Rijksmuseum AmsterdamCruz y Ortiz

Onder het motto ‘verder met Cuypers’ is het Rijksmuseum klaargestoomd voor de eenentwintigste eeuw. Na een renovatie van bijna tien jaar opent het Nieuwe Rijksmuseum zijn deuren en de veelbesproken passage. Het Spaanse

architectenbureau Cruz y Ortiz dat verantwoordelijk is voor deze ingrijpende renovatie, moet bijkomen van een zware bevalling. De Spanjaarden kozen voor een opmerkelijke

strategie bij hun ingrepen in het gebouw. Ze zochten niet het contrast op met het bestaande, maar borduurden voort op het ontwerp van Cuypers.

Auteur Pieter Bedaux Fotograaf Jeroen Musch

Project

30 de Architect, april 2013 de Architect, april 2013 31

Project RijksmuseumAmsterdam

Cruz y Ortiz

De belangrijkste ontwerpopgave was dezelfde als bij de

oprichting van het museum in 1885: hoe combineer je een

museum met een poortgebouw? Vraagt het eerste type

om een continue aaneenschakeling van de verschillende

ruimtes, het andere knipt deze in principe altijd in tweeën.

“Cuypers had niet de architectonische middelen die we nu

hebben om dit probleem goed op te lossen”, aldus Ortiz.

De weerslag die deze onhandige tweedeling had op de

exploitatie van het museum, was aanleiding voor de in-

grijpende verbouwing. Het belangrijkste doel van de opgave

was het creëren van één hoofdentree.

Cruz en Ortiz bedachten een oplossing waarbij de be-

zoeker in het hart van de onderdoorgang naar een nieuw

entreeplein zou afdalen met aan weerszijden paden voor

fietsers en voetgangers. Onder druk van de Fietsersbond, de

Gemeenteraad en Stadsdeel Oud-Zuid sneuvelde dit plan

uiteindelijk om fietsers zo min mogelijk tot last te zijn.

Ironisch genoeg heeft het museum nu vier entrees aan

weerszijden van de onderdoorgang; twee hoofdentrees en

twee liften voor mindervaliden en groepen. Dat deze oplos-

sing minder gelukkig uitpakt voor de museumbezoeker dan

het oorspronkelijke ontwerp moge duidelijk zijn. Eenmaal

binnen in het museum is dit leed snel vergeten en blijkt het

probleem van de logistieke knip kundig opgelost.

Voortborduren op CuypersGrote winst is behaald door de dichtgeslibde atria aan

weerszijden van de onderdoorgang volledig open te breken

en terug te brengen naar het oorspronkelijke ontwerp van

Cuypers. Cruz en Ortiz verlagen de bestaande hoven zodanig

dat de atria van beide vleugels onder de passage kunnen wor-

den verbonden. De wanden van de passage zijn vervangen

door glazen puien. Dit levert van binnenuit een onwerkelijke,

maar bijzondere ervaring op, waarbij de stad zichtbaar door

het museum raast. In dit centrale plein dat voor iedereen

Het centrale atrium met de informatie- en ticketbalies, de garderobe en de entree tot de tentoonstellingen. Fotograaf Jeroen Musch

Onder de fietstunnel bevindt zich een doorgang die bezoekers van de ene naar de andere vleugel leidt.

De glazen puien in de bogen bieden zicht op de tunnel. Fotograaf Jeroen Musch Langsdoorsnede 1 museumonderdoorgang 2 entree toegangsmuseum 3 entree naar de tentoonstellingsruimten 4 auditorium 5 museumwinkel 6 café

6 2 21

4

3

55

Dat deze oplossing minder gelukkig uitpakt voor de museumbezoeker dan het oorspronkelijke ontwerp moge duidelijk zijn

32 de Architect, april 2013 de Architect, april 2013 33

Project RijksmuseumAmsterdam

Cruz y Ortiz

1 informatiebalie

2 ticketbalie

3 garderobe

4 entree naar de tentoonstellingsruimtes

5 museumwinkel

6 toiletten

7 tentoonstellingsruimte

8 museumonderdoorgang

9 entree naar het Rijksmuseum

10 café

11 eregalerij

12 nachtwachtkamer

13 grote zaal

Tweede verdieping

Benedenverdieping

Begane grond

Eerste verdieping

7 77 7

77

7 7

7 7

13

11

12

7

7 10

77

7

77

9 9

8

9 9

7 7

7

145

2

6

3

34 de Architect, april 2013 de Architect, april 2013 35

Project RijksmuseumAmsterdam

Cruz y Ortiz

toegankelijk is, bevinden zich het café en de winkel.

