitrine. Normaal mag er niemand bij zijn. Voor mij maken ze een uitzondering. Collectiebeheerder Robert Ritter opent het bovenste slot van de vitrine, zijn collega Joris opent het onderste slot. In de verte hoor ik geluiden van het bouwen van een steiger. Verder is het stil op de Romeinse afdeling. Dan gaan ze voorzichtig te werk. Er wordt verder niets meer gezegd.

‘Waar gaat de Peelhelm naartoe,’ vraag ik even later.‘De helm gaat eerst een paar maanden naar het Limburgs Museum. Daarna wordt hij uitgeleend aan het Louvre in Parijs. Het Limburgs Museum is blij dat de Peelhelm komt.’

‘Hoe verplaats je de Peelhelm?’‘De wangkleppen en nekbeschermer zitten los van de helm. Ik verplaats hem met koker en al. Dat is moeilijk omdat het zwaartepunt in de top ligt. Het weegt wel meer dan tien kilo. Als je een klein beetje naar voren helt, dan kan je hem bijna niet meer houden. Ik moet hem precies recht omhoog optillen.’

‘Is het kwetsbaar?’‘Het materiaal lijkt sterk, maar door de ouderdom, zo’n zeventienhonderd jaar, is het juist fragiel. Ik heb een doos laten maken waar de helm met koker en al in past. Een spe-ciaal ontworpen mechaniek klemt hem vast. En nee, ik doe er geen bubbeltjes of piepschuim bij. De Peelhelm zweeft vrij in de doos.’

‘Is ie duur?’‘Dat vraagt iedereen altijd. De Peelhelm is niet in geld uit te drukken, zo uniek is het.’

‘Wat houdt de verbouwing in voor jou als collectie-beheerder?’ vraag ik.‘Een jaar geleden ben ik al begonnen met de logistiek voor de verbouwing. Je moet je voorstellen dat de Griekse afde-ling leeg moet. Daar staan wel 1000 objecten. Waar laat je die allemaal? Ik kan niet zomaar ergens een paar honderd vazen neerzetten. Sommige beelden wegen 200 kilo, als er straks 12 bezoekers omheen staan, is er een kracht van mini-maal 800 kilo op die plek. Dan moet de vloer dat wel kunnen hebben.’

fotocolumnsvoorzichtig!

Het is koel in het depot. Assistent-conservator Ben van den Bercken neemt me mee naar achter. Daar staat tussen de mummiekisten een klein houten kastje. Ben trekt hand-schoenen aan en doet het kastje open met een voorzichtig-heid die ik zelden heb gezien.

‘Wat zit er in?’ vraag ik.‘Een speciale serie halfedelstenen. Op iedere steen is een paus afgebeeld door graveur Christoph Dorsch in 1722. Deze serie is een onderdeel van de collectie Gesneden Stenen. Na de sluiting van het Geldmuseum in Utrecht zijn ze overgedragen aan ons. Daarvoor werden ze beheerd door het Koninklijk Penningkabinet dat eerst in Den Haag en later in Leiden was gevestigd. De collectie is dus weer terug.’‘Waarom liggen de edelstenen naast de mummiekisten?’‘Het gaat niet om de stenen, maar om het kastje. Deze is net als de mummiekisten van hout. Dit depot heeft de optimale temperatuur en vochtigheid voor hout.’

‘Wat is er belangrijk aan de gesneden stenen?’‘Ze bestrijken een geschiedenis van 7000 voor Christus tot nu. Iedere edelsteen heeft een reis gemaakt door de tijd

en meerdere eigenaren gehad. Je kunt zo’n steen volgen. Neem bijvoorbeeld de Grote Camee. Die is door de handen gegaan van schilder Rubens, op de Batavia geweest tijdens de schipbreuk en was opzicht bij Lodewijk Napoleon toen hij in Nederland was. En nu is ie hier bij ons. Iedere steen heeft meerdere verborgen verhalen.’

‘Hoe vind je die verhalen?’‘Ik verzamel literatuur en zoek naar paralellen. Ik werk aan een wetenschappelijke publicatie en deze vertaal ik dan naar teksten voor de tentoonstelling.’

‘Blijft het kastje hier nu eeuwig staan?’‘Als het museum weer open gaat, komt de serie achter de schermen vandaan met een kleine tentoonstelling. Daarna worden de stenen in de vaste tentoonstellingen geïntegreerd.’

‘Kom jij nu zelf in de verhalen over deze stenen voor?’‘Nou eh, ja. Mijn naam wordt als onderzoeker vermeld. Ik werk hier twee dagen in de week aan. Zo draag ik mijn steentje bij.’

door rob overmeerverborgen verhalen

116

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

117

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

bijlage iv: Externe nevenfuncties

ConservatorNederlandprehistorieLucAmkreutz

• Lid onderzoeksgroep Noordzee (i.s.m. RCE/BOOR en Universiteit Groningen)

• Voorzitter/organisatie/lid werkgroep van de Steentijddag• Bestuurslid Stichting Reuvens • Lid programmacommissie Reuvensdagen Zwolle• Lid klankbordgroep Oogst voor Malta, ‘Bewoning

en landschapsgebruik in de vroege prehistorie’(RCE, Universiteit Groningen)

• Lid projectgroep Oogst voor Malta, ‘Limburgs zandgebied, bewonings- en gebruiksgeschiedenis van het holocene Maasdal in Limburg en het aangrenzende Brabantse deel (BAAC)

Restaurator Renske Dooijes

• Freelance docent en coördinator masteropleiding Conservering en restauratie van cultureel erfgoed (UvA)

Conservator Klassieke Oudheid Ruurd Halbertsma

• Bijzonder hoogleraar Museale aspecten van de Archeologie, Universiteit Leiden

• Secretaris Nederlandse Commissie Corpus Vasorum Antiquorum, KNAW

• Corresponderend lid Royal Cast Collection, Copenhagen• Referent Ministero dell’ Instruzione, dell’Università e

della Ricerca, Roma• Lid internationale studiegroep Lasimos (Universiteiten

Pisa en Parijs) • Commissielid HOVO (Hoger Onderwijs voor Ouderen),

Universiteit Leiden• Regent Bethlehemhof, Leiden

HoofdcollectiesenonderzoekPieterterKeurs

• Lid editorial board Critical Museum Studies, Horniman Museum, Londen

• Lid dagelijks bestuur Leiden Global• Bestuurslid RoMeO• Lid commissie Gerbrands lezing• Lid raad van advies van de Stichting Friends of Saqqara• Bijzonder hoogleraar Antropologie van materiële cultuur,

