inhoudsopgave - Verenso · Met ingang van 1 januari 2011 is de uitgave van ons tijdschrift...

2011|01 Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde 1

inhoudsopgave2 Redactioneel

3 Coverfoto,gepastofniet?

Wetenschappelijk artikel4 Eendoorstroommodelvoorpatiëntenmeteenrevalidatiedoelstellingineenverpleeghuis:

bevindingenuiteenpilotstudie

Klinische les10 Roepen?Denkomhethart!

Hora Est13 Frailelderly:towardsanintegralapproach

Praktijkartikel15 HetsyndroomvanKorsakov:méérdangeheugenstoornissen

Inaugurale rede20 Deverzorgdelaatstelevensfase

Amuse23 Winter

Boekbespreking24 Prescribingforelderlypatients

25 Hetzelfgekozenlevenseindezondertussenkomstvaneenarts

27 HandboekverrichtingenindehuisartsenpraktijkenKleinechirurgischeingrepen

Even voorstellen…28 NieuwredactielidAafkedeGroot

29 NieuwredactielidDikaLuijendijk

Vacature30 HetTijdschriftvoorOuderengeneeskundezoekteenredactielid

31 Forum

Gesignaleerd32 Niet-responsiefwaaksyndroomwordtnieuwebenamingvoorvegetatievetoestand

Kennistoets33 Kennistoets:ziektevanParkinson

Vijf vragen aan …34 VijfvragenaanWilcoAchterberg

Van de voorzitter37 Valpolikliniekookintramuraal

38 Antwoorden Kennistoets

38 VertrekredactielidElisBardelmeijer

Bureau Verenso39 Deskundigheidsbevorderingvandespecialistouderengeneeskundebetreffendemondzorg

Leergang41 LeergangOuderengeneeskunde

44 Richtlijnen voor de auteurs

2011|01 Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde2

Re

da

ct

ion

ee

l

Methetoogopdeophandenzijndewijzigingvanfinancie-ring van de geriatrische revalidatie in het verpleeghuis zalditonderwerpinhetkomendejaarookinhettijdschriftdenodigeaandachtkrijgen.HetisalsthemagekozenvoorhetVerenso-najaarscongres2011.GerrieBourse.a.beschrijveninditnummerhunbevindin-gentijdenseenpilotonderzoeknaardetoepasbaarheidvaneendoorstromingsmodelvangeriatrischerevalidatiepatiën-tenineenverpleeghuis.IndeklinischelesvanPaulineDuijkersenPieterSchimmelwordt nog weer eens duidelijk het belang aangetoond vandenoodzaak vanuitgebreid lichamelijkonderzoekbij pro-bleemgedrag.HetpraktijkonderzoeksartikelvanInekeGerridzenenSachaAdemabesteedtspecialeaandachtaanhetinvaliderendeka-raktervandeexecutievefunctiesbijhetsyndroomvanKorsa-kovenvraagtaandachtvoorhetrecentopgerichteKorsakovKenniscentrum.AnnekeFranckesprakopvrijdag22oktober2010haarin-augurele rede ‘Deverzorgde laatste levensfase’uitbijhaaraanvaarding van het bijzonder ordinariaat ‘Verpleging enverzorgingindelaatstelevensfase’aandeVrijeUniversiteit.Eenverkorteweergavevandeinhoudvanhaarredevindtuinditnummer.In een van de komende nummers hopen wij onze staats-secretaris Marlies Veldhuijzen van Zanten-Hyllner uitge-breidaanhetwoordtelatenkomen.

Jos Konings

Metingangvan1januari2011isdeuitgavevanonstijdschriftovergegaanvanBohn,StafleuVanLoghumnaarDCHGme-dischecommunicatie.Deredendaarvanisdatdenieuweuit-geverbeterinstaatblijktaantekunnensluitenbijdebeleids-wensenvanderedactievoordetoekomstvanhettijdschrift.Zoalsuzietheeftdezeoverganggevolgengehadvoordeop-maak.Vooralsnogisdeinhoudelijkeinvullingmetdevasterubriekenvandeafgelopenjarengrotendeelsgehandhaafd.Wijzijnuiteraardbenieuwdnaarreactiesvanualslezeropdezeveranderingenenhopendezeteontvangen.Metnamede coverfoto leiddebinnende redactie reeds totdenodigediscussie.Ziehiervoorookdeoproepinditnummer.

HelaaszagElisBardelmeijerzichvanwegeeentehogework-load genoodzaaktomzichuitde redactie terug te trekken.AlsnieuweredactieledenzijntoegetredenAafkedeGrootenDikaLuijendijk.Aafkeheeftalsaandachtsgebiedendegeri-atrische revalidatie en de eerstelijnsouderengeneeskunde.MetdekomstvanDikagaateenlanggekoesterdewensvanderedactieinvervulling.Methaarkomstiseindelijkdesoci-alegeriatriealsaandachtsgebiedvertegenwoordigd.En,zoalsuinditnummerkuntzien,isernogsteedseenvacaturevoornogeenredactielid.

Inderubriek ‘vijf vragen aan ...’komtonsmederedactielidWilcoAchterbergalskersversehoogleraarinstitutionelezorgenouderengeneeskundeaanhetLeidsUniversitairMedischCentrumaanhetwoord.Wijzijnzeerverheugddathijnaastzijnnieuwefunctiehetredactielidmaatschapblijftcontinu-eren.

colofonHoofdredacteurDr. Jos W.P.M. Konings

RedactieProf. dr. Wilco P. AchterbergDrs. Jacobien F. ErbrinkDrs. Aafke J. de GrootDrs. Martin W.F. van LeenDr. Dika H.J. LuijendijkDrs. Lonneke G.J.A. Schuurmans

EindredactieDCHG Judith Heidstra

Redactieadres en inleveren kopijBureau Verenso, Judith HeidstraPostbus 20069, 3502 LB [email protected]

AbonnementenAbonnementen € 59,25 per kalenderjaar.

Uitgever, eindredactie en advertenties DCHG medische communicatieHendrik Figeeweg 3G-202031 BJ HaarlemTelefoon: 023 55145888Fax: 023 5515522E-mail: [email protected]

issn: 1879-4637

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomati-seerd gegevensbestand of openbaar gemaakt, in enige vorm of enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige andere manier, zonder voorafgaande schrifte lijke toestemming van de uitgever en de vereniging Verenso, specialisten in oude-rengeneeskunde.Copyright® 2011

Nieuwe uitgever, nieuwe redactieleden, nieuwe opmaak


Re

da

ct

ion

ee

l

Met ingangvan1 januari2011wordthetTijdschrift voor Ouderengeneeskundeniet langeruitgegevendoorBohn,StafleuVanLoghummaardoorDCHGmedischecommunicatie.Metdezeovergangheefter,zoalsuheeftkunnenwaarnemen,tevenseen‘restyling’vanhettijdschriftplaatsgevonden.Metnamedecoverfotowijktnogalafvanwatuinhetafgelopenjaarvanonsgewendwas.Binnenderedactiezorgdedezefotovoordenodigediscussie.Wijkunnenonsvoorstellendatditonderonzelezersookhetgevalzalzijn.Graaghorenwijuwmeninghierover.Tevensroepenwijualslezeropomvoordenogteverschijnenvijfnummersin2011eencoverfotoaanteleveren.Deredactiezaluitdeingezondenfoto’seenkeuzemaken.De‘winnende’fotografenontvangenvoorhuninzendingeenfleswijn.

Ukuntuwreactieen/offoto’[email protected].

Coverfoto, gepast of niet?Komt in beweging!


We

te

ns

ch

ap

pe

lij

k a

Rt

ike

l afgestemdopderevalidatiedoelenvandeindividuelecliëntophetmomentvanopname,tijdenshetverblijfennaont-slaghierooktoebijdraagt.8,9Daarnaastlijkthetbelangrijktezijnomvóóropnameeenaantalcliëntkenmerkenopeenobjectievewijzeinkaarttebrengenzodateencliëntopdebestpassendeafdelinggeplaatstwordten iemandverant-woordelijktestellenvoordeprocesbewakingvandecliëntvanafopnametotenmetontslag.10Opbasisvanbovengenoemdeuitgangspunteniseendoor-stroommodel ontwikkeld voor cliënten met een revalida-tiedoelstelling.Metbehulpvanditmodelwordtbeoogddeplaatsingvandezecliëntenbinnendeverpleegkliniek,debehandelinggedurendedeopnameendeuitplaatsingnaontslagverderteoptimaliseren.Hetmodelisopvierrevali-datieafdelingenvaneengrootverpleeghuisinNederlandineenpilotstudiegeëvalueerdopuitvoerbaarheid.Vragendieindezestudiecentraalstondenwaren:1. Iservoldoendedraagvlakomvolgenshetnieuwemodel

tewerken?2. Hoeervarendeprofessionalshetwerkenmetditmodel?3. Inwelkematewordtgewerktvolgenshetnieuwemodel?

Het zorgmodelHetzorgmodel isontwikkeldopbasis vaneen literatuur-studie9, interviews met professionals van de revalidatie-afdelingen en van thuiszorgorganisaties, interviews metmantelzorgersvancliëntendieopgenomenzijngeweestopdebetreffendeafdelingeneninterviewsmetprofessionalswerkzaam inenkeleverpleeghuizen inNederland,dieophetgebiedvandoorstroomvanpatiëntenaleenuitgespro-kenmodelhadden.Kernvanhetzorgmodelishetsystema-tischenobjectief inkaartbrengenvanbelangrijkecliënt-gegevensdiedanalsbasisdienenvoorbespreking inhetmultidisciplinairoverlegomzodoenderevalidatiedoelenopmaatteformuleren.Vóóropnamewordencognitievevermogensendeaanwe-zigheid van gedragsproblemen in kaart gebracht. Iedere

InleidingJaarlijkswordenzo’n27.000ouderentijdelijkopgenomenin een verpleeghuis.1 Zo’n opname gebeurt wanneer debenodigdezorgcomplexis,zonderdateenopnameinhetziekenhuisnoodzakelijkis.Hetdoelvandezeopnamekanzijnherstelvandecliënt,verlichtingvoordemantelzorger,het revalideren na een ziekenhuisopname of het zoekennaareenpassendzorgaanbod.Doordemografischeontwik-kelingen ishetde verwachtingdat inde toekomst steedsmeer ouderen tijdelijk zullen worden opgenomen, vooralvoor revalidatie na een heupoperatie of na een beroerte.1Hetblijktechterdatveelcliëntennadatzijeenmaalinhetverpleeghuis terecht zijn gekomen, hier langer verblijvendanoorspronkelijkdebedoelingwas,maarooklangerdanmedischgeziennoodzakelijkis.Ookgaatslechtsietsmeerdandehelftvandecliëntenuiteindelijkmetontslagnaarhuis.1 Een belangrijke hindernis voor terugkeer naar dethuissituatie lijktnietzozeerdebeschikbaarheidvanpro-fessionelethuiszorgmaardemogelijkhedenvandecliëntomzelfstandigde regie tekunnenvoerenomweer thuiste verblijven. Zo zijn de aanwezigheid van comorbiditeit,defunctioneleencognitievestatusvandecliëntendebur-gerlijke staat van de cliënt geassocieerd met het kunnenverblijvenindethuissituatie.2-5Daarnaastisbekenddatdeervarenbelastingvandemantelzorgvaninvloedisophetinde thuissituatiekunnenverblijvenvaneencliënt.6Hetgebruikvaneengoeddoordachtontslagmodelmetdaarbijbehorende nazorg draagt bij aan het succesvol verlopenvanontslagnaardethuissituatie7.Verderblijktuitdelite-ratuurdat eenmultidisciplinaire aanpakmet interventies

Een doorstroommodel voor patiënten met een revalidatiedoelstelling in een verpleeghuis: bevindingen uit een pilotstudieDr. Gerrie J.J.W. Bours, hoofddocent en senior onderzoeker, Kenniskring autonomie en participatie van chronische zieken, Hoge-school Zuyd, Heerlen en Vakgroep Verplegen en Verzorgen, Universiteit MaastrichtDrs. Magda van Gastel, senior docent, Kenniskring autonomie en participatie van chronische zieken, Hogeschool Zuyd, HeerlenDrs. Anny Hupperetz, ten tijde van het project teamleider kortdurende revalidatie, Zorgcentrum Sevagram, HeerlenRoger Bodecker, verpleegkundige langdurende revalidatie, Zorgcentrum Sevagram, HeerlenDr. Erik van Rossum, lector Zorginnovatie voor kwetsbare ouderen en senior onderzoeker, Kenniskring autonomie en participatie van chronische zieken, Hogeschool Zuyd, Heerlen en Vakgroep Verplegen en Verzorgen, Universiteit Maastricht

DankbetuigingWijwillenPaulvandeBosch,tentijdevanhetprojectteam-leider langdurende revalidatie in Sevagram en de inmid-delsafgestudeerdeHBO-VstudentenNinaTeunsenJudithPeetersbedankenvoorhunactievebijdrageaandeuitvoeringvandezestudie.


We

te

ns

ch

ap

pe

lij

k aR

tik

el

ofdemantelzorgeromtekijkenofallessoepelisverlopenenvervolgbehandelingen/ofnazorggerealiseerdis.

MethodeSettingDeimplementatieheeftplaatsgevondenopdevierrevalida-tieafdelingenvanVKH,eenverpleegkliniekvanSevagram(Heerlen): een afdeling waar voornamelijk orthopedischepatiënten worden opgenomen, een afdeling waar CVA-patiënten worden opgenomen, een afdeling waar voor-namelijk patiënten met COPD, de ziekte van Parkinsonenoncologiepatiëntenwordenopgenomeneneenafdelingwaar patiënten worden opgenomen met gedragsproble-men.Elkeafdelingheefteencapaciteitvan22beddendie,indiennodig,opgehoogdkanwordennaar28bedden.

OnderzoekspopulatieDeonderzoekspopulatievoordeprocesevaluatiebestonduitdemedewerker vanCliëntenService (CS),die verantwoor-

cliëntkrijgteencontactverzorgendetoegewezen.Eenmaalopgenomen worden de ADL-/HDL-mogelijkheden vande cliënt geïnventariseerd evenals de mogelijkheden ophetgebiedvanmobiliteitendeaanwezigheidvanslik-enhoorproblemen.Indiennodigwordtgescreendopdepres-sieofopdeaanwezigheidvaneendelier.Verderwordtdebelastingvandemantelzorginkaartgebracht.Tabel1geeftaanmetwelkeinstrumentendezegegevensverzameldwor-den.Iederecliëntwordtbinnentweewekennaopnamebe-sproken inhetmultidisciplinair overleg engedurendedeopnametenminsteeenmaalpermaand.Voor iedermul-tidisciplinair overleg dienen alle gegevens opnieuw geïn-ventariseerdtewordenterbespreking.Indiendecliëntdebehandeldoelen voldoende heeft behaald om met ontslagte kunnen wordt een ontslagdatum voorgesteld en vindtinoverlegeenproefverlofplaats.Vóórhetdaadwerkelijkeontslag worden afspraken gemaakt voor vervolgbehande-lingen/ofnazorg.Binnentweedagennaontslagneemtdecontactverzorgendetelefonischcontactopmetdecliënten/

Wat Meetinstrument Wanneer Wie

Cognitie Cognitie(CognitiePerformanceSchaal)17

Vooropname Centraleintaker

Gedragsproblemeninclusiefzwerfgedragendelier

Verkortechecklistgedrags-problemengebaseerdopdeneuropsychiatrischevragenlijst(NPI)18

Vooropname Centraleintaker

ADL/HDL GroningenActiviteitenRestrictieSchaal(GARS)19

Bijopnamegesprekopafdeling;

VoorelkvolgendMDO

Contactverzorgende

Mobiliteit ScreeningslijstfysiotherapiewaaronderhetmeetinstrumentPatiëntSpecifiekKlachten20

BijopnamevooreersteMDO;

VoorelkvolgendMDO

Fysiotherapie

Belastingmantelzorg CaregiverStrainIndex(CSI)21 BijopnamevooreersteMDO;

VoorelkvolgendMDOtijdensleefplangesprekaftenemen

Contactverzorgende

Depressie GeriatrischeDepressieSchaal(GDS)22

BijopnamevooreersteMDOindienvraag4vandechecklistvoorgedragsproblemenmetJAisbeantwoord;

Gedurendeopnameindiendepressiewordtvermoed

Contactverzorgende

Delier DelierObservatieSchaal(DOS)23

BijopnamevooreersteMDOgedurendedriedagenregis-treren,indienvraag14vandechecklistgedragsproblemenmetJAisbeantwoord.

Gedurendeopnameindiendelierwordtvermoed

Contactverzorgende

Slikproblemen Screeningslijstslikproblemen Indiennodig:Bijopnamegesprekopafdeling;

VoorelkvolgendMDO

Contactverzorgende

Hoorproblemen Screeningslijsthoorproblemen Indiennodig:Bijopnamegesprekopafdeling;

Contactverzorgende

Tabel 1. Gebruikte meetinstrumenten in het doorstroommodel.


ResultatenDe implementatieperiode duurde van half oktober 2009totbeginjanuari2010.Indezeperiodezijn43cliëntenop-genomenvolgenshetnieuwemodel. In totaalhebben36medewerkers (13 verpleegkundigen en verzorgenden, alleteamleidersvandebetrokkenafdelingenendeandereso-matischeafdelingen,tweeparamedicienhunmanager,deCS-medewerker,demanagervandefacilitairedienst,eenverpleeghuisarts, een medewerker van de stafdienst, eensecretaresse en de locatiemanager) de informatiebijeen-komstenbezocht.Twaalfvanhen(11verpleegkundigenenverzorgenden en een fysiotherapeut) hebben de achterafverstrektevragenlijstteruggestuurd.Gedurendedeimplementatieperiodezijnviergroepsinter-viewsgehoudenmetdekartrekkersvandeafdelingenomdeervaringenmethetmodelheldertekrijgen.Aanheteindvandezeperiodezijn in totaalzeventienvragenlijsten in-gevulddoorvierfysiotherapeuten,tweespecialistenoude-rengeneeskunde, twee logopedisten, een maatschappelijkwerkendeenvierverzorgenden/verpleegkundigen.

DraagvlakVoordestartvandeimplementatiewaserveeldraagvlak:dezorgprofessionalserkendenhetprobleemvaneennietaltevlottedoorstromingenwildenmeewerkendezeteoptima-liseren.Erwaseenduidelijkverschiltussendeverzorgen-den/verpleegkundigen, kartrekkers en overige disciplineswaarbijermeerdraagvlakleektezijnonderdekartrekkersenoverigedisciplines.

ErvaringDeervaringmethetwerkenvolgenshetnieuwemodelwaswisselend:doorbezettingsproblemenwerddoor tijdsdrukdebenodigdeinformatienietaltijd(tijdig)verzameld.Hoe-welenkeleinstrumentenminderrelevantwerdengevondenvoor bepaalde patiëntengroepen, werd over het algemeengezegddatdoorhetgebruikenvaneenduidigelijstenmeerduidelijkheid, compleetheid en diepgang werd verkregenover het functioneren van de cliënt. Daarnaast werd aan-gegevendatdesystematischeinformatiezorgdevoormeerstructuurinhetmultidisciplinaireoverlegenmeerinzichtgafinhetwerkvananderedisciplines.Verderwerdaange-gevendatdezegegevensbijdeover-ofuitplaatsinghelpenindecommunicatietussenprofessionals.Menvondhetnadeligdatdeformulierensnelnaopnameingevuldmoestenwordenenookdehoeveelheidformulie-renwerdalslastigervaren.Daarnaastwistmennietgoedhoe de informatie uit de meetinstrumenten vertaald konwordentenbehoevevanhetmultidisciplinaireoverleg.OverhetalgemeenwasdeafdelingvoorCVA-cliëntenhetminstpositief(zijwarenvanmeningdatdemeetinstrumententeweinig waren afgestemd op hun patiëntencategorie). Alleafdelingenblevenvanmeninghetbelangrijktevindenomietstedoenaandedoorstroomproblematiek.

delijk isvoorde intakeencorrecteplaatsingvandecliënt,deledenvandemultidisciplinaireteamsbestaandeuiteenspecialist ouderengeneeskunde, teamleider, ergotherapeut,fysiotherapeut,enopverzoekdeactiviteitenbegeleider,logo-pedistenpsycholoog,encontactverzorgenden/verpleegkun-digenvandevierafdelingen.Paramedicienspecialistenou-derengeneeskundezijnwerkzaamopmeerdereafdelingenwaardoorzelidzijnvanmeerderemultidisciplinaireteams.

ImplementatieHetprogrammaissystematischgeïmplementeerdwaarbijgebruikisgemaaktvanhetmodelvanGrole.a.11Alseerstezijnallemanagers,teamleiders,paramedici,artseneneenafvaardiging van verpleegkundigen en contactverzorgen-den ingroepsbijeenkomstengeïnformeerdoverhetdoor-stroommodel. Tijdens deze bijeenkomsten zijn tevens debelemmerendeenbevorderendefactorenvoorhetwerkenvolgenshetmodelinkaartgebracht.Contactverzorgendenzijngeïnstrueerdoverhetgebruikvandenieuwemeetin-strumenten. Een informatiepakket, bestaande uit uitlegoverhetmodel enachtergrondinformatieoverde inhoudenhetgebruikvandemeetinstrumenten,isbeschikbaarge-steld.Verderisvooriedereafdelingéénpersoonbenoemdalsaanspreekpunt(kartrekker)voordenieuwewerkwijze.Een van de projectmedewerkers is steeds bereikbaar ge-weestvoorvragengedurendehetimplementatietraject.

Gegevensverzameling en analyseOmnategaanofervoldoendedraagvlakwasomtewer-kenvolgenshetnieuwemodelisnaafrondingvandeinfor-matiebijeenkomstenexplicietgevraagdnaardebereidheiddehuidigewerkwijzeaantepassenaanhetnieuwedoor-stroommodel.Daarnaast is een voorditdoel ontwikkeldevragenlijst met antwoordcategorieën op een schaal van 1(helemaalnietmeeeens)tot5(helemaalmeeeens)naaf-loopvandeinformatiebijeenkomstenafgenomenonderdeverschillendedisciplines.Omdeervaringmethetwerkenvolgensdenieuwewerk-wijzeteinventariseren,zijngedurendehetimplementatie-trajectgroepsinterviewsmetdekartrekkersgehoudenomzowelhuneigenmeningalsdemeningvandeverzorgen-den/verpleegkundigen van de afdeling weer te geven, enisdemedewerkervanCSgeïnterviewd.Omdeervaringenvandeoverigedisciplinesvandemultidisciplinaireteamsvandevierafdelingen te inventariseren iseenvragenlijstrondgestuurd.Omnategaanhoedemeetinstrumentenzijngebruiktzijndedossiersnagekeken.Hiervooriseenwerkbladgemaaktgerichtophetinventarisereninwelkematedemeetinstru-mentencorrectwerdengebruikt.Degesloten vragenuitde vragenlijst endegegevens vandewerkbladenzijnverwerktmetSPSS15.0enwordenmetbehulpvanbeschrijvendestatistiekweergegeven.Deopenvragenzijnopeenbeschrijvendemanierverwerktenzijngeclusterdnaaronderwerp.


We

te

ns

ch

ap

pe

lij

k aR

tik

el

mentplaatsvindt,erregelmatigmultidisciplinairoverlegisendatderevalidatiedoelenaansluitenbijdebehoeftenenmogelijkhedenvandeindividuelepatiënt.12-14Eenvandebe-langrijkehulpmiddeleninonsmodelwashetgebruikvanobjectievegestandaardiseerdemeetinstrumentenvoorhetdiagnosticeren,vaststellenenevaluerenvanrevalidatiedoe-len,zoalsaanbevolendoorWellsencollega’s.15Ondanksdatdezeinstrumentenomkenmerkenvanderevalidatiecliëntinkaarttebrengennietdooralledisciplinessystematischgebruikt werd, werden wel de voordelen hiervan gezienvooreeneenduidigecommunicatieenvoorhetmeervol-ledigenmetmeerdiepgangverzamelenvandeinformatie.Indezestudieisalleengekekennaardetoepasbaarheidvanhet model en de ervaringen van de professionals. Of hetmodeldaadwerkelijkleidttoteensnelleredoorstromingentotbetereresultatenbijdecliëntisnietgeëvalueerd.Echter,uiteenreviewvanBachmane.a.8blijktdateenrevalidatie-programma op maat positieve effecten heeft op het alge-meen functioneren van geriatrische patiënten in termenvanminderblijvendeopnamesinhetverpleeghuiseneenlager sterftecijfer. Of dat voor dit model geldt, zal in eengecontroleerdestudiedienentewordengeëvalueerd.Hoewel de meningen van mantelzorgers van revalidatie-cliënten meegenomen zijn bij de ontwikkeling van hetmodel,kondenhunervaringenendievandecliëntendoortijdgebrekhelaasnietgeïnventariseerdworden.Ookistij-dens de scholing niet expliciet aandacht geschonken aandeskundigheidsbevordering van de professionals om pa-tiënten volledig te betrekken bij het formuleren van hunrevalidatiedoeleneneengezamenlijkbesluittenemenoverde te volgen behandeling. Hier zal in een vervolgstudiemeer aandacht aan gegeven moeten worden. Ook omdatonderzoeknaardeeffectenvandiversetherapieënenbege-leidingsvormenlaatziendatdekansopeengoedresultaatvoordepatiëntgroter iswanneerdeingezettetherapieofbegeleidingovereenkomtmetdevoorkeurvandepatiënt.16

ConclusieHet nieuwe model voor doorstroming lijkt toepasbaar tezijnvooreenrevalidatieafdelingvoorgeriatrischecliëntenineenverpleeghuis.Dezestudieheeftbelangrijkeingredi-entenopgeleverdomhetmodelverderteoptimaliseren.Ineenvervolgstudiedientexplicietaandachtbesteed tewor-denaanhet formulerenvanrevalidatiedoelensamenmetde cliënt en dienen de effecten van het model te wordengeëvalueerd.

Gebruik van het modelGeplande cliëntbesprekingenZowel uit de vragenlijst als uit de interviews kwam naarvorendatbijnaallecliëntenbinnentweewekennaopna-me besproken werden in het multidisciplinaire team. Demaandelijksebesprekingvancliëntenwerdop tweeafde-lingen niet als haalbaar gezien, enerzijds door een grotedoorstroming van cliënten, anderzijds werd dit ook nietnoodzakelijk geacht of kwam deze afspraak niet overeenmeteerdergemaakteprotocollenvoordepatiëntencatego-rieopdeafdeling(orthopedieenCVA).

Gebruik meetinstrumentenBij31vande43opgenomencliëntenwerdenvóóropnamede cognitie en aanwezige gedragsproblemen geïnventari-seerd.Voorheteerstemultidisciplinaireoverlegwerddoordecontactverzorgendenopdeafdelingenbij33vande43cli-entendeGroningenActiviteitenRestrictieSchaal(GARS)ingevuld.Eenaantallijstenwerdenonterechtnietingevuld,namelijk De Geriatrische Depressie Schaal (GDS) 8x, deDelierObservatieSchaal(DOS)7x,deCaregiverStrainIn-dex(CSI)6x,descreeningslijstvoorslikproblemen25xendescreeningslijstvoorhoorproblemen29x.De fysiotherapeut bracht de mobiliteit bij 10 cliënten inkaart.Door de korte implementatieperiode is niet nagegaan ofallelijstenooksystematischzijningevuldvóórdemaande-lijksemultidisciplinaireteambesprekingen.

Proefverlof en huisbezoek ergotherapieAllezorgprofessionalsgavenaandatlangnietbijelkecliëntgebruikwerdgemaaktvaneenproefverlof.Ditomdathetmultidisciplinaireteamhetnietnodigvond,hetvolgensdecliëntofmantelzorgernietnodigwas,ofomdathetproef-verlofnietgeorganiseerdkonworden.Deergotherapeutgafaandathethuisbezoek indemeestegevalleneenmaandvoordeontslagdatumwerdafgelegd.

DiscussieDezepilotstudieisuitgevoerdomeenmodelvoorhetop-timaliseren van de doorstroom van revalidatiecliënten ineen verpleeghuis te evalueren. In het algemeen blijkt dathet nieuwe model bruikbaar was op de vier revalidatie-afdelingen, ondanks dat de verschillende disciplines hetmodelwisselendnaleefden.Hetmodelsluitaanbijdere-validatiecyclusvanhetWHOframework,watonderanderebetekentdatereenmultidimensioneelgeriatrischeassess-


We

te

ns

ch

ap

pe

lij

k a

Rt

ike

l

12. Stucki G, Cieza A, Melvin J. The International Classifica-tion of Functioning, Disability and Health (ICF): a unify-ing model for the conceptual description of the rehabilitation strategy. J Rehabil Med May 2007;39(4):279-85.

13. Stucki G, Ewert T, Cieza A. Value and application of the ICF in rehabilitation medicine. Disabil Rehabil Nov 20 2002;24(17):932-8.

14. Stucki G, Melvin J. The International Classification of Functioning, Disability and Health: a unifying model for the conceptual description of physical and rehabilitation me-dicine. J Rehabil Med May 2007;39(4):286-92.

15. Wells JL, Seabrook JA, Stolee P, Borrie MJ, Knoefel F. State of the art in geriatric rehabilitation. Part I: review of frailty and comprehensive geriatric assessment. Arch Phys Med Re-habil Jun 2003;84(6):890-7.

16. Preference Collaborative Review Group. Patients’ preferences within randomised trials: systematic review and patient level meta-analysis. British Medical Journal 2008;337:a1864.

17. Morris JN, Fries BE, Mehr DR, et al. MDS Cognitive Per-formance Scale. J Gerontol Jul 1994;49(4):M174-82.

18. Cummings JL. Neuropsychiatrische vragenlijst: verpleeg-huisversie (NPI-NH). Nederlandse vertaling 1999, J.F.M. de Jonghe, Th. Schilt, L.M. Borkent, M.G. Kat. 1998.

19. Kempen GIJM, Doegla DM, Suurmeijer PBM. Groningen Activiteiten Restrictie Schaal (GARS). Groningen: Rijks-universiteit Groningen, Noordelijk Centrum voor Gezond-heidsproblemen; 1993.

20. Beurskens AJHM. Low back pain and traction. Hfst. 7 A patient-specific approach for measuring functional status in low back pain. Thesis Rijksuniversiteit Limburg, Maastricht .Maastricht: Datawyse Universitaire Pers; 1996.

21. Robinson B. Validation of a Caregiver Strain. Journal of Gerontology 1983;38:344-8.

22. Yesavage JA, Brink TL, Rose TL, et al. Development and validation of a geriatric depression screening scale: a preli-minary report. Psychiatr Research 1982-1983;17(1):37-49.

23. Schuurmans MJ. Delirium Observatie Schaal (DOS). Utrecht: Universitair Medisch Centrum; 2001.

Literatuur1. Peerenboom PBG, Spek J, Zekveld G, Cools HJM, Balen R

van, Hoogenboom MJ. Revalidatie in de AWBZ. Omvang, aard en intensiteit. Leusden; 31 maart 2008.

2. Howell S, Silberberg M, Quinn WV, Lucas JA. Determi-nants of remaining in the community after discharge: results from New Jersey’s Nursing Home Transition Program. Ge-rontologist. Aug 2007;47(4):535-47.

3. Gaugler JE, Duval S, Anderson KA, Kane RL. Predicting nursing home admission in the U.S: a meta-analysis. BMC Geriatr. 2007;7:13.

4. Naylor MD, Brooten DA, Campbell RL, Maislin G, Mc-Cauley KM, Schwartz JS. Transitional care of older adults hospitalized with heart failure: a randomized, controlled trial. J Am Geriatr Soc. May 2004;52(5):675-84.

5. Nishita CM, Wilber KH, Matsumoto S, Schnelle JF. Tran-sitioning residents from nursing facilities to community liv-ing: who wants to leave? J Am Geriatr Soc 2008;56(1):1-7.

6. Rozzini L, Cornali C, Chilovi BV, Ghianda D, Padovani A, Trabucchi M. Predictors of institutionalization in de-mented patients discharged from a rehabilitation unit. J Am Med Dir Assoc Jul 2006;7(6):345-9.

7. Steeman E, Moons P, Milisen K, et al. Implementation of discharge management for geriatric patients at risk of read-mission or institutionalization. Int J Qual Health Care Oct 2006;18(5):352-8.

8. Bachmann S, Finger C, Huss A, Egger M, Stuck AE, Clough-Gorr KM. Inpatient rehabilitation specifically designed for geriatric patients: systematic review and meta-analysis of randomised controlled trials. BMJ 2010, 340:c1718.

9. Gastel M van, Bours G, Hupperetz A, Cox A-M, Bodecker R, Rossum E van. Transitie van verpleeghuis naar huis. Een literatuurstudie naar de ondersteuning van tijdelijk opgeno-men ouderen bij terug naar de eigen woning. Tijdschrift voor verpleeghuisgeneeskunde 2009;34(4):120-4.

10. Bours G, Gastel M van, Peeters J, et al. Transitie van tij-delijk opgenomen verpleeghuisbewoners naar huis. Heerlen: Hogeschool Zuyd/Sevagram; 2009.

11. Grol R, Wensing M. Implementatie. Effectieve verbetering van de patiëntenzorg. derde herziene druk ed. Maarssen: Elsevier Gezondheidszorg; 2006.

[email protected]


We

te

ns

ch

ap

pe

lij

k aR

tik

el

SamenvattingHet aantal ouderen dat tijdelijk wordt opgenomen voorrevalidatie ineenverpleeghuis ishoogenzal inde toe-komst nog toenemen. Het is belangrijk dat deze groepouderen goed doorstroomt om wachtlijsten in de zorgte voorkomen. Wij hebben een multidisciplinair modelontwikkeld om de doorstroom op revalidatieafdelingenverder te optimaliseren en hebben dit model op bruik-baarheid geëvalueerd. Van half oktober 2009 tot beginjanuari 2010 zijn 43 patiënten opgenomen volgens ditmodel.Erwasveeldraagvlakomdenieuwewerkwijzetoetepassenbijdestartvandeimplementatie,ondanksdateenaantalprofessionals(metnameparamedici)aangavenniethelemaalbekendtezijnmetdenieuwewerkwijze.Deprofessionalsgavenaandatdoorhetobjectiefensystema-tisch verzamelen van patiëntkenmerken, de informatieover de patiënt meer compleet was en meer diepganghad.Hetmeestwaardevolwashetvoorafinkaartbrengenvanproblemenmetcognitieengedrag,defunctionelesta-tusendebelastingvandemantelzorger.Allepatiëntenwerdeninhetmultidisciplinaireteambesproken,echterhet maandelijks bespreken was niet altijd haalbaar ofnodig.Menvondhetlastigdeinformatieuitdegebruiktemeetinstrumententevertalenvoorgebruikinhetmulti-disciplinaireoverleg.Dezepilotstudielaatziendathetnieuwedoorstroommod-elgebruiktkanwordenopeenrevalidatieafdelingineenverpleeghuis.Destudielevertbelangrijkeingrediëntenopomhetmodelverderteoptimaliseren.

SummaryThenumberofadmissionsofelderlypeopletoarehabili-tationunitinanursinghomeishighandstillincreasing.Itisofutmostimportancetooptimizethepatientflowtoprevent waiting lists. We developed a multidisciplinarymodel to improve the patients flow on a rehabilitationunit.Keyaspectsweresystematicallyassesspatientschar-acteristicsbeforeadmission,assesscaregiversstrain,mul-tidisciplinarytailoredmadegoalsetting,ifneededproba-tionaryrelease,andstructuredaftercare.Themodelwasappliedto43patients.Itsfeasibilitywasevaluated using interviews, semi-structured question-nairesandbystudyingpatientsrecords.Qualitativeandquantitativemethodswereusedfordataanalyses.

Support was substantially during implementation, alt-hough not all professionals involved were familiar withthepurposeandprocedureoftheproject.Especiallyalliedhealthcareprofessionalsstatedalackofinformationabouttheproject.Accordingtotheprofessionals,thesystematicassessmentofpatientcharacteristicsgavemorecompleteandmoreindepthinformationaboutthepatients.Theas-sessmentofcognitiveandbehaviourproblems,functionalstatusandcaregiversstrainwerevaluedmost.Patientswerealwaysevaluatedmultidisciplinary,however,mont-hlyevaluationwasnotalwaysfeasibleornecessary.Pro-fessionalsstruggledhowtousethepatientinformationasbasicdataforcareplanninginthemultidisciplinaryteam.Thispilotstudyshowedthatthenewlydevelopedmodelcould be applied on a rehabilitation unit in a nursinghome,althoughtherewasadifferenceinadherencebe-tweenprimarynursesandalliedhealthcareprofessionals.Thestudyrevealed importantbuildingblocks to furtheroptimizethemodel.


kl

inis

ch

e l

es

Probleemgedragkomtveelvoorinverpleeghuizenbijbe-wonersmeteendementie.Daarnaastbestaanerveelver-schillende vormen van probleemgedrag.2,3 In dit artikelwordt specifiek ingegaan op vocale agitatie op basis vaneenlichamelijkefactor,namelijkcardiovasculaireproble-matiek.

Incasus1komtnaarvorendatdeveranderingindever-baleagitatieaanleidinggaf totnaderonderzoek.Hetbe-handeldoelbestonduithetbehandelenvandelichamelij-keoorzaakzodathetroepgedragmogelijkterugzougaannaarhetoudeniveau.

Bijdezepatiëntewordtuitgegaanvananginapectorisalssymptoombijeenacuutcoronairsyndroom(ACS).TweederdevandepatiëntenmetACSheeftdezeklacht,echterbijouderenwordtvakereenatypischepresentatiegeziendanbijjongerepatiënten.4,5Dehelftvandepatiëntenou-derdan85jaarmetmyocardischemiepresenteertzichmetdyspneu,hetmeestfrequenteatypischesymptoom.4,6Bijeenkwartvandepatiëntenbestaandeeerstesymptomenuitovermatigzwetenofgastro-intestinaleverschijnselen.4

Hierdoor wordt soms de diagnose gemist, waardoor deprognoseverslechterd.7,8

Bijdepatiënteincasus2werdonderzoekgedaannadaterverbaleagitatiewasopgetredenindeavondennacht.Erwassprakevanprogressievanhethartfalen,metdaarbijdyspnoed’effort,orthopnoeofnyctodyspnoe,gewichtstoe-nameenperifeeroedeem.

Bijhartfalenzijndyspnoed’effort,orthopnoeenoedeemaandebenendeklassiekesymptomen,echterdezewor-den bij ouderen vaak in mildere vorm waargenomen.Dyspnoe d’effort is het meest voorkomende symptoom,dat toeneemt naarmate er progressie is van het hartfa-len.9Orthopnoeenparoxismaalnachtelijkedyspneuzijnspecifieke symptomen bij ouderen. Hoewel ze specifiekzijn, komen zij niet frequent bij ouderen voor tenzij ersprake is van ernstig hartfalen.10 Er is altijd sprake vangewichtstoename; dit wordt echter maar sporadisch ge-melddoordeouderepatiënt.Pittingoedeem,meestalbi-lateraal,indebenenkomtwelfrequentvoor,maarisniet

Roepen? Denk om het hart!Drs. Pauline E. Duijkers, aios specialist ouderengeneeskunde, VOSON, NijmegenDrs. Pieter J. Schimmel, opleider en specialist ouderengeneeskunde, Zorggroep NoordWest-Veluwe

Middelsderichtlijn‘Probleemgedrag’vanVerensoin2008wordt getracht specialisten ouderengeneeskunde te onder-steuneninhunhandelenbijprobleemgedragvanpatiënten.Hierinwordtdeoorzaakvanhetprobleemgedraggezochtinmeerderegebieden.Bijhetformulerenvanbehandeldoelenwordtgeadviseerddezezoconcreetmogelijk te formulerenentelettenophaalbaarheid.1

Patiënt A, een 86-jarige vrouw, werd op een afdeling psychogeriatrie opgenomen vanwege toenemende pro-blematiek thuis door vorderende alzheimerdementie met vasculaire componenten. In de thuissituatie was onder andere het door patiënte herhaaldelijk roepen van haar echtgenoot een probleem. Daarnaast weigerde patiënte vaak eten of drinken wat voor veel spanning zorgde.

Haarvoorgeschiedenisomvatteonderandere:hyperten-siemetlinkerventrikelhypertrofie(2006).Dethuismedi-catiebestonduit:hydrochloorthiazide1dd12,5mg,me-toprolol100mg,perindopril1dd4mg,omeprazol1dd20mgenhaloperidolzonodigmaximaal2dd0,5mg.

Op de afdeling werd een vrouw gezien met gevorderde dementie die roepgedrag vertoonde zodra daar sociale aanleiding toe was. Dit roepen bestond uit het woord ‘papa’; zij herhaalde dit totdat er actie was ondernomen op de onderliggende vraag, die zij bij navraag duidelijk kon uiten. Haar bloeddruk bleef onder controle met RR 120/60 mmHg.

Nadriewekenopnameopdeafdelingwerddoordever-zorgendenaangegevendatmevrouwaleenaantaldagenweigerde te eten of te drinken. Vanwege via laboratori-umonderzoek bewezen dehydratie met een verhoogdcreatinineenhyperkaliëmie,werddeperindoprilgestopten kreeg mevrouw voor een week een hypodermoclysemetNaCl0,45%.Daarnawerdzijoverdaggestimuleerdtoteenredelijkeoraleintakevanongeveereenliter.Haarbloeddrukbleeffraai.

Na enkelen maanden veranderde echter het roepen. Er was nu sprake van continu roepen, waarbij naast het woord ‘papa’ ook ‘help me dan toch’ veelvuldig werd ge-uit. Bij navraag kon zij niet vertellen wat zij wenste.

Bijlichamelijkonderzoekwerdenergeenaanwijzingenvoor infecties gevonden, haar bloeddruk bleef normaalenookhethartritmewasrustigenregulair.Ookhetori-enterend laboratoriumonderzoek was normaal. Het ge-maakteecg lietduidelijkafwijkingenzienwatmogelijkopdrietakscoronairlijdenkonwijzen.Inoverlegmetdecardioloogwerdeenpaardagenafgewachtomdathetecgookpastebijdeeerdervastgesteldelinkerventrikelhyper-trofie.Hetecgwerdherhaaldenhieropwerdenafwijkin-gengevondendieprogressiefwarentenopzichtevanheteerste ecg. De waarschijnlijkheidsdiagnose drietaksco-ronairlijdenwerdgesteld,waarbijvermoedwerddathetroepgedrag voortkwam uit anginapectorisklachten. Erwerdgestartmetcarbasalaatcalciumenisosorbidemono-nitraat.Daarna verminderde het roepgedrag tot het oude niveau van roepen zodra daar sociale aanleiding toe was, in de vorm van het herhalen van het woord ‘papa’.


kl

inis

ch

e le

s

specifiek.Verwardheid,cognitievestoornissen,depressie,vermoeidheid, somnolentie, anorexie, syncope, anginapectoris,nycturieenoliguriekunnenalledeeluitmakenvaneenatypischepresentatievanhartfalenbijouderen.9,11Eenacuteexacerbatievanhartfalenuitzichvaakalsplot-selingoptredendedyspneu,wanneerereenveranderingisindehemodynamica(bijvoorbeeldbijatriumfibrillerenofinfectie)waarvoorhethartnietmeerkancompenseren.11

Hartfalengaatgepaardmetveelcomorbiditeit.Vooreendeelhoudtditverbandmethethartfalenzelf,eenanderdeel komt voort uit aandoeningen die bij ouderen veelvoorkomen.12 De comorbiditeit kan aanleiding geven totexacerbaties van hartfalen. Daarnaast kan de aanwezigecomorbiditeitdeklinischepresentatievandeexacerbatiesveranderen waardoor de diagnostiek bemoeilijkt wordt.13Ookmoetmenrekeninghoudenmetvaakvoorkomendepolyfarmacie met daarbij kans op interacties, bijwerkin-gen,veranderdefarmacokinetieken-dynamiek.

Beidecasussengevenopnieuwhetbelangaanvanuitge-breidonderzoeknaarbehandelbarelichamelijkefactorenbijprobleemgedrag.Daarbijisbijouderen,doorverschil-lendefactoren,somssprakevaneenatypischepresentatievanklachten.Hiermeemoetrekeningwordengehoudenbijdenadereanalyse.

Patiënt B, een 79-jarige vrouw, is opgenomen in een van de kleinschalige woonvormen voor bewoners met (ver)ge-vorderde dementie. De hoofddiagnose is een dementieel syndroom op basis van zowel vasculaire dementie als M Alzheimer.

De medische voorgeschiedenis omvat daarnaast een co-lostomanarectumcarcinoomeneendubbelzijdigeTHP.Haarmedicatiebijopnamein2008vermeldthaloperidol2dd0,5mg,haloperidol1dd1mg,hydrochloorthiazide1dd 12,5mgen temazepam1dd20mg.Vanwegepar-kinsonismewerdhaloperidolomgezetnaarpipamperon,waarnaditverbeterde.

Na verloop van tijd meldde de dochter van patiënte dathaar moeder de laatste tijd toenemend kortademig was.Bijlichamelijkonderzoekwerdennormaletonenvanhethartgehoord,zondersouffle,maarweleenirregulierrit-me.Bijauscultatievandelongenwasersprakevanvesi-culairademgeruis,zonderbijgeluiden.Erwasgeenspra-kevanperifeeroedeem.DeaangevraagdeX-thoraxtoondeeen licht beeld van decompensatio cordis. De diagnosedecompensatiocordis(NYHA2)bijatriumfibrillerenwerdgesteld.Erwerdgestartmetenalaprilenacenocoumarol.Na een maand begon patiënte in de avond onrust te ver-tonen. Vanwege de afwezigheid van een duidelijke licha-melijke oorzaak werd de pipamperon verhoogd. Inmid-dels was de enalapril gestopt vanwege een prikkelhoest en was patiënte gestart met valsartan. Gedurende de verdere maanden was patiënte lichamelijk stabiel, haar dementi-eel beeld vertoonde geringe progressie.

Na enkele maanden werd door de verzorging aangegeven dat mevrouw plotseling ’s avonds en ’s nachts veel riep. Hierbij herhaalde zij urenlang de naam van haar doch-ter. Bij navraag bleek er toegenomen kortademigheid bij inspanning en bij lichamelijk onderzoek toegenomen pe-rifeer oedeem. Het gewicht was met 2 kilo toegenomen. Mogelijk ontstond de onrust ten gevolge van orthopnoe of nyctodyspnoe. Vanwege de werkdiagnose progressie van hartfalen werd tijdelijk gestart met furosemide. Hierbij verdween de nachtelijke onrust.


kl

inis

ch

e l

es

9. Ahmed A, DEFEAT-heart failure: a guide to management of geriatric heart failure by general physicians. Minerva Med 2009; 100(1):39-50.

10. Wang CS, FitzGerald JM et al. Does this dyspnoeic pa-tient in the emergency department have congestive heart failure? JAMA 2005;294:1944-56.

11. Hunt SA, Abraham WT, et al. ACC/AHA 2005 Guide-line update for the diagnosis and management of chronic heart failure in the adult: a report of the American col-lege of cardiology/American heart association task force on practice guidelines: developed in collaboration with the American college of chest physicians and the international society for heart and long transplantation: endorsed by the heart rhythm society. Circulation 2005;112:e154-235.

12. Tresch DD. Clinical manifestations, diagnostic assess-ment, and etiology of heart failure in elderly patients. Clin Geriatr Med. 2000;16:445-56.

13. Kitzman D, Rich M. Age disparities in heart failure re-search. JAMA 2010;304(17):1950-1.

Literatuur1. Verenso. richtlijn probleemgedrag met herziene medicatie-

paragraaf, 2008.2. Zuidema S, Derksen E. Prevalence of neuropsychiatric

symptoms in a large sample of Dutch nursing home pa-tients with dementia. Int J Psychiatry 2007;22:632-8.

3. Gunten Avon , Alnawaqil A. Vocally disruptive behaviour in the elderly: a systematic review. International psycho-geriatrics 2008;20:653-72.

4. Brieger D, Eagle KA, et al. Acute coronary syndromes without chest pain, an underdiagnosed and undertreated high-risk group: insights from the Global Registry of Acute Coronary Events. Chest 2004;126:461-9.

5. Canto JG, Shlipak MG, et al. Prevalence, clinical char-acteristic, and mortality among patients with myocar-dial infarction presenting without chest pain. JAMA 2000;283:3223-9.

6. Jones ID, Slovis CM. Emergency department evaluation of the chest pain patient. Emerg Med Clin North Am 2001;19:269-82.

7. Medalie JH, Goldbourt U. Unrecognized myocardial in-farction: five-year incidence, mortality, and risk factors. Ann Intern Med 1976;84:526-31.

8. Chung LH, et al. Atypical Chest Pain in the Elderly: prev-alence, possible mechanisms and prognosis. Int J of Geron-tology 2010;4(1):1-8.

SamenvattingInditartikelwordentweecasussenbeschrevenvanpatiëntenmet dementie met probleemgedrag, bestaande uit vocaleagitatiealsgevolgvancardialeproblematiek.Hierbijwordtopnieuwduidelijkdatlichamelijkefactorenoverwogenmoe-

tenwordenbij(veranderingvan)probleemgedrag.Daarbijishetvanessentieelbelangdemedischevoorgeschiedenisendesomsatypischesymptomenvanziektebeeldentekennen,zodatdejuistediagnosekanwordengesteld.

[email protected]


Op 26 mei 2010 promoveerde Robbert Goddens aan de Universiteit van Tilburg op het proefschrift Frail elderly: towards an integral approach.

Fragiliteit,Engelsetermfrailty,verwijstnaareencombina-tie van problemen bij oudere mensen, waardoor een ver-hoogde kwetsbaarheid ontstaat. Een eenduidige definitievan fragiliteit ontbreekt. Fysieke problemen staan in demeestedefinities vaakmeeropdevoorgronddanpsychi-scheensocialeproblemen,terwijldezetochookeengrootdeelvandefragiliteitkunnenbepalen.HetproefschriftvanGoddensrichtzichophetdefiniërenvanfragiliteitenhetkomentoteeninstrumentomfragielezelfstandigwonendeouderenteidentificeren.

Goddensbegintzijnonderzoekmetdebemoedigendecon-clusiedatgeenvandehuidigeconceptueleenoperationeledefinities van fragiliteit voldoen aan de volgens hem vijfbelangrijkstecriteria:mutidimensioneel(fysiek,psychischensociaal),dynamisch(aanveranderingonderhevig),voor-spellend (voor ongewenste uitkomsten), onderscheidend(tenopzichtevanbeperkingenencomorbiditeit)entotslotbruikbaarindepraktijk.

Aan de hand van expertmeetings, narratief literatuuron-derzoekenalbestaandedefinitiesvanfragiliteitkomtGod-denstoteennieuwinstrumentomfragiliteitoptesporen:deTilburg Frailty Indicator (TFI).DeTFI iseengebruiks-

Robbert Goddens

Frail elderly: towards an integral approachLonneke Schuurmans

Meteenwaardig‘Horaest’verlostdepedeldepromovendusvandeverdedigingvanzijnofhaarproefschrift.InderubriekHora est wordt aan het proefschrift van Robbert GoddensFrail elderly: towards an integral approachaandachtbesteedt.

vriendelijke vragenlijst (zelfrapportage) voor het screenenvan zelfstandig wonende fragiele ouderen. De vragenlijstbestaatuittweedelen;deelAmetvragenoverdeterminan-tenvanfragiliteitendeelBmetvragenovercomponentenvanfragiliteit.OnderdeterminantenvanfragiliteitschaartGoddens: socio-economische status, socio-demografischestatus,leefstijl,levensgebeurtenissen,leefomgevingenge-netische factoren. De componenten die volgens Goddensverwijzen naar fragiliteit zijn: onbedoeld gewichtsverlies,moeilijkheden met lopen, verminderde kracht in de han-den, verminderde lichamelijke gezondheid, evenwichts-,gehoor- engezichtsproblemen, cognitieve problemen,de-pressievesymptomen,beperktesocialerelatiesenervarensteun,niet-efficiëntecopingsstrategieenalleenwonend.DeTFI omvat daarmee zowel fysieke, psychische als socialecomponenten. Een cross-sectioneel onderzoek naar vali-diteitenbetrouwbaarheid,specificiteitensensitiviteit laatvervolgensziendatdeTFIeenvalideenbetrouwbaar in-strumentisomfragiliteittemeten,waarbijeenscorevan5ofhogeralsafkappuntwordtgebruikt.

TotslotprobeertGoddenstebepalenwatdebelangrijkstedeterminantenzijnvanfragiliteit,gemetenmetdeTFI,on-der484zelfstandigwonendeouderenvan75jaarenouder.Hieruit volgt dat de levensloopdeterminanten (geslacht,leeftijd, huwelijkse staat, etniciteit, onderwijs, inkomen,levensstijl, levensgebeurtenissenen leefomgeving) samen25%vandefragiliteitsscoreopdeTFIverklaren.Multimor-biditeitverklaarteenaanvullende10,5%.Ookblijktdatdescores op de drie domeinen van fragiliteit door verschil-lende determinanten worden voorspeld: leeftijd voorspeltlichamelijke fragiliteit, het optreden van levensgebeurte-nissenvoorspeltpsychischefragiliteitengeslachtvoorspeltsociale fragiliteit. Twee andere opvallende resultaten zijnhetniet-lineaireeffectvaninkomenopfragiliteit(hoogstescoreopdeTFIvoormensenmeteengemiddeldinkomen)enhetgroteeffectvaneenongezondeleefstijlopfragiliteit.

WatbetekentdeTFInuvoordepraktijkenhoeverhoudtdezezichtotdeanderefrailtymeetinstrumenten,zoalsdeGroningen Frailty Indicator,deFrailty IndexendeEdmonton Frail Scale? De zelfrapportage en gebruiksvriendelijkheidzijneenduidelijkvoordeelvandeTFI.Ookhetbredeper-spectiefendeintegralebenaderingvalttecomplimenteren.De wetenschappelijke onderbouwing is echter wat magerdoordekeuzevooreennarratievereviewomtotsamenstel-


ho

Ra e

st

lingvandeTFItekomenendoordecross-sectioneleopzet.InhoeverredeTFIeenbetermeetinstrumentisdandean-derebestaandeinstrumentenisaandehandvanditproef-schriftniettezeggen.Daarvoorishetwachtenopeenge-randomiseerdetrialdiedeverschillendemeetinstrumentenvergelijkt.Totdie tijd lijkthet in iedergevalzinnigom–zoalsGoddensvoorstaat–opeenintegralemanierbezigtezijnmetfragiliteit.DeTilburg Frailty Indicatorlijktdaarvooreenbruikbaarengebruiksvriendelijkinstrument.

[email protected]


pR

ak

tij

ka

Rt

ike

l

Het ziektebeeldHet syndroom van Korsakov werd in 1887 uitgebreid be-schrevendoordeRussischepsychiaterSergeiSergeievichKorsakov (1853-1900). Pas in 1947 werd de oorzaak vanhet syndroom van Korsakov ontdekt, namelijk een vita-mineB1-deficiëntie. InNederlandkomteenvitamineB1-deficiëntie voornamelijk voor bij alcoholisten ten gevolgevan ernstige zelfverwaarlozing en ondervoeding. Er zijnaanwijzingen dat 30-80% van de chronische alcoholistenlijdt aan een thiaminedeficiëntie.2 Vaak zijn ook anderevitaminedeficiëntiesaanwezig.Eenernstigthiaminetekortleidttotceldoodenveroorzaaktpuntbloedingenenanderevaatveranderingen, vooral in de corpora mammillaria, dethalamusenrondhetaquaductendederdeenvierdeventri-kel.Veelalmanifesteerthetziektebeeldzichineersteinstan-tiealsdewernicke-encephalopathie,eentriasbestaandeuitoogmotoriekstoornissen,loopstoornissenenverwardheid.5DebehandelingvanhetsyndroomWernicke-Korsakovbe-staatuitonmiddellijkeintraveneuzetoedieningvanvitami-neB1incombinatiemetoraalvitamineB-complexforteen500mgvitamineC.2,6Nabehandelingkunnenpsychischestoornissen, met name geheugen- en gedragsstoornissenblijvenbestaan:hetsyndroomvanKorsakov.Ditgebeurtbij2tot5%vande‘ernstigalcoholverslaafden’.1,2De geheugenstoornissen betreffen meestal het expliciete,directeofbewustegeheugen,endanmeestalhetautobio-grafischedeelervan,waardeherinneringenaangebeurte-nissenzijnopgeslagen.Aanlerenvannieuwevaardighedenkan wel plaatsvinden, maar dan alleen maar via het im-pliciete of indirecte geheugen. Korsakovpatiënten hebbenvaak een anterograde en retrograde amnesie met vooraleenophaalstoornis.Daarnaast isersprakevanconfabula-ties,zowelspontaanalsgeprovoceerd.7,8Hetmeestinvali-derendvoordekorsakovpatiëntzijndecentraalexecutievestoornissen.Deexecutievefunctieszijnnoodzakelijkvoorhet plannen en organiseren van gedrag, de zogenaamderegelfuncties. Stoornissen hiervan leiden tot moeite metstarten, reguleren en stoppen van gedrag. De korsakov-patiënt wordt apathisch en komt tot niets. Dit wordt ookwelwilszwaktegenoemd.Ditdientgoedonderscheidentewordenvaneeneventueelaanwezigedepressie.Eenandereopvallendeexecutievefunctiestoornisishetontbrekenvanziekte-inzicht.7,8BijhetsyndroomvanKorsakovblijftdein-telligentieinprincipebehouden.Bovenstaande stoornissen veroorzaken uiteenlopendeproblemen,zoalsdesoriëntatie,angstenpaniek,agressie,achterdocht,dwangmatiggedragenpersevereren,ontken-

Het syndroom van Korsakov: méér dan geheugenstoornissenIneke Gerridzen, specialist ouderengeneeskundeSascha Adema, specialist ouderengeneeskundeDe auteurs werken bij de Atlant Zorggroep, locatie de Markenhof, Beekbergen

InleidingHet syndroom van Korsakov omvat meer dan drankmis-bruik en geheugenproblemen. Executieve functiestoornis-sen,zichuitendinproblemenmethetstarten,regulerenenstoppenvangedragzijnhetmeestinvaliderend.Permanen-te verpleeghuisopnamevolgtwanneer revalidatienaar eenzelfstandigeofbeschermdewoonvormnietmeermogelijkis. Het aantal gediagnosticeerde korsakovpatiënten in Ne-derlandisonduidelijk.Schattingenlopenuiteenvan5.000tot 15.000.1-3 Over alcoholverslaving is meer bekend. Er issprake van toename van patiëntenaantallen in de alcohol-verslavingszorg,evenalseentoenamevanhetaantalzieken-huisopnamesvooreenalcoholgerelateerdeaandoening.4OpbasisvangegevensuithetNemesis-2-onderzoekuit2007-2009wordtgeschatdat0.3-1,2%vandebevolkingvan18-64jaar(meerdan80.000mensen)voldoetaandediagnosealcoholafhankelijkheid uit de DSM-IV-R.4 Op grond vandezegegevensmagmenveronderstellendatdeprevalentievan het korsakovsyndroom en daarmee de vraag naar ver-pleeghuisplaatsen voor korsakovpatiënten in de komendejaren waarschijnlijk niet zal afnemen. In Beekbergen be-vondenzichtotvoorkorttweeverpleeghuizen(Hullenoorden Het Immendaal) met elk een aantal afdelingen voorpatiëntenmethetsyndroomvanKorsakov. In2007 ishetnieuwe verpleeghuis de Markenhof in gebruik genomen,opdeplekwaarvoorheenHullenoordstond.DeMarkenhofbiedtplaatsaan138patiëntenmetniet-aangeborenhersen-letsel,voornamelijkmethetsyndroomvanKorsakov.Bijgebrekaanrichtlijnenwordterdoordiversedisciplinesvoornamelijk practice based gewerkt, gebaseerd op allerleiaannamesenpersoonlijkeervaring.Erisdringendbehoefteaanonderzoeknaar comorbiditeit,benaderingswijze,wils-onbekwaamheid,thiaminesuppletieenalcoholbeleid.In dit artikel beschrijven wij twee patiënten met het syn-droomvanKorsakov.Dediversiteitendeovereenkomstenindeproblematiekwordenzogeïllustreerd.


pR

ak

tij

ka

Rt

ike

l

forstebeperken.Patiënt lijktgeschrokkeneniszichmeerbewustvandeconsequentiesvanzijndrinkgedrag,inrelatietotzijntoekomst.Hijhoudtzichweeraangemaakteafspra-kenenvoorzichtigprobeerthetteamopnieuwtoetewerkennaar overplaatsing. Preventief start hij met disulfiram enacamprosaatenvolgtgedragstherapie,gerichtophet lerenomgaan met alcoholverslaving. In het multidisciplinaireoverleg komt echter naar voren dat patiënt weinig verant-woordelijkheiddraagtvoorzijneigengedrag,vaakuitdathijhetzatis,wegwilenergbezigismetzijntoekomst.Hierbijvaltopdathijzelfweinigtotnietsonderneemttenaanzienvan het werken aan zijn toekomst. Hij neemt de slacht-offerrolaanenvertoontmanipulatiefgedrag.Hijwordtweerverdacht van alcoholgebruik, betrokkenheid bij diefstal enbrandopdeafdeling.Patiëntzelfontkent,manipuleertenbagatelliseert. Patiënt blijkt niet goed om te kunnen gaanmetdespanningendiedeophandenzijndeverhuizingmetzichmeebrengt.Bovendienblijkthijbij een tegrotematevanvrijheidenopenheidterugtevalleninoudgedragmetalcoholgebruik,zelfverwaarlozingendelicten.Patiëntzalindetoekomstmoetenblijvenwonenineenbeslotenwoonom-gevingmetveelstructuur,eenconsequente,specifiekebena-deringenvastedagactiviteiten.Opverzoekvandespecialistouderengeneeskundewordtderechterlijkemachtigingver-lengd. Patiënt krijgt een dwaaldetectiechip in zijn schoen.Thansverblijfthijopeenopenkorsakovafdeling,enwerktvijfdagenperweek inhetrestaurantvande instelling.Dedisulfiramenacamprosaatzijnvervangendoornaltrexon.

Patiënt B,37jaar,verhuistnaardekorsakov-verpleeghuisaf-delingvanuiteenpsychiatrischdiagnostischcentrum.Zijnvoorgeschiedenisvermeldttweemaaleenzelfmoordpo-ging met medicatie. Tevens tweemaal een gegeneraliseerdepileptisch insult bij alcoholintoxicatie. Met dubbelzien,verwardheideneenafwijkendlooppatroon,geduidalsacuteWernicke-encefalopathie,belandtpatiëntopdeafdelingneu-rologie.Behandelingmetthiaminevolgt.Driemaandenla-ter,patiëntverblijftnogsteedsopdeneurologieafdeling,valttoenemendeheesheidop.Hetrokenenhetalcoholgebruik,vormenrisicofactorenvoormaligniteitindekeel.DeKNO-artsconstateerteenlarynxcarcinoom(plaveiselcelcarcinoom)zonder aanwijzingenvoormetastasen.Patiëntkrijgt radio-therapiemetcuratiefresultaat.Naontslaguithetziekenhuiskomtpatiëntterechtindepsychiatrie;enkelemaandenlatervolgteenverhuizingnaardekorsakov-verpleeghuisafdeling.Hijiseenrelatiefjongebewonerbijwiezoweldegeheugen-problemen als de executieve stoornissen zeer ernstig zijn.Patiëntiszeerpassief.Ondanksallebegeleidingishijnochop het dagactiviteitencentrum, noch op individuele basisopde afdeling in staat enige activiteit teontplooien.Voor-heenzongpatiënt in een bandje;muziektherapie lijkt eenaanknopingspunt, maar levert niets op. Zijn dagen brengthijliggendopdebank,danwelopbeddoor.Hijrooktzijnshag.Deenigeactiviteitbestaatuithetzettenvankoffieindehuiskamer.Zijn stemming is echtergoed, er zijngeenaanwijzingenvoordepressie.Wanneerdeafdeling (inverbandmetnieuwbouwvandeinstelling)verhuist,ontplooitpatiëntineensduidelijkmeerinitiatief.Hijstaatspontaanop,kleedtzichaanenis‘smor-

nen en bagatelliseren, zelfoverschatting, ontremming enimpulsiefgedrag,snelleafleidbaarheidenkleptomanieofverzameldrang.

Comorbiditeit en gevolgen van chronisch alcoholgebruikChronischalcoholgebruikgaatveelalgepaardmetsomati-scheenpsychiatrischecomorbiditeitenheeftgrotesocialeimpact.Doordetekortenaanessentiëlevitaminesendoorde direct toxische werking van alcohol zijn meerdere or-gaansystemen beschadigd en is de lichamelijke conditiezwak.Daarnaast iservaaksprakevaneenongezondleef-patroonenforsroken.Degevolgendaarvankunnendiverszijn:hypertensie,hart-envaatziekten, longaandoeningen,leververvetting/-cirrose, portale hypertensie en oesofagus-varices, ontstekingen van maag-/darmslijmvliezen, pan-creatitis,cerebraleschadeenpolyneuropathiebehorenalletotdemogelijkheden.Beruchtecomplicatiesvanlangdurigalcoholmisbruik (vaakgecombineerdmetroken)zijnma-ligniteiten van mond, keel en slokdarm.3 Psychiatrischeaandoeningen – ADHD, persoonlijkheidsstoornissen,depressie,psychose, angststoornissenendiversegedrags-problemen–kunnenzoweldeoorzaakalshetgevolgvanalcoholmisbruikzijn.8,9Desocialegevolgenvanchronischalcoholgebruikendedaarmeegepaardgaandecomorbidi-teit zijn zeer ernstig: verbroken vriendschappen, relatiesenfamiliebanden,financiëleproblemen.Vanhetberoeps-levenendeoorspronkelijkemaatschappelijkepositieblijftvaaknietsmeerover.

CasuïstiekPatiënt A, 54 jaar, wordt met een rechterlijke machtigingovergeplaatst vanuit het psychiatrisch ziekenhuis naar dekorsakov-verpleeghuisafdeling.Patiëntheeftruimtienjaarexcessiefalcoholgebruikt.Sindszijn echtscheiding leidde hij een zwervend bestaan, pleeg-dediefstallenenveroorzaaktebrandjes.Erwassprakevanernstigezelfverwaarlozing.Wegensdetentieongeschiktheidwerd patiënt vanuit het Huis van Bewaring overgeplaatstnaarhetpsychiatrischziekenhuis.Hetaldaarverrichteneu-ropsychologischonderzoeklietgeheugenstoornissenenexe-cutieve functiestoornissen zien, passend bij het syndroomvanKorsakov.Dezuchtnaar alcohol,metgevaar voor ste-lenenbrandstichting,wasnogaanwezig.Eenopnamemetrechterlijkemachtigingopeen(gesloten)afdelingvoorpsy-chiatrischepatiënteninhetverpleeghuisvolgde.Bijopnameinhetverpleeghuismaakthetbehandelteammetpatiëntenzijn mentor afspraken en bespreekt sancties. Patiënt gaatdagelijksnaarhetdagactiviteitencentrumendetuinkassen.Hijsteltzichsociaalencoöperatiefop,houdtzichaandeaf-delingsregelsenverrichtcorveetaken.Inoverlegmetpatiëntenzijnmentorbreidtmendevrijhedenuit;indeweekendenmagpatiëntvooreenbepaaldeperiodezelfstandignaarhetdorp. Gezien bovenstaand gunstig verloop werkt het teammet patiënt toe naar overplaatsing naar een beschermdewoonvormvoorpatiëntenmethetsyndroomvanKorsakov,danwelnaareen(open)korsakov-verpleeghuisafdeling.Naverloopvantijdvindtmenechtertochalcoholindefiets-tassenvanpatiënt.Hieropwordtbeslotendevrijhedenweer


pR

ak

tij

ka

Rt

ike

l

prosaatennaltrexon.Eenmiddeldatmenkangebruikenomhetnuttigenvanalcoholteontmoedigenisdisulfiram.Nuttigenvanalcoholleidtdanbinnenvijftottienminutentot met name misselijkheid en braken. Er dient een zeerterughoudendalcoholbeleidtezijn,rekeninghoudendmetwet-enregelgevingenBOPZ-status.Inprincipeishetver-pleeghuis/deverpleeghuisafdelingvoorkorsakovpatiëntenalcoholvrij.Op individueelniveaukunnen inoverlegmethetbehandelteamafsprakenwordengemaaktoveralcohol-gebruik (bijvoorbeeldgecontroleerd toestaanvanéénglasalcohol),maatregelentercontrolevangebruik(bijvoorbeeldbloed-enurinetesten)eneventuelesancties.Bijconstate-ringvanalcoholgebruikkanbijvoorbeeldbeslotenwordendatdepatiëntopzijnkamermoetblijvenennietwelkomisopdedagbesteding.

Het optimaliseren van lichamelijke en psychische conditieBehandelingvanlichamelijkeenpsychiatrischeproblema-tiek isbelangrijk.Methulpvan fysiotherapiewordtde li-chamelijkeconditieverbeterd.Deoorzaakvanmobiliteits-stoornissen,meestalpolyneuropathieencerebellaireataxie,dientvastgesteldenzomogelijkbehandeldteworden.Ade-quatevoedingmetdiversevitaminesuppletiesdientblijvendaandachtspunttezijn.Eenaangepastdieetkanovergewichtvoorkomenbijontremdeetgedrag.Nadeacutefasewordtgeadviseerdomdoortegaanmetthiaminesuppletieineendoseringvan2dd50mgperos.Hetisnognietduidelijkhoelangdezesuppletietherapiedienttewordenvoortgezet.2

In de Markenhof krijgen patiënten gedurende minimaaltwee jaar thiaminesuppletie. Bij normale voedingsintakewordt het daarna gestaakt. Medicamenteuze behandelingvanhetsyndroomvanKorsakovisverdernietmogelijk.Bijvoorkeurwordenergeenbenzodiazepinesvoorgeschrevenomdatdezenegatieveeffectenhebbenophetgeheugenenanderecognitievefuncties.

Rehabilitatie Debehandelingvankorsakovpatiëntenrichtzichoptrai-ning van dagelijkse activiteiten via training van het im-plicietegeheugen.Hetdoel vandezebehandeling ishetbehoudenaanlerenvannieuwevaardigheden,enhetle-renomgaanmetdecognitievestoornissen.Daarmeebe-oogt men de zelfredzaamheid van de korsakovpatiënt tevergroten.Het isvanbelangdathetaanlerenentrainenvan(nieuwe)vaardighedenfoutloosplaatsvindt.13Ditomtevoorkomendatfoutenviahetimplicietegeheugenge-consolideerd worden. De patiënt met het syndroom vanKorsakovbehoefteenaangepastewoonomgevingeneenspecifiekebenadering.14Doelishetbiedenvanondersteu-ning,zekerheidenveiligheid,enhetopbouwenvaneenvertrouwensrelatie.Voorheenwasdebenaderingmetde4K’s(kort,konkreet,kontinu,enkonsequent)ingebruik.15Tegenwoordig betreft het de zogenaamde empatisch-di-rectievebenadering(meegaandentegemoetkomendnaaststurend en directief).16 De woonomgeving dient rustig,weinigveranderlijkengoedgestructureerd tezijn.Doorgebruik te maken van stickers, naambordjes, kleuren,agenda,whiteboard,enklokkenwordtdeherkenbaarheidvergroot.Eengestructureerddagprogrammavoordekor-

gensalophetterrastevinden,zittendineenstoel.Ookheefthijopeenavondhetterreinverlaten.Eenzeeronverwachteverandering.Mogelijkheeftdeovergangvaneendonkere,geslotenafdeling,naareenopen,ruimeenlichteafdelingdaarineenrolgespeeld.Doordeeenpersoonskamer(voor-heen driepersoonszaal) ervaart patiënt waarschijnlijk ookminderprikkelsendusminderchaos.Vijf jaarnahet la-rynxcarcinoomtreedteenrecidiefop.Heesheidisheteer-stesymptoom.Eenlaryngectomie,metmoeizamewondge-nezingvanhetvoorheenbestraaldegebiedvolgt.Elkedagschriktdepatiëntopnieuwvandetracheostoma,alshijindespiegelkijkt.Binneneenjaarnadeoperatietreedteen2erecidiefopdatonbehandelbaaris.Hetonbegripdoordegeheugenstoornissen,hetgebrekaanziekte-inzichtentoe-nemendeklachtenvanpijn,onrust,cachexieentrekkingenleiden toteenmoeizaamsterfbed.Zeermatigereactieoppijnstilling,slaapmedicatieenanti-epilepticazijnmogelijkteverklarendoorinductievanleverenzymenalsgevolgvanhetjarenlangealcoholmisbruik.

Conclusie casuïstiekDeblijvendezuchtnaaralcoholendepsychiatrischecomor-biditeitvanpatiëntkunnenrevalidatienaar(enige)zelfstan-digheidernstigverstoren.Deexecutievefunctiestoornissenzijnhetmeestinvaliderendenmakenhetonmogelijknogzelfstandig te wonen. Jarenlange opname, waarbij de na-druk ligtopaanbiedenvanbegeleidingenstructuur,kanbijsomatischecomplicatiesplaatsmoetenmakenvoorzeerintensieveencomplexeverzorging.Ditvergtveelinzeten(ervarings)deskundigheidvandemedewerkers.

De zorgvraagIn de behandeling van de patiënt met het syndroom vanKorsakovstaanterugvalpreventie,optimaliserenvanlicha-melijke en psychische conditie, rehabilitatie en regulatievandegedragsproblematiekcentraal.10Deartsopeenkor-sakovafdeling dient te beschikken over specifieke kennisvandedoelgroep,omzototeengerichtemultidisciplinaireaanpak tekunnenkomen.Hij/zijdient aandacht voordeautonomie van de korsakovpatiënt te hebben, maar moetookomkunnengaanmetdiens(partiële)wilsonbekwaam-heid.Deinzetvanmetnamedepsycholoog,fysiotherapeut,diëtisteenmaatschappelijkwerkerzijnnoodzakelijk.Hetbehandel-enbegeleidingsklimaatvergenregelmatigemul-tidisciplinaireafstemming.11,12Geziendepsychiatrischeensomatischecomorbiditeit,gepaardgaandemetgedragspro-blematiekennoodzaaktotstructuur,dagbestedingenspe-cifiekebenadering,dientdezorgvoordekorsakovpatiëntbijvoorkeurvanuithetzorgzwaartepakketZZP-7gefinan-cierdteworden.

TerugvalpreventieDezuchtnaaralcoholkannog (latent)aanwezigzijn.Es-sentieelishetvoorkomenvanterugvalinhetoudepatroonvanalcoholmisbruikenzelfverwaarlozing;ditverergertdeernstvanhetsyndroomvanKorsakov.Bovendienheefthetgebruikvanalcoholeennadeligeinvloedophetgedragvandepatiëntenzijnmedepatiënten.Middelendiemenkange-bruikenomdezuchtnaaralcoholafteremmenzijnacam-


pR

ak

tij

ka

Rt

ike

l

Hetkomtregelmatigvoordateenkorsakovpatiëntmeteenrechterlijke machtiging (RM) moet worden opgenomen.Meestal kan pas gedwongen worden opgenomen als depatiënteengevorderdeKorsakovheeftontwikkeldennietmeerzelfstandigkanfunctioneren.De uitgebreide financiële en sociale problemen, zoalsschuldsanering, detentie (ongeschiktheid), aanvragen be-windvoeringofmentorschapenherstelvanfamiliebandenbehoevenveelaandacht.EenmaatschappelijkwerkendeisopeenKorsakov-afdelingonontbeerlijk.

Stichting Korsakov KenniscentrumIn2008isHetKorsakovKenniscentrum(KKC)opgericht.11Ditbetreft eensamenwerkingvaneenaantal zorgaanbie-dersdiepatiëntenmethet syndroomvanKorsakovbege-leiden, verzorgen, verplegen en behandelen. Het KKC isgespecialiseerd in de behandeling van deze doelgroep ensteltdeontwikkeldekennisbreedterbeschikkingzodatdebehandelingvanpatiëntenmeteenkorsakovsyndroomver-betert. Het KKC heeft een wetenschappelijk onderbouwdzorgprogrammaontwikkeldvoorpatiëntenmethetkorsa-kovsyndroom.De specialist ouderengeneeskundekanhetKKCconsulteren.HetLandelijkPlatformKorsakovisopgegaaninhetKorsa-kovKenniscentrum.

ConclusieBij het syndroom van Korsakov zijn de executieve func-tiestoornissen meer invaliderend dan de geheugenstoor-nissen. Binnen het verpleeghuis hebben patiënten eengerichte, multidisciplinaire aanpak nodig. Het accent ligtopterugvalpreventie,rehabilitatie,verbeteringvandealge-heleconditieenhetregulerenvangedragsproblematiek.Nader onderzoek binnen de korsakovpopulatie is nood-zakelijkomvanpractice-naarevidence-basedhandelentekomenenonderbouwderichtlijnenteontwikkelen.

sakovpatiëntisvangrootbelang.Hetdoelismeervoudig:biedenvanstructuur, rusteneenzinvolledagbesteding,voorkomenvangedragsproblematiekenonderhoudenofuitbreiden van aangeleerde vaardigheden. Voorbeeldenvandagactiviteitenzijnassemblagewerkzaamheden,film-bezoek, koken, kaarten, biljarten, sport en muziekthera-pie.OphetterreinvandeMarkenhofbevindtzichhetDagActiviteitenCentrum(DAC)waardagelijksaanbijnahon-derd korsakovpatiënten arbeidsmatige activiteiten, zoalsindustriële inpakwerkzaamheden, worden aangeboden.Daarnaast bevindt zich in het DAC een kaarsen-, zeepen fietsenmakerij, een tuin- en plantenkas en een hout-werkplaats.Depatiëntkijktsamenmetdegroepsbegelei-der welk ‘werk’ bij hem past en welke activiteit aansluitbijzijnmogelijkheden.Aanheteindevande‘werkweek’ontvangendepatiënten‘loon’indevormvaneenkleinezakgeldbijdrage.VoorpatiëntendienietwerkenbiedthetActiviteitenpleinallerleiaangepasteactiviteiten.

Regulatie van de gedragsproblematiek Doordeexecutievefunctiestoornissenengebrekaanziekte-inzichtkomtprobleemgedragveelvoorbijkorsakovpatiën-ten.Naast eventuelemedicamenteuze therapiekan in sa-menspraakmetdepsycholoogadviesgegevenwordentenaanzienvandeomgangmethetprobleemgedrag.Debenodigde formatiepsycholoogwordtgeschatopeen-malig0,20ftevoordeopname,en0,15ftevoorhetverblijfperafdelingvandertigpatiënten. Inonze instelling isdespecialist ouderengeneeskunde de hoofdbehandelaar, el-derswordtsomsgekozenvoordepsycholoogalshoofdbe-handelaar.

Juridische aspecten bij opnameKorsakovpatiënten kunnen veelal vrijwillig of middels dezogenaamde Wet Bijzondere Opname Psychiatrisch Zie-kenhuis (BOPZ), artikel 60, worden opgenomen op eenBOPZ-afdelingvanhetverpleeghuis.Doordeernstigege-heugenstoornissen,desoriëntatieendientengevolgeangstof onzekerheid zoeken zij de veiligheid van de instellingendurvenzijmeestalnietzelfstandigbuitendeinstellingte verblijven. Zo nodig kan gebruik worden gemaakt vaneendwaaldetectiesysteem,bijvoorbeeldmetbehulpvaneenchipindeschoen.DitgeldtnietvoordemilderevormenvanKorsakovofin-dien er nog sprake is van een flinke zucht naar alcohol.

[email protected]


pR

ak

tij

ka

Rt

ike

l

9. Sadock BJ, Sadock VA. Kaplan and Sadock´s comprehen-sive textbook of psychiatry. Philadelphia, USA: Lippincott, Williams and Wilkins, 2005. p.1093-106.

10. Kopelman MD, Thomson AD, Guerrini I and Marshall EJ. The Korsakoff Syndrome: Clinical Aspects, Psychology and Treatmant. Alcohol Alcohol 2009;44(2):148-54.

11. Stichting Korsakov Kenniscentrum. http://korsakovkennis-centrum.nl.

12. Goossensen A, Arts K, Beltman M. Zorgprogramma Korsa-kov in het verpleeghuis ‘Mij mankeert niks’. Korsakov Ken-niscentrum, november 2007.

13. Kessels R, Oort R van. De rol van foutloos leren bij de behan-deling van patiënten met geheugenstoornissen. Nieuwsbrief Revalidatie Nederlands Instituut voor Psychologen voorjaar 2008;1-6.

14. Blansjaar BA. Het syndroom van Korsakoff. Ned Tijdschr Geneesk 1993;137(21):1043-48.

15. Noppen M van, Haex P. Omgaan met Korsakovclienten. Van 4 K-model naar empathisch-directieve benadering. Denkbeeld 2003;6:10-3.

16. Noppen M van, Nieboer J, Ficken M, et al. De empathisch-directieve benadering: zorg voor cliënten met het syndroom van Korsakov. September 2007.

Literatuur1. Arts NJM. Het syndroom van Korsakov. Bunnik: Korsakov

Platform Nederland, 2003.2. GGZ, Kwaliteitsinstituut voor de Gezondheidszorg CBO,

Trimbosinstituut. Multidisciplinaire richtlijn ‘Stoornissen in het gebruik van alcohol’, een richtlijn voor de diagnos-tiek en behandeling van patiënten met een stoornis in het gebruik van alcohol, 2009.

3. Schepers JP, Koopmans RTCM, Bor JHJ. Een groep Korsa-kovcliënten in een verpleeghuis: kenmerken en bijkomende morbiditeit. Tijdschr Gerontol Geriatr 2000;31:113-8.

4. Nationale Drug Monitor Jaarbericht 2009. Utrecht: Trim-bos-Instituut. Wetenschappelijk Onderzoek- en Documen-tatiecentrum Ministerie van Justitie, 2010.

5. Arts NJM. Wernicke-encephalopathie: een niet te stellen diagnose. Tijdschr neuropsychiatrie & gedragsneurologie 2007;6:106-7.

6. Arts NJM. Alcohol en het brein: blijvende schade door alco-holgebruik. Patiënt Care/neuropsychiatrie & gedragsneuro-logie 2005;6:111-6.

7. Arts NJM. Het syndroom van Korsakov: ontstaan van ge-heugenstoornissen. Patiënt Care/neuropsychiatrie & gedrag-sneurologie 2004;8:2-9.

8. Arts NJM. Het syndroom van Korsakov: centraal executieve stoornissen en behandeling. Patiënt care/neuropsychiatrie & en gedragsneurologie. 2004;10:10-6.

SummaryAlcoholabuse,accompaniedbyself-neglectandmalnutri-tion,maycausethiamindeficiency.ThisdeficiencyleadstoWernicke’sencephalopathyandKorsakov’ssyndrome.Korsakov’ssyndromeisastablestate,withmemoryprob-lems and impaired executive brain functions. The im-pairmentofexecutivebrainfunctionsisthemainreasonpatientsarenolongerabletoliveindependently,andresi-dentialcaremaybeofferedinanursinghome.Apartfromalcoholdependence,thereisoftennicotinede-pendenceaswell.Diseaseawarenessisaffected;disordersarereportedlateornotatall.Highriskofcardiovasculardiseaseandofmalignanciesrequiresvigilancefromcar-egivers.Attentionshouldalsobepaidtopsychiatricandsocialproblems.Elderlycarephysicianswilloccasionallyencounterthesepatients, in need of specialized, multidisciplinary care.Manyaspectsofcurrentcarearepracticebased;thereisaneed for research intocomorbidity,approachbycareprofessionals, legal incapacity, thiamin supplement andpolicyonalcoholconsumption.With two case histories, the usual problems, complica-tions and co morbidity of Korsakov’s syndrome are de-scribedinthisarticle.

Keywords Korsakov’s syndrome, nursing home the Markenhof,cognitivedisorder,behavioralproblems,structure

SamenvattingChronischalcoholgebruik,metdaarbijzelfverwaarlozingen ondervoeding, kan een tekort aan thiamine veroor-zaken. Dit leidt tot wernicke-encefalopathie, en tot hetsyndroomvanKorsakov.HetsyndroomvanKorsakoviseenresttoestand,gekenmerktdoorgeheugenstoornissenenexecutievefunctiestoornissen.Metnamedeexecutievefunctiestoornissen maken een zelfstandig bestaan on-mogelijk. Een passende woonvorm kan dan gevondenwordeninhetverpleeghuis.Naastdealcoholverslavingisvaakooksprakevannicotine-verslaving. Het ziektebesef is aangedaan, en klachtenwordennietofpas laatgemeld.Eenverhoogdekansophartenvaatziektenenmaligniteitenvereistalertheidvandeomgevingopsymptomen.Ookaandachtvoorpsychia-trischeensocialeproblematiekisnodig.Specialisten ouderengeneeskunde krijgen regelmatig temakenmetdezecategoriepatiënten,dieeenspecifieke,multidisciplinaireaanpakbehoeft.Veel aspectenvandeaanpakzijnpracticebased,erisbehoefteaanwetenschap-pelijkonderzoekophetgebiedvancomorbiditeit,bena-deringswijze,wilsonbekwaamheid,thiaminesuppletieenalcoholbeleid.Mettweecasussenwordtinditpraktijkartikeldeuiteenlo-pendeproblematiek,complicatiesencomorbiditeitbijhetkorsakovsyndroombeschreven.

Trefwoorden syndroom van Korsakov, de Markenhof, cognitievefunctiestoornissen,gedragsstoornissen,structuur


ina

ug

uR

al

e R

ed

e

internationale vergelijking van veertig landen. Nederlandeindigdeindetop10samenmetbijvoorbeeldbuurlandenEngeland,BelgiëenDuitsland.De uitspraak dat de zorg voor stervende mensen relatiefgoedis,baseerikookopeigenonderzoekonderhetlande-lijke onderzoekspanel Verpleging & Verzorging. De over-grotemeerderheidvandeondervraagdeverpleegkundigengafaandatdezorgdiehunteamlevertaanstervendemen-senvangoedeofzeergoedekwaliteitis.Terwijlhetoordeeloverdezorginhetalgemeenminderpositiefwas.

Kwalitatief onderzoek wijst in eenzelfde richting. De an-tropoloogAnne-MeiThebeschrijftinhaarboekDe wacht-kamer van de doodhoeverzorgendenheelgemotiveerdzijnomstervendepatiëntengoedteverzorgen.Zijzettenzichvollediginomaandewensenvanstervendepatiëntenenhunfamilietegemoettekomen.Anne-MeiThevraagtzichafhoehetmogelijkisdatalsiemandopstervenligt,zoveelmeerkandanindiefasendaarvoor.Zegeeftalsverklaringdateensterfbedrelatiefoverzichtelijkis:dezorgdoelenzijnmeestalduidelijkendeperiodetotaanhetoverlijdenisteoverzien.

Ookspeeltmijnsinziensmeedatzorgverlenerszeerhogeeisenstellenaandezorgvoorstervendemensen.Zijvindendatjuistindiefasedezorgnooitonderdemaatmagzijn.Dithangtsamenmetprofessioneleenpersoonlijkevisiesopwaardigstervenengoedafscheidnemenvanhetleven.Alsdezorg indeallerlaatste fasegoedverloopt,geeftdatveelvoldoeningbijdebetrokkenverpleegkundigenenver-zorgenden.

Wat is ‘zorg in de laatste levensfase’?Alssynoniemvan‘zorgindelaatstelevensfase’kandeterm‘palliatievezorg’wordengebruikt.Voorwelketermookge-kozenwordt,hetgaatiniedergevalomzorgdiegerichtisophetbevorderenvandekwaliteitvanlevenvanmensenmeteenbeperktelevensverwachting.Dezezorgbegintvaakalbijdediagnosevaneenaandoeningdienaarverwachtingtotdedoodzalleiden.Ineersteinstantiewordenersomsooknog levensverlengendebehandelingengegeven,maarnaarmatehetoverlijdennadert,komthetaccentmeerenmeerteliggenbijoptimalepalliatieendekwaliteitvanle-ven.Tot zo’n jaar of tien geleden werd palliatieve zorg voor-namelijk inverbandgebrachtmetzorgvoorongeneeslijkziekekankerpatiënten.Dezezorgrichtzichechterookopandere mensen met een beperkte levensverwachting, zo-alsmensenmetdementieofkwetsbareouderenmetmul-timorbiditeit. Bij hen is vaak sprake van een geleidelijkeachteruitgangdieuiteindelijktotdedoodleidt.Debehan-delmogelijkheden zijn beperkt, maar als het gaat om hetbevorderenvandekwaliteit van leven is er vaaknogveelgoede zorg mogelijk. Dit is het terrein waarop palliatievezorgendegeriatrieelkaarheelduidelijkraken.

Kwaliteit van zorg in stervensfase Dezeredegaat inopdevraag ‘Hoeverzorgd isde laatstelevensfase?’,indezinvan‘Hoegoedisdezorgindiefase?’Mijn antwoord kan samengevat worden als: ‘Hoe dichterbijhetsterven:hoegroterdekansdatdekwaliteitvanzorggoedis’.

Datderandvoorwaardenvoorzorgindestervensfaseinonsland relatief goed zijn, blijkt onder meer uit een recente

De verzorgde laatste levensfaseOratie prof. dr. Anneke Francke

Prof. Dr. Anneke Francke, bijzonder hoogleraar Verpleging en verzorging in de laatste levensfase, Vrije Universiteit, Amsterdam

AnnekeFranckesprakopvrijdag22oktober2010haarinau-gurale redeDe verzorgde laatste levensfaseuitbijdeaanvaar-dingvanhetambtvanbijzonderhoogleraar ‘Verplegingenverzorgingindelaatstelevensfase’aandeVrijeUniversiteitinAmsterdam.Zenoemtverplegeneenkunst,waarvooraaneenaantalrandvoorwaardenmoetzijnvoldaan.Franckepleitondermeervoorterugkeervandeverpleegkundigeindeou-derenzorg.NaasthaarbijzonderhoogleraarschapaandeVUisAnnekeFranckewerkzaamophetNIVELalscoördinatorvanheton-derzoeksprogramma Verpleging enVerzorging.Haar volle-digerede is tevindenopwww.nivel.nl.Daarinstaatookdevolledigelijstvanliteratuurreferenties.Hiernavolgteenver-korteversievanderede.


ina

ug

uR

al

e Re

de

datkaderbenikbijvoorbeeldbetrokkenbijonderzoeknaarde invoering van STA-OP (STApsgewijze benadering vanOnbegrepengedragenPijn).BijdeSTA-OP-studiebouwenwe voort op het werk van de Amerikaanse Christina Ko-vach.Zijgaatervanuitdatbijmensenmetdementievaaksprake is van een disbalans tussen enerzijds rustgevendeenanderzijdsprikkelendeactiviteitenenomgevingsfacto-ren.Mensenmetdementiekunnendaardoorbijvoorbeeldgeagiteerdgedragvertonen.Doorgerichtepsychosocialein-terventieskandeverstoordebalansweerhersteldworden.

Ookgaatveelaandachtuitnaardekwaliteitvanzorgvoorbijzonderedoelgroepen, zoalsmigranten.Er vindtonder-zoek plaats naar wat mensen met een Turkse of Marok-kaanseachtergrondbelangrijkvindenvoorgoedezorgengoedecommunicatieindepalliatievefase.Wijvergelijkendaarbij de perspectieven van patiënten, familieleden, ver-pleegkundigen,artseneneventueleanderebetrokkenzorg-verleners.GoedepalliatievezorgblijktvoorveelTurkseenMarokkaanse migranten een contradictie te zijn. Zij zienhetvaakalseengeloofsopdrachtomtotophetlaatstteblij-ven streven naar genezing. Kwantiteit van leven staat bijhencentraal.Dergelijkeuitkomstengevenvoedingaandis-cussiesovereencultuursensitieveinvullingvanhetbegrip‘kwaliteitvanzorg’aanhetlevenseinde.

Eenanderonderzoeksthemabetreftdekwaliteitvancom-municatie in de laatste levensfase. De meeste verpleeg-kundigen en verzorgenden blijken mee te willen pratenover belangrijke beslissingen als ophoging van pijnmedi-catie,stoppenmetkunstmatigevoedingofhetaldannietdoorgaanmetbehandelen.Ookwordenverpleegkundigenen verzorgenden in hun werk soms geconfronteerd metpatiënten die een euthanasieverzoek hebben. Binnenkortstartenwemeteenstudiediemeerinzichtzalgevenindecommunicatieprocessenenindeconsultatiebehoeftenvanverpleegkundigenenverzorgendenals zij geconfronteerdwordenmetbeladenbeslissingenrondomhetlevenseinde.

Een laatste thema van onderzoek betreft kwaliteitsindica-toren.Recenthebbenweeensetmet indicatorenontwik-keld,waarmeedekwaliteitvandepalliatievezorginkaartkan worden gebracht vanuit het perspectief van patiën-tenennaasten.Indeindicatorensetisveelaandachtvoorzorgaspectendiedirecthetwerkvanverpleegkundigenenverzorgenden raken. Er wordt bijvoorbeeld nagegaan inwelkematepatiëntenbegeleidingkrijgenbijpijnenandereveelvoorkomendesymptomen.Ookzijnerindicatorendiegaanoverhetoordeelvanpatiëntenoverdeaandachtdiezekrijgen en de mate waarin hun autonomie gerespecteerdwordt.

Verbinding met onderwijs en praktijkIn mijn leeropdracht ligt het accent op onderzoek. Datneemtnietwegdat ikveelaandachthebvoorde transfervanonderzoeksresultatennaaronderwijsenpraktijk,ondermeer door het schrijven van toegankelijke vakpublicaties.Ikbeneenwetenschapperdiezowelwetenschappelijkealsmaatschappelijkerelevantienastreeft.Datimpliceertpubli-

Kwaliteit van zorg voor kwetsbare ouderenAandestervensfasegaanechtervaakmaanden–somszelfjaren–vooraf,waarindepatiëntookalzeerkwetsbaarisenbehoefteheeftaanpalliatievezorg.Veelvandezekwetsbareouderenverblijveninverpleeg-enverzorgingshuizen.Be-wonersoordelenpositiefoverdeinzetvanhetverplegendpersoneel. Maar er zijn ook punten van serieuze kritiek.Bewoners noemen de hoge werkdruk, waardoor ze somslang moeten wachten op hulp om naar de wc te gaan ofomgewassenteworden.Daarbijvaltopdatbewonershunverwachtingenvaakbijstellen,omdatverzorgendenhetzodrukhebben.

Kwantiteit én kwaliteit van personeel is belangrijkHetispositiefdathetnieuwekabinetinwilzettenopextramedewerkers indeouderenzorg.Maardeaandachtmoetniet alleen uitgaan naar ‘meer handen aan het bed’. Hetmoetookgaanom‘hartenenhoofden’.Hebbendemede-werkershartvoordezorgvoorouderen?Enhebbenzeeenkwalificatieniveaudatpastbijdecomplexezorgdiezemoe-tengeven?Verpleegkundigenzijnbijnaverdwenenindeinstellingenvoorouderenzorg.Zijzijngrotendeelsvervangendoorver-zorgenden. En dat niet alleen: verzorgenden zijn op hunbeurt weer deels vervangen door lager opgeleide helpen-den.Datwijstopeenonderschattingvanhoemoeilijkhetis om voor kwetsbare ouderen te zorgen. Ouderen, zoalsmensenmetdementiedievaakallerleibijkomendefysiekeengedragsproblemenhebben.

Ikpleitvoormeerwaarderingvoorhetpersoneelindeou-derenzorg.Ookbenikvanmeningdatdeverpleegkundigeduidelijkterugmoetkomeninhetverpleeg-enverzorgings-huis.Daarbijdoelikzekernietuitsluitendopverpleegkun-digspecialistendienuherenderaangesteldwordenindeouderenzorg. Minstens zo belangrijk is dat voor de zorg‘aan het bed’ de basisverpleegkundige in de ouderenzorgterugkomt. Niet om de verzorgenden te vervangen, maarommethensamentewerken.Er is een verband tussen de kwalificatie- en opleidings-niveaus van het zorgpersoneel en de kwaliteit van zorg.Personeelsbezetting isechternietallesbepalend.Warme,persoonlijkeaandachtvanzorgverlenerseneenrespectvol-lebejegeningzijnvoorpatiëntenheelbelangrijkeaspectenvangoedezorgendezehangenooksamenmetdecultuurbinneneenteam.

OnderzoeksplannenIn mijn onderzoek(splannen) gaat veel aandacht uit naardebijdragevanverpleegkundigenenverzorgendenaanle-venseindezorg.Datbetekentoverigensnietdatalleonder-zoekuitsluitendophenbetrekkingheeft.Inaansluitingbijhet multidisciplinaire en behoeftegestuurde karakter vanzorgrondhetlevenseinde,iservaakookaandachtvoorderolvananderedisciplinesenvoordeperspectievenvanpa-tiëntenennaasten.

Een eerste onderzoeksthema betreft ‘Zorginnovaties’. In


ina

ug

uR

al

e R

ed

e

genvande toenmaligeverpleegsterschoolvandeVUeeninsignewaