JAARCONGRESpublicinnovation.nl/downloads/congresboekje2006.pdf · derde plaats zien we dat de mix...

JAARCON GRES

“WIL DE BURGER WEL KIEZEN?”

over keuzevrijheid in de gezondheidszorg en de energiemarkt

Dit congres werd mede mogelijk gemaakt door:

5

VOORWOORD

Onder invloed van de vernieuwing van het openbaar bestuur is zowel vanuit de politiek

als het bestuur een lijn ingezet om de burger meer keuzevrijheid te bieden. Kiezen

beperkt zich heden ten dage daarom niet alleen tot het kiezen van een Tweede Kamer,

gemeenteraad of ander bestuurlijk orgaan.

Keuzes maken is onder invloed van de bestuurlijke vernieuwing, maatschappelijke

ontwikkelingen en politieke ambities haast een dagelijkse taak van de burger

geworden. Keuzes kunnen worden gemaakt voor een ziektekostenverzekering,

energieleverancier, routes voor het openbaar vervoer, aanleg van een weg, tele-

communicatiediensten en de ontwikkeling van een binnenstad.

Technologische ontwikkelingen maken het mogelijk om de keuzes eenvoudig te maken

en snel te effectueren. Door liberalisering en het verbeteren van de concurrentie-

mogelijkheden bestaat de mogelijkheid om te kiezen uit veel verschillende

aanbiedingen en kan steeds eenvoudiger worden overgestapt van de ene leverancier

naar de andere.

Technologische innovaties maken het ook mogelijk om sneller en transparant inzicht te

verkrijgen in de diverse aanbiedingen en keuzemogelijkheden. Daarnaast biedt de

technologie eenvoudige mogelijkheden aan consumenten of belangengroeperingen om

elkaar te vinden en zich gezamenlijk te organiseren.

In veel gevallen wordt van deze keuzemogelijkheid gebruik gemaakt. In andere

gevallen ligt gebruik niet voor de hand, wordt niet gevraagd of is zelfs niet gewenst.

Aan de hand van voorbeelden kan duidelijk worden gemaakt in welke gevallen hiervan

JAARCONGRES CENTER FOR PUBLIC INNOVATION WIL DE BURGER WEL KIEZEN?

6

sprake is. Om dit te illustreren worden op het derde jaarcongres van het Center for

Public Innovation een tweetal voorbeelden centraal gesteld, te weten: de keuzevrijheid

in de zorg en de keuzevrijheid in de energiemarkt. Per thema worden twee

standpunten nader toegelicht aan de hand van situaties die zich in de afgelopen

periode in de praktijk hebben voor gedaan. Deze voorbeelden worden allereerst in een

breder perspectief gesteld om duidelijk te maken dat het geen toeval is om hier extra

aandacht aan te besteden. Als laatste wordt stil gestaan bij de meer fundamentele

achtergronden die hierbij aan de orde zijn.

Het Center for Public Innovation wil met het voeren van deze discussie ook dit jaar

laten zien dat bestuurlijke vernieuwing en technologische innovatie twee kanten van

een medaille zijn. Noodzakelijke samenhang van vernieuwing en innovatie is daarbij

het uitgangspunt. Deze samenhang moet op een praktische manier worden gezocht en

berusten op verkregen leerervaringen vastgelegd in erkende theorieën. Voor de waan

van de dag is geen plaats bij de opbouw van een samenleving.

7

INHOUDSOPGAVE

VOORWOORD 5

KIEZEN IN DE NETWERKMAATSCHAPPIJ 9

KIEZEN IN DE GEZONDHEIDSZORG 11 Inleiding 11 Discussie met de zaal 13

KIEZEN IN DE ENERGIEMARKT 15 Inleiding 15 Discussie met de zaal 17

KEUZEDELIRIUM: OVER DE PARADOX VAN DE KEUZEVRIJHEID 19 Van keuzevrijheid naar keuzedwang 19 De ‘verkeuzing’ van de overheidsvoorzieningen 21 Negatieve en positieve keuzevrijheid 22 De paradox van de keuzevrijheid 23 Mogelijkheidszin 25 De beheersing van de keuzeoverlast 27

CENTER FOR PUBLIC INNOVATION 29 Brug tussen wetenschap en praktijk 29 Innovatie in tweevoud 29 Public innovation als academie en atelier 30

9

KIEZEN IN DE NETWERKMAATSCHAPPIJ

Door prof.dr. Victor Bekkers

Professor Victor Bekkers geeft een inleiding op het congres waarbij hij het onderwerp,

‘kiezen in de netwerkmaatschappij’ in relatie tot de modernisering in het openbaar

bestuur beschouwd. Hij bekijkt dit vanuit een internationaal perspectief waarbij

verschillende landen op zoek zijn naar het antwoord op de vraag hoe de legitimiteit en

de effectiviteit van het openbaar bestuur gewaarborgd kunnen worden binnen deze

modernisering. Binnen verschillende landen zijn hier parallellen in te ontdekken. In de

eerste plaats zien we een verschuiving van government naar governance, de overheid

is niet meer het politieke centrum en de primaire probleemoplosser, dit verschuift naar

andere delen van de samenleving. We zien ook een verschuiving naar de verticale

bestuurslagen, zowel naar lokale overheden als naar Europa. Daarbij is er ook een

horizontale verschuiving te ontdekken, de burger wordt mede- probleemoplosser.

Wanneer er gekeken wordt naar de beleidsprogramma’s van Nederland, Denemarken,

het Verenigd Koninkrijk en Duitsland wordt duidelijk dat er een verschuiving

plaatsvindt naar ‘self-governance’ er komt een grotere verantwoordelijkheid bij de

burger te liggen, de informatiepositie van de burger neemt toe en de burger wordt co-

ontwerper of coproducent van beleid. Kijkend naar politieke waarden is te zien dat de

waardevrijheid een centrale rol speelt. Burgers kunnen zich als rationele actoren

gedragen en die vrijheid betekent zelforganisatie. Deze vrijheid is dan ook een

voorwaarde voor efficiency. De rol van ICT komt ook naar voren, via het gebruik van


10

ICT wordt de kwaliteit van dienstverlening verbeterd, stijgt de responsiviteit, verbeterd

de interne en externe efficiency en wordt de toegankelijkheid vergroot. Hieruit moge

duidelijk zijn dat de rol van ICT niet zo zeer in relatie tot vrijheid staat.

Victor Bekkers spreekt nu van een mix van representatieve democratie en

consumenten democratie. De burger is zowel kiezer als klant. Hij doet dit als rationeel

wezen, intelligent, en geëmancipeerd. Dit alles blijft dan wel binnen het primaat van

de politiek, deze bepaalt de randvoorwaarden. De overheid wordt zo gezien als keten

van dienstverleningsmachines.

Prof. Victor Bekkers opent de bijeenkomst

Toch moeten hier volgens Victor Bekkers een aantal kanttekeningen bij geplaatst

worden. In de eerste plaats blijft de vraag of er wel echt keuzevrijheid bestaat of dat

dit een quasi vrijheid blijft. Een tweede punt is transparantie, en wiens transparantie

dit eigenlijk is: top down, waarbij de overheid de burger informatie geeft om te

kunnen kiezen of bottom up waarbij burgers zelf deze transparantie organiseren. In de

derde plaats zien we dat de mix van de representatieve en consumenten democratie

ons voor een paradox stelt. Deze mix is gemaakt om het legitimiteitsverlies te

herwinnen maar het weggooien van de politieke dimensie van de overheid zou net dit

verlies kunnen bewerkstelligen. Verder is er nog steeds sprake van een digitale kloof,

waarbij het moeilijk is informatie te ontsluiten en te koppelen. Tot slot moet nog de

borging van het publiek belang in het kiesparadigma vermeld worden. De waardering

van de overheid wordt afhankelijk van de manier van dienstverlening van de overheid.