Universiteit Leiden

Conservator Nabije Oosten Lucas Petit

• Lid Oursi hu-beero (Het Grote Huis) Project, Burkina Faso

• Adviseur opgravingen op Horvat Kur, Israël• Onderzoeker Tel Rehov Regional Project, Israël

Conservator Egypte Maarten Raven

• Bijzonder hoogleraar Museologie van het oude Egypte, Universiteit Leiden

• Lid Raad van Toezicht Stichting Friends of Saqqara• Lid algemeen bestuur Ex Oriente Lux• Field director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld

van Sakkara

Directeur Wim Weijland

• Lid bestuur Vereniging Rembrandt• Lid landelijk Bestuur Open Monumentendag• Lid Nationale Unesco Commissie (tot 01/07)• Lid bestuur VSB Vermogensfonds• Lid Raad van Toezicht VSB donatiefonds• Lid curatorium Nederlands Instituut voor het Nabije

Oosten• Lid wetenschappelijke adviesraad KNIR

Conservator Egypte Lara Weiss

• Lid Raad van Toezicht van de Stichting Friends of Saqqara • Field co-director opgravingen in het Nieuwerijks grafveld

van Sakkara

Conservator Nederland Middeleeuwen Annemarieke Willemsen

• Continental Representative Finds Research Group, Groot-Brittannië

• Lid begeleidingscomité NACIP depotproject KMKG Brussel

• Lid Onderzoeksschool Mediëvistiek • Lid Programme Committee International Medieval

Congress, Leeds (UK)

t 05/11 BoekpresentatieMythologie•Met een lezing presenteerde Hugo Koning zijn nieuwe boek Mythologie in de pop-up museumshop. Het boek verscheen in de reeks Elementaire deeltjes van Amsterdam University Press. Hugo Koning is docent Klassieken aan de Universiteit Leiden en geeft Grieks en Latijn op het Stanislascollege in Delft s

bijlage v: Publicaties

L.Amkreutz

• Verdronken Verstandkies. Column in: Archeologie Magazine 5, 57.

• Archeologie van Maastricht tot Maasvlakte. In samenwerking met R. Halbertsma & A. Willemsen. In: RMO Magazine 40, 20-22.

• Een keltische muntschat uit Thorn. In: RMO Magazine, 24-25.

• Foraging for Farmers. An evolutionary perspective on the process of Neolithisation in NW Europe. A case-study from the Low Countries. In samenwerking met G. Dusseldorp. In: Prähistorische Zeitschrift 90/1-2, 20-44.

• Kist met gat. Column in: Archeologie magazine 1, 57.• RMO on tour. Column in: Archeologie magazine 3, 57.• Het geheim van de Schoone Grub. Archeologische

opgravingen van de vuursteenmijnen te Rijckholt-Sint Geertruid in 1929 door de paters dominicanen uit Rijckholt. In samenwerking met J.P. de Warrimont. In: Maasgouw 134, 48-56.

B. van den Bercken

• Saqieh, suwār ou tābāt? Histoire sommaire d’une structure d’irrigation Egyptien dès l’époque hellénistique. In: Pichot V, Rapport préliminaire sur les fouilles à Akadémia, Alexandrie.

S. Verberk en B. van den Bercken

• Pracht & precisie. Kleine meesterwerken in steen. Publieksboek bij de gelijknamige tentoonstelling.

• Pracht & precisie. In: Collect Kunst antiek Design, jaargang 20, 42-47.

• Pracht & precisie. Kleine meesterwerken in steen. In: RMO Magazine 40, 26-28.

R. Halbertsma

• Nulli tam laeti triumphi. Constantine’s victory on a reworked cameo. In: BABesch 90, 221-235.

• De klassieke wereld: Grieken, Etrusken, Romeinen. In: RMO Magazine 40, 4-8.

• Fluctuating Boundaries. In: M.H. Dries, S.J. Van der Linden, A. Strecker (red.), Fernweh. Crossing Borders and Connecting People in Archaeological Heritage Management. Essays in Honour of Prof. Willem J.H. Willems.

• Oudheid in context. De klassieke wereld vernieuwd in het Rijksmuseum van Oudheden. In: Amphora 4, 28-31.

• De zoektocht naar Carthago. In: Hermeneus (87/2), 50-56.

• The Mahdia Shipwreck. In: R. Docter e.a. (red.), Carthage, Fact and Myth, Leiden, 84-89.

• Foreigners on an Unfamiliar Coast: the Rediscovery of Carthage. In: R. Docter e.a. (red.), Carthage, Fact and Myth, Leiden, 116-123.

P. ter Keurs

• The biography of cultures: style, objects and agency. Proposal for an interdisciplinary approach. In samenwerking met Caroline van Eck en Miguel John Versluys. In: Cahiers de l’École du Louvre 7, 2-22.

• Le collectionneur hollandais Frits Liefkes. In: S. du Crest (red.), Si Loin Si Proche: Objets d’ailleurs dans les intérieurs européens. Photographies 1870-2015, 34-35.

• Heritage from the Heart. In: M. van den Dries, S. van der Linden en A. Strecker (red.), Fernweh. Crossing Borders and Connecting People in Archaeological Heritage Management. Essays in Honour of Prof. Willem J.H. Willems, 77-80.

• Carthage: Fact and Myth. Leiden: Sidestone Press. Roald Docter, Ridha Boussoffara, Pieter ter Keurs (red.). Engelstalige versie van het boek bij de Carthago tentoonstelling.

• Musea, Collecties en Fetisjisme. In: RMO Magazine 39, 10-13.

L. Petit

• Recycling the Valley. Preliminary report of the 2012 excavations at Tall Damiyah. In: Annual of the Department of Antiquities of Jordan 57, 239-246.

• Authentic or fake? A much contested Near Eastern object”. In: Ancient History Magazine 1, 56-57.

• Tell Damiyah. Een kleine, belangrijke vindplaats in de Jordaanvallei. In samenwerking met Z. Kafafi. In: RMO Magazine 39, 25-27.

M. Raven

• Gli scavi di Saqqara. In: P. Giovetti/D. Picchi, Egitto, splendore millenario, la collezione di Leiden a Bologna, Bologna, 216-221.

• Preliminary report on the Leiden-Turin excavations at Saqqara, season 2015: the tomb of an anonymous official (Tomb X) and its surroundings. In samenwerking met L. Weiss, B.G. Aston, S. Inskip en N. Warner. In: Jaarbericht Ex Oriente Lux 45, 3-17.

t 08/11 LezingenboekpresentatieJezus•Het nieuwe boek van Fik Meijer, Jezus en de vijfde evangelist, lag sinds half oktober in de winkels. Deze zondag was Meijer de hele middag in de pop-up museumshop aanwezig om exemplaren te signeren. Ieder uur hield Meijer een speedlezing over Jezus en de tijd waarin hij leefde s

118

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

119

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

• La tombe Memphite d’Horemheb: des nouvelles informations au sujet d’un personnage d’importance, Egypte. In: Afrique & Orient 76, 3-18.

L. Weiss

• Nieuws uit Saqqara. In: RMO Magazine 40, 10-12.• Persoonlijke vroomheid in een Egyptisch dorp. In: Ta

Mery 8, 2-16.• De schorpioenbezweerder. In: N. van de Beek, L. Delpeut

en M. Kersten (red.), 40 jaar Dispuut Pleyte (1975-2015), 6-11.

• The History of the Egyptian Collection in the National Museum of Antiquities in Leiden. In: P. Giovetti and D. Picchi (red.), Egitto. Le collezioni di Leiden e di Bologna / Displaying Ancient Egypt. The collections of Leiden and Bologna, Skirà/Milano.

• The Consumption of Religion in Roman Karanis. In: Religion in the Roman Empire 1/1, 71–94.

• Religious Practice at Deir el-Medina. In: Egyptologische Uitgaven 29, Leiden/ The Netherlands Institute for the Near East/Peeters.

• The Role of Objects: Creating Meaning in Situations, Rubina Raja, Lara Weiss (red.). In: Religion in the Roman Empire 1/2.

• De rol van religie in het dagelijkse leven van het Oude Egypte. In: Archeologie Magazine 1, 9-13.

• Perpetuated Action. In: J. Rüpke (red.), A Companion to the Archaeology of Religion in the Ancient World, Blackwell.

A. Willemsen

• De handschoen opgenomen: Laatmiddeleeuwse wanten, wapenwanten en handschoenen in de Nederlanden, Madoc 29, 94-104.

• Van hand tot hand, Handschoenen en wanten in de Nederlanden voor 1700, Zwolle.

• Chapter 9: That the boys come to school half an hour before the girls: Order, gender and emotion in school, 1300-1600. In: S. Broomhall (red.), Gender and Emotions in Medieval and Early Modern Europe: Destroying Order, Structuring Disorder, 175-195.

• Een goed jaar voor warme wanten: Handschoenen in de Nederlanden voor 1700. In: RMO Magazine 2015, 15-17.

• Maasbekken. Column in: Archeologie Magazine 6.• Golden Middle Ages in Europe. New research into

Early-Medieval communities and identities, Brepols, Annemarieke Willemsen & Hanneke Kik (red).

• Knopen uit het kanaal. In: RMO Magazine 39, 14-15.

• Correspondeerplezier. Column in: Archeologie Magazine 2.

• Dorestad, the northernmost emporium of the Carolingian empire. In: D. Callebaut, H. van Cuyck (red.), The Legacy of Charlemagne 814-2014, 209-213, idem in Frans en Duits.

• The Geoff Egan Memorial Lecture 2013: Taking up the glove: Finds, uses and meanings of gloves, mittens and gauntlets in Western Europe, c.1300-1700 AD. In: Post-Medieval Archaeology 49-1, 1-36.

• Chapter 9: Dorestad as a fluviatile society”. In: James H. Barrett & S.J. Gibbon (red.), Maritime Societies of the Viking and Medieval World, 115-128.

T. van der Zon

• Fenicische Gezichtskralen. In: Glashistorisch Tijdschrift ‘De Oude Flesch’, 37e jaargang, nummer 141, 10-11.

bijlage v: Publicaties

t 12/11 LezingGesnedenStenen•Al sinds de Oudheid zijn gemmen (of 'gesneden stenen') voor verschillende doeleinden gebruikt. Deze bijzondere kleinoden met gegraveerde afbeeldingen kunnen tot op de dag van vandaag hun bewonderaars ontroeren, laten lachen of simpelweg perplex doen laten staan. De lezing werd gegeven door Ben van den Bercken, egyptoloog en assistent-conservator collectie Gesneden Stenen s

bijlage vi: Lezingen

15/03-19/03 Museumcourse Amman

Het RMO organiseerde, in samenwerking met de Universiteit van Amsterdam en het Department of Antiquities in Jordanië, een workshop in Amman, getiteld Museums, Heritage, Memory and Identity. De master museumstudies van de UvA bracht vijf docenten in en het RMO nam zes medewerkers mee. Deze cursus vloeide voort uit het Memorandum of Understanding dat het museum met de oudheidkundige dienst in Jordanië heeft afgesloten en was een tegenprestatie voor het ontvangen van een ruim bruikleen voor de Petratentoonstelling in 2013/2014.

L.Amkreutz,conservatorPrehistorieNederland

08/03 Domburg, Terra Maris: Een Neanderthaler uit de Noordzee.

12/04 Leiden, Naturalis: Ontmoette de oermens de mammoet? I.s.m. Natasja den Ouden (Naturalis).

12/04 Leiden, RMO, lezing voor Shell: Wie was er sterker holbewoner of holenbeer?

03/09 Glasgow, EAA: A permeable frontier. Pioneer agency and the long-term transition to agriculture in the Lower Rhine Area wetlands.

05/09 Glasgow, EAA: Swamp life. Persistence through mobility during the transition to agriculture in the wetlands of the Lower Rhine Area.

17/09 Belgrado, MESO: Integrating communities and landscape. A wetland perspective.

B. van den Bercken projectconservator collectie Gesneden Stenen

22/10 Leiden, RMO: Mummies en mummificatie in het Oude Egypte.

12/11 Leiden, RMO: Gemmen vol emotie.13/11 Leiden, studievereniging Leidse Biologen Club: Tijd,

eeuwigheid en dodengeloof: het Oude Egypte. R.Halbertsma,conservatorKlassiekeWereld

07/01 Leiderdorp, Past Rotarians: Carthago: opkomst, bloei en ondergang van een metropool.

19/01 Den Haag, Hogeschool (Opleiding Communicatie): Infrastructuur en communicatie in het Romeinse Rijk.

27/01 Leiden, RMO, congres Canino vazen: The Canino Connections.

30/01 Leiden, RMO, Hellenistendag: Naar een nieuwe afdeling Grieken in context.

05/02 Leiden, RMO, HOVO: De herontdekking van Carthago in de negentiende eeuw.

07/02 Leiden, RMO, voor docenten klassieke talen: Naar een afdeling Grieken in context.

10/02 Leiden, RMO, vriendenvereniging RoMeO: Waar woonde Dido?

09/03 Leiden, RMO, Zenobiacongres: De ontdekkingsreizen van Jean-Emile Humbert.

19/03 Leiden, RMO, Vrienden Gymnasium: Carthago, opkomst, bloei en ondergang van een metropool.

20/03 Leiden, UB: Humbert & Humbert, grondleggers van Leidse collecties.

20/03 Leiden, UB: Humbert de Carthage. De omzwervingen van een geniale ingenieur.

27/03 Leiden, Hortus Botanicus/HOVO: De Papenbroeck-collectie in de Leidse Hortus.

09/04 Leiden, RMO, lezing met sopraan en piano: De ontdekking van Carthago.

10/04 Leiden, RMO: Dido en Aeneas. Een fatale liefde in Carthago. Inleiding op Henry Purcells Dido and Aeneas.

18/10 Haarlem, Geschiedenis festival: Het droomboek van Artemidorus van Daldis.

11/11 Voorschoten, Museum Voorschoten: Nieuwe opstellingen in het Rijksmuseum van Oudheden te Leiden.

08/12 Leiden, RMO: Oudheden in context. Diverse inleiddingen tijdens openingsdagen.

19/12 Amsterdam, De Nieuwe Kerk: De triomf van Constantijn; nieuw licht op de Rubenscamee.

P.terKeurs,hoofdcollectiesenonderzoek

01/01-10/05 Diverse inleidingen over de Carthago tentoonstelling.

28/01 Leiden, RMO, symposium Canino Connections: Collecting: the urge to have or the urge to profit?

04/03 Groningen: Carthago: Mythe en Werkelijkheid.11/04 Leiden, symposium Mensenoffers: Rituele

mensdoding: een inleiding.13/04 Leiden, Rotary: Carthago.18/05 Leiden, ICLON groep: De geschiedenis van het

RMO.29/05 Fontainebleau, Festival de l’histoire de l’art: Le

Musée National des Antiquités: Une tension entre théorie et pratique.

30/05 Fontainebleau, Festival de l’histoire de l’art: L’histoire d’art et le primitif: une tension fertile.

21/10 London, University College, symposium Europe; the outside in: Incorporating the outside: Anthropology and ‘strange’ goods.

t 17/11 LezingGrieksSymposium•Wat deed men zoal op een Grieks symposium? Drinken, dansen en discussiëren… en dat was nog maar het begin van de avond. Kim Beerden (Universiteit Leiden) nam de toehoorders mee naar een Griekse feestavond in het Athene uit de klassieke Oudheid s

120

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

121

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

19/10 Bordeaux, Université Montaigne, symposium L’objet frontrière: L’objet qui vient de l’extérieur: un modèle anthropologique.

09/12 Münster, Universität, research seminar Institut für Ethnologie: The influx of things.

L.Petit,conservatorOudeNabijeOosten

16/04 Basel, Universität Basel: Tell Damiyah. Klein, fein, aber nicht ungefährlich.

12/05 Leiden, vriendenvereniging RoMeO: Tell Damiyah. Opgraving in Jordanië.

30/06 London, UCL, Conference Digging up Jericho. Past, present & Future. Who do we believe. Jericho Tomb P 23 in the Dutch National Museum of Antiquities.

04/11 Amman, Nederlandse ambassade: Tell Damiyah. A small Iron Age settlement in the Jordan Valley.

19/11 Atlanta, ASOR Annual Meeting: Tell Damiyah: A Late Iron Age Sanctuary for Traders and Travelers?

26/11 Leiden, RMO: Nineveh. Een stad zonder gelijke.

M.Raven,conservatorEgypte

28/04 Leiden, RMO, concert: verbindende teksten tussen operafragmenten met betrekking tot Egypte.

26/04 Leiden, RMO, Davidsfonds: Veertig jaar opgraven in het Nieuwerijks grafveld van Sakkara.

06/06 Heidelberg, congres Ramessidentijd: The Saqqara necropolis in the Ramesside Period: between tradition and innovation.

13/06 Leiden, Saqqaradag: Heet van de naald: de resultaten van seizoen 2015.

26/06 Praag, congres Abusir & Saqqara: What the butler saw: the life and times of Ptahemwia, royal butler at Memphis.

29/08 Florence, XI congress IAE: Khnum the creator god: a puzzling case of the transfer of an iconographic motif.

08/09 Leiden, vriendenvereniging RoMeO: Leids-Turijnse opgravingen in Sakkara: de resultaten van seizoen 2015.

07/10 Leiden, Huis van Horus: Leids-Turijnse opgravingen in Sakkara: de resultaten van seizoen 2015.

17/10 Imola, Centro Italiano Studi Egittologici: Unità nella differenza: quarant’anni di scavi olandesi nella necropoli di Nuovo Regno a Saqqara.

17/10 Bologna, Museo Civico Archeologico: Quel che vide il maggiordomo: la vita di Ptahemwia, maggiordomo reale a Menfi.

24/10 Den Haag, 43e Nederlands-Vlaamse Egyptologendag: De Egyptische verzameling van Baron van Westreenen.

L.Weiss,conservatorEgypte

09/06 Leiden, vriendenvereniging RoMeO: Religie in Deir el-Medina

12/07 Londen, Egypt Exploration society: Saqqara Study.19/10 Leiden, Ex Oriente Lux: Van ruzies en feesten.01/11 RMO, Museumjeugduniversiteit. Was de godin

Bastet een kattenkop?18/11 Apeldoorn, Ex Oriente Lux: Van ruzies en feesten.14/12 Leiden, RMO: Egyptische kunst & kitsch.16/10 Bologna, Museo Civico archeologico: Brief History

of the Egyptian Collection in Leiden.

A.Willemsen,conservatorMiddeleeuwenNederland

13/03 Leiden, RMO: Lapp-top-college Middeleeuwen voor veelbelovende scholieren.

15/05 Kalamazoo: Warm woollen winter mittens: Finds and use of textile gloves in the Netherlands in the Middle Ages.

20/09 Castricum, Huis van Hilde: 5000 jaar speelgoed. 20/10 Leiden, RMO: Kledingaccessoires uit de Late

Middeleeuwen en Renaissance.08/11 Oirschot, studiedag Brabantse Geschiedbeoefening:

Merovingisch glas uit Noord-Brabant.12/11 Saarbrücken, Universität des Saarlandes: Alltag

in mittelalterlichen und frühneuzeitlichen Universitäten: Sachkultur des Studierens und Feierns.

13/12 Leiden, RMO, MuseumJeugdUniversiteit: Hoe vies was een middeleeuwse WC?

T.vanderZon,projectleider

25/03 Leiden, RMO, Vriendenvereniging Museum Valkhof: Carthago.

13/04 Den Haag, International Women’s Contact: Carthage.

30/04 Leiden, RMO, Vriendenvereniging APM: Carthago, the making of.

30/04 Leiden, RMO, voor R&M solutions: Carthago, een inleiding.

bijlage vi: Lezingen

t 29/11 LezingNineveh•Conservator Lucas Petit vertelde over de Nineveh-tentoonsteling die het museum in 2017 zal programmeren s

bijlage vii: Aanwinsten

EgypteF 2015/6.1-10 verzameling Egyptische oudheden uit diverse periodes, aankoop collectie mw. M. Jelgersma 10 objectenF 2015/9. verzameling Egyptische oudheden uit diverse periodes, overdracht collectie Dr. R.J. Demarée 506 objecten

KlassiekK 2015/5.1 glazen flesje, Romeins, schenking dhr. A. van Wermeskerken 1 object

Nabije OostenB 2015/5.1-2 twee valse stempelzegels, brons en steen, legaat mw. B. Lebbink 2 objecten

Nederland Prehistorieh 2015/1.1 benen priem, Scheveningen, 9000/6000 voor Chr., schenking dhr. F. Theunissen en mw. A. Meiners 1 objecth 2015/4.2-3 bronzen fibula en vuurstenen artefacten uit Hardinxveld, schenking dhr. J. van Wijngaarden 2 objectenU 2015/4.1 bronzen dolkfragment uit Noordzee, Bronstijd, schenking dhr. P. Cornelissen 1 objectl 2015/6.1-24 Keltische muntschat uit Thorn, ca. 100/0 voor Chr., aankoop dhr. D. Vermeer 24 objectenl 2015/7.1ab bronzen Gündlingen-zwaard, 850/760 voor Chr., aankoop dhr. T. Mans 1 object

Nederland Middeleeuwene 2015/1.1 zilveren ruiterfibula uit Ophemert, ca. 525/750, aankoop dhr. C. Ouwehand 1 objectf 2015/1.1 bronzen gelijkarmige fibula uit Werkhoven, ca. 450/900, schenking dhr. C. Ouwehand 1 objecti 2015/1.1 ijzeren Ulfbert-zwaard uit de Schelde, 975/1025, aankoop dhr. C. Broers 1 objecth 2015/4.1 ijzeren vleugellans uit Hardinxveld, 700/750, schenking dhr. J. van Wijngaarden 1 objectk 2012/7. opgravingsvondsten 1957/1959 uit Bergeijk, 550/700, overdracht fam. Van Daalen 23 objecten langdurige bruikleen in Museum Eicha ca. 125 objecten Provinciaal Depot Bodemvondsten Noord-Brabant ca. 450 objecten

Receptie Oudheidc,h,l,R 2015/2 collectie van 33 figuurstenen, schenking dhr. H. van der Made 33 objectenZ 2015/2.1-119 verzameling diverse oudheidkundige postzegels, schenking dhr. W. Weijland 119 objectenZ 2015/3.1 schilderij Kolos van Ramses II te Aboe Simbel, schenking mw. Riky Schellart-Van Deursen 1 objectZ 2015/5.1-3 diverse replica’s, aangekocht voor tentoonstelling “IJstijd” 3 objecten

t 03/12 LezingPausanias3:beschrijvingenvankunst•In deze laatste lezing schonk Abbenes aandacht aan Pausanias' beschrijvingen van kunstwerken, gebouwen en andere Griekse monumenten. Hij vertelde specifiek over de Atheense agora en de Acropolis s

122

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

123

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

bijlage viii: Organogram

Per 31.12.2015

t 29/09 en 24/11 WorkshopsBoekbinden•In navolging van de eerder gegeven demonstraties, verzorgde Boekbinderij Papyrus uit Leiden tweemaal deze workshop s

Directeur

Wim Weijland

P&O

Simone Swertz

Financiën en Bedrijfsvoering

Afdelingshoofd: Wouter de Groot

Controller: Patricia van VelsenMedew. fin. admin.: Gerdien van der Heide Pieter NeuteboomGeb./coörd. techn. proj.: John van der Steen

Beveiliging Hoofd: Rene van EsBeveiligers: Kevin Lafeber Simon Heshusius Heleen van Kempen Jan Zijderhand Yavuz Er Raoul Frankhuizen 4 oproepkrachten

Publieksdienst Hoofd: Rita van OosterhoudWinkel: Timo EppingBackofficefunctie: Wil Hartevelt Adrie VoorbijMedewerkers: Kees van der Mortel Noël Franken Marein Meijer 13 oproepkrachten

Collecties en Onderzoek

Afdelingshoofd: Pieter ter Keurs

Conservatoren: Maarten Raven Ruurd Halbertsma Annemarieke Willemsen Luc Amkreutz Lucas Petit Lara Weiss

Ass. conservator: Ben van den Bercken

Restauratoren: Renske Dooijes Helbertijn Krudop Marianna Düring

Registrator: Heikki Pauts

Collectiebeheerders: Marianne Stauthamer Robert RitterAssistent-collectiebeh.: Jeroen Rensen

Fotografen: Peter Jan Bomhof Anneke de Kemp Archivaris/bibliothecaris: Mariëlle Bulsink

Directiesecretariaat

Vivian Baan

Raad van Toezicht

1. Drs. J.Th. Hoekema

2. Dr. Mr. M.W.B. Asscher

3. Drs. Mr. E. Kortlang

4. Prof. dr. I. Sluiter

5. Drs. S.P. van der Eijnden

Communicatie en marketing

PR, comm./marketing: Selkit VerberkMarketing: Gabriëlle van der VoortWebbeheerder: Jacco van Weele

Presentaties

Projectleiders: Tanja van der Zon Jill van der Sterren Leonie van Esser Hanneke KikAssistent-projectleider: Anna de Wit

Educatie Medewerkers Educatie: Marieke Peters Timo Epping Hanneke van der KooijAss. medew. educatie vacature (8 uur p.w.) vacature (12 uur p.w.)

t 06/12 t/m 30/12 Mini-expositieAPostcardfromAleppo•A Postcard from Aleppo was een kunstproject dat de Syrische fotograaf Issa Touma in mei 2014 organiseerde voor ontheemden in de stad Aleppo. In deze kleine expositie in de pop-up museumshop waren de originele ansichtkaarten te zien, met vertalingen in het Nederlands en Engels s

124

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

125

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

bijlage ix: De 9 principes van Governance Code CultuurHet bestuur is verantwoordelijk voor het in acht nemen van de Code.

• De Raad van Toezicht en de directeur-bestuurder van het Rijksmuseum van Oudheden passen de Governance Code Cultuur sinds 2013 toe en maken dit kenbaar in het jaarverslag, de jaarrekening en op de website.

• De toepassing van de principes van deze code sluit aan bij de doelstelling, aard en omvang van het museum. Soms wordt afgeweken van een praktijkaanbeveling.

• Aard en omvang van de organisatie of aanwezige kennis en ervaring leveren hiervoor de motieven. De Raad van Toezicht agendeert de code jaarlijks en bekijkt of verbete-ringen wenselijk zijn.

Het bestuur kiest het besturingsmodel van de organisatie bewust.

• Het museum heeft sinds de verzelfstandiging in 1995 een Het Raad van Toezicht-model en handhaaft dit besturingsmodel bewust. Op de ANBI-pagina op de site wordt het bestuursmodel toegelicht.

De directeur-bestuurder is verantwoordelijk voor de organisatieenisin-enexternduidelijkoverdetaken,bevoegdhedenenwerkwijze.

• De directeur-bestuurder heeft minimaal vier keer per jaar een overleg met de OndernemingsRaad. Dit is gebeurd.

• Omdat er één directeur-bestuurder is, is er geen collec-tief bestuursreglement. Er is in 2015 een directieregle-ment opgesteld dat, samen met een statutenwijziging, in 2016 wordt vastgesteld.

• Het RMO heeft een samenhangend integriteitsplan vastgesteld met daarin afspraken over de ethische code van de ICOM; nevenwerkzaamheden; het melden van financiële belangen; een procedure ongewenst gedrag; een declaratieregeling; een klokkenluidersregeling; com-municatie met de pers; hoe om te gaan met geschenken en giften; en omgang met internet en social media.

• In de statuten van de stichting Rijksmuseum van Oud-heden is benoemd welke besluiten in ieder geval aan de Raad van Toezicht worden voorgelegd. De directeur overlegt wekelijks met de overige leden van het manage-mentteam. Belangrijke beslissingen worden in de MT-notulen vastgelegd. De majeure strategische besluiten en belangrijke beleidsbeslissingen worden in het MT besproken en voor accordering aan de Raad van Toezicht voorgelegd, met de nadruk op het onderkennen en be-heersen van risico’s. Hiervan was geen sprake, omdat de besluitvorming rondom de asbestverwijdering, verbou-

wing en vernieuwing van de vaste opstellingen in 2013 is afgerond. Alle aspecten van het risicomanagement zijn opgenomen in de jaarrekening en in het jaarverslag. Nieuwe wet- en regelgeving (ANBI, CAO e.d.) worden nageleefd en toegepast.

DeRaadvanToezichtsteltrechtspositieenbezoldigingvanhetbestuurzorgvuldigvastenishieroverzoopenmogelijk.

• De bezoldiging van de directeur-bestuurder hoeft niet aangemeld te worden volgens de richtlijnen van de Wet Normering Topinkomens. Hij heeft een contract voor onbepaalde tijd. Dit staat op de RMO-website vermeld. Zijn bezoldiging wordt vermeld in de jaarrekening.

• De Raad van Toezicht heeft conform de WNT 2 de variabele beloning van de directeur laten vervallen. De Raad van Toezicht beslist over benoeming, beoordeling, bezoldiging, schorsing en ontslag van de directeur-

bestuurder.

DeRaadvanToezichtlegtzijntaken,verantwoordelijkhedenenwerkwijzevastenhandeltdaarnaar.

• Een verslag van de Raad van Toezicht maakt deel uit van dit jaarverslag en de jaarrekening. De Raad van Toezicht vergadert in principe vier keer per jaar en laat zich leiden door het culturele, economische en maatschappelijke be-lang van het museum. In 2015 is er vier keer vergaderd.

• Er is een Raad van Toezicht-reglement ontwikkeld waarin de onderlinge portefeuilleverdeling, de werkwijze van de Raad van Toezicht, de omgang met de directeur-be-stuurder en hoe om te gaan met eventuele tegenstrijdige belangen zijn opgenomen. Dit wordt, samen met een statutenwijziging en een directiereglement in voorjaar 2016 vastgesteld.

• De Raad van Toezicht heeft zijn functioneren buiten aanwezigheid van bestuur/directie besproken in een evaluatie, die werd begeleid door een externe consultant. Hiervan is een verslag opgesteld.

• Jaarlijks bespreekt de Raad van Toezicht het functioneren van de directeur-bestuurder. Dit wordt buiten aanwe-zigheid van de directeur-bestuurder voorbereid. Dit is gebeurd.

• De directeur-bestuurder heeft naast de vergaderingen met enige regelmaat contact met de individuele leden van de Raad van Toezicht, die hem op actieve, anticipe-rende en reflecterende wijze adviezen verstrekken. Dit is gebeurd, met name in relatie tot de zelfvaluatie van het museum en de subsidieaanvraag 2017/2020.

t 14/12 LezingKunst&Kitsch•Lara Weiss, conservator Egypte, verhaalde over vervalsingen en het herkennen van authentieke Egyptische kunst. Ze legde uit wat de maatschappelijke consequenties van legale en illegale kunsthandel zijn en vertelde over de bijbehorende internationale wetgeving s

• De Raad van Toezicht kent een vast aantal onderwerpen die in ieder geval tot het Toezicht behoren, zoals realisa-tie van doelstellingen en resultaatafspraken met OCW, strategie, risicobeheer en financieel beleid. Een van de leden van de Raad van Toezicht is contactpersoon voor de OndernemingsRaad. Dit is mevrouw E. Kortlang.

DeRaadvanToezichtisverantwoordelijkvoorzijnsamenstelling:hijwaarborgtdeskundigheid,diversiteitenonafhankelijkheid.

Leden: Datum Einde Einde 2e aantreden 1e termijn termijnJan Hoekema 01-04-2010 2014 2018 verlengd in 2014Maarten Asscher 09-03-2012 2016 2020 verlengd in november 2015Erna Kortlang 09-03-2012 2016 2020 verlengd in november 2015Ineke Sluiter 28-03-2013 2017 2021Sander van den Eijnden 13-06-2013 2017 2021

Leden: Competentie 1 Competentie 2 Jan Hoekema Landelijke en Diplomatieke en lokale politiek culturele wereld Maarten Asscher Cultuur en Ondernemer- geschiedenis schap Erna Kortlang Notarieel Netwerk Leidse ondernemers Ineke Sluiter Griekse en Verbinding Latijnse taal en Universiteit cultuur, Leiden educatie Sander van den Eijnden Bedrijfsvoering Universiteit/ publieke Educatie organisaties

• De Raad van Toezicht bestaat uit vijf leden, statutair mogen dit er zeven zijn. De zittingstermijn voor de leden is tweemaal een periode van vier jaar. Er is een gefaseerd openbaar rooster van aftreden. Zie boven.

• Bij iedere benoeming wordt de profielschets van de Raad van Toezicht besproken. Elk lid kan het beleid op hoofd-lijnen beoordelen en heeft daarnaast enkele specifieke competenties of/en netwerken.

• Er is nog steeds een vacature op het gebied van (digitale) media en communicatie.

• Herbenoeming van een lid vindt plaats na overweging, gelet op actuele omstandigheden en op de profielschets.

DeRaadvanToezichtgeefttevorenaanwelkeinzetvandeleden wordt verwacht en welke eventuele vergoeding daar tegenover staat.

• Ieder lid heeft voldoende tijd voor de vervulling van zijn functie. Er is geen frequente afwezigheid geconstateerd.

• De vergoeding van € 250 per bijgewoonde vergadering is aangepast conform de bepalingen d in de WNT 2. In de jaarrekening wordt hier verantwoording over afgelegd.

• De voorzitter bereidt met de directeur-bestuurder de agenda voor, leidt de vergaderingen, zorgt voor de in-formatievoorziening en voor zorgvuldige besluitvorming en ziet toe op het functioneren van de Raad van Toezicht. Het RMO draagt zorg voor ondersteuning voor de Raad van Toezicht. Dit gebeurt door de directiesecretaresse, die de vergaderingen notuleert. Wegens pensionering van Marlies Kleine is dit overgedragen aan Vivian Baan.

Toezichthoudersenbestuurdersvermijdenelkevormvanbelangenverstrengeling.DeRaadvanToezichtziethieroptoe.

• Het RMO verstrekt aan leden van de Raad van Toezicht en aan de directeur-bestuurder geen persoonlijke lenin-gen en garanties. Het jaarverslag vermeldt wel de neven-functies van de bestuurder, niet van die van de Raad van Toezicht. Deze activiteiten zijn zichtbaar via de publieke LinkedIn-profielen van de leden van de Raad.

• Voor het aangaan van nevenfuncties door de directeur-bestuurder wordt toestemming bij de voorzitter van de Raad gevraagd. De Raad heeft besloten dat de directeur in ieder geval twee betaalde nevenfuncties mag vervul-len.

• Ieder lid heeft een onafhankelijke en kritische bijdrage aan de besluitvorming. De Raad van Toezicht heeft zich vergewist van de onafhankelijkheid van zijn leden. De Raad van Toezicht is verantwoordelijk voor de besluitvor-ming over hoe de instelling met tegenstrijdige belangen om gaat.

t 16/12 KinderboekpresentatieAvonturenvanOdysseus•Tekenaar en schrijver Daan Remmerts de Vries schreef een nieuw kinderboek over de Oudheid: Avonturen van Odysseus. Liefst achttien tekenaars zorgden voor de illustraties, waaronder Charlotte Dematons en Thé Tjong-Khing. Schrijver en tekenaars waren allen aanwezig s

126

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

127

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Het bestuur is verantwoordelijk voor financieel beleid en risicobeheer door sluitende interne procedures en externe controle.

• De directeur en het hoofd financiën en bedrijfsvoering zijn verantwoordelijk voor de opgemaakte financiële

verslagen en de interne procedures. De Raad van Toe-zicht ziet toe dat dit volgens de afgesproken normen gebeurt.

• De Raad van Toezicht heeft in 2010 de externe accoun-tant Ernst &Young na advies van het management benoemd. De directeur stelt de beloning voor de accoun-tant vast. Met de accountant worden de jaarrekening en andere financiële aspecten besproken. Deze worden vastgelegd in de managementrapportage waarbij de directeur-bestuurder commentaar levert op de bevindin-gen. Deze managementrapportage wordt in een Raad van Toezicht vergadering geagendeerd. Daarnaast wordt de accountant incidenteel ingeschakeld voor specifieke adviezen en werkzaamheden.

• De externe accountant brengt eenmaal per jaar aan mi-nimaal één vertegenwoordiger van de Raad van Toezicht verslag uit van zijn bevindingen, voorafgaand aan het vaststellen van de jaarrekening. De Raad van Toezicht kan hem bevragen over de getrouwheid van de jaarrekening.

bijlage ix: De 9 principes van Governance Code Cultuur

t 15/12 Byvanck-lezing:TheimpactofAlexandertheGreatontheartsofGreece•De negende Byvanck-lezing werd gehouden door Olga Palagia, hoogleraar klassieke archeologie aan de universiteit van Athene, over de manier waarop Alexander de Grote zijn stempel op de Griekse kunst heeft gezet. In samenwerking met tijdschrift BaBesch s

bijlage x: Risicomanagement

Hier zijn de belangrijkste onderdelen, afspraken en proce-dures opgenomen die het RMO hanteert op het gebied van financieel risicomanagement. Gelet op principe 9 van de Governance Code Cultuur wordt inzicht in dit risicomanage-ment gegeven in dit jaarverslag en in de jaarrekening.

Het RMO streeft een solvabiliteit van tussen de 20 en 25% ten opzichte van de Algemene Reserve en het bestemmings-fonds OCW na.

Bij de liquiditeit wordt de norm van 1,3 gehandhaafd.

Het fiatteren van rekeningen gebeurt door minstens twee medewerkers (budgethouder en lid van het management-team). Het daadwerkelijk fiatteren aan de bank om rekenin-gen te betalen wordt door twee MT-leden gedaan (het vier ogen-principe). Steekproefsgewijs controleren de MT-leden bij iedere betalingsbatch de bankrekeningen met de factu-ren.

Leden van het MT melden in hun wekelijkse vergadering welke subsidies, fondsen, geld van derden door wie en voor welk project zijn geworven, alsmede een indicatie in welk boekjaar de inkomsten en uitgaven vallen. Zo wordt de vol-ledigheid van opbrengsten in kaart gebracht. Dit deel van de MT-notulen gaat naar de financiële administratie als basis voor de boeking.

Rechtmatigheid van bestedingen is een standaardpunt op de MT-agenda, waarbij de leden motiveren en beargumenteren waarom een bepaalde uitgave of investering gedaan wordt.

Het RMO hanteert kostenbewuste begrotingsprincipes en heeft een lean and mean organisatie die is gebaseerd op de resultaten van realistische inkomsten en uitgaven. De direc-teur wordt door de Raad van Toezicht verplicht corrigerend op te treden bij een tegenvallende negatieve prognose met als doel minimaal een niet-negatief bedrijfseconomisch exploitatieresultaat. Kostenbesparing is dan het eerste instrument. In de jaarbegroting worden geen onzekere in-komsten opgenomen. Hiermee worden op voorhand risico’s vermeden. Het RMO werkt met minimum projectbegrotin-gen zónder financiële risico’s en met aanvaardbare kwaliteit van het eindproduct; en met maximumbegrotingen, die en-kel gerealiseerd worden wanneer sponsorgelden of andere incidentele inkomsten worden toegezegd.

Jaarlijks worden de lopende verzekeringen op inhoud en juistheid door een externe partij gecontroleerd en eventueel aangepast.

Leningen dienen vooraf ter goedkeuring aan de Raad van Toezicht te worden voorgelegd, voorzien van een dekkings-plan. Leningen met een variabele rente worden door middel van een derivaat (renteswap) gefixeerd op een vaste rente.

Het RMO belegt niet. Het museum zet eventuele tijdelijk overtollige middelen op iets beter renderende rekeningen en houdt de vrijheid van directe opneembaarheid. Mocht het management moverende redenen hebben de opneembaar-heid restrictiever te maken, dan is toestemming van de Raad van Toezicht nodig.

Het weerstandsvermogen is het bedrag dat nodig is om ge-durende een bepaalde tijd een voorzienbare discontinuïteit te kunnen opvangen. Belangrijk hierbij is de gedachte dat de continuïteit slechts tijdelijk in het geding is. Een permanente vermindering van overheidssubsidies kan in die definitie niet uit weerstandsvermogen worden betaald en zal leiden tot reorganisatie. In 2014 is berekend en beredeneerd dat het weerstandsvermogen circa € 700.000 dient te bedragen.

t Van 19/12 tot en met 03/01/2016 Kinderactiviteitenindekerstvakantie•Kinderen konden de Nienke-audiotour volgen en aanschuiven bij de knutseltafels in de Tempelzaal. Daar maakten ze koelkastmagneten en kerstboomversieringen, met de oude Grieken als thema. Voor de allerkleinsten waren er kleurplaten en een speelhoek met Magic Sand s

128

rijk

smu

seu

m v

an o

ud

hed

en

jaa

rver

slag

201

5

Colofon

Foto’s: Rijksmuseum van Oudheden tenzij anders vermeldSamenstelling/Eindredactie: Vivian Baan, Wim WeijlandOntwerp & productie: Stern/Den Hartog & De VriesDrukwerk: Veenman +

© Rijksmuseum van Oudheden 2016

www.rmo.nl

Afbeelding achterzijdeDeze Nederlandse euro is onderdeel van de tentoonstelling Euro Meltdown, een serie bewerkte en vergrote foto’s van teloorgegane euromunten, gemaakt door de Amerikaanse kunstenaar Stephen Sack. Met uitgekiende belichtingstech-nieken, het samenvoegen van overlappende opnamen en sterke uitvergrotingen slaagt Sack erin de euro’s een nieuwe dimensie te geven. Foto © 2015 Stephen Sack

t 29/12 WorkshopPrachtofprul?•Wanneer is een voorwerp de moeite waard om tentoongesteld te worden? Deze vraag probeerde men te beantwoorden in de filosofische workshops met Richard Pellicaan van Zosaaiety. Terwijl de deelnemers voorwerpen in de tentoonstelling Klassieke Wereld bekeken, werden vragen gesteld als: Heb je je wel eens afgevraagd waarom een Griekse vaas wél in een museum te zien is en bijvoorbeeld jouw favoriete drinkbeker niet? s