-----------------------------------

-------------------

J A A R T A L L E N van

Gebeurtenissen en toestanden

in

GRONINGEN,STAD EN LAND

10.000 v.Chr.-1900 n.Chr

verzameld door Drs.D.J.de Vries

Groningen 1998,herziene versie 2015

1

Data van de gebeurtenissen en toestanden in Groningen:Stad en Land

voor Christus:10.000-11000 Volgens opgravingen sloegen rendierjagers hun kamp op in Groningen Er treedt een sterke klimaatsverbetering op;er beginnen bomen en andere vegetatie te groeien. Grote hoeveelheden poolijs smelten en doen de zeespiegel stijgen.Het(drooggevallen ) Noordzeebekken wordt weer zee.10000-9000 Oude Steentijd9000-4500 Midden Steentijd8000 Zeespiegel ligt zo’n 30 meter beneden het huidige niveau Veel veenvorming en afzetting van klei Boot van Pesse(Dr)6500 Primitieve vormen van akkerbouw en veeteelt zijn ontstaan3000 Zeespiegel bereikt huidig niveau4500-2000 Neolithische periode(Nieuwe Steentijd) Vuurstenen bijltje bij Ranum;aardewerk onder terp Oostrum.Grafheuvels bij Marum. Vuurstenen dolk bij Grootegast;stenen bijltjes bij Doezum Bewerkte en onbewerkte vuurstenen bijlen bij Boerakker ;standvoetbekergraf bij Onnen; klokbeker bij Harenermolener grafheuvel; twee hunebedden Glimmer Es;hunebed Noordlaren; stenen bijltjes bij Siddeburen,Slochteren en Finsterwolde;grafveld bij Veele;aardewerk bij Wessinghuizen;strijdhamer bij Slochteren Akkerland met Neolithische ploegkrassen bij het Winschoterdiep gevonden In de Wijert-Zuid vuurstenen werktuigen gevonden2000-500 Bronstijdperk Urnenveld onder terp Bornwerd(Dokkum);bronzen bijl Tolbert;speerpunt bij Boerakker;urnen bij Harenermolener grafheuvel;urnenveld bij Zuidbroek;stenen strijdhamer bij Muntendam; urnenvelden bij Wedderveer,Achterholte,Wollinghuizen,Jipsinghuizen en Laudermarke; Celtic Fields bij Laudermarke(Westerwolde)1000 Opslibbing van klei neemt zulke vormen dat grote zand-en kleiplaten boven water kwamen 600 Ontstaan van kwelderruggen- en wallen. Eerste bewoners,afkomstig van de zandgronden,vestigen zich op deze

ruggen500- 0 IJzertijdperk

2

Urnenveld Lutsborgweg Haren;scherven Oosterweg Haren La-Tene fibula gevonden aan de Westersingel in de stad(200 v Chr) Aardewerk gevonden bij Gedempte Zuiderdiep Diverse bewoningssporen aangetroffen in het centrum van de stad500-50 Activiteit van de zee neemt weer toe;overstromingen Transgressieperiode van de zee. Kleiafzettingen.Ophoging en

vergroting van de wierden De mond van de Hunze slibt grotendeels dicht Tot de oudste wierden behoren die van Ezinge(ca 350 v Chr) en Middelstum(ca545 v Chr)300 Boeren woonden op de plaats van de stad Groningen200-0 Friese cultuur:streepbandaardewerk110 Grote volksverhuizing van Cimbren en Teutonen t.g.v. watervloeden28 Opstand van de Friezen tegen de Romeinen wegens de op te brengen schattingen12 Drusus onderwerpt de Friezen en Chauken(kustgebied)

na Christus0-200 Regressie van de zee;meer (klei)land wordt bewoonbaar9 Slag in het Teutoburgerwoud;Romeinse nederlaag 15 Germanicus herstelt het Romeinse gezag 28-47 Opstand der Friezen;bedwongen door Corbulo Rijn wordt grens van het Romeinse keizerrijk70 Friezen verlenen hulp aan de Batavieren tegen de Romeinen;opstand

bedwongen door Cerialis183 Inval der Gothen en Wandalen over de Eems.Zij worden door de Friezen teruggeslagen

200248 De Friezen en Saksen breiden zich uit en tasten de Romeinse grenzen aan250-650 Transgressieperiode van de zee;knikklei afzettingen;afname(klei)bevolking( o.a.Paddepoel ca 250);ontvolking kleigebied)(ca 350-ca750) Volksverhuizingen,o.a. Angelen en Saksen(incl.Friezen)(m.n. 5e eeuw) De stad is ononderbroken bewoond als agrarische nederzetting; vondsten opgraving Martinikerkhof275(>) Afnemende contacten in de grensgebieden met de Romeinen

300392 Richold Uffo eerste koning van het Friese volk 393 Inval der Noormannen 400 Volksverhuizingen:Angelen,Jutten en Saksen trekken langs onze kust naar Engeland401 Germanen nemen Rome in402 Stilicho roept de Romeinse legioenen terug naar Italië435 Strooptocht der Noormannen langs de Hunze449 Onder leiding van Hengist en Horsa steken vele Frieze,Angelen,Saksers,Warners en andere kustbewoners de Noordzee over naar Brittanie en vestigen zich daar

3

496 Eerste oorlog Friezen en Saksen tegen Clovis,de eerste Christelijke koning der Franken

500 Koning Clovis onderwerpt de Frankische stammen516 Grote watervloed in Friesland520-21 Noormannen stropen in Friesland

600 De Frankische koning Dagobert sticht in Utrecht een kerk Begin van de Friese scheepvaart626 Grote overstromingen;Adgillus de Eerste laat sommige wierden verzwaren635(ca) Muntschat te Nietap(Drente)650 De Friezen verwoesten Utrecht678 Wilfrid,bisschop van York in Friesland680 Christenkerk te Utrecht door Radboud I,koning van Friesland verwoest690 Wigbert en Willebrord verkondigen Evangelie in Friesland 696 De Friese koning Radboud bij Dorestad verslagen door de Franken

700-1000 Transgressieperiode van de zee;kleiafzettingen700(ca) Pippijn de Middelste is hofmeier Willebrord eerste bisschop van Utrecht710 Friese kooplieden te St.Denis717 Karel Martel verslaat Radboud:verdrag van onderwerping en toelating predikers719 Radboud gestorven726 Inval Karel Martel in Friesland734 Midden Friesland door Karel Martel bij het Frankische Rijk

gevoegd.Veldslag in Westerlauwers. Hij verslaat de Friezen o.l.v. veldheer Poppo750(ca) Grafveld te Godlinze;zowel lijkverbranding als lijkbegraving alsmede wapenvondst,o.m.zwaarden751 Pippijn de Korte wordt koning van het Frankische Rijk,tot 768753 Friese kooplieden bezoeken de markt te York754 Bonifatius bij Dokkum vermoord met nog 53 personen768-14 Karel de Grote.Hij onderwerpt de Friezen en Saksen775 Vernietiging Friese Rijk onder Radboud II door de Franken777-94 De Utrechtse Fries Liudger brengt Groningerland het Christendom777 De Angelsaksische zendeling Willehad predikt vanuit Dokkum ten

Oosten van de Lauwers en sticht de parochiekerk St.Maarten in de stad Groningen,moeder van alle kerspelkerken in het Gorecht,gewijd aan St.Maarten,bisschop van Tours en patroonsheilige van het bisdom Utrecht782 De Saksen samen met heidense Friezen verwoesten alles wat aan het Christendom herinnert,waarschijnlijk opgestookt door Radboud die naar Denemarken is gevlucht785 Volledige onderwerping der Saksers aan de Franken785(ca) Verschuiving van crematie naar begraving(west-oost richting) der doden;verschuiving van grafgaven naar schenking aan de kerk

4

787 Liudger wordt door Karel de Grote(768-814) opgedragen de streken Hugmerthi, Hunusga,

Fivelga, Federitga en Bant te missioneren799 Noorse zeerovers en plunderaars op de Lauwers

800-1000(ca) Invallen der Noormannen,strooptochten Aantal inwoners provincie geschat op ca 12.500 Eerste houten kerkje gesticht op plaats van de huidige Martinikerk800 Karel de Grote tot keizer gekroond802(ca) Oudst bekende rechtsbron voor het Noordnederlandse kustgebied:Lex Frisionum804 Liudger te Munster tot bisschop gewijd;gevolg:Ommelanden horen tot 1559 bij Munster805 Vestiging parochies in de Ommelanden.Op keizerlijk bevel wordt aan

elke kerk een huis/hofstede en twee landhoeven geschonken806 St.Thomas-watervloed;Esonstad(Lauwerszee) zwaar beschadigd809 Liudger overleden,oud ca 70 jaar810 Godfried de Noorman plundert met 200 schepen de Friese eilanden en

kuststreken;verbrandt de St.Maartenskerk in Groningen;vermoordt Walfriedus en zijn zoon Radfridus(Halbertsma:991)813 Inval der Noormannen; kerkelijke schatten geroofd835 De Noormannen plunderen Dorestad837 Groningen grondig verwoest door de Vikingen843 Verdrag van Verdun;Groningen komt bij Middenrijk van Lotharius en

via rijksdelingen onder het Oostfrankische Rijk,later het Duitse Rijk genoemd Stefanusvloed slaat enorm gat in de kust waardoor de Lauwerszee ontstaat 844 Noormannen doen invallen in Friesland;verwoesten kerken en kapellen

en plunderen de landzaten850(ca) St.Walburgskerk gesticht;dient ook als vesting858 In schenkingen aan de abdij Werden komen o.a.voor de

dorpsnamen:Den Andel, Eenum, Feerwerd, Garnwerd,Krassum,Selwerd,Wierum860 Grote watervloed873 Rudolf de Noorman valt Oostergoo binnen.Hij sneuvelt en zijn bende wordt verslagen880(ca) Muntschat te Nuis885 Godfried de Noorman vermoord

900(ca) Bevolking Stad en Land geschat op 12.500 inwoners;Westerwolde ca 1000 inwoners900 Onder inkomsten van de abdij Werden worden genoemd:Fimel en Onstwedde917 Bisschop Radboud van Utrecht overleden918-75 Balderik,bisschop van Utrecht923 De Noormannen in Friesland binnengevallen worden door keizer Hendrik verslagen945 Op de lijst der goederen van de abdij Fulda komen voor:Baflo,Hunzinge,

Loppersum, Saaxum,Warffum en Westeremden

5

950 Begin van de bouw van tufstenen kerken983 De landschappen Hunsingo,Fivelgoo en de Marne worden genoemd991 Vermoedelijk sterfjaar van Walfridus(Halbertsma);hij werkte rond

Bedum om het drassige land bewoonbaar te maken.Hij bouwde ook brug over de Hunze De Noormannen plunderen de stad en de houten St.Maartenskerk gaat in vlammen op. .De herbouw is in tufsteen995-1010Ansfried,bisschop van Utrecht996 Hunsingo was een graafschap met 55 kerkdorpen,volgens oorkonde

1000 Begin dijkenbouw1010 Laatste invallen der Noormannen in de Friese landen1010-26 Adelbold II,bisschop van Utrecht1020 De marktplaats Groningen met “plancken ende stricketten bevestet” ;watervloed1024 Keizer Hendrik II schenkt het graafschap Drente aan de kerk van

Utrecht(en in 1025 en definitief in 1046)1026-54 Bernold,bisschop van Utrecht1036 Groningen wordt genoemd als belangrijke marktplaats1040 Rooms Koning Hendrik III schenkt aan de kerk van St.Maarten te

Utrecht zijn landgoed in villa Cruoninga.Dit is de eerste keer dat Groningen in een geschreven document wordt genoemd De bisschop ontvangt het recht van muntslag en tolheffing.Hij liet zich in Groningen vertegenwoordigen door een prefect1050 Groninger munten op Bornholm;er bestaan 4 hensen of

handelsgenootschappen: Riper(westkust Denemarken),Utersche,Colsche en Herberehaense(=Herbrum bij Rhede)1050(ca) Zeventien keuren ingesteld1054-76 Willem,bisschop van Utrecht1057 Koning Hendrik IV geeft de aartsbisschop Adalbart van Bremen de

graafschappen Hunsingo en Fivelgo met het recht om een markt op te richten te Winsum en te Garrelsweer en het munt- en tolrecht Graaf Egbert van Brunswijk wordt leenheer tot 1068.Opvolger is Egbert II;hij sterft 10901072 Adalbart sterft1096 Aanvang der kruistochten.Ook Friezen nemen deel1099(ca) Vierentwintig landrechten opgesteld

1100(ca) Stichting St.Walburgskerk(vlgs Boersma) te Groningen;een belangrijk militair steunpunt1100 Het Winsumerzijlvest bestond reeds voor of omstreeks deze tijd1100-12 Burchard,bisschop van Utrecht1110 De marktplaats Groningen ommuurt zich,doch moet die ommuring in 1112 weer afbreken.1112-28 Godebold,bisschop van Utrecht

6

1138.50Herbert,bisschop van Utrecht.Zijn oudste broer Ludolf wordt prefect(=bestuursambtenaar

van de bisschop) van Groningen;in 1177 opgevolgd door diens kleinzoon Rudolf.De jongste broer Leffard wordt kastelein van Coevorden en Drente.Deze prefectuur-en kasteleinlenen waren erfelijk1140 Op uitnodiging van Adolf,graaf van Holstein trekken vele Friezen daarheen als kolonist.1150(ca) De kooplieden bezetten de St.Walburgskerk in de strijd tegen de prefect en zijn ridders. M.b.v. bisschop Hartbert(Herbert) werden ze verdreven.Hij liet de burgers zweren de stad niet met een muur zouden omringen Het bakken van stenen uit klei voor het eerst ook in het noorden toegepast.Eerste bakstenen kerken1162 De marktplaats Groningen ommuurt zich opnieuw1163(ca) Het Premonstreiter Olde Klooster in de Marne gesticht door ene Taco1164 Julianus-vloed;er komen veel mensen en dieren om1170 Eerste Allerheiligenvloed1175 Olden-Klooster te Kloosterburen gesticht1178-96 Boudewijn II,bisschop van Utrecht1182 Abdij te Thesinge gesticht1191 Stichtingsjaar Prem.Abdij te Wittewierum1192 Stichting van de Cistercienser (St.Berrnardus) abdij te Aduard;bouw eerste kloosterkerk van

ter plaatse gebakken stenen door de schiere monniken van het klooster Klaarkamp te Dokkum

Op ‘t Zandt in Fivelgo wordt de eerste gewestelijke sluis aangelegd

1200(ca) Begin van deze eeuw ontstaan overal in de Ommelanden kloosters Overgang van tufsteen op baksteen bij het bouwen Grote Markt Noordzijde bestraat met veldkeien Begin ontstaan Dollard1203 Aanvang Wittewierumer kronieken door abt Emo,later door Menco Oude gebruiken,landrechten en wetten door monniken op schrift gesteld1205-15 De rivier de Aa stadwaarts geleid1207 De Lauwerszee wordt ingedijkt1210.20 De St.Maartenskerk in de stad wordt vergroot;tweede parochiekerk

gebouwd:de Lieve Vrouwe ter Akerk1211 Emo,de abt van Wittewierum bezoekt Rome1212.15 Otto I bisschop van Utrecht1213 Stichting klooster Bloemhof te Wittewierum1214 Oliverius van Keulen te Bedum predikt deelname aan een kruistocht1214-1327Vergaderingen van deelgerechtigden uit de 7 Zeelanden aan de Upstalboom in Oost- Friesland1216 Inwijding door de bisschop van Utrecht van het Cistercienzer vrouwenklooster te Essen1216-27 Otto II van Lippe bisschop van Utrecht

7

1217 Friese kruisvaarders zeilen samen met anderen met 80 schepen de Lauwerszee uit1219 Marcellusvloed teistert de Ommelanden;duizenden mensen verdronken. Verbond van de dorpen Emetha,Enum,Leermens,Loppersum,Rijpa en ‘t Sandt tegen overstromingen1222 Strooptocht van Hunsingoers in Fivelgo1224 De Fivelgoers rusten op eigen kosten een schip uit ter deelname aan de kruistocht1225 Groninger kooplieden krijgen vergunning van Hendrik III handel te drijven in England1227 Burgeroorlog tussen prefect Egbert en de Gelkingers;Rudolf Kastelein van Coevorden en de

Drenten verdrijven de prefect;deze vlucht naar de Ommelanden.Met behulp van Ommelanders wordt Rudolf verjaagd en stad afgebrand op een paar huizen na

De stad na grotendeels verbrand te zijn opnieuw aangelegd en herbouwd Slag bij Ane(bij Coevorden) tussen de bisschop en de Drenten+Coevorders+Rudolf; bisschop Otto II sneuvelt;de bisschop en de ridders werden verslagen door de boeren Parochiekapel OLV ter A verheven tot (tweede)parochiekerk1227.33Willebrand van Oldenburg,bisschop van Utrecht1229 De stad in drukke handelsverbinding met de Oostzeesteden,o.a. Whisby1230 De Lauwerszee door overstroming vergroot;Ezonstad verdwijnt1231 De stad door de Drenten en o.a. Fivelgoers belegerd1232 De Drenten c.s. verslaan bij Nutspete(in Zuid-Gorecht) de bisschop,de

prefect en Hunsingoers doen inval in Fivelgo en worden zwaar verslagen.Ze twisten over het bezit van Rottum1240 Stichting Gerkesklooster bij Stroobos1240-63 De abdij van Aduard bouwt zich een nieuwe kerk(de tweede)1245 Het Minderbroedersklooster (Franciscanen) in de stad gesticht Eerste beschrijving van het Groninger (stadszegel)zegel op een document Voor het eerst worden aldermanni en consules genoemd(later burgermeester en raden geheten.Zij werden benoemd dsoor vermogende burgers.1245 Martinikerk in huidige romaans-gothische stijl herbouwd1246 Watervloed1246(ca) Een derde parochiekerk,die van O.L.Vrouwe ter A in de stad gesticht(Romaanse kruiskerk)1247 Bisschop Otto III bevestigt (in oorkonde) de verheffing tot parochiekerk(zie 1227)1249-50 Grote overstromingen,hongersnood en pest1250 Hunsingoers en Fivelgoers sluiten vrede;zij slaan samen beleg voor de

stad.De stad geeft zich over.

Het kasteel Groenenberg(nabij Euvelgunne) van de prefect aan de Hunze wordt door de

8

stad verwoest.1250-1550Transgressieperiode van de zee1251 Stad veroverd.De Prefect en de ridders werden buiten de stad

verbannen.Zij trokken zich terug in 1252 Gorecht.Vestingen en steenhuizen moeten werden geslecht en hun

weerbaar karakter ontnomen Rechtspraak namens de prefect door de Schout of Schulte1252 De keuren van Hunsingo(24 landrechten 17 willekeuren) in de volkstaal opgesteld1255 Prefect met ridders weten de stad binnen te dringen1258 Koning Hendrik III van Engeland verleent vrijgeleide aan Groninger

kooplieden voor de handel in zijn gebied(o.a.Lynn,London,Bristol e.d.) Verbond tussen de stad en Hunsingo;ook met Oostergo,Fivelgo,Leeuwarden en Dokkum voor de waarborging van veilig handelsverkeer en rechtszekerheid1259 De rivier de Hunze stadwaarts gelegd(zie ook 1205) en met de A

verenigd i.v.m.de turfaanvoer1260(ca) Het Heilige Gasthuis in de stad gesticht(Pelsterstraat). Het Schuitendiep aangelegd en de grachten ter hoogte Ged.Kattendiep en Ged.Zuiderdiep De Hunze daardoor verbonden met de Stad1261 Een viertal koggen neemt deel aan een kruistocht vanaf Borkum1262 Aardbeving;toren Wittewierum stort in1264 Het Hanzeverbond opgericht met Groningen als een der 200 oprichters(in 1669 opgeheven)1265 Kattendiep en het Zuiderdiep gegraven1266 Fivelgo verzwaart zijn dijken1268 Heilige Geestgasthuis gesticht in opdracht van paus Clemens Een tweede Marcellusvloed vindt plaats1269 Friesland neemt met 50 koggen deel aan de kruistocht van Koning Lodewijk1273 De abdij van Aduard vrije handel op Hamburg verleend in Stade1276 Egbert wordt prefect van Groningen Keizer Rudolf bevestigt vrijheden en voorrechten van de Friezen Begijn hof Vrouw Menolda convent gesticht 1277 De Eemsdijken breken door;de Dollard ontstaat(ook 1287 als datum genoemd)1280 De Predikheren of Dominicanen of Jacobijnen hebben hun oudste vestiging in Winsum1283 De pestziekte heerst1283/87 De stad sluit verbonden met de Oldambten(Mentene en Menterwolde)1284 Begijnhof Vrouw Sywenconvent gesticht1285 De stad komt voor onder de Hanzesteden1287 Overstromingen aan de Eems en de Lauwers;20.000 mensen verdronken1290 Keizer Rudolf beleent Reinald van Gelder met de Friesland beoosten de Lauwers1296 De bisschop van Munster regelt het strandregt op de Ommelander kusten

9

1298 De graaf van Holland stelt zijn landen open voor Groninger kooplieden1299 De zoon van Rudolf,Albert van Oostenrijk,bevestigt belening

1300(ca) Het Gildrecht was een organisatie waarbinnen niemand op eigen houtje zaken mocht doen met de Ommelanden.Op naleving waakte de Olderman van het Gildrecht De bevolking van de provincie wordt geschat op 40.000 inwoners;de stad alleen al ca 50001307 De beurten,clauwen of ommegangen van de redgerechten worden beschreven1308 Strijd van de stad(=kooplieden) tegen de prefect Ludolf(voogd over de jonge Egbert) 1309 Het Jacobijnerklooster in de stad opgericht.Ridder Rudolf van Gronebeke schonk de grond Het Raadhuis in de stad bij een twist afgebroken,wordt herbouwd1311 Begijnehoven werden op het Concilie van Vienne verboden1312 Het Aduarder Zijlvest bestaat reeds1313 Watervloed1315 Eerste sluis in de Lauwers gelegd door Gerkesklooster1316 Verbond Westerwoldigers met bisschop van Munster1317 Statuten van het smidsgilde in de stad vastgesteld Verdrag met Leeuwarden gesloten,hoofdzakelijk over de handel1318 Verdrag gesloten met met Oostergo,i.h.b. met Dokkum;rechtszekerheid was het belangrijkste punt1321-22 Regelingen tussen stad en Hunsingo/Fivelgo getroffen over de waterafvoer1323 Willekeuren van de Upstalboom bekrachtigen het onderlinge verbond der Friese Zeelanden1327 Appingedammer buurbrief verleend door de Upstalboom,bevattende

allerlei rechtsregels;Appingedam beschouwde zich sinds die tijd als stad. De buurbrief werd in 1342 en 1432 nog aangevuld1332 Gasthuis van het Armenhuis zittend Convent gesticht(Akerkstraat)1336 Simon-en Judasvloed1338 De stad door de Ommelanden belegerd en ingenomen;moet haar

ommuring en stinsen(versterkte huizen of castra) ten dele afbreken.De stad koopt met Hunsingo en Fivelgo het kasteel Selwerd De Upstalboom komt bijeen te Appingedam;verbond tussen de Friezen en de Franse koning gesloten tegen de graaf Reinoud II van Gelre1339 Oostfriesland,incl.Ommelanden worden verpand aan hertog Reinoud

van Gelder door Lodewijk IV1340(ca) De abdij van Aduard bouwt te Lagermeeden een kerk1342 De abdij van Aduard bij plakkaat van de Landdag verboden meer land

of goederen te verkopen of bij schenking te aanvaarden.

10

De abdij van Aduard krijgt van de Aartsbisschop van Bremen vrijdom van tol te Stade1346 De pest heerst;West-Europa 75 millioen doden(1/3 bevolking)1347.48 Hamburg sluit verdragen met Oldambt,Fivelgo,Hunsingo en enige

kloosters om de Hamburger kooplui te beschermen1350 Grote pestepidemie.In de abdij van Aduard sterven dit jaar aan de pest:de abt,de prior,44 lekebroeders,120 conversen,29 studenten en 19 zusters1352 Stamslot van de prefect(=Hendrik) in Selwerd gesloopt door stadjers

en Ommelanders.Houten omheining van de stad wordt vervangen door stenen muur met torens(met stenen van het kasteel)1355 De abdij van Aduard en 5 andere kloosters sluiten een verdrag met

Hamburg om een eind te maken aan het plunderen van Hamburger schepen door hun conversen of lekebroeders1361 In de stad wordt de eerste Landdag van de Upstalboom gehouden in plaats van in Aurich De Friese Zeelanden sluiten overeenkomst om vrede en veiligheid te verzekeren tussen Vlie en Lauwers1362 De (derde)grote Marcellusvloed teistert de Noordzeekusten vanaf Zeeland tot Sleeswijk;

de Dollard wordt een stuk groter 1364 Statuten van het Kremergilde(marktkramers) vastgesteld Verbond van Stad met Friese Zeelanden1366 Stad sluit verbond van vrede en hulp met hoofdelingen uit Humsterland1368 Stad stelt met Reiderland,Oldambt,Fivelgo,Westerwolde,Vredewold en

Langewold bepalingen vast voor een betere rechtspraak1370 Vismarkt Noordzijde bestaat reeds(“Kremersriepe”)

Hanze baas in Oostzee1378 Gemeenschappelijke rechtspraak va de stad en Hunsingo(“gemene landswarf”);lateruitgebreid met klooster Aduard en Humsterland;Fivelgo in 1382 . De Hoofdmannenkamer in de stad vormt zich;treedt in werking vanaf ca 14051379 “Donrebussen en donrecruijt” zijn hier reeds in gebruik Stad wordt meer en meer hoofd der Schieringers1381 Verbond(zevenjarig) van Ooster-en Westergo met stad tegen

buitenlandse vorsten en binnenlandse onruststokers1382 Van dit jaar dagtekent het oudste gildeboek der schuitenmakers1386 Verbond Stad en Ommelanden met Friese woudlieden(tegen Hunsingo en Fivelgo)1387 Het College van Burgemeesters(=Rekenmeester) en

Raad(=Oldermannen) worden voortaan jaarlijks vernieuwd door verkiezingen.De procedure lag vast in het Stadboek1389 De Ommelander Schieringers verbinden zich met de Westfriezen1391-1420Het gewestelijk dijkwezen door de hoofdelingen geregeld

11

1392 Alle rechten in Gorecht(gebied ten z.o.van de stad )door de stad voor 100 jaar gepacht van

het Domkapittel te Utrecht1393-1423Frederik van Blankenheim bisschop van Utrecht1399 Het Hunsingoer landrecht herzien en de drie afschriften door de abten van de abdij te Aduard,Marneklooster en Rottumerklooster in bewaring genomen1399(ca) Stadboek:codificatie van het in de stad geldende recht,een verzameling willekeuren Likedelers of Victualiebroeders maken Noordzee onveilig

1400(ca) Bevolking provincie t.o.v. 1300 niet toegenomen Het Aduarderdiep door monniken gegraven1400 Eerste bijeenkomst Gemene Landswarf,later Oosterwarf genaamd;met

de westelijke landschappen vormt de stad de Westerwarf Bisschop Frederik ruilt met domkapittel waarbij de bisschop de heerlijke rechten van de stad krijgt De stad weigert Frederik als Heer te erkennen1400 Leden Gildrecht mogen nu zelf de Ommelanden in om goederen te kopen. In de stad worden grote graanzolders,schuren en pakhuizen e.d. gebouwd Bestaan van verzameling stedelijke willekeuren,d.i.Stadboek1400.1 Gewestelijke strijd;tal van borgen,o.a. Menkemaborg door de

Groningers(Schieringers) verwoest1400-05 De stad bij herhaling door haar Heer,de bisschop van Utrecht belegerd zonder succes1400-25 Verbouwing en vergrotingen St.Maartens-en Akerk1401 Stad en Schieringer Ommelanders verwoesten Vetkopers borgen:o.a.Onsta te Sauwerd Einde oorlog graaf van Holland Albrecht van Beieren met de Friezen en Groningers Algemeen Verbond Schieringers met de proost van Emden en de bisschop van Munster1403 Oprichting schuitenschuiversgilde(turfschippers);zij hadden monopolie op turfvervoer1405 Stad stemt in met vernietiging van het in 1392 gesloten

kapittelcontract.In ruil van de bisschop krijgt de stad in 100-jarige huur ”dat gerichte Groningen”,d.w.z. de hoge en lage rechten Pepergasthuis of Geertruidsgasthuis gesticht1408 Martinitoren stort in;oorspronkelijk bouwjaar onbekend1413 Coppen Jarges c.s. ,felle stadsschieringers,slaan Vetkoper raadslieden dood De Dollard ontstaat.Embden veroverd door Vetkoper Keno them Broke1415 Vetkopers o.l.v. de Oostfries Keno them Broke veroveren de stad De stad sluit vrede met Keno;Keno beloofd de stad en Hunsingo en Fivelgo in hun rechten niet te krenken en geen schatting te zullen heffen

12

In de volgende jaren sluit de stad verbonden met Fivelgo,Halfamt,Middag ,Achtkarspelen, Humsterland,Langewold en Vredewold tegen alle Duetschen heren1417 De abdij van Aduard door de Friezen(Schieringers) belegerd Keizer Sigismund verleent enige privilegiën aan de Ommelanden,aloude rechten en vrijheden betreffend1419 Bisschop Frederik als heer door de stad gehuldigd;echter zij

beschouwde zich als rijksstad met alleen de keizer boven zich(zie ook stadswapen)1420 Kasteel te Selwerd door de Groningers verwoest. Coppen Jarges sneuvelt bij Sloten1421 St.Elisabethsvloed;dijken worden slecht hersteld1422 Stad (weer)opgenomen in de Hanzekring Groninger (lands)vrede gesloten tussen Schieringers en Vetkopers voor gebied van Zuiderzee tot Weser.Veten in de Ommelanden nemen af.De Lauwers word min of meer de grens tussen de partijen1424 Het Damsterdiep gegraven1425 De O.L.Vrouwekerk in de stad vergroot Nieuwe codificatie stadsrechten:het Stadboek wordt vernieuwd De Gezworen Gemeente-oudtijds belast met schouw der wegen-krijgt het recht zelfstandig de raadslieden te kiezen1425 Nieuw reglement op de raadskeur dat tot 1795 dienst doet; stadboek1427 Een Lazarushuis bij de stad-te Helpman-gesticht1428 Toenemende macht der gilden Verdrag van Westerkwartier gesloten tussen stad en de vier landschappen van Westerkwartier;het beoogde herstel en handhaving oude rechten;in 1435/36 sloten Hunsingo en Fivelgo zich hierbij aan.Ook Reiderland,Oldambt en de Ripperdas.(verdrag wordt ook wel eerste grote verbond genoemd)1430 Martinikerk verbouwd en vergroot Verbond tussen de Friese landen,opgetekend in hert Friese Charterboek1433 De stad en de bisschop van Munster beginnen samen met de aanleg

van Eemskanaal,de z.g.n. “vrije Eems”:nimmer voltooid1434 Stadsgroninger gild-,water- en stapelrecht neergelegd in het

Oldermansboek;d.i. gekoren recht,d.w.z door de burgers zelf geschapen recht Stad Hamburg vrijgesteld van Groninger stapelbepalingen1436 Algemeen gildebrief door de stad opgesteld1437/39 Vriendschaps-en veiligheidsverdrag met Hamburg1440 De stad krijgt Oldambt(rechten van de Gockingas en Houwerdas) in

bezit na verdrijving in 1438 van Hamburgers uit Termunten,Zuidbroek en Bellingwolde1441 De “mene”dorpen in de beide Oldambten besluiten samen voor hun dijken te zorgen1443 De stad vergroot het Raadhuis(aanbouw) en bouwt het stadswijnhuis

13

Vriendschaps-en veiligheidsverdrag met Bremen (ook in 1444 en 1451)1444 Verbond tussen stad en Oostergoo Rudolf Agricola in Baflo geboren1446-48 De Grote Markt en de Vismarkt geheel met veldkeien bestraat1448 De stad laat “bussen”maken met een loop van 9 voet Ommelander Landrecht,incl.erfrecht Fivelgo en Hunsingo,vastgelegd1450(ca) Reiderland is nu bijna geheel door de Dollard verzwolgen1450 Groningen voert eigen stadswapen:met Maartenskerk en de dubbele

adelaar van de keizer van het Heilige Roomse Rijk1450-60 De St.Martenskerk en Akerk vergroot1451 Vriendschaps-en veiligheidsverdrag met graaf van Oldenburg1454-55 Van stadswege een dijk aangelegd in de Dollard van Reide naar Finsterwolde1456 Warfsbesluit:alle ses jaer lanck elckes jaers te verhogen ende te verbreden”. Stad koopt land bij Eenrum(incl.Ruigezand) David bisschop van Utrecht en landsheer van Groningen(zoon van Philips van Bourgondie) Bij Glimmen komt een brug over de Aa1457 Oproer der gilden door houding stadsbestuur inzake opkoopmonopolie

van aangeboden waren1459 Vriendschaps-en veiligheidsverdag met Ulrik Cirksema,graaf van Oost-Friesland1460 Stad wordt uitgebreid met Gorecht(het gerecht van Selwerd,gepacht

van bisschop vanUtrecht (David van Bourgondie) voor 100 jaar Gerecht Westerwolde wordt in 1482 in pacht ontvangen van de bisschop van Munster.Wordt in 1498 gelost.1461 Verbond van de stad met Opsterland(keuze grietman en rechters)1465 Akerk krijgt huidige Gothische vorm na een ingrijpende verbouwing1466 Kruisherenklooster in ter Apel gesticht;in 1501 kwam de kerk gereed1467 Verbond met Kollumerland;stad zetelt een kastelein te Kollum Stad verbiedt het brouwen van bier in de ommelanden(alleen voor eigen gebruik is toegestaan)1468 Rest van de Martinitoren stort in 1469-70 De stad legt zich uit en ommuurt het nieuwe gedeelte met behulp van de Ommelanden1469-82 De Martinitoren herbouwd1470(ca) Spilsluizen,Het Lopende Diep en Noorderhaven aangelegd;Hunze met A verbonden langs de noordzijde Aan de zuidzijde van de stad op ruime afstand van de stadsmuur wordt een hoge aarden wal opgeworpen aan de buitenzijde voorzien van een gracht.In het zuidoosten verrijst de Drenckelaerstoren1471 De Ruigewaard ingepolderd(bij Grijpskerk)1472 De stad sluit Grote Verbond met alle Ommelanden; in 1482 verlengd met 40 jaar Verbond was gericht tegen de “Zudersche Heren”=Karel de Stoute

14

1473 Defensief verdrag van de Stad en Ommelanden met gravin Theda van Oost-Friesland tegen

de hertog van Bourgondie1474 Watervloed Keizer Frederik neemt Ommelanders (inwoners van Klein Friesland ofwel die tussen Eems en Lauwers) in bescherming1476 De Groninger Rudolf Huisman(Agricola) houdt openingsrede in het Latijn aan de Italiaanse Universiteit van Ferrara.Na terugkeer in 1480 wordt hij secretaris en advocaat van de stad.Hij overleed in 14851477 Karel de Stoute sneuvelt bij Nancy Stad sluit verdragen voor 10 jaar met Oost-en Westergo Kosmus-en Damianusvloed1478 Stad baas in Westerwolde;einde macht der Addinga’s.Slot Wedde wordt veroverd en afgebrand1480 Appingedam heeft een Latijnse school met 4 praeceptoren1482 Stad verlengd Grote Verbond met Ommelanden met 40 jaar Ommelanden aanvaarden de in de stad gezetelde Gemene Landswarf als Appelcollege voor hun rechtzaken Stadsleden vormen apart rechtscollege:de Hoofdmannenkamer Stad krijgt van de bisschop van Munster Westerwolde in pacht ;aan de westgrens werd de Pekelborg gebouwd waarop een Groninger kastelein zetelde1485 Rudolf Agricola in Heidelberg overleden1487 Stad verkrijgt recht op gouden muntslag van keizer Frederik III1489 Wessel Gansfort gestorven, een der kopstukken van de Aduarder kring1490-97 De stad is op het toppunt van haar macht Willem Frederiks(persona pastoor van de St.Maarten) leider der stadspolitiek tot 15251491 Het stadsleger,het schuttersgilde trekt naar Dokkum met 6000 man

om af te rekenen met de hoofdeling Tjaard Mokkema Stad laat een dwangburcht in Leeuwarden bouwen1493 Gilde der wantscheerders(lakenscheerders) opgericht1496 Westergo en Sneek stellen zich ook onder bescherming van de stad.

De stad belegerd Franeker. Stins te Berlikum veroverd;Friezen verbitterd over de hardhandige wijze waarop de stad opereerde De stad had garnizoenen in Harlingen,Kollum,Dokkum,Leeuwarden,Oterdom en in ‘t Oldambt De Stad heerst daardoor over bijna geheel Friesland (op Franeker na) Menno Simons geboren te Witmarsum1497 Bendehoofd Nittert Fox valt het Westerkwartier binnen.Om plundering

te voorkomen wordt hij door de stad afgekocht met f 33.000.

15

Splitsing onder de Ommelanders: een aantal kiezen partij voor Albrecht;anderen waren bondgenoten van de stad.Albrecht trekt de Ommelanden binnen 1498 Albrecht van Saksen valt Friesland binnen mede op verzoek van de ‘Schieringers’1498 Door de stedelingen werden de huizen te Farmsum,Ten Post,Den

Ham,Ten Dijke en Sauwerd verbrand,in 1500 Verhildersum en het huis te Roden(Ewsum).Bij Warfumerzijl en Bomsterzijl worden de stedelingen verslagen door graaf Albrecht

1500(ca) Bevolking provincie niet toegenomen t.o.v. 1300: 40.000.Stad:ca 15000 In Appingedam ontstaat korenstapel Begin van de inpolderingen;de Dollard wordt teruggedrongen:Wedde en Bunde liggen aan het water.1500.5 De stad wordt bij herhaling belegerd door Graaf Albrecht van Saksen en

graaf Edzard.Er wordt bestand gesloten tot 1505;dan opnieuw belegerd;stad gaat soldaten huren1500 Graaf Albrecht wordt ziek bij Groningen en wordt overgebracht naar Emden waar hij sterft .1501 Hongersnood. Schans van Aduarderzijl aangelegd door hertog Georg van Saksen,zoon van Albrecht1504 Saksische Ordonnantien,uitvoerige bepalingen rechtswezen en bestuur betreffende ingevoerd George van Saksen verleent Appingedam het recht van vrije jaarmarkten en weekmarkt en vrijdom van bieraccijns1505 St.Bonifatiusdag.De Groningers trekken uit om de abdij van

Aduard,door de vijand bezet, af te breken1506 Graaf Edzard(eerder pro-Saksers) door de stad binnengehaald als Heer;

George van Saksen belegerde toen de stad1507 Oorlogsomstandigheden1507-20 Het Oldambt door de Dollard geheel verzwolgen1508 Overstromingen

1509 Overstromingen;tweede Kosmus- en Damianusvloed;de Dollard bereikt zijn grootste

omvang:het water kwam tot aan Noord-en Zuidbroek De Hoofdwacht gebouwd(=oude Regthuis,zetel van Raad van den Hove)1513 Oorlogsomstandigheden1514 Oorlogsomstandigheden.Edzard wordt afgedankt.Edzards kasteel wordt gesloopt De stad neemt en huldigt als Heer:Hertog Karel van Gelder,leenman van Karel V 1515 Oorlogsomstandigheden;hongersnood De Saksen door de Groningers uit Aduarderzijl verdreven Karel V Heer der Nederlanden

16

1516 Overstromingen;derde Catharinasvloed.Appingedam door de Groningers ontmanteld1517 Eerste optreden van Luther Edzards ban wordt opgeheven;hij wordt aangesteld als keizerlijk stadhouder in de Ommelanden St.Anthony-gasthuis gebouwd(Rademarkt);Binnen Apoort gebouwd Steentilpoort klaar;daarvoor de Kranepoort.Stad telt nu 8 poorten1519-45 Dollard op grote (6789ha) ingedijkt1520 De Hervorming vindt steun bij graaf Edzard in Oost-Friesland De gebroeders Gaayckema in het klooster van Aduard vermoord na een drinkgelag1521 De Ommelanden leggen eed af aan Karel van Gelre1522 Karel van Gelre verschijnt in de stad;Raad en Gezworenen leggen eed af Oorlogsomstandigheden De stad laat een weg aanleggen door het Pekelder moeras.De stad legt zich opnieuw uit1522-30 Jasper van Marwijck stadhouder van Hertog van Gelre1523 Verbinding Schuitendiep-Reitdiep gegraven Oorlogsomstandigheden De Ommelanden gedwongen Karel V als landheer te huldigen1524 Wigbold van Ewsum sticht Nienoord1525 Ook de Ommelanden verbonden met Karel van Gelre(was anti-Habsburg) Karel V beschouwt zich echter ook als Heer over Stad en Lande1525.26 De oudste nog overgebleven rekening van inkomsten en uitgaven van

de stad,gedagtekend van dit (rekening)jaar1526 Gilden en de Gelderse stadhouder Jasper van Marwijck grijpen de

macht en oefenen het gezag uit tot 15291526-1553 Eltet tho Lellens burgemeester van Groningen1528 Karel V neemt ook de wereldlijke macht van de bisschop van Utrecht over Dood van Wigbold van Ewsum1529 Stadhouder van Marwijck teruggeroepen en vervangen door een

bastaard van Karel,ook Karel van Gelre geheten;einde gildeheerschappij1530 Karel van Gelre verovert de Wedderborg 1531 Dijkdoorbraken1532 Watervloed1534 Doperse vreemdelingen verzocht Stad en Ommelanden te verlaten1535 Het zgn. schuttersgilde bestaat uit 330 man,meest gegoede burgers.Zij

moesten de belangen van de stad verdedigen Aanval der Dopers op de Johanniter commanderij te Warffum afgeslagen 1536 Oorlogsomstandigheden; Karel als stadhouder vervangen door Lulof Coenders.Schenk van Toutenburg wordt als stadhouder benoemd door de landvoogdes Maria van Hongarije Schenk verslaat tussen Heiligerlee en Wedde de Gelderse troepen.

17

Bij de vrede van Grave,staat Karel van Gelre formeel Groningen en de Ommelanden af aan Karel V tegen 35.000 goudguldens ineens en een jaargeld van 25.000 goudguldens Stad en Ommelanden nemen keizer Karel V als Heer Grensscheiding met Oost-Friesland De stad bezit de soevereiniteit in het Oldambt(rechten inzake wetgeving,bestuur en rechtspraak) Bourgondische Bewind (tot 1594)

1536 Menno Simons aangesteld als leraar der vreedzame Wederdopers;vandaar gaat hij naar

Embden1538 Als luitenant-stadhouder wordt benoemd Geraerd Mulert1541 Als luitenant-stadhouder wordt benoemd Maarten van Naarden Sterke beknotting door de stad van de Damster handel1542 Watersnood,verlies van mensen,dieren en huizen1545 Zeer natte zomer;rogge duur Regnerius Praedinius(humanistisch geleerde) tot rector van de stadsschool benoemd1545-54 Aan de spits van de Martinitoren wordt gewerkt1547-57 In verschillende dorpen 35 heksen en tovenaars verbrand1548 Alle Wederdopers worden bij plakkaat verbannen uit de stad1549 Jan de Ligne,graaf van Aremberg,stadhouder1550(ca) Oudste nog bestaande platttegrond van de stad is van Jacob van Deventer Stadboek gaat ervan uit dat alle huizen van steen worden gebouwd met dakpannen Invoering van wisselbouw:grond afwisselend bouw en grasland;scheuring van grasland neemt toe Met de vervening in Zuidelijk Westerkwartier wordt een begin gemaakt1550 Philips II van Spanje,als toekomend Heer van Groningen en

Ommelanden in de stad gehuldigd Nieuw Ommelander landrecht opgesteld(in 1601 ingevoerd) Door Philips plakkaat tegen de ketterse secten ingevoerd;de stad was echter aarzelend in haar vervolging1552 Watervloed1553-55 Grachten worden op dubbele breedte gebracht;de wallen verbreed en verhoogd1554 Luitenant-stadhouder Maarten van Naarden.Treedt af in 1557 wegens

voortdurende onenigheden met de stad Spits Martinitoren voltooid1557 Dr Johan de Mepsche wordt luitenant-stadhouder(zoon van Evert de

Mepsche,burgemeester van de stad) De stad houdt vast aan privileges,m.n.het stapelrecht Ernstige voedselcrisis in de Ommelanden door mislukken van de oogst(ook in Europa)

18

Stad schaft drie oorlogsschepen aan tegen de zeeroverij op de Eems(o.a.door Eylart Quaderx) Feito Ruardi naar Groningen gehaald (van Emden) als eerste predikant van nieuwe leer1558 De Ommelanders kiezen eigen dagelijks bestuur voor de

Ommelanden;soort onafhankelijkheidsverklaring.Kozen een eigen syndicus(rechtsgeleerde die bestuurders bijstaat)1559 De Nienoortse venen aangelegd;de dorpen De Leek en Zevenhuizen ontstaan. Groningen door de paus Paulus IV ,op verzoek van Philips II, tot bisschopsstad verheven1561 Nederlandse bisdommen worden gereorganiseerd; Groningen wordt bisdom1562 Stad koopt land te Ulsda1564 De dagschuit van Appingedam op Groningen komt in de vaart1566 In Helpman worden hagepreken gehouden op het borgterrein van jonker Derck Coenders Broerkerk wordt aangewezen tot het houden van (hervormde) predikaties De Beeldenstorm begint in de Nederlanden;in Stad en Land in zeer gematigde vorm1567 De landvoogdes beveelt sluiting van de predikatiën in de hervormde

leer, de stad trekt de toestemming om in de nieuwe leer te prediken ,in De Mepsche krijgt sleutel van de Herepoort Aantal inwoners van de stad wordt geschat op 19.400 Veel Ommelander borgbewoners vluchten1568 Inval Lodewijk van Nassau bij Wedde;gaat via Winschoten en Slochteren naar Appingedam Lodewijk belegerd de stad;hoofdkwartier is het klooster Selwerd Slag bij Heiligerlee;graaf Adolf sneuvelt maar ook stadhouder Aremberg ,Jean de Ligne Alva verslaat Lodewijk bij Jemmingen.Volgens Alva zou de stad haar privileges hebben verspeeld door hulp aan Lodewijk.1568 In opdracht van Alva wordt een nieuwe dwangburcht wordt aangelegd

voor de Herepoort.Zij krijgt een Waalse bezetting Johan Knijff,Minderbroeder, wordt eerste bisschop van Groningen;hij sterft in 1576 aan de pest De St.Maartenskerk wordt kathedraal. St.Walburgskerk wordt parochiekerk De Tachtigjarige Oorlog begonnen,durend tot 1648.De Ommelanden kozen voor prins Willem van Oranje,de stad bleef trouw aan Philips II Graaf van Aremberg sneuvelt bij Heiligerlee1569 Algemene geloofsvervolging en verbeurdverklaringen;vlucht naar Oost-

Friesland door de Hervormden

19

De abdij te Wittewierum op last van bisschop Knijff afgebroken(na in 1561 te zijn gesloten)1570 Alllerheiligenvloed;4 a 5000 mensen verdrinken in het gewest.De lage

landen tot aan de stadspoorten onder water gelopen Ommelander regering gevormd:36 leden(12 per kwartier);het heet Gedeputeerden Staten van Klein Friesland1572 Overstromingen in Friesland1573 Overstromingen; Reitdiepdijken bezwijken;veel vee verloren gegaan Caspar Robles benoemt tot stadhouder Wigbold Ripperda vindt de dood bij Haarlem1574 Er staan 159 kroegen en herbergen in de stad geregistreerd1575 Ommelanders zeggen het verdrag van 1482 op i.v.m. stapelrecht procedures De Ommelanders richten brouwerijen op,marktpaatsen worden geopend,soldaten gehuurd. en Delfzijl versterkt1576 Caspar Robles(stadhouder) gevangen genomen door eigen Waalse

soldaten(ze werden slecht betaald) De Mepsche moet luitenantschap neerleggen Stad treedt toe tot Pacificatie van Gent( ook wel Generale Unie genoemd,d..i.verbond van provinciën tot onderlinge verdediging)1576(ca) Hoendiep door Caspar Robles gegraven t.b.v. militair vervoer1577 Mislukte oogst;hongersnood De Staten Generaal benoemen Georg van Lalaing,graaf van Rennenberg tot stadhouder De Ommelanden sluiten zich aan bij de Unie van Utrecht De Waalse soldatenbezetting vertrekt tegen betaling uit de stad(215.000 carolus guldens) Vreugdevuurwerk doet Martinitorenspits-daterend van 1548- afbranden en vernielt het klokkenspel Kasteel van Alva wordt geslecht;iedereen doet mee Dijkdoorbraken in Humsterland en het Klei-Oldambt1578 Watersnood,verlies van mensen,dieren en huizen,vnl.in Fivelgo Gevangen Ommelanders worden vrijgelaten De Walburg-en Broerkerk worden vrijgegeven voor de Hervormden Godsdienstvrede Rennenberg ondertekent Unie van Utrecht; de stadsregering niet Het gebruik door de Hervormden van St.Walburg en Broerkerk werd weer toegestaan1579 De Staten der Ommelanden sluiten zich aan bij de Unie van Utrecht 1579-94 Oorlogsomstandigheden;strijd tussen Spaanse troepen en troepen van de Unie. De Katholieken vluchten naar de stad;de Protestanten naar Embden1580 De abdij van Aduard door de Staatse Dokkumers verbrand en verwoest. De Hervormden breken het Dominikaner klooster te Winsum af. Rennenberg draait om en brengt de stad weer onder koning Philips II. Barthold Entens sneuvelt

20

1580 Terugkeer tot het oude Katholieke geloof in de stad1581 Pestepidemie:1300 doden.Rennenberg sterft Verdugo benoemt tot gouverneur van Groningen door de landvoogd Parma Slag bij Noordhorn tussen Verdugo en Staatse troepen;Verdugo wint. De Verenigde Gewesten zweren Philips II af als landsheer1582 Parma schenkt de stad de bevestiging van het stapelrecht van alle

binnen-en buitenlandse waren De koning begunstigt de stad ten koste van de Ommelanden

1583 Willem Lodewijk(1560-1620) stadhouder van de Ommelanden(ofschoon grotendeels

Spaans gebied) en Friesland Stad koopt Ripperda-goederen te Winsum(ook in 1578 al een deel) Dood van Wigbold van Ewsum,jonker van Nienoord1585 Dijkdoorbraken.Klooster van Selwerd gesloopt na verwoesting bij gevechten Verdugo stadhouder en kapitein-generaal van Friesland,Groningen en Overijsel1587 Dijkdoorbraken en overstromingen:Marne en Humsterland;water tot aan Apoort Graaf Lodewijk landt bij Warffum met 400 man1588 Republiek der Verenigde Nederlanden een feit; na de graaf van

Leicester konden ze geen vervanger voor een landsheer vinden1589 Arnoldus Nijlen(prior van de Dominicanen)benoemt tot vicaris-generaal

van het bisdom Groningen Hij is in 1593 benoemd tot bisschop1589 Johan van Bruhezen benoemt tot bisschop(is nooit in Groningen geweest) Landing van van graaf Lodewijk bij Houwerzijl met 800 man;verovert de schans bij Zoutkamp1590 De Ommelanden grotendeels in handen van Staatse troepen;strooptochten1591 Prins Maurits verovert Delfzijl;schans bij Kommerzijl verovert Door de oorlogssituaties de helft van de cultuurgrond onbruikbaar geworden of door de boeren verlaten(=ca40.000ha)1592 Drente (Coevorden en Steenwijk) herovert door prins Maurits en prins Willem Lodewijk1593 De Staatse bezetting van Aduarderzijl(40 man) doodgeslagen door de Spanjaarden Aanleg van schansen bij Boertange en Oudeschans Willem Lodewijk verovert Westerwolde op de Spanjaarden1594 De stad belegerd met 12.000 man en ingenomen door prins Maurits en

graaf Willem stadhouder van Friesland;tractaat van overgave=Tractaat van Reductie;stad teruggebracht in de Generaliteit De Hervormde godsdienst werd de enige godsdienst Groningen zou met de Ommelanden een provincie vormen.Stapelrecht werd enigszins

21

beknot;bierprivilege bleef gehandhaafd Stad weigert aandeel in de algemene belastingen op te brengen Burgerij wordt ontwapend;dwangburcht gebouwd voor de Oosterpoort.Daar worden 850 soldaten gelegerd Menso Alting houdt de eerste gereformeerde predicatie in de Martinikerk Van de in totaal 24 kloosters met 36.180 ha (=38% van totale opp.)komen de goederen van 17 kloosters met 22.655 ha onder beheer van het College van Gedeputeerden voor ‘vrome doeleinden’.(waarvan Aduard 6a7.000 ha) Willem Lodewijk stadhouder van Stad en Lande Aduarderzijl heroverd door de Friezen Het nemen van (woeker)rente niet langer verboden; zgn. (grond)rentekoopstelsel wordt overbodig;men gaat over tot het verstrekken van hypotheek Vele geloofsvluchtelingen keren terug uit Embden1595 Nieuwe kerkorde door Menso Alting ontworpen;door de Staten van

Stad en Land vastgesteld O.l.v.Gerhard Bolardus rijst in Embden verzet tegen graaf Edzard II en grijpen de macht. De graaf wordt afgezet.Verdrag van Delfzijl gesloten tussen graaf en burgerij.Embden wordt een stadsrepubliek De Staten-Generaal bepalen dat Stad en Ommeland een provincie zullen vormen:officieel geheten Stad Groningen en Ommelanden.Zetel provinciaal bestuur werd de Sint-Maartensschool De Ommelanden bestonden uit de drie kwartieren Hunsingo,Fivelgo en Westerkwartier. De stad behield bestuur en rechtspraak over Gorecht en beide Oldambten De stad werd bestuurd door burgemeesters en raad,tezamen de zittende raad genoemd.Bij zaken van wetgeving en belangrijke beslissingen werden zij bijgestaan door de gezworen (ge)meende met haar taalmannen(woordvoerders),soms ook door de oud-raad(brede raad)1597 Overstromingen;schade in de Ommelanden;verlies van mensen,dieren en huizen Contract met Vlaamse sajet-en bombazijnwerkers gesloten om de stadjers de kunst van het “weefselen”te leren Groene weeshuis komt in voormalig Jacobijnenklooster Spanjaarden doen vanuit Munsterland strooptochten tot in de Ommelanden Laatste heksen verbrand op de Gieselberg1596 Staten Generaal bevelen om geconfiskeerde kloostergoederen in de

provincie afzonderlijk te administreren onder naam Kloosterfonds en de revenuen voor kerkelijke doeleinden aan

22

te wenden na aftrek wat nodig was voor voormalige kloosterlingen Scheemderzwaag ingepolderd(1112 bunder)1597-1614 Het Hoendiep,lopende vanuit de stad naar Leeuwarden,gegraven1598 Damsterdiep vergraven tot scheepvaartkanaal naar Delfzijl Het schuitenschuiversgilde krijgt het monopolie op de turfvaart naar Groningen1599 De ontvening bij Oude Pekela begonnen Ontstaan van Burger of Rode weeshuis,gevestigd in Olde Convent Appingedam krijgt zijn korenstapel en vrije handel in vette waren terug.Nieuwe handelsgwassen zoals vlas,hennep,koolzaad en andere oliehoudende gewassen vallen niet onder de stapel.

1600(ca) Bevolking Stad en Lande geschat op ruim 70.000.;stad alleen 16.600(1565:12a19.000) Noorderhaven uitgediept Vanaf eerste helft van deze eeuw heeft de Hoofdmannenkamer het toezicht op de wegen naar en van de stad(=schouw) uitgeoefend tot 1749.1600 Bouw van dwangburcht gestart;het Statenkasteel Aanleg van trekpaden De venen bij Hoogezand-Sappemeer en Pekela worden ontgonnen1601 Het Damsterdiep wordt uitgediept en verbreed Ommelander landrecht vastgesteld;Westerwartier,Fivelgo en Hunsingo vormen een rechtsgebied Westerwolde,Oldambt en Gorecht houden nog hum eigen recht;de stad oefent de jurisdictie uit maar past de afzonderlijke landrechten toe De Hoofdmannenkamer moest toezicht houden op de uitoefening van de rechtspraak in de Ommelanden1602 St.Maarten Schoolgebouw Martinikerkhof wordt Provinciehuis. Grote(re) Lakenhal ingericht;de lakenhandel bloeit Gerard Ketel aangesteld als stadsrechter1605 Tuchthuis ingericht in voormalig Jacobijnerklooster(tot 1624) voor

mensen die geen lijfstraf of doodstraf kregen1606 Derde dwangburcht wordt aan de stadszijde geopend;de buitenzijde wordt opgenomen in de nieuwe vestingwal1607.24 Grote uitleg(van 67 naar 121 ha) van de stad en aanleg nieuwe

verdedigingswerken met steun van de Staten Generaal en o.l.v. Gerwer Peters,stadsingenieur.Kosten f 2 miljoen1608 Gilde der koperslagers opgericht1609-21 Twaalfjarig Bestand1610(ca) De gewestelijke kaart van L.F.Starkenborgh uitgegeven1611 Een deel der St.Walburgskerk stort in;een slopingbesluit volgt1613 De stad neemt de ontvening ter hand en laat daartoe kanalen graven,o.a. Foxhol-Sappemeer dwars door het drooggelegde Sappe-meer.Dit bereikte in 1628 Zuidbroek

23

De stad neemt terreinen over van de compagnie der Utrechtse Heren.Hun grootse plannen ter vervening waren mislukt 1614 De Academie in de stad gesticht en ingewijd en gehuisvest in het Minderbroederklooster. Ubbo Emmius wordt eerste rector1615 Appingedam ontheven van het stapelrecht te Groningen Ter beëindiging van geschillen wordt de grens tussen Groningen en Drente uitgezet: de Jan Semslinie1616 Bezittingen van de Compagnie van Utrechtse Heren te Sappemeer aan

de stad overgedragen(een deel al in 1613)1617 “t Sap-meer droogh gemaeckt”door de stad Afbraak houten Waag op de Grote Markt De Hunze ,die Foxhol met de stad verbond,verlengd tot Sappemeer;in 1625 tot Zuidbroek;1635 tot Winschoten1619 De stad koopt de heerlijkheid Westerwolde met het klooster te Ter Apel1620 Er bestaan 12 burgervaandels1621 West-Indische Compagnie opgericht;er werd een kamer te Groningen gevestigd(aan de Munnekeholm) ,waarin werd deelgenomen door stad en provincie1622 Staten-Generaal trekken de belastingen in Groningen fors op tot Nederlands peil 1622-29 Maurits stadhouder van Stad en Lande1623 Duurte en voedselschaarste.De pest woedt in alle hevigheid in de stad Stad stelt reglement op voor de snikkevaart op Leeuwarden Ossemarkt en Nieuwe Kerkhof aangelegd Raad van de Hove gereorganiseerd tot Nedergericht(=voor kleine zaken)1624 Oprichting herbergiersgilde1625 Ubbo Emmius overleden Raad besluit dat de politiemeester voortaan schults ofwel schout gaat heten1625-32 Ernst Casimir stadhouder 1626 Polder Scheemda/Midwolda ingedijkt(1113 bunder)(=Niewolda)1627 St.Walburgskerk wordt gesloopt;Martinitorenspits hersteld;hoogte sinds die tijd 96 meter1628 Stad stelt reglement op voor de snikvaart op Zuidbroek Vastgesteld werd dat Raadsleden geen advocatenpraktijk mochten hebben,geen ambacht uitoefenen niet handeldrijven of in dienst zijn van anderen om functievermenging te voorkomen Aanleg van een schans bij Nieuweschans Gilde der pottenbakkers opgericht Veerdiernst Groningen-Zuidbroek geopend1629 Duurte en voedselschaarste De Raken(=bocht) in het Reitdiep doorgestoken waardoor grote zeeschepen van de W.I.C. Groningen konden bereiken

24

1630 Duurte en voedselschaarste.Het Raadhuis te Appingedam gebouwd Beestenmarkt verplaatst van Grote Markt naar Ossemarkt1632 Gilde der korvenmakers opgericht Kranebrug verlengd i.v.m. W.I.C-zeeschepen1632-40 Hendrik Casimir stadhouder1633 Het aantal burgervendels uitgebreid tot 12,in 1657 tot 18;een vendel bestaat uit 365 man1634 De provincie laat Corps de Garde(=wachthuis) bouwen1635 Het Provinciaal Collectehuis(=Goudkantoor) gebouwd Feico Alles Clock draagt zijn bezittingen in de Pekelder venen over aan de stad. Pest heerst in de stad1636 Zware stormen in de zomer;overstromingen in Oost-Friesland Wagendienst op Zwolle ingesteld met drie overdekte wagens1640 Gilde der koekenbakkers opgericht1640-80 Grote veepest in het gewest.Men gaat over op graanbouw1640-47 Frederik Hendrik stadhouder1642 Abel Tasman ontdekt Tasmanie en Nieuw-Zeeland1643 Overstromingen1643(ca) Egbert Haubois’groot vogelvluchtplan der stad gegraveerd1644 Van nu af aan bevatten de rekening van de stad posten voor het maken

van paalwerken aan de zeeweringen1647.50 Willem II stadhouder1648 Vrede van Munster;einde 80-jarige oorlog met Spanje1648 Adriaan Geerts Paap,later geheten Wildervanck begint de ontvening te

Veendam en te Wildervank.

1649 Een werf voor turfsnabben in de Ommelanden opgericht1650-64 Willem Frederik stadhouder1651 Watersnood,hoger dan in 1570 Trekschuitdienst Delfzijl-Groningen ingesteld(zgn. Kleine Veer).Het Grote Veer was Delfzijl-Embden en werd toen geëxploiteerd door de Ripperda’s van het Huis te Farmsum1652 Kanaal van Slochteren naar Ruischerbrug gegraven door Rengers op eigen kosten1652-1876 Hoofdwacht doet dienst als wachthuis van het garnizoen en de gewapende burgerwacht(in 1945 verwoest)1652-54 Eerste Engelse zeeoorlog1653 De langdurige geschillen tussen Stad en Ommelanden bijgelegd1654 Groningen besluit de weg tot aan de brug bij De Punt te egaliseren1655 De trekschuit van Groningen naar Leeuwarden komt in de vaart Jan de Wit naar Groningen met commissie om nieuwe geschillen te vereffenen1655-60 Noordse oorlog;slag in de Sont(1658)1656-60 Uitverkoop van heerlijke rechten(waaronder dijk-en zijlrechten) door de provincie1665-59 Verkoop kloostergoederen in de provincie1657 Oproer der gilden.Er bestaan 18 burgervendels(tot 1793) Polder bij Stoksterhorn ingedijkt(Dollard) (2364 bunder)1659 Recht van trekschuit Slochteren-Groningen verleend door de Staten aan Rengers

25

Boterdiep tot Bedum uitgegraven en verdiept1660 Blauwe weeshuis gehuisvest in voormalig Jacobijnerklooster Begonnen met bouw van de Waag schuin t.o.Goudkantoor Waardpolder ingepolderd(246 ha)1660.65 De Protestantse Noorder-of Nieuwe Kerk in de stad

gebouwd;bouwmeester Conraedt Roeleffs1661 De bezittingen van de grote vervener Adriaan Geerts Wildervanck bij

Veendam worden overgenomen door de stad Het Hoendiep klaar na dertig jaar1662 Duurte en voedselschaarste;hoge graanprijzen Waaggebouw gereed;bouwmeester Conraedt Roeleffs Gildenoproer;stadhouder Willem Frederik herstelt de orde1663 Duurte en voedselschaarste;hoge graanprijzen Olderman van de gilden:Warendorf terechtgesteld1664 Nieuw tuchthuis in de Zoutstraat(Spinhuisstraat) gereed Weer grote pestepidemie in Europa1664-96 Hendrik Casimir II stadhouder1665 Inval der Munstersen(tot bij de De Punt en Winschoten) De Raad besluit tot het instellen van een (open) weekmarkt Overstromingen Eerste postwagendienst tussen stad en Hasselt over land begonnen.Daarna ook op Leeuwarden,Lemmer, en Coevorden Nieuwe Kerk gebouwd Eerste Midwolderpolder ingedijkt(848 bunder) Slag bij Jipsinghuizen1665-67 Tweede Engelse Zeeoorlog1666 Vice-Admiraal Coenders sneuvelt bij Duinkerken Er heerst pest in de stad1669 Slag aan het Bollemeer1671 A-toren door blikseminslag verbrand;herbouw in 1674 door Abraham d’Cock1672 Bourtange houdt stand bij een belegering door de bisschop van Munster Belegering der stad door de bisschop van Munster en de keurvorst van Keulen 5000 belegeraars worden gedood;5500 soldaten deserteerden of liepen over De Ruijter valt met de Oost-Indische vloot Delfzijl binnen Stad en lande verordonneren een lening ter grootte van 1% van het vermogen ;brengt ruim 230.000 gulden op Jan Rengers van Slochteren gevangen genomen tegen de wil der Ommelanden1672.74 Inundaties,o.a. Oldambt,het Westerkwartier en half Fivelgo ;totaal

45.000 ha.Kosten van herstel beliepen ruim 31,5 miljoen guldens1673 Fusie Blauwe en Groene Weeshuis;naam wordt Groene Weeshuis1674 De Hunze wordt afgesloten door de Grote Spilsluizen en de A door de Kleine Spilsluizen 1675 Overstromingen,verlies van mensen,dieren en huizen1675-96 Hendrik Casimir II van Nassau stadhouder

26

1678 Stad sluit accoord met Ommelanden;Rengers weer vrij1680 Aantal jaarlijkse veemarkten met twee uitgebreid.Weekmarkt wordt uitgebreid tot twee: dinsdags en vrijdags 1681 In de stad komen 200 straatlantaarns(op olie) geleverd door Jan van

der Heyden(in 1682 verhoogd tot 300).Ook wordt een ratelwacht ingesteld.1685 Herroeping Edict van Nantes ;veel Franse vluchtelingen Aan Rooms Katholieken wordt de uitoefening van heerlijke rechten verboden1686 St.Maartensvloed;de stad ligt als een eiland in zee;overstromingen:1158 doden alsmede veel vee en huizen verloren.Sluis te Aduarderzijl spoelt weg.Toren van Aduard waait om De kaart van Stad en Lande van Gebr.Conders van Helpen verschijnt1687 Veenbrand verwoest de venen van Sappemeer tot Pekela1688 De Kempkensberg afgegraven omdat deze belegeraars begunstigde1691 Stad sluit contract voor postwagendienst op Amsterdam;dienst op Hasselt opgeheven1694 Een provinciaal spin-en weefhuis wordt opgericht1696 Indijking door stad van de Kroonpolder in de Dollard(483bunder)1696-1711Johan Willem Friso stadhouder(pas in 1710 erkend)1698 De Helperlinie bezuiden de stad door Menno van Coehoorn aangelegd

1700(ca) Bevolking provincie geschat op 90.000 inwoners(excl.Veenkolonien en Dollardpolders)1700 Zeer lage landbouwproduktprijzen 1701 Invoering Gregoriaanse kalender per 1 januari;dit wordt 11 januari Uitvoerverbod van hooi,haver en paardebonen Tweede Midwolderpolder ingedijkt(621 bunder) Verdubbeling haardstedengeld1702 Overstroming in de Ommelanden1703 Stad neemt de postwagendienst op Amsterdam over.Zij gaat nu niet verder dan Zwolle1706 De stenen uitwateringssluis te Aduarderzijl aangelegd .Voor die tijd

lagen er twee houten sluizen1707 De Statenzijl aangelegd1708 Prins Johan Willem Friso wordt stadhouder van Stad en Ommelanden1709 Strenge winter;voedselschaarste en duurte1710 Nog steeds voedselschaarste. A-toren stort in;hersteld in 1712(verkleind) 1711 De Joden worden uit de provincie gebannen Prins Johan Willem Friso sterft 1711-18 Stadhouderloos tijdperk in Groningen1712 A-kerk krijgt toren zoals deze er nu nog staat;gebouwd door Albert Meijer1714-16 Runderpest;47% van der veestapel gaat verloren1716 Muizenplaag 1717 Kerstvloed;grote overstroming,2276 doden,veel vee en huizen verloren

gegaan;water stond een paar voet hoog in de stad.De commies Seeratt

27

wordt door het bestuur van Stad en Lande belast met het herstel van de dijken

1718 Hete droge zomer;boerenoproer in Westerkwartier.Verzet tegen diensten voor gedwongen

dijkherstel 1718-51 Willen IV ook stadhouder van Stad en Lande(1729 beëdigd)1721 Termunterzijl aangelegd1725 Johan Willem Ripperda ‘onderkoning ‘van Spanje1726 Ossenmarkt met bakstenen bestraat,i.p.v. de aanwezige flinten1726-29 Grote indijking aan de Lauwers bij Zuurdijk(354ha)1727 Zware besmettelijke ziekte;veel sterfte onder de bevolking1729 Zeer harde en langdurige winter1730 Ontdekking verwoesting in de (houten)zeeweringen door paalwormen1731 Er rijdt een postwagen van de stad naar Lemmer Proces Rudolf de Mepsche tegen 35 verdachten die van homoseksualiteit werden beschuldigd; 21 gingen op de brandstapel.De meeste waren tegenstanders van hem(eigenerfde boeren) Voor het chirurgijnsgilde werd een numeris clausus ingesteld1732 Paalwormplaag ;papierproduktie vindt plaats bij de Papiermolen1733 Hevige twisten in het Westerkwartier wegens de strenge rechtspraak Aardappelteelt hier en daar begonnen;het koffiedrinken komt bij alle standen in gebruik1735 Groninger paardenmarkt buiten de Herepoort gehouden1737 Door de Staten van Stad en Lande de vaste beklemming ingevoerd(= vaste landhuur)1739 Overstromingen van zoet water in ‘t Westerkwartier en Duurswold1740 Strenge en langdurige winter tot april;voedselschaarste en duurte tot in 1741 Bedum bouwt zich een Katholieke Kerk;de classis vraagt haar afbraak Stad poldert de Stadspolder in de Dollard in(427 bunder) Aantal inwoners stad geschat op 19.100 1740(ca) De Hoorn bouwt zich een Kath.Kerk;Gedeputeerden gelasten afbraak,doch de Hoog Mogenden geven tegenbevel1742 Muizen-,rupsen-,en ongedierte plagen De (Opregte) Groninger Courant verschijnt1743 Boterdiep gegraven1744-49 Runderpest;verlies van 50% van de veestapel(in Friesland 110.000stuks) Accijnzen op turf met 33% verhoogd1744 De Wolkammerssocieteit opgericht;alleen leden mochten

wolkammen.De wolkammers verzorgden de hele bedrijfstak t/m gebreid produkt1745 Appingedam bouwt een Kath.Kerk;in 1748 door andersgezinden

verwoest;in 1751 herbouwd1747-48 Willem IV geboren;groot Oranjefeest ontaardend in rellen;plundering burgemeestershuis Boerenopstand tegen de jonkers en redgers en belastingpachters1749 Reglement Reformatoir aangeboden door Willem IV;stadhoudersschap erfelijk gemaakt

28

Hoofdmannenkamer wordt omgezet in Provinciaal Hof van Justitie met hoger beroepsmogelijkheid. De luitenant en hoofdmannen werden nu benoemd door de stadhouder.Ook werd een procureur- generaal aangesteld.Verder kreeg het Hof het recht van appel van alle criminele vonnissen in Stad en Lande en Westerwolde1750 Ongeveer deze tijd waren koffie,thee en jenever als volksdranken in de plaats gekomen van

bier1750 Provinciale wet op de huwelijken:jongemannen 25 jaar,jonge dochters 20 jaar Korenbeurs verplaatst naar Vismarkt Veepest teistert de Ommelanden.Eerste pokkeninenting Op de plaats van huidig café Frigge in de stad bevond zich de herberg ‘De Stad Munster’,begin en eindpunt van de diligences naar en van het Zuiden1751-95 Willem V stadhouder(in 1766 meerderjarig)1754 De Joden krijgen toestemming om een publieke kerk(Synagoge) in de

Folkingestraat te bouwen (klaar 1757) De spuisluis te Munnekezijl aangelegd ;eerste harddraverij te Groningen om een zweep1755 Reglement van Prinses Anne:o.a.zijlrechters en scheppers hoorden te

wonen in het gebied van hun wagenreede of schepperij;substituten waren toegestaan mits aldaar wonend.Het reglement bedoelde de misbruiken te saneren en waren vooral gericht tegen de jonker- scheppers1756 Het gebruik van jenever neemt toe na de zevenjarige oorlog(1756-