11

KIEZEN IN DE GEZONDHEIDSZORG

Door mevrouw drs. I. van Bennekom en de heer drs. M.H. Meijerink

INLEIDING

Mevrouw Van Bennekom, directeur van de Nederlandse Patiënten Consumenten

Federatie, opent het debat over kiezen in de gezondheidszorg. In haar presentatie “Wil

de burger wel kiezen? De patiënt centraal” wijst ze allereerst op het feit dat bij de

patiënt van de toekomst twee aspecten centraal staan, namelijk vraagsturing en

marktmacht (zelf spreekt ze bij voorkeur van marktkracht). Vervolgens worden een

aantal ontwikkelingen in de zorg besproken.

De eerste ontwikkeling is de verandering in de zorgvraag. Aandachtspunten hierbij zijn

de demografie, de regie over het eigen leven, eigen verantwoordelijkheid, kosten en

baten, behoud van solidariteit en renderende premies.

De tweede ontwikkeling betreft de technologie, die mogelijkheden biedt voor het

aanbieden van kostenondersteunende informatie, elektronische patiëntendossiers en

telezorg.

De derde ontwikkeling betreft veranderingen in de verhoudingen binnen de zorg.

Hierbij gaat het om het versterken van de positie van de zorgvrager, de invulling van

de regierol van de verzekeraar, innovatie in het zorgaanbod, toezicht op de zorgmarkt

en de wet marktordening gezondheidszorg. De vierde ontwikkeling betreft de weten

regelgeving, waaronder de zorgverzekeringswet, de modernisering van de AWBZ en de

Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO).


12

Mevrouw Van Bennekom constateert dat er sprake is van keuzemogelijkheden ten

aanzien van de zorgverzekering, maar ze betwijfelt of hiermee de keuzevrijheid van

zorgvragers toeneemt. Daarnaast stelt ze vast dat ondanks alle veranderingen nog

Mevrouw Van Bennekom over vraagsturing en marktmacht

steeds sprake is van een top-down benadering binnen de zorg. De zorgvrager wordt

volgens mevrouw Van Bennekom geconfronteerd met vele onzekerheden, bijvoorbeeld

ten aanzien van de vraag hoe het gesteld is met de kwaliteit bij behandelingen. Om

die reden pleit ze voor sterke organen die de zorgconsumenten vertegenwoordigen.

Volgens haar kan de zorgmarkt alleen functioneren als patiënten een plaats aan de

onderhandelingstafel hebben en aan een aantal randvoorwaarden wordt voldaan. Deze

randvoorwaarden zijn inzicht in vraag en aanbod, sterke organisaties, inzicht in

leveringsvoorwaarden en het realiseren van een ‘zorgconsumentenwet’. Mevrouw Van

Bennekom sluit haar presentatie af met een stellig pleidooi voor deze wet en de

constatering dat er nog een lange weg te gaan is.

De discussieleider van het debat, de heer drs. L. Smits, bedankt mevrouw Van

Bennekom voor haar flitsende verhaal en geeft het woord vervolgens aan de heer drs.

M.H. Meijerink, voorzitter van de Raad voor de Volksgezondheid en Zorg (RVZ).

De heer Meijerink geeft aan dat hij het in grote lijnen eens is met het betoog van

mevrouw Van Bennekom. Wel verschilt hij op een aantal punten van mening met haar.

De heer Meijerink geeft aan dat zijn presentatie gebaseerd is op een aantal adviezen

van de RVZ. Vervolgens presenteert hij een zestal stellingen. De eerste stelling is dat

de informatie om te kunnen kiezen de belangrijkste voorwaarde voor succesvolle

marktwerking in de zorg vormt. De tweede stelling is dat marktpartijen deze

informatie onvoldoende genereren. De derde stelling is dat het meevallende

KIEZEN IN DE GEZONDHEIDSZORG

13

keuzegedrag bij de zorgverzekering vooral over prijsverschillen ging. De vierde stelling

is dat de keuze voor zorgaanbieders in het nieuwe stelsel getrapt geschiedt via de

zorgverzekeraar. Het is de vraag of hier voor het gedrag van de zorgconsument

voldoende marktprikkels vanuit gaan. De vijfde stelling is dat prijsinformatie van

zorgaanbieders in een getrapt systeem niet erg relevant is. Het zou in zo’n systeem

moeten gaan om kwaliteitsinformatie. De zesde stelling is dat de burger liever geen

risico wil lopen op tekortschietende kwaliteit, maar in veel gevallen niet weet dat de

kwaliteitsverschillen tussen zorgaanbieders groot zijn en dat hij dus eigenlijk wel moet

kiezen. De heer Meijerink sluit zijn presentatie af met het pleidooi dat de overheid de

plicht heeft om meer informatie over zorg te genereren en een basiskwaliteit van zorg

moet omschrijven en garanderen.

De discussieleider bedankt ook de heer Meijerink voor zijn presentatie en geeft

vervolgens het woord aan de aanwezigen in de zaal.

DISCUSSIE MET DE ZAAL

De eerste vraag vanuit de zaal is of basiskwaliteit van de zorg niet gegarandeerd wordt

door de Inspectie Gezondheidszorg? De heer Meijerink antwoordt dat de Inspectie pas

optreedt wanneer het mis gaat en dat kwaliteitsnormen op dit moment niet

omschreven zijn. Volgens hem wil de overheid daar niet aan, omdat ze bang zijn voor

financiële claims van ziekenhuizen. Mevrouw van Bennekom merkt op dat ze stelling 6

te kort door de bocht vindt, omdat er in de stelling vanuit wordt gegaan dat er één

type zorgklant is en slechts twee typen van zorg (goed of slecht). Volgens haar zijn er

vele variaties te onderscheiden. Verder geeft ze aan dat de afspraken over

basiskwaliteit wettelijk moeten worden vastgelegd in de door haar bepleite

zorgconsumentenwet.

De andere deelnemer vraagt zich af de focus op verantwoording geen perverse

effecten uitlokt. De vraagsteller neemt een low-trust society waar.

De heer Meijerink antwoordt dat de overheid zich meer moet richten op de

voorwaarden om een omslag te maken van low-trust naar high-trust.

Een deelnemer merkt op dat motieven die aan keuzes ten grondslag liggen

ondoorzichtig zijn en pleit voor het beschrijven van leveringsvoorwaarden (niet in de

wet).

Een andere aanwezige in de zaal deelt de mening dat er geen echte markt is niet. Hij

wijst bijvoorbeeld op mensen in Nederland die zich laten behandelen in Duitsland of

België. De vraag is of dit voorbeeld niet juist een indicatie is van een echte markt?

De heer Meijerink antwoordt dat het percentage Nederlanders dat zich in het

buitenland laat behandelen, bijzonder laag is. Mevrouw Van Bennekom vult aan dat

een echte markt pas tot stand komt wanneer sprake is van gelegitimeerde

onderhandelingspartners.


14

Een vraagsteller is het oneens met de analyse dat sprake is van low-trust binnen de

zorg. Volgens hem is er in het algemeen juist een groot vertrouwen in zorgverleners

en is er juist behoefte aan minder vertrouwen.

De heer Meijerink beaamt dat het vertrouwen in huisartsen en specialisten erg hoog is

in Nederland. Mevrouw van Bennekom vindt ook dat vertrouwen op niveau moet

blijven, maar geeft wel aan dat het vertrouwen niet altijd terecht is. Ook is de

vertrouwensrelatie in de zorg een afhankelijkheidsrelatie. Je kunt niet zomaar het

vertrouwen opzeggen, omdat je vaak geen alternatief hebt. Dit geldt bijvoorbeeld ook

voor scholen.

De discussieleider komt terug op dat het punt van de informatievoorziening. Hij

constateert dat marktpartijen er niet in slagen om inzichtelijke informatie te generen.

De heer Meijerink bepleit om die reden de oprichting van een expertise-centrum.

Volgens mevrouw Van Bennekom is er echter geen behoefte aan een expertisecentrum

met databases, maar aan handzame informatie. Daarna geeft de discussieleider het

laatste woord aan de twee forumleden.

Prof.dr. J. van den Hoven geeft aan dat een adequate informatievoorziening

een publieke taak in ieders belang is. Om die reden sluit hij zich aan bij het pleidooi

van de heer Meijerink om de informatievoorziening goed te organiseren en te

regisseren. Prof.dr. H. van Duivenboden wijst op de perverse effecten van prestatie-

meting. De kwaliteit van zorg wordt in zijn beleving erg financieel-economisch

bepaald. Een nadruk op prijzen, kan ten koste gaan van aandacht voor kwaliteit. Als

voorbeeld noemt hij een fysiotherapeut die bang is dat zorgverzekeraars hem zullen

passeren als zijn behandelingen te lang duren.

15

KIEZEN IN DE ENERGIEMARKT

door de heer drs. M. Frequin en de heer F. Munnichs

INLEIDING

De heer Frequin, directeur-generaal van het DG voor Energie en Telecom van het

ministerie van Economische Zaken, verzorgt de eerste presentatie onder de titel

“Consument en keuze in de energiemarkt”. De heer Frequin constateert dat sprake is

van beperkte keuzemogelijkheden voor consumenten in de energiemarkt. Op de

Nederlandse markt zijn namelijk niet veel spelers actief. Daarnaast zijn de spelers op

de markt internationaal georiënteerd, in plaats van op lokale of regionale

ontwikkelingen. Bovendien merkt hij op dat het marktproces in de energiesector

gefaseerd verloopt. De consument bevindt zich daarmee in een markt die niet is

georiënteerd op zijn keuzemogelijkheden, zo concludeert Frequin.

Daarna poneert de heer Frequin drie stellingen. Vaak wordt een gebrek aan oriëntatie

op de consument gelegitimeerd door te stellen dat:

a) de consument niet wil kiezen,

b) de consument niet kan kiezen, en

c) kiezen geen zin heeft.

Sinds juli 2004 liberaliseert de energiemarkt. Het gevolg daarvan is dat consumenten

kunnen kiezen voor een andere energieleverancier. Wat betreft elektriciteit zijn 14

procent van de mensen overgestapt op een andere energieleverancier, bij gas is dat

11,3 procent. Bij de liberalisering van de energiemarkt verdienen drie aspecten


16

aandacht. Dat zijn vertrouwen, transparantie en keuzemogelijkheden. De heer Frequin

geeft aan dat het vertrouwen in leveranciers snel aangetast kan worden, maar dat dit

niet noodzakelijk alleen van doen heeft met liberalisering, terwijl die koppeling wel

vaak wordt gelegd. Bij transparantie moet gedacht worden aan prijsopbouw,

prijsvergelijking en klachtenafhandeling. Van transparantie is op dit moment nog geen

sprake. Wat betreft de keuzemogelijkheden tenslotte merkt de heer Frequin op dat

deze mogelijkheden onvoldoende onderscheidend zijn. Zo is bijvoorbeeld het

onderscheid tussen grijze en groene stroom voor consumenten niet erg duidelijk en

zijn de prijsverschillen tussen energieleveranciers klein. Uit de cijfers die de heer

Frequin presenteert blijkt ook dat energieleveranciers weinig mogelijkheden hebben

om prijzen te wijzigen, omdat slecht een gering deel van de energiekosten variabel is.

Vervolgens geeft de discussieleider het woord aan de tweede spreker, de heer

Munnichs, directeur Federatiezaken van EnergieNed, de brancheorganisatie van

energiebedrijven in Nederland. De heer Munnichs geeft aan dat hij het voorgaande

betoog deels wel en deels niet onderschrijft. In zijn presentatie met de titel “Wil de

burger wel kiezen?” poneert hij drie stellingen. De eerste stelling is dat klanten kunnen

kiezen en dat ook doen. De tweede stelling is dat burgers niet alles aan de overheid

willen overlaten. De derde stelling is dat marktwerking in de energiemarkt blijvend is

en dat er geen weg terug is.

De eerste vraag die de heer Munnichs in zijn presentatie aan de orde stelt, is waarom

er sprake is van keuzevrijheid in de energiemarkt. De belangrijkste reden is het

uitgangpunt dat keuzevrijheid en concurrentie efficiëntie bevordert en op termijn

resulteert in lage prijzen. Processen als globalisering en individualisering stimuleren

deze ontwikkeling in belangrijke mate. Keuzevrijheid is dus niet het primaire doel van

liberalisering van de markt geweest, maar veeleer was het maken van een

efficiencyslag de belangrijkste drijfveer.

De volgende vraag is of er voor consumenten wat te kiezen valt. De heer Munnichs

beantwoordt deze vraag bevestigend. Zo wijst hij op het feit dat er in Nederland 25

vergunninghouders actief zijn, dat er sprake is van effectieve concurrentie op landelijk

en regionaal niveau, dat de keuzemogelijkheden voor producten en diensten

toegenomen zijn (bijvoorbeeld tussen grijs en groen, tussen verschillende

contractvormen en omtrent additionele diensten) en het feit dat op jaarbasis

gemiddeld acht procent van de klanten kiest voor een andere energieleverancier.

Keuzemogelijkheden zijn er dus zeker volgens de spreker.

Dit betekent echter niet dat alle keuzemogelijkheden voor klanten inmiddels

uitgeput zijn. Ondanks de mogelijkheden om te kiezen voor een andere

energieleverancier, constateert de heer Munnichs dat een deel van de klanten bewust

niet wisselt van energieleverancier. Redenen hiervoor zijn tevredenheid met de huidige

leverancier, een vrees voor rompslomp, geen keuze kunnen maken als gevolg van een

gebrek aan transparantie en te kleine prijsverschillen. De heer Munnichs erkent dat de

prijsverschillen klein zijn. Daarnaast geeft hij aan dat verbeteringen in de

KIEZEN IN DE ENERGIEMARKT

17

marktwerking en afhandeling mogelijk zijn, bijvoorbeeld door middel van een

versimpeling van de organisatie van het gekozen marktmodel.

De presentatie wordt afgesloten met drie constateringen. De eerste constatering is dat

de energiemarkt niet perfect is. De tweede constatering is dat de inrichting van de

markt geld kost en regelgeving vergt.

De heer Munnichs over marktwerking en keuzevrijheid in de energiesector

De derde constatering is dat de bescherming van de collectieve belangen, zoals

bijvoorbeeld zekerheid, veiligheid en betaalbaarheid, aandacht vraagt. Desondanks is

de marktwerking in de energiesector een blijvend fenomeen, en moet er aandacht

blijven voor de rolverdeling tussen markt en overheid.

De dagvoorzitter geeft het woord aan de mensen in de zaal.

DISCUSSIE MET DE ZAAL

De eerste vraag is van Daniel Tijink, ministerie van EZ, naar of de energieleveranciers

een efficiencyslag hebben gemaakt. De heer Munnichs antwoordt dat er een

aanzienlijke verbetering van de efficiëntie is gerealiseerd, met name in Europees

verband, bijvoorbeeld door het uitwisselen van klantenbestanden. Het is niet

gerealiseerd in termen van internationale ontwikkelingen, die een belangrijk stempel

drukken op de prijs. Voorbeelden zijn de oorlog in Irak die de olieprijzen en daaraan

gekoppeld de energieprijzen doen stijgen en de gestegen energievraag op de

wereldmarkt vanuit met name China en India die ook leidt tot hogere energieprijzen.

De heer van de Kamp vraagt zich af of het misschien niet denkbaar is om

marktwerking uitsluitend bij grootgebruikers (bedrijven) te introduceren en voor de


18

consumentenmarkt door slechts één leverancier te laten bedienen, daar men gericht

was op concurrentieposities, en daar 85% van de consumenten niet is overgestapt. De

heer Frequin antwoordt dat als uitgangspunt altijd geldt dat de burger de maatstaf is.

Daarnaast hebben ook consumenten er belang bij om te kunnen kiezen.

De discussieleider vraagt zich hardop af of er op de energiemarkt voldoende informatie

beschikbaar is voor de klanten. De heer Frequin merkt op dat de rekening onduidelijk

is. Stap voor stap probeert de overheid wel om de energiemarkt inzichtelijker te

maken. De heer Munnichs bekritiseert het feit dat de overheid verschillen in

facturering weg wil masseren. Daarvoor is het voor energieleveranciers lastiger om

zich te positioneren in de markt. De heer Frequin is het hier niet mee eens en

constateert dat de energieleveranciers de consument nog amper ontdekt hebben.

Tenslotte geeft Matt Poelmans van [email protected] aan zich bekocht te voelen. De

consument wil het anders, maar is nu niet meer dan een pion in het spel. Hij pleit er

dan ook voor dat energieleveranciers duidelijker maken wat de keuzemogelijkheden

zijn, omdat bij onduidelijke keuzes de klant niet zal kiezen. De heer Frequin antwoordt

dat er nog een lange weg is te gaan, maar dat op termijn de keuzemogelijkheden wel

duidelijk zullen zijn voor de klanten.

Ter afsluiting van de discussie geeft de discussieleider het woord aan prof.dr. M.

Thaens. De heer Thaens geeft aan dat de liberalisering een specifieke invulling is van

het concept self-governance dat eerder door prof. Bekkers uiteen is gezet. Daarnaast

constateert de heer Thaens dat de kwaliteit van het product geen issue is. Aangezien

uit de presentatie van de heer Frequin blijkt dat er bij energieleveranciers weinig

ruimte is om te concurreren op prijs, blijft service over als belangrijk aspect. Wel is het

lastig om deze service inzichtelijk te maken. De heer Thaens pleit dan ook om de

service- en dienstverlening inzichtelijk te maken voor de klant. Wellicht kan hier

worden geleerd van de zorg?

19

KEUZEDELIRIUM: OVER DE PARADOX VAN

DE KEUZEVRIJHEID

Door prof.dr. J. de Mul

Zo’n twee- à driemaal per week, bij voorkeur rond etenstijd, word ik opgebeld door

een persoon die mij mededeelt dat ik naar alle waarschijnlijkheid teveel betaal voor

mijn telefoon, internetaansluiting, gas, elektriciteit, hypotheek, pensioenpremie of

zorgverzekering. Gelukkig blijkt daar altijd wat aan te doen. Ik hoef slechts gebruik te

maken van mijn keuzevrijheid en van aanbieder te veranderen. De eerste jaren waren

die telefoontjes mij, op het tijdstip waarop ze plaatsvonden na, niet onwelkom. Zo

bleek het dat ik bijvoorbeeld inderdaad fiks kon besparen op mijn telefoonkosten door

carrier preselect te gaan bellen.

Inmiddels is de keuzevrijheid met betrekking tot de aanschaf van producten en

diensten overweldigend. Maar helaas vaak ook nogal frustrerend. En dat is niet alleen

mijn ervaring. Als ik mijn oor te luisteren leg tijdens in mijn omgeving of een

willekeurige krant of tijdschrift open sla, dan beluister ik een massaal ongenoegen. Er

wordt diep gezucht over de overvloed aan keuzen. Overvloed én onbehagen. De

keuzestress neemt toe en mondt langzamerhand uit in een beknellende keuzedwang.

Goede raad is niet langer duur, maar vind maar eens de tijd om hem tussen de

overvloed van slechte raad te vinden.

Van keuzevrijheid naar keuzedwang

Enige tijd geleden vond ik in Clive Crook, adjunct-hoofdredacteur van het Britse

weekblad The Economist, een onverwachte lotgenoot. In een van zijn artikelen gaf hij


20

lucht aan de verbijstering die hem overviel toen hij bij Amerikaanse Wal-Mart een

middeltje tegen de griep wilde kopen en geconfronteerd werd met veertig meter

antigriepmiddelen op de schap. Dat was zelfs voor deze spreekbuis van de neoliberale

ideologie een tikkeltje teveel van het goede. Toch stelde hij in zijn artikel dat hij in

weerwil van de evidente nadelen toch de voorkeur aan een dergelijk keuzedelirium te

geven boven de situatie waar er voor hem gekozen wordt. En wie zou hem op dit punt

niet naspreken? Keuzevrijheid is een groot goed en daar doen we als moderne,

vrijheidslievende mensen niet graag afstand van.

Maar dat neemt niet weg dat we inmiddels zuchten onder een enorme

keuzeoverlast. Wie tegenwoordig zoiets simpels als een telefoonaansluiting wil, dient

niet alleen te kiezen tussen verschillende systemen, die ieder zo hun eigen voor- en

nadelen hebben (vast, mobiel, analoog, ISDN of kabel) en tientallen soorten

abonnementstypen, maar ook nog eens uit vele honderden verschillende typen

telefoontoestellen. Zeker, het is prettig dat de tijd voorbij is dat KPN alleenheerser was

op het gebied van de telefonie, je als gevolg daarvan zes weken moest wachten op je

aansluiting en je telefoons kon krijgen ‘in any colour, as long as it was grey’. Maar toch

bekruipt mij steeds vaker het gevoel dat er ergens in deze ontwikkeling iets fout is

gegaan. Een overmaat aan keuzevrijheid leidt onvermijdelijk tot keuzestress.

Natuurlijk kunnen we proberen ons te wapenen tegen keuzestress. Wanneer

we overweldigd worden door het enorme aanbod van auto’s, stofzuigers of tuners (in

een beetje goed gesorteerde winkel met geluidsapparatuur kun je met de aanwezige

componenten al gauw honderdduizenden verschillende muzieksystemen

samenstellen), kunnen we bijvoorbeeld een test van de consumentenbond raadplegen.

Het probleem is echter dat de meeste geteste modellen op het moment van de

aankoop alweer vervangen zijn door nieuwere modellen.

Vervelend is vooral wanneer keuzestress optreedt in situaties waarin we ons

niet kunnen onttrekken aan het maken van de keuze. Wie moe wordt van de keuze

tussen tientallen vakantiebestemmingen, kan vanzelfsprekend ook besluiten maar

eens een jaartje thuis te blijven en bij uitzondering eens echt uit te rusten. Maar

steeds meer keuzen worden ons door de economische liberalisering en flexibilisering

dwingend opgelegd. Wie door de drukte een verlofdagenstuwmeer heeft opgebouwd,

wordt gedwongen na te denken over de vraag of hij wel of niet in actie moet komen.

Niets doen is niet aantrekkelijk, omdat je dan je dagen kwijt bent. Maar moet je die

opgespaarde dagen dan laten uitkeren in geld, laten omzetten in extra pensioen, in

vroeger pensioen, deeltijdverlof, een sabbatical of een ouderschapsverlof wellicht. Dat

laatste vormt weer al een probleem op zich. De vraag of we al of niet kinderen willen,

is sinds de beschikbaarheid van betrouwbare voorbehoedsmiddelen ook al weer enkele

decennia onttrokken aan het toeval en onderwerp geworden van een bewuste keuze.

En tijdens de zwangerschap worden aanstaande ouders, wanneer prenatale

diagnostiek ernstige defecten of ziekten aan het licht brengt, verplicht te kiezen of ze

de zwangerschap wel of niet willen laten afbreken. En ook aan het eind van de rit

worden steeds meer ouderen, die worden getroffen door een ondragelijke of

uitzichtloze ziekte, voor de keuze geplaatst of ze nog willen verder leven of opteren

voor een passieve of actieve vorm van levensbeëindiging. Gelukkig zijn niet alle

keuzen die we moeten maken kwesties van leven of dood, maar het aantal dilemma’s

in ons leven neemt zienderogen toe.

KEUZEDELIRIUM: OVER DE PARADOX VAN DE KEUZEVRIJHEID

21

Wat de massale toename van de keuzedwang extra vervelend maakt, is dat

nogal wat keuzen in werkelijkheid schijnkeuzen blijken te zijn. Wat heb je eraan, zo

vraagt Barry Schwartz zich in zijn in 2004 verschenen boek The Paradox of Choice af,

als je in een Amerikaanse supermarkt kunt kiezen tussen zestig soorten sponzig

brood, als er geen vers brood verkrijgbaar is? En wat heb je aan de keuze tussen

honderdvijftig verschillende soorten jus d’orange als je, als het erop aan komt, slechts

kunt kiezen tussen twee grotendeels inwisselbare presidentskandidaten? Schwarz

spreekt in zijn boek voornamelijk over de Verenigde Staten, maar ook in Europa gaan

we in sneltreinvaart dezelfde richting uit. En op het continent is Nederland daarbij

weer het braafste jongetje van de klas als het gaat om het volgen van het voorbeeld

van onze neoliberale Grote Broer.

De ‘verkeuzing’ van de overheidsvoorzieningen

De afgelopen decennia heeft er ook ten aanzien van de klassieke

overheidsvoorzieningen een omvangrijke liberalisering en verzelfstandiging

plaatsgevonden. Wat ooit een neoliberaal stokpaardje was, wordt nu ook breed - zij

het meestal wat minder triomfantelijk – gedragen door christen- en

sociaaldemocraten. Het gevolg is dat we tegenwoordig ook op dit terrein worden

overspoeld door een ‘tsunami van keuzen’. Het uitzoeken van de juiste school of een

vervolgopleiding voor de kinderen op basis van onderwijskeuzegidsen, rapporten van

de onderwijsinspectie en slaagpercentages van de leerlingen, is tegenwoordig meer

dan ooit een crime. Het aanbod aan opleidingen in het vervolgonderwijs is zo

overweldigend dat KNAW-president Frits van Oostrom het onlangs vergeleek met de

menukaart van een slechte Chinees. En leerlingen met een handicap of leerprobleem

zuchten ondertussen, in geval er zich problemen voordoen, ook nog eens onder hun

‘rugzakje’ met naar eigen keuze te besteden extra onderwijs-zorgmiddelen.

Ook met betrekking tot de zorg en de energiesector is de keuzedwang groot.

Inmiddels kunnen we in Nederland kiezen uit meer dan zeshonderd verschillende

particuliere zorgpolissen. Zelfs de meest toegewijde keuze-aficionado raakt hier in een

staat van paniek. Menige zorgconsument zet zijn hoop op een website waarin de

overmaat aan zorgverzekeringen met elkaar kunnen worden vergeleken. Het probleem

is echter dat er daarvan nu ook al weer meer dan twintig zijn, waartussen dan

natuurlijk eerst nog weer gekozen moet worden. Er zijn momenten dat ik wel eens

dagdroom van een nieuw soort TomTom, die mij door de keuzejungle van mijn leven

leidt.

De vraag is waarom we ons vrijwillig overgeven aan het keuzedelirium, terwijl

we er toch vaak onder lijden? Het standaardantwoord van de neoliberalen luidt dat er

daarvoor goede, economische redenen zijn, zoals kostenbesparing en het feit dat met

de keuzevrijheid ook de kans groter wordt dat iedereen uiteindelijk krijgt wat hij of zij

wil. Keuzevrijheid, zo luidt het credo, kost wat, maar dan krijg je ook wat!

Daar valt echter het nodige tegen in te brengen. Zelfs wanneer we ons

beperken tot economische overwegingen kun je je afvragen of de toename van de

keuzevrijheid wel in alle gevallen zo voordelig is. Zo zien we bijvoorbeeld dat de

liberalisering en de daarmee gepaard gaande concurrentie in de gezondheidszorg

onder meer leidt tot vele miljoenen euro’s verslindende reclamecampagnes en


22

exorbitante salarissen van het topmanagement. En ook in het geval van schijnkeuzen

wegen de economische baten niet op tegen de kosten. Zo maakt het wat de

elektriciteitsvoorziening betreft weinig uit welke aanbieder je kiest. Mogelijk kun je een

paar Euro’s per maand uitsparen door van leverancier te wisselen, maar omdat er

maar één netwerk is, is iedereen de dupe als dat uitvalt. En in Californië hebben we

gezien dat liberalisering de stabiliteit van het netwerk allerminst ten goede komt.

Daarnaast heeft de liberalisering ook een sociaal prijskaartje. Kees Schuyt

wees er in 2005 in zijn G-lezing op dat een toename van keuzevrijheid de solidariteit

onder de verschillende bevolkingsgroepen uitholt. Op het gebied van de zorg is er het

schrikbeeld van een ‘genocratie’, waarin genetisch superieuren zich niet alleen als

klasse, maar mogelijk ook als biologische soort onderscheiden van een genetisch

inferieure onderklasse. Dat worden drukke tijden voor de postindustriële opvolgers van

Marx. Misklonen aller landen, verenigt u!

Maar nog los van de genoemde negatieve consequenties van de toename van

de keuzevrijheid, kent keuzevrijheid ook inherente troebelen. Psychologische en

antropologische overwegingen maken duidelijk waarom een toename van de

keuzevrijheid niet alleen een zegen, maar tevens een vloek betekent. Laten we deze

paradox van de keuzevrijheid eens wat nader beschouwen.

Negatieve en positieve keuzevrijheid

Wie doorvraagt naar de zin van de keuzevrijheid, stuit vroeg of laat op de stelling dat

mensen beter af zijn naarmate er meer te kiezen valt. Keuzevrijheid hangt nauw

samen met het veelgeprezen beginsel van de menselijke autonomie ofwel zelfbestuur.

En zelfbestuur is slechts mogelijk als we wat te kiezen hebben.

Om onze autonomie ten volle te kunnen realiseren dienen we – ik refereer hier

aan het beroemde onderscheid dat Isaiah Berlin maakt in Two Concepts of Liberty

(1958) – niet alleen negatieve vrijheid te hebben in de zin dat we niet worden

gehinderd om te doen wat we willen, maar ook positieve vrijheid, die erin bestaat dat

we in staat zijn om te kiezen tussen verschillende levensvervullingen. Een persoon die

zich onbelemmerd kan overgeven aan een verslaving is vrij in negatieve zin; pas wie

in staat is te kiezen tussen een leven als verslaafde of een leven zonder verslaving

kent positieve vrijheid. Alleen in het laatste geval is er sprake van autonome

zelfbepaling. Zo ook kunnen we zeggen dat de consument die niet wordt belemmerd

om die ene grijze telefoon van KPN aan te schaffen, enkel negatieve vrijheid kent. Op

het moment dat hij kan kiezen tussen een donkergrijze en een lichtgrijze telefoon

betreedt hij het paradijs van de positieve keuzevrijheid. Hoe meer keuzen er zijn, des

te beter. De kans dat het product of de dienst wordt aangeboden die de consument

wenst, wordt immers groter naarmate er meer te kiezen valt. En daarmee worden ook

welzijn en geluk gemaximaliseerd.

Hoewel Berlin beide vormen van vrijheid van belang acht, merkt hij wel op dat

de notie van positieve vrijheid ook het gevaar in zich draagt totalitaire trekjes te

krijgen. In het verleden zijn er op paradoxale wijze juist uit naam van de positieve

vrijheid bepaalde idealen – bijvoorbeeld de communistische heilstaat - dwingend

opgelegd. Je zou je kunnen afvragen of dat gevaar ook niet bestaat met betrekking tot

het ideaal van keuzevrijheid zelf, los van de specifieke invulling. Wat je kiest mag je


23

zelf weten, maar kiezen zul je! De wat ongemakkelijke vraag of keuzevrijheid in alle

omstandigheden nastrevenswaardig is, wordt zelden gesteld.

De paradox van de keuzevrijheid

Het is nu echter precies de vooronderstelling dat meer keuze altijd beter is die door de

Amerikaanse psycholoog Barry Schwartz in zijn eerder genoemde The Paradox of

Choice ter discussie wordt gesteld. Zijn stelling luidt dat meer keuze slechts tot een

bepaald punt beter is. Nadat dat punt wordt gepasseerd, is er sprake van een snel

afnemende meeropbrengst. Twee soorten jam bij het ontbijt is veel beter dan één,

maar als je al vijf soorten jam op tafel hebt staan, dan zal de winst van nog een extra

smaak niet bijzonder groot zijn. Daar komt nog bij dat de met de keuzevrijheid vaak

ook de nadelen toenemen en niet sneller in een sterkere mate dan de voordelen van

de toegenomen vrijheid.

Schwartz’ theorie is geïnspireerd door onderzoek van de psychologen Sheena

Lyengar en Mark Lepper. In een delicatessenzaak zagen zij een tafel waarop

vierentwintig soorten jam stonden uitgestald. De klanten mochten gratis proeven en

als ze dat deden kregen ze een bon die recht gaf op een één dollar korting bij de

aanschaf van een pot jam. De belangstelling om te proeven was groot, maar tot

verbazing van de winkeleigenaar kochten maar weinig klanten na het proeven een pot

jam. Om die reden besloot hij de opstelling te veranderen en plaatste hij nog maar zes

verschillende smaken op de tafel. Het aantal proevers nam weliswaar af, maar het

aantal van hen dat na het proeven een pot jam kocht groeide spectaculair: tienmaal

zoveel mensen besloten tot een aanschaf.

Hoe komt dat? Daarvoor zijn verschillende redenen. In de eerste plaats neemt

de tijdsinvestering toe naarmate er tussen meer opties moet worden gekozen. Zeker

als het gaat om complexe producten als zorgverzekeringen, die op veel punten met

elkaar vergeleken moeten worden, neemt de benodigde tijdsinvestering exponentieel

toe. Wie zeshonderd zorgverzekeringen op alle relevante punten met elkaar wil

vergelijken, zal – zelfs bij gebruikmaking van een vergelijkingssite - serieus moeten

denken aan een sabbatical leave.

Daar komt, in de tweede plaats, bij dat met de toename van de keuzemogelijkheid

ook de verwachtingen groeien. Als er maar één type telefoon of verzekering te krijgen

is, weet je al van tevoren dat die niet op alle punten zal voldoen aan je wensen. Als

dat na een tijdrovende keuze tussen honderden mogelijkheden nog steeds niet het

geval is, zal de teleurstelling en frustratie des te groter zijn.

In de derde plaats neemt, naarmate het keuzeaanbod toeneemt, ook de kans toe

dat een verkeerde keuze wordt gemaakt én dat men daarvan achteraf spijt heeft. Dat

geldt zelfs als je weigert te kiezen. Het vaakgehoorde argument dat de consument

helemaal niet gedwongen wordt om te kiezen, maar desgewenst vrij is bij zijn huidige

energieleverancier te blijven, is maar ten dele waar. Als de consument ervoor kiest bij

zijn huidige energieleverancier te blijven, bijvoorbeeld omdat hij het zich informeren

over alle mogelijkheden te tijdrovend vindt, dat zal hij zich in veel gevallen toch

ongelukkig voelen door het vermoeden daarmee een dief van zijn eigen portemonnee

te zijn.


24

Bovenstaande argumenten gelden in nog sterkere mate wanneer het gaat om

keuzes die omkeerbaar zijn. Vroeger was een huwelijk in veel gevallen een keuze voor

het leven. Ook wanneer de keuze minder gelukkig bleek te zijn, maakten religieuze

en/of financiële redenen vaak onmogelijk te scheiden. Er zat dan weinig anders op je

neer te leggen bij de situatie. Tegenwoordig is het een stuk gemakkelijker om te

scheiden en in een aanzienlijk deel van de huwelijken gebeurt dat dan ook. Dat

betekent echter niet vanzelfsprekend dat het levensgeluk van de scheidende

echtlieden en hun mogelijke kroost daardoor toeneemt. Bovendien voelt degene die

ondanks een slechts huwelijk besluit toch niet te scheiden - bijvoorbeeld vanwege de

kinderen - zich ongelukkiger dan vroeger omdat hij of zij steeds wordt gekweld door

de gedachte dat hij of zij anders had kunnen kiezen.

prof.dr. Jos de Mul

Daarbij komt nog dat de mens nu niet bepaald goed is in het kiezen. De

economische wetenschap gaat ervan uit dat de mens een homo economicus is, een

rationeel wezen dat op basis van volledige informatie zijn behoeftebevrediging

maximaliseert. Dat is zonder twijfel een vruchtbaar model om de economische

wetenschap op te baseren, maar stemt niet erg overeen met de alledaagse praktijk

van keuzeovervloed. Mensen worden, zoals door de econoom Herbert Simon is

onderstreept, gekenmerkt door een ‘bounded rationality’. Het ontbreekt de meeste

mensen nu eenmaal aan tijd, de middelen en/of de intellectuele capaciteiten om goed

geïnformeerd te kiezen op al die terreinen waarop we dat geacht worden te doen. Als

het er werkelijk toe doet, beseffen we dat overigens ook vaak wel. Barry Schwarz

wees onlangs in een interview op een onderzoek waaruit bleek dat 70% van de

ondervraagden te kennen gaf dat zij, indien zij kanker zouden krijgen, zelf de regie

met betrekking tot het behandelingstraject zouden willen voeren. De belangrijkste

uitzondering werd echter gevormd door de mensen die reeds kanker hadden. Van hen

stelde slechts 12% er prijs op daarbij het laatste woord te hebben.

Mensen zijn bovendien niet alleen beperkt in hun rationaliteit, maar ze kiezen

vaak ook op irrationele gronden. Wie geneigd is een duurdere auto te kopen dan hij

zich eigenlijk kan veroorloven, omdat de buurman er ook zo één heeft, is feitelijk niet

gebaat bij een verruiming van de mogelijkheid om daarvoor een forse lening af te


25

sluiten. Onderzoek laat bovendien zien, dat mensen zich juist bij grote beslissingen –

zoals het kiezen van een partner of het kopen van een huis – eerder door hun

gevoelens dan door hun verstand laten leiden. Daarbij blijken mensen ook nog

tamelijk gemakkelijk te misleiden. Aan dat manco danken wij de reclamebranche. En

dan heb ik het nog niet eens over de neuropsychologen die beweren dat het idee dat

we keuzevrijheid hebben hoe dan ook een illusie is. Onderzoek op dit terrein geeft aan

dat onze hersenen vaak de beslissing al hebben genomen voordat die we de bewuste

keuze maken.

Al met al lijkt een toename van de keuzevrijheid voorbij een bepaald punt ons

eerder ongelukkiger dan gelukkiger te maken. Nu dient daar wel bij te worden

aangetekend dat niet iedereen in dezelfde mate gebukt gaat onder de keuzevrijheid.

Mensen kunnen, zoals de eerder genoemde Herbert Simon stelt, worden opgedeeld in

satisficers en maximizers. Satisficers stellen voor zichzelf bij een keuze bepaalde

criteria vast waaraan datgene wat gekozen moet worden minimaal moet voldoen.

Zodra ze een stofzuiger, verzekering, baan of partner vinden die daaraan voldoet, zijn

ze tevreden en zoeken ze niet verder. Maximizers daarentegen willen het onderste uit

de kan. Waar de satisficer al toe is aan zijn zilveren bruiloft, daar is de maximizer nog

steeds op zoek naar de ideale partner. Maximizers lopen daardoor een grotere kans

ongelukkig te worden dan satisficers. Dat neemt niet weg dat de kans ongelukkig te

worden voor beide groepen toeneemt wanneer de groei van de keuzevrijheid het

omslagpunt passeert. En dat punt ligt inmiddels ruimschoots achter ons.

Mogelijkheidszin

In het licht van de bovenstaande overwegingen zou de gedachte kunnen postvatten

dat we er beter aan zouden doen het aantal keuzen te verminderen. We merkten

echter al op dat dit niet zo eenvoudig is. Dat heeft te maken met het feit dat mensen

niet zozeer keuzen hebben, maar veeleer keuze zijn. En mensen zijn dat bovendien in

de afgelopen eeuwen in veel grotere mate geworden dan dat zij dat in het verleden

waren. De volgende antropologische overwegingen maken duidelijk waarom dat zo is.

Levenloze dingen hebben eigenschappen. Mensen daarentegen worden

gekenmerkt door mogelijkheden. Of zoals de filosoof Heidegger het uitdrukt in Sein

und Zeit (1927), mens zijn betekent letterlijk mogelijk-zijn. Wat we morgen doen, ligt

niet vast, maar wordt bepaald door onze keuzen. Mensen zijn bovendien nooit af, ze

moeten zich altijd nog realiseren. Ze zijn ontwerp. Ook dat impliceert een

fundamentele keuzevrijheid. In het licht van het voorafgaande betekent dat niet altijd

een pretje. Sartre zal, Heideggers weg verder denkend, zelfs stellen dat de mens

gedoemd is vrij te zijn.

De menselijke vrijheid mag fundamenteel zijn, dat betekent niet – zoals we in

het voorafgaande reeds zagen – dat zij onbegrensd zou zijn. Ook Heidegger wijst op

de grenzen die aan de menselijke vrijheid zijn gesteld en hij onderstreept dat die niet

minder fundamenteel zijn. Zo beginnen we ons leven niet vanaf een nulpunt, maar

komen we ter wereld als een concrete persoon met specifieke biologische, etnische,

geslachtelijke en economische kenmerken. We zijn altijd al op een bepaalde wijze ‘in

de wereld geworpen’. Daarom noemt Heidegger de mens een ‘geworpen ontwerp’. Ook

tijdens ons leven overkomt ons veel dat zich onttrekt aan onze keuzevrijheid.


26

Bovendien zijn we allemaal sterfelijk, zodat het kiezen vroeg of laat geheel ten einde

komt. Daar komt nog bij dat mensen in weerwil van hun vrijheid de neiging hebben te

kiezen wat ‘men’ kiest. Zoals recentelijk in het door Jan Willem Duyvendak en Menno

Hurenkamp geredigeerde boek Kiezen voor de Kudde. Lichte gemeenschappen en de

nieuwe meerderheid (2004) is beargumenteerd maken individuen, als het gaat om het

stichten van een gezin, het kopen van een huis of auto of het kiezen van een school,

massaal dezelfde keuzen. Bovendien sluiten eenmaal gemaakte keuzen veel andere

mogelijkheden uit. We identificeren ons vaak met de keuzen die we eenmaal hebben

gemaakt. Wie als boekhouder is geschoold, blijft meestal heel zijn leven boekhouder.

Wat een keuze was, wordt een vaste eigenschap, een ‘tweede natuur’. We

‘verdinglijken’.

Voor zover we onze eigen keuzen maken, leven we volgens Heidegger

‘eigenlijk’ ofwel authentiek. Als we ons door anderen laten leiden of ons al dan niet

gemakzuchtig identificeren met onze eerdere keuzen, dan leven we oneigenlijk ofwel

inauthentiek. Heidegger onderstreept daarbij dat dit geen kwestie van alles of niets is.

Mensen leven altijd zowel eigenlijk als oneigenlijk, waarbij de verhouding natuurlijk

van persoon tot persoon kan verschillen. De ene persoon is van nature authentieker

dan de ander.

Nu gaat Heidegger er in Sein und Zeit van uit dat het menselijke ‘Dasein’ altijd

en overal dezelfde structurele kenmerken heeft. We kunnen ons echter afvragen of die

structuur in de loop van de tijd geen veranderingen ondergaat. We zijn nog steeds

een ‘geworpen ontwerp’, maar in vergelijking met pakweg tweehonderd jaar geleden is

de nadruk gaandeweg verschoven van het geworpen-zijn naar het ontwerp. Van een

‘geworpen ontwerp’ zijn we een ‘geworpen ontwerp’ geworden. Voor de meeste

mensen was er vroeger niet zoveel te kiezen. Je bleef wonen in het dorp waar je

ouders woonden, trouwde een meisje uit het dorp en werd, als je vader bakker was,

zelf ook bakker. Tegenwoordig lijken we in veel grotere mate de ontwerpers van ons

eigen leven te zijn. We leggen ons niet meer vast voor het leven. We zijn nu veel

mobieler en flexibeler, niet alleen geografisch, maar ook sociaal en in het persoonlijke

leven. We veranderen vaker van woonplaats, baan en partner.

Ook de wereld waarin we leven wordt steeds meer vanuit onze

‘mogelijkheidszin’ begrepen. Met de opkomst van de moderne technologie is de wereld

steeds maakbaarder geworden. Niet alleen weten we de natuurkrachten steeds beter

voor ons karretje te spannen, maar waar nodig ontwerpen wij ook nieuwe natuur.

Alles wordt deel van een mondiale database, waarvan de elementen zich eindeloos en

in telkens nieuwe gestalten laten recombineren. Zo is het leven voor de moleculair

bioloog niet langer iets dat zich in een langdurige evolutie ontwikkeld, maar een

genenpool die ons in staat stelt de meest wonderbaarlijke transgene organismen te

ontwerpen. En ook de sociale wereld wordt een manipuleerbare database. Een

organisatie is tegenwoordig een los conglomeraat van bedrijfsonderdelen die

voortdurend herschikt dienen te worden. En in de populaire cultuur is iedere nieuwe

mode een door nijver knip- en plakwerk verkregen recombinatie van de modes uit het

verleden.

Met de verdere ontwikkeling van de biotechnologie lijken wij zelf het ultieme

object van onze recombinatiedrift te worden. Prenatale screening en genetische

manipulatie openen het uitzicht op de Homo sapiens 2.0. En wie niet tevreden is met


27

het geworpen of ontworpen resultaat, kan altijd nog kiezen voor een ‘extreme

makeover’.

De beheersing van de keuzeoverlast

Als we, Heideggers analyse indachtig, vaststellen dat we vanwege specifieke politieke,

economische en technologische ontwikkelingen tegenwoordig niet zozeer meer keuzen

hebben, maar meer keuzen zijn, dan wordt het duidelijk waarom we ondanks de

nadelen die we daarvan ondervinden, er toch moeilijk afstand van kunnen doen. We

zouden daarmee immers afstand doen van onszelf, van wie we in de loop van onze

evolutie en cultuurgeschiedenis zijn geworden.

Dat maakt het des te dringender om strategieën te ontwikkelen om dan in

ieder geval de overlast die met de toegenomen mogelijkheidszin gepaard gaat terug te

dringen of op zijn minst beter leefbaar te maken. Een cruciale eerste stap is daarbij te

bedenken ten aanzien van welke zaken we keuzen willen maken en ten aanzien van

welke niet. Authentiek zijn door keuzen te maken in het leven is een

nastrevenswaardig ideaal, maar het is minstens zo belangrijk te weten wanneer het

beter is inauthentiek te leven. Zeker wanneer het gaat om schijnkeuzen is het beter je

te laten leven dan veel tijd en energie te stoppen in zaken die er als puntje bij paaltje

komt toch weinig toe doen. Soms is niet-kiezen verre te verkiezen boven wel-kiezen!

Dat we lang tobben over de keuze of we een bepaalde genetische ingreep wel of niet

willen toepassen, welke studie we zullen kiezen, of met wie we ons leven willen delen,

is een goede tijdsinvestering, maar om vele uren te besteden aan de vraag of we van

elektriciteitsleverancier moeten wisselen is weggegooide tijd.

Daarbij is het tevens belangrijk te proberen steeds de kosten van de

keuzevrijheid in het achterhoofd te houden. Wanneer de toename van individuele

keuzevrijheid in de zorg de solidariteit ondermijnt, dan getuigt het van wijsheid

grenzen aan die vrijheid te stellen. Omdat de nadelen van een toename van de

keuzevrijheid voorbij een bepaald omslagpunt onvermijdelijk groter worden dan de

voordelen, is het verstandig een toename van keuzevrijheid niet zonder meer als iets

nastrevenswaardigs te beschouwen. In heel veel gevallen is genoeg meer dan

overvloed. Aan deze gedachte kunnen we een goed argument ontlenen om te komen

tot een rechtvaardiger verdeling van de welvaart in de wereld. We helpen daarmee

niet alleen de armen, die immers veel voordeel hebben bij een toename van hun te

geringe keuzevrijheid, maar we doen dit dan ook uit mededogen met de rijken, die

zuchten onder hun keuzelast.

De belangrijkste les die we uit het voorafgaande kunnen trekken is misschien

wel dat we tegenwoordig meer lijden aan een ‘menselijk teveel’ dan aan een ‘menselijk

tekort’! Vanzelfsprekend is het niet eenvoudig er achter te komen waar precies het

punt ligt waarbij ons lijden aan het tekort overgaat in een lijden aan het teveel. Maar

alleen al het feit dat er – al was het maar in theorie - zo’n punt van pijnloos evenwicht

bestaat, is een troostrijke gedachte.

Jos de Mul is hoogleraar wijsgerige antropologie aan de Faculteit der Wijsbegeerte van de

Erasmus Universiteit. Met dank aan Bibi van den Berg, Esther Keymolen en Liesbeth Noordegraaf-

Eelens voor hun waardevolle commentaar op de conceptversie van deze tekst.


28

29

CENTER FOR PUBLIC INNOVATION

Brug tussen wetenschap en praktijk Het Center for Public Innovation is een samenwerkingsverband van de Erasmus

Universiteit Rotterdam, de Technische Universiteit Delft, de Universiteit van Tilburg,

kennisinstituut TNO alsmede enkele private organisaties. Het centrum richt zich op

complexe informatiseringsvraagstukken binnen het openbaar bestuur of breder gezegd

in het publieke domein. Het gaat hierbij om verschillende fasen in beleidsontwikkeling,

sturingsprocessen, E-democratie en (inter)organisatie-vraagstukken. Centraal staat de

wisselwerking tussen het innovatiepotentieel van ICT en ontwikkelingen en innovaties

ten behoeve van bestuurlijke vernieuwing. De werkwijze kenmerkt zich door het

samenbrengen van praktisch, toegepast- en wetenschappelijk, fundamenteel

onderzoek teneinde te komen tot een hoogwaardige kennisontwikkeling. Het centrum

functioneert hierbij als een kennisplatform en initiator van maatschappelijk debat.

Innovatie in tweevoud De kernactiviteiten van het centrum bevinden zich op het snijvlak tussen universiteiten

en reguliere ICT-organisaties. In deze ontmoeting van wetenschap en praktijk draait

het om de vraag: hoe kunnen bestuurlijke innovaties en ICT innovaties elkaar

versterken, waardoor een dubbele innovatieslag tot stand kan worden gebracht? Met

andere woorden: Hoe kunnen ICT innovaties een impuls geven aan bestuurlijke

innovaties en hoe kunnen bestuurlijke innovaties een impuls geven aan benodigde ICT

innovaties? Met name deze complexe interactie tussen de betekenis en waarde van


30

ICT voor bestuurlijke vernieuwing vervuld een centrale positie. Het Center for Public

Innovation kent daarom de volgende doelstellingen:

het stimuleren van kennisontwikkeling over een zinvolle toepassing van ICT in

het openbaar bestuur en het publieke domein;

door middel van interactief beleidsgericht en organisatiegericht onderzoek en

advies, interactieve kennisoverdracht en communicatie;

op het terrein van beleid en beleidsontwikkeling, dienstverlening, sturing,

bedrijfsvoering, en organisatorische en interorganisatorische

inrichtingsvraagstukken;

waardoor bestuurlijke innovaties hand in hand gaan met ICT-innovaties.

Public innovation als academie en atelier De werkzaamheden van het centrum worden uitgevoerd in nauwe wisselwerking met

de praktijk. Hiervoor is, en zal in de toekomst verder, een eigen werkvorm worden

ontwikkeld. Deze werkvorm wordt aangeduid als Atelier. Overigens is dit niet de enige

werkvorm die het Center gebruikt maar zij kan wel gezien worden als haar

vlaggenschip.

Het Atelier is een aanpak waarbij een menging ontstaat tussen deskundigheid en

ervaring, probleem en oplossing, inhoud en proces, technologie en wetenschap,

strategie en uitvoering, ontwerp en visie. Basis voor de uitvoering van de werkvorm

wordt gevonden in het werken met het zogenaamde ‘garbage can’ model, waarin de

lineaire koppeling tussen problemen en oplossingen wordt losgelaten. Problemen en

oplossingen zijn willekeurige stromen die door bepaalde partijen naar aanleiding van

bepaalde gebeurtenissen, wanneer het ‘policy window’ openstaat aan elkaar

gekoppeld kunnen worden.

Aan het Center for Public Innovation zijn de volgende personen en organisaties verbonden:

PARTNERS

prof.dr. H.P.M. van Duivenboden

prof.dr. V.A.J. Frissen

prof.dr. M.J. van den Hoven

prof.dr. J. de Mul

prof.dr. M. Thaens

dr. J.M.J. Baaijens

dr. A. van Venrooy

ONDERZOEKSCOÖRDINATIE

dr. M.E. Simons

dr. G. Straten

P.A. Siep

DIRECTIE

prof.dr. V.J.J.M. Bekkers

dr.ir. J.P. van Wamelen

PROMOVENDI

drs. B. van den Berg

drs. E.H. Korteland

drs. T. Oosterbaan

drs. R.F.I. Moody

drs. D. de Kool

DEELNEMENDE ORGANISATIES

Capgemini

Erasmus Universiteit Rotterdam

ICTU

LogicaCMG

Ordina

GetronicsPinkRoccade

TU Delft

TNO

Universiteit van Tilburg

Verdonck, Klooster & Associates

Het Expertise Centrum

JAARCONGRESpublicinnovation.nl/downloads/congresboekje2006.pdf · derde plaats zien we dat de mix...

Documents

Transcript of JAARCONGRESpublicinnovation.nl/downloads/congresboekje2006.pdf · derde plaats zien we dat de mix...