De architecten kiezen duidelijk voor continuering van de

bestaande architectuur van Cuypers, zowel in materiaal-

gebruik als in vormentaal, zij het meer ingetogen en

ontdaan van decoratie. De ondergrondse uitbreiding is

uitgehouwen uit Portugees natuursteen dat qua kleur licht

afwijkt van de bestaande hardstenen plint van het gebouw.

Dit wegsnijden van volumes kunnen de Zuid-Europeanen

goed: verfijnd gedetailleerde trappen en poorten be-

geleiden de bezoeker op welhaast vanzelfsprekende wijze

naar de tentoonstellingszalen. Deze strategie van verder-

gaan met het bestaande, zonder duidelijk de grens aan te

geven tussen oud en nieuw, gaat in tegen de heersende

opvattingen over restaureren in onze cultuur. Doorgaans

worden bij historische gebouwen contrast en juxtapositie als

ontwerpmiddelen ingezet voor latere aanpassingen. Het is

een interessante paradox dat juist dit zoeken naar continu-

iteit vernieuwend is te noemen. Cruz en Ortiz geloven niet

in narratieve architectuur die de bezoeker uitlegt hoe een

gebouw is ontstaan. “Architectuur is geen geschikte kunst

om verhalen te vertellen. Het is anders dan een schilderij

waarbij de restaurateur de ontbrekende stukken oninge-

vuld laat”, legt hij uit. “Waarschijnlijk moet over twintig jaar

het gebouw weer worden aangepast door iemand anders.”

Ortiz is er overigens van overtuigd dat hun oorspronkelijke

ontwerp op termijn alsnog wordt uitgevoerd, “daar is het

museum te groot en te belangrijk voor”. De constructie in

de onderdoorgang is er in ieder geval op voorbereid.

Het bleek geen gemakkelijke opgave om een gebouw als

het Rijksmuseum te renoveren. Cuypers die volgens het

ideaal van het Gesamtkunstwerk ieder hoekje ontwierp en

versierde, liet voor latere generaties geen ruimte open om

ongestraft wijzigingen aan te brengen. Het devies bij de res-

tauratie van de tentoonstellingszalen door Van Hoogevest

Architecten was vooral schoonmaken en herstellen van wat

er in de loop der tijd was toegevoegd. In een aantal zalen als

de Voorhal en Eregalerij zijn de oorspronkelijke muur-

schilderingen van Georg Sturm weer volledig blootgelegd

1 In beide atria zijn enorme

kroonluchters gehangen. Ze

bestaan uit drie ringen die

ieder zijn voorzien zijn van on-

geveer 630 baffles gemaakt van

akoestisch plaatmateriaal. In de

baffles zit zowel in de onder- als

bovenkant verlichting. Fotograaf

Jeroen Musch

2 Onder het café in het westelijke

atrium bevindt zich de museum-

winkel. Fotograaf Jeroen Musch

1

2

De architecten kiezen duidelijk voor continuering van de bestaande architectuur van Cuypers

de Architect, april 2013 37

Project RijksmuseumAmsterdam

Cruz y Ortiz

De monumentale decoraties zijn zo veel mogelijk teruggebracht, onder andere in de Voorhal. Fotograaf Jeroen Musch

de Architect, april 2013 39

Project RijksmuseumAmsterdam

Cruz y Ortiz

De Philipsvleugel bevindt zich aan de achterkant van het Rijksmuseum. Fotograaf Jeroen Musch

Aziatisch paviljoen

Een juwelendoosje

Voor de Aziatische collectie was

in het hoofdgebouw geen goede

plek, waarop is besloten een eigen

paviljoen te bouwen voor de meer

dan zevenduizend stukken. Het ge-

bouw is via het centrale auditorium

bereikbaar.

In de sobere en strakke vormgeving

heeft Curz y Ortis geen aansluiting

gezocht bij de Aziatische bouwkunst.

De grillige vorm van het gebouw

maakt duidelijk dat het bureau ook

geen verbinding heeft gezocht bij

het ontwerp van Pierre Cuypers.

Het paviljoen beslaat 670 vierkante

meter en wordt gekenmerkt door

witte ruimtes met houten vloeren

en een grote houten trap. Inval-

lend zonlicht is zo veel mogelijk

voorkomen ter bescherming van de

collectie, waardoor het paviljoen

grotendeels gesloten is naar buiten

toe. De enige glazen wand trekt

daardoor nog meer de aandacht.

en zijn wandkleden teruggehangen. Het lijkt een verstan-

dige keuze dat op andere plekken in het gebouw de nog

aanwezige fragmenten zijn afgedekt. Met achtduizend

tentoongestelde stukken is een bezoek nu al een duizeling-

wekkende ervaring.

Juwelenkistje biedt ontwerpvrijheid Vanuit de centrale entreehal voert een wandeling naar het

Aziatisch paviljoen; een ‘juwelenkistje’ dat zich in de schoot

van het gebouw aan de zuidzijde bevindt.

Samen met het Entreegebouw vormt dit de enige zichtbare

nieuwbouw buiten het museum. Na de ingewikkelde puzzel

die binnen moest worden opgelost, waren de architecten

zichtbaar blij met de ontwerpvrijheid die ze buiten de con-

touren van het bestaande gebouw kregen. “Het toevoegen

van een doosvormig volume zou een vervelende restruimte

hebben opgeleverd tussen het nieuwe en het bestaande

gebouw”, meent de architect. “Door te kiezen voor een

sculpturale vorm met scherpe hoeken konden we plaatse-

lijk veel dichter tegen het bestaande museum bouwen en

creëren we interessante plekken tussen de gebouwen.” De

wandeling door het paviljoen daalt langzaam af de grond in

en biedt verrassende uitkijkjes over de vijver rondom het

gebouwtje. Door hun tektoniek en overeenkomsten in ma-

teriaalgebruik, worden de grillige paviljoens verassend mooi

opgenomen door het bestaande museum.

De architecten zijn blij met het eindresultaat, “we hebben

veel troepen verloren, maar de oorlog is uiteindelijk gewon-

nen.” Het is afwachten of en wanneer de missie ‘verder met

Cruz y Ortiz’ start. Voorlopig is iedereen opgelucht dat het ge-

bouw en de collectie na al die jaren weer te bezichtigen zijn.

Het Aziatisch paviljoen. Fotograaf Pedro Pegenaute

“Architectuur is geen geschikte kunst om verhalen te vertellen”

40 de Architect, april 2013

Opdrachtgever Rijksgebouwendienst en Rijksmuseum

Ontwerp Cruz y Ortiz Arquitectos, Amsterdam

Samenwerkende architect ADP, Amsterdam

Restauratie architect Van Hoogevest Architecten, Amsterdam

Adviseur Constructie ARCADIS Bouw & Vastgoed, Den Haag

Adviseur Installaties VOF ARUP Van Heugten Het Nieuwe

Rijksmuseum, Groningen

Adviseur Verlichting VOF ARUP Van Heugten Het Nieuwe

Rijksmuseum, Amsterdam

Adviseur Bouwfysica VOF ARUP-DGMR Het Nieuwe Rijksmuseum,

Arnhem

Adviseur Brandveiligheid VOF ARUP-DGMR Het Nieuw Rijksmuseum,

Den Haag

Tentoonstellingsontwerp Wilmotte & Associés, Parijs (F)

Tuinontwerp Copijn Tuin- en landschapsarchitecten, Utrecht

Restauratie decoratieschilderwerk Sikkens Sassenheim, in samen-

werking met Stichting Restauratie Atelier Limburg, Maastricht.

Overig binnen- en buitenschilderwerk Sikkens, Sassenheim

Toezicht uitvoering BRINK Groep, Leidschendam

Aannemers Rijksgebouwendienst BAM Civiel Noordwest/Koninklijke

BAM Groep; Vlasman; SRAL; Kuijpers Centrale Projecten; Homij

technische installaties; Möhringer liften; J.P. van Eesteren; Koninklijke

Woudenberg; Unica; Van der Spek hoveniers

Aannemers Rijksmuseum Gielissen, interieurbouwwerk; Meyvaert;

Goppion, hoofdcircuit; Dutch Mountings, objectvoorzieningen;

Bruns, objectvoorzieningen; Bronnenberg; Antenna

Andere adviseurs in het bouwteam Nebest; IGG IGG Boiton de Groot

Bouwkostenadvies; C2N Bouwmanagment; Hulskamp;

Philips Lightning; Wareco Ingenieurs; Crux Engineers

Andere publieke adviseurs gemeente Amsterdam; Bureau

Monumentenzorg; Brandweer Amsterdam; Commissie Welstand;

Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed; Atelier Rijksbouwmeester;

Dienst Ruimtelijke Ordening

Bruto oppervlak hoofdgebouw 32.275 m2 (excl. tunnelgebouw)

Bruto oppervlak hoofdgebouw 41.595 m2 (incl. Atelier)

Tuinoppervlak 14.800 m2 / Tentoonstellingsoppervlak 10.053 m2

Bruto oppervlak Aziatisch paviljoen 1.115 m2

Bruto oppervlak Philipsvleugel 3.440 m2

Bruto oppervlak Ateliergebouw 9.320 m2 / Opening april 2013

Project RijksmuseumAmsterdam

Cruz y Ortiz

Situatie

A Hoofdgebouw

B Atelier

C Aziatisch paviljoen

D Entreegebouw

E Philipsvleugel

F Villa

G Tekenschool

A

B

C

D

E

F

G