1763);het werd toen nog alleen geschonken in herbergen bij bijzondere gelegenheden.Daarna werd het een dagelijkse drank

1757 Strenge winter;voedselschaarste en duurte1758 Zeer veel regen,vooral in juni1763 Zeevaartschool opgericht1764 Schippersgilde te Leek opgericht voor schippers en knechten uit omgeving Leek Uitverkoop van provinciale landerijen,de vroegere geestelijke goederen in het kader van schuldsanering en schuldaflossing1765 De aanleg van het Stadskanaal en de aanleg van het Sterrebos begonnen Grote of Herensocieteit te Groningen opgericht1766 Hoogsterpolder ingedijkt(bij Houwerzijl;30ha)1767 Begin Stadskanaal1769 Runderpest;verlies 20% der veestapel,duurt tot in 1785(1769-70 98.000 stuks). Pokkenepidemie.Inenting begonnen door Geert Reinders Inpoldering Oostwolderpolder(1189bunder)1770 Midhuizer uiterdijk gedeeltelijk ingedijkt(50ha)

29

Noordwesterstorm drijft de sluis van Kommerzijl uit de dijk1772 Zeer sterk toenemende betekenis van de aardappelteelt als voedselgewas1774 Het Raad-en Wijnhuis bouwvallig verklaard en gesloopt De eerste overdekte vaste korenbeurs gebouwd:een houten loge voor de Akerk De westelijke grens met Friesland tussen Opende en Frieschepalen tussen 1717 en 1724 vastgesteld1775 Raad-en Wijnhuis afgebroken(dateert van 1470)1776 Een reglement voor de Joodse Gemeente afgekondigd ter verbetering

van de financiële Positie

1779-1781 Pokken-epidemie in de Stad;duizenden slachtoffers1780 Vierde Engelse zeeoorlog Verbouw van pastinaken verdrongen door de aardappelteelt Groeiende tegenstellingen tussen Patriotten en Prinsgezinden1783 Zomer zeer droog In juni trekt over Groningen ,Nederland en zelfs Europa een raadselachtige nevel die planten aantast, koper groen doet uitslaan en het ijzer roestbruin doet worden.Het heeft een sterke zwavelstank. Waarschijnlijk veroorzaakt door vulkaanuitbarstingen,m.n.in Italië1784 Strenge winter en voedselschaarste Reglement op de zijlvestenijen in de Ommelanden1785 Oprichting(patriottische) excercitiegenootschappen (“Voor onze duurste panden “)1787 De Pruisen vallen ons land binnen;weg patriottische macht .Veel patriotten vluchten Excercitiegenootschappen verboden en weer opgegeven De Ommelander Courant verschijnt;een concurrent van de Groninger Courant Damster Kezenvictorie;1789 Strenge winter en voedselschaarste1790 Aantal inwoners van de stad geschat op 22.000,mogelijk nog een paar duizend hoger Oprichting Guyot-instituut voor doven1791 Oprichting Groninger afdeling van de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen. Stapeldwang voor alle vee afgeschaft1792 Eerste kofschip(tweemaster) loopt van stapel in Pekela1793-1810 Het nieuwe Raadhuis in de stad gebouwd1795-1838 Geen viering Gronings Ontzet1795 Vertrek Willem V naar Engeland;val der Republiek;aanvang Bataafse Republiek(tot 1806) Comité Revolutionair zet het stadsbestuur af;door de 18 stadswijken worden kiezers afgevaardigd die zestien ‘provisionele representanten’ kiezen die het voorlopig bestuur vormen.Ook in de Ommelanden wordt een Comité Revolutionair gevormd die 18 provisionele representanten aanwijzen. Samen vormen ze de provisionele representanten van Stad en Lande

30

De vrijheidsboom geplant op de Grote Markt door de patriotten/fransgezinden.De boom was uit het Sterrebos gehaald Franse legers bereiken Groningen1795 De adel en alle heerlijke rechten afgeschaft,doch in 1815 hersteld De gilden afgeschaft;vrijmarkten verliezen hun betekenis;kermis blijft ervan over Scheiding van Kerk en Staat een feit;onderwijs en armenzorg worden overheidstaak De overheidsdienaren worden benoemd en ontvangen salaris Ruigezandsterpolder ingedijkt(329ha) door de fam.Teenstra Franse soldaten ingekwartierd bij de burgerij(er waren 3000 Franse soldaten in Stad en Land) Strenge winter en voedselschaarste1797 Strenge winter en voedselschaarste.Kunstacademie Minerva opgericht Eerste kweekschool voor onderwijzers opgericht Stichting zeevaartschool in Groningen1798 Staatsgreep in Den Haag die de een-en ondeelbare republiek vestigt(Unitarissen winnen) Provinciale souvereiniteit wordt opgeheven.De republiek wordt in 8 departementen opgedeeld; Groningen wordt met Friesland opgenomen in het departement Eems met Leeuwarden als hoofdstad. De gilden worden opgeheven Noordzijde Nieuwe Kerkhof is de bouw van een kazerne voor Franse soldaten voltooid.Andere kazernes lagen in de Kl.Peperstraat,Zuiderkerkhof ZZ,Haddingestraat en Kattenhage Eerste veenkoloniale kofschip bereikt St.Petersburg 1800 Volgens een telling bedraagt het aantal inwoners van de stad 26.000;gehele provincie 114.000 1801 Nieuwe staatsregeling:de oude provinciegrenzen worden min of meer hersteld De Zevenboerenpolder bij Hornhuizen ingedijkt(211ha)1802 De oude regenten keren terug1803 Academisch ziekenhuis in Westindisch huis aan de Munnekeholm1804 De vrijheidsboom in de Noorderhaven gegooid door teleurgestelde patriotten1805 Feddemapolder bij Kloosterburen ingedijkt(26,5ha)1805 Eerste algemene provinciewet:verdere beperking gewestelijke autonomie Nieuwe Zuurdijksterpolder ingedikt(93,5ha,incl.Hoogsterpolder)1806 Zesboerenpolder te Hornhuizen ingedijkt(125ha) Schouwburg in de Kijk in ‘t Jatstraat geopend Continentaal stelsel;belasting op turf1806-10 Het Koninkrijk Holland onder Lodewijk Napoleon

31

1807 Het bestuur van het departement komt in handen van een landdrost,bijgestaan door

assessoren Midhuizerpolder ingedijkt te Vierhuizen(130ha) Doveninstituut aan de Ossemarkt betrokken Eerste Nederlandse postwet in werking;tarieven en het postrecht geregeld1809 Bedijking Bocumerpolder bij Kloosterburen(58,5ha)1810 Verbod van alle handel en scheepvaart in de provincie Lodewijk doet afstand ten behoeve van zijn zoon Stadhuis nog niet gereed;geldgebrek.In 1823 is men nog bezig.Wel sinds 1806 in gebruik Groningen telt 27 steenfabrieken(in 1866 55 bedrijven) Nederland deel van Frankrijk1811 Bij decreet bepaald vaste familienamen aan te nemen; invoering Burgerlijke Stand Inlijving bij Frankrijk;vorming departement Westereems.Invoering Franse wetgeving en bestuursinrichting.De landdrost wordt prefect,gemeenten worden mairies of communes Invoering provinciaal gerechtshof,arrondissementsrechtbanken en vredegerechten(kantongerechten) Eerste Commissarissen en agenten van politie1813 Volkerenslag bij Leipzig.Prins Willem Frederik landt te Scheveningen De kozakken bevrijden bijna geheel Groningen;de Oranjevlaggen waaien De Fransen verlaten de stad .Delfzijl verdedigt zich tot begin 1814 1813 Stad en Lande worden een provincie;bestuurd door een gouverneur,provinciale staten en gedeputeerden In de stad waren eerst nog vier burgemeesters(tot 1824) Verkiezingen waren getrapt tot 1848 voor de hogere bestuurslagen Vijfmaal per dag gaat een trekschuit van Groningen naar Appingedam/Delfzijl Coendersborg krijgt huidige vorm 1814-30 G.W.van Imhoff gouverneur van de provincie Nieuwe grondwet.Stemgerechtigd waren degenen die min.f 20 p.j.(stad f 30) belasting betaalden De stad telt ongeveer 28.000 inwoners,het platteland 110.0001814(ca) Overeenkomst stad en Drentse verveners: alle turf moest via stad worden vervoerd1815 Aanleg Noord-Willemskanaal1815-40 Koning Willem I;Nederland een koninkrijk(incl.Belgie)1816 De Gereformeerde Kerk heet voortaan Ned.Hervormde Kerk1817 Tyfusepidemie1819 Scherpe prijsdaling van graan;einde periode van grote voorspoed bij de boeren Finsterwolderpolder ingedijkt(1153 bunder)1821 Katholieken in Groningen krijgen weer een eigen kerk;St.Broerkerk1822 Stads Armen Ziekenhuis gevestigd in kazerne Schuitemakersstraat1824 Nieuw bestuursreglement; in alle gemeenten maar 1 burgemeester1824-38 Aanleg van de straatweg van de stad,via dePunt naar Assen(1825) en Zwolle(1839)

32

1825 Een nieuwe beurs gebouwd.Begraven van lijken in kerken verboden Aantal inwoners stad ca 26.0001826 Malariagolf ;voor het eerst kinine toegepast1828 De binnen A- en Poelepoort gesloopt;slechte oogst1829 Eerste nummer ‘De Veendammer Courant’;in 1905 overgenomen door

Nieuwe Veendammer Courant,en die op haar beurt in 1920 opging in de Noord-Ooster1830 Academie Minerva opgericht;ontstaan uit Academie voor teken-,bouw-en zeevaartkunst (opgericht 1797); slechte oogst Belgie in opstand en verklaart zich onafhankelijk;de Groninger schutterij vertrekt naar het zuiden 620 man sterk,waaronder 252 vrijwilligers De studenten van Stad en Franeker vormen een Compagnie Vrijwillige Flankiers,totaal 157 man Cholera voor het eerst in de provincie1832 Voltooiing opmetingen kadaster.Gevolg:voor veel boeren een hogere

aanslag in de grondbelasting1833 Veenbrand te Stadskanaal en te Zevenhuizen1834 Sibrandus Strating rijdt met stoomwerktuig door de straten Klooster in Ter Apel grotendeels gesloopt wegens bouwvalligheid Ds Hendrik de Cock uit Ulrum scheidt zich af met de kerk van Ulrum van de Ned.Herv.Kerk,gevolgd door 14 andere kerken De schutters komen weer terug De Ommelander krant opgeheven1835 De landbouwprijzen komen op een hoger niveau:stijgende Engelse vraag1835-43 Provinciale grindwegen aangelegd tot 1880 over een lengte van 125 km1836 Boekhandel J.B.Wolters geopend in de Guldenstraat1838 Laatste schavot op Grote Markt, voor voltrekken doodvonnis van Okke Kluin ,opgericht Vlascultuur bevorderd;spinschool opgericht;later in 1840 machinale spinnerij1839 De Afgescheidenen worden erkend Afscheiding van Belgie een feit;nieuwe grondwet Aanleg straatweg Groningen Zwolle Eerste grindweg weg komt klaar tussen Winschoten en Scheemda1839-40 Tal van borgen gesloopt1840-49 Koning Willem II1840(ca) Met afgraven van terpen voor grondverbeteringsdoeleinden begonnen1840 Vereniging de Harmonie opgericht1841 Alle kazernes worden aan de staat overgedragen Aardappelmeelfabriek Tonden in Foxhol gesticht1842 De eerste stoomboot bevaart het Reitdiep Strenge en langdurige winter;begin aardappelziekte Eerste aardappelmeelfabriek te Foxhol door W.A.Scholten gebouwd(de ‘Tonden’)

33

Landhuishoudkundige school opgericht te Groningen(in 1871 weer opgeheven) Straatweg Groningen-Leeuwarden voltooid(Het Friese gedeelte was in 1831 voltooid)1843 Straatweg Groningen-Winsum voltooid op kosten van particulieren1845 Grindweg Appingedam-Slochteren voltooid1846 Grindweg Slochteren-Noordbroek voltooid Baron van In-en Kniphuizen steekt Nienoord in brand1846-50 Een nieuwe Academie gebouwd1847 Broodoproer als gevolg van de duurte,ontstaan door de

aardappelziekte,die misoogsten gaf;grote werkloosheid Plannen om Lauwerszee af te dammen1848 Belangrijke grondwetsherziening(Thorbecke).Tweede kamer

rechtstreeks gekozen en niet meer door de provinciale staten Tabaksfabriek Niemeijer opgericht(aan Nieuwe Kerkhof)1849-90 Koning Willem III1849 Cholera-epidemie Weg Winschoten -Hannoverse grens gereed(in 1844 begonnen)1850-1880 Opgaande conjunctuurgolf1850 Winsum,Eenrum en Leens hebben al omnibus-dienst op de stad 1850(ca) In Groningen zijn zo’n 80 werven(1860 meer dan honderd).De meeste schepen werden in de Noorderhaven opgetuigd1851 Nieuwe gemeentewet;regelt het bestuur tot op heden.Eerste rechtstreekse verkiezingen Drainage met aarden buizen voor het eerst op de klei toegepast(G.Reinders)1852 Fusie Academisch en Armenzorg Ziekenhuis a/d Munnekeholm De poortgelden worden afgeschaft;Boteringepoort wordt gesloopt Er komt een geordende prive-vaten lediging.Voor die tijd ging dat naar de drekstoep Grondreglement voor de waterschappen vastgesteld Nederland geeft zijn eerste postzegels uit met beeltenis Koning Willem III ,waarden van 5,10 en 15 cent1853 De Najaarskermis afgeschaft1854 De gasfabriek door de stad gebouwd aan de Bloemstraat;gasverlichting

wordt mogelijk(o.a.op straat) A-poortenbrug vervangen door draaibrug Lijfstraffen worden afgeschaft;doodstraf bleef tot 18701854.56 Krimoorlog:tussen Rusland en Engeland;kansen voor de veenkoloniale

schippers in de Oostzeehavens; Veel(kleinere) zeeschepen gebouwd op de hellingen in de veenkoloniën 1855 Stichting zeevaartschool te Veendam1856 Met aanleg Eems-of Groot Scheepvaartkanaal begonnen Nieuw gebouw van de Sociëteit ‘de Harmonie ‘in gebruik genomen Met aanleg riolering begonnen Stichting zeevaartschool te Delfzijl

34

1857 De laatste stander roggemolen te Ulrum,door een achtzijdige pelroggemolen vervangen Tussen stad en Winschoten worden barges of bersies ingezet voor het personenvervoer Alleen staatssubsidie voor openbare scholen;schoolstrijd laait hoog op Aantal inwoners stad ca 35.0001858 Invoering van de zgn. spoortijd oftewel Amsterdamse tijd;Groningen

bleef nog vasthouden aan de eigen lokale tijd(7 minuten voor op de spoortijd) In Groningen waren uit 30 plaatsen 972 zeeschepen in de vaart(107.000 ton);dat was de helft van de hele Nederlandse koopvaardijvloot.Opkomst ijzeren schepen In de Groninger veenkoloniën hoort 30% van de Nederlandse koopvaardijvloot thuis met 15% van de van de totale tonnage.Daarna dalen deze percentages drastisch.,vooral na 1870 1859 A-poort afgebroken W.A.Scholten bouwt een suikerraffinaderij aan de Turfsingel(gebouwen gesloopt 1980-82)1861 Het Noord-Willemskanaal geopend;gaf doorlopende verbinding met de grote rivieren Driemaal per week vertrekt een diligence naar Lemmer1862 Reiderwolderpolder ingedijkt Tweede aardappelmeelfabriek opgericht door W.A.Scholten te Zuidbroek Suikerraffinaderij en stroopfabriek in de stad opgericht door W.A.Scholten1864 De stedelijke accijnzen afgeschaft Viermaal per week vertrekt een raderboot naar Lemmer en zo verder per boot naar Amsterdam Westerhavensluis aangelegd1865 Provinciale Waterstaatsdienst voor Groningen ingesteld Een nieuwe korenbeurs(de derde) gebouwd in neo-klassieke stijl op dezelfde plaats1866 De eerste spoorwegverbinding Groningen- Leeuwarden komt tot

stand(29 mei)(4x per dag,2.5 uur) Cholera-epidemie;meer dan 1000 slachtoffers Eerste stoombootverbinding Schiermonnikoog-Groningen(na 2 jaar weer opgehouden)1867 Tweede uitwateringssluis te Aduarderzijl aangelegd naast de oude uit 1706 De stad wordt voorzien van publieke urinoirs Begin kartonindustrie in de Pekela’s1868 Opening spoorlijn naar Winschoten en Nieuweschans1869 De westkant van het stadhuis dichtgebouwd Oprichting strokartonfabriek door Hooites en Beukema in Hoogezand1870 Opening spoorlijn Groningen-Assen-Meppel Nieuwbouw provinciehuis;in 1915 weer afgebroken voor nieuw (huidig) Provinciehuis1872 Negenboerenpolder ingedijkt

35

Eerste stationsgebouw gereed Stichting zeevaartschool te Schiermonnikoog1873 Waaggebouw afgebroken (naast Goudkantoor)1873-77 Afsluitdijk met sluis in het Reitdiep van Zoutkamp tot Nittershoek gemaakt Eb en vloed verdwenen in het Reitdiep1874 De vesting Groningen bij Kon.Besluit opgeheven;wallen konden worden

geslecht en grachten gedempt Bedijking Westpolder bij Vierhuizen(553ha) Vereniging voor Volksvermaken opgericht1875 De Waag in de stad gesloopt Het aantal inwoners van de stad bedraagt 40.0001876 Eemskanaal gereedgekomen;Oosterhaven wordt Gronings belangrijkste haven Aansluiting spoorlijn Nieuweschans met Ihrhove op het Duitse net De Rijks Hoge School of Academie(naam vanaf 1815) krijgt de naam Rijksuniversiteit Eemspolder bedijkt1877 Concessie verleend voor twee stoombootdiensten:de ene op het

Reitdiep tussen Zoutkamp en Groningen en de andere op het Boterdiep Johannes Kerkhovenpolder ingedijkt Overstroming Westpolder1878 Het plan van uitleg der stad van B.Brouwer door de stad aangenomen Begin tweede landbouwcrisis.De graanmarkt stort in onder invloed import Amerikaans graan.1879 Het Provinciaal Artilleriehuis(Arsenaal) gesloopt Produktie van strokarton te Sappemeer gestart door W.A.Scholten1879-80 De drinkwaterleiding in de stad aangelegd1880(ca) Sterke prijsdalingen van graan door o.a. aanvoer uit de USA;depressie zet in1880 De nieuwe Schoolwet ingevoerd;vertimmering van bijna alle scholen volgt Een paardentram in de stad aangelegd met Belgisch kapitaal(nieuwe Ebb.straat-station- Sterrebos) Paardentram Zuidbroek-Ter Apel tot stand gebracht In 1906 overgenomen door de stad die in 1910 de electrische tram invoerde Kattendiep en Zuiderdiep gedempt en gereedgekomen.Verbindingskanaal gereed(1879) Jhr mr Johan van Panhuys benoemd tot burgemeester van Groningen(eerste vrouw jkvr Catharina van Sminia;tweede vrouw Trijntje Looxma).Hij is in 1907 verdronken Eerste stoom-stro-pers te Winschoten in gebruik1880-82 Emma-en Hereplein aangelegd1880-84 Noorderplantsoen aangelegd1881 De eerste waterleiding van de Punt naar stad in bedrijf;bij Sterrebos

verrijst eerste watertoren De Drankwet aangenomen;kleinhandel werd geregeld en in beperkte mate

36

drankvergunningen afgegeven;in kleine gemeenten 1 per 250 inwoners;in de grootste gemeenten 1 per 5001882 De cellulaire gevangenis bezuiden de stad gebouwd aan de Hereweg Provinciale Staten besluiten tollen met een pachtprijs beneden 250 gulden p.j. op te heffen1883 Schouwburg aan de Turfsingel geopend;Sterrebos gemoderniseerd Eerste zuivelfabriek te Winschoten opgericht(in 1898 waren er reeds 48) Jhr mr Johan van Panhuys benoemd tot Commissaris der Koningin(tot 1893)1884 Spoorlijn Groningen-Delfzijl geopend.Noorderstation geopend Aantal inwoners van de stad bedraagt ca 50.000 De stadsgrens wordt in het zuiden verplaatst van “‘t Boshuis “ naar de Natte Brug(=grens met Haren)1885(ca) Gebruik kunstmest komt algemeen in zwang;bemestingskosten dalen en opbrengst/ha neem toe Opkomst stoomdorsmachine en strokartonindustrie Rijwielfabriek Fongers ontstaan uit een smederij in de stad1886 Debuut van Abraham Kuijper: de Gereformeerde Kerk ontstaat Roeivereniging de Hunze opgericht Jhr Johan van Panhuys laat op de plaats van de oude borg Nienoord een nieuw buitenhuis bouwen Eerste velocipede clubs opgericht1887 De fiets in opkomst;massieve banden(na 1900 met luchtbanden) St.Josephkerk a/d Radesingel gebouwd door P.J.H.Cuypers en Jos.Cuypers Be Quick opgericht door gymnasiasten als cricketclub,tien later gevolgd door Velocitas In de winter legde men zich toe op voetbal1888 Met suikerbietenteelt begonnen Nieuwsblad van het Noorden opgericht door Ruurt Hazewinkel1889 Oprichting Diakonessenhuis Bijzondere scholen en bijzondere onderwijzersopleidingen krijgen nu ook rijkssubsidie1899-94 De Martinitoren gerestaureerd In Groningen wordt een landbouwproefstation gevestigd1890-98 Koningin Emma regentes1891 Kinderziekenhuis geschonken door W.A.Scholten verrezen1892 Een nieuwe veemarkt buiten de stad aangelegd bij de Oosterpoort Lauwerpolder ingedijkt Ongeregeldheden door fabrieksarbeiders (Sappemeer,O.Pekela, Beerta, Finsterwolde) Regering stuurt troepen naar Oost-Groningen Spoorwegmaatschappijen voeren de Greenwichtijd in(19 minuten achter op oude spoortijd) Groningen blijft bij zijn lokale tijd:27 minuten vroeger dan spoorwegtijd.Pas in 1909 werd een tijd vastgesteld voor heel Nederland,n.l.de Amsterdamse tijd1893 Een museum voor Provinciale Oudheden in de stad gebouwd(1902 en

1906 verder

37

uitgebreid) Oude spoorstation gesloopt Spoorlijn Sauwerd-Roodeschool geopend Eerste twee rijkslandbouwwinterscholen opgericht waarvan een gevestigd te Groningen (De Middelbare Landbouwschool te Groningen dateert van 1912) Nieuwjaarsoproer te Hoogezand en Sappemeer1894 Groninger Vrouwenbond opgericht ter verbetering van de

maatschappelijke en wettelijke positie 1895 Landbouw herstelt zich van de crisis1894-96 Hoofdstation gebouwd;in 1896 in gebruik genomen.Bouwmeester Isaac Gosschalk1896 Eerste filmvoorstelling in de Harmonie N.V.Noord Nederlandse Suikerfabriek opgericht,te Vierverlaten.Medeoprichter Jan Evert Scholten In 1913 werd de Friesch-Groningsche Coop.Beetwortelsuikerfabriek gevestigd te Groningen1897 Een nieuwe kazerne bezuiden de stad gebouwd:de Rabenhauptkazerne aan de Hereweg R.K.Ziekenhuis opgericht1898 Koningin Wilhelmina wordt gekroond Eerste coöperatieve aardappelmeelfabrieken opgericht te Borgercompagnie en Kielwindeweer-1900

Bronnen:C.H.Peters Oud Groningen,Stad en Lande 1921,herdr.1973 W.J.Formsma Historie van GroningenA.T.Schuitema Meijer Groningen,vroeger en nu,1969 J.W.Boersma Groningen 1040,Bedum 1990A.T.Schuitema Meijer Groningen,schets van een eeuwenoude stad,Gron.1968 J.Meinema e.a. Ach Lieve tijd,tien eeuwen Groningen,1984 J.Zijlma De Marne,Groningen 1884,herdr.1974Dr.P.Brood e.a. Van Beeldenstorm tot reductie van Groningen,Groningen 1994 J.A.Bodewes Rondblikken,1980 en 1981,GroningenTijdschrift Stad en Lande 1993-1998

Groningen,november 1998

Drs.D.J.de Vries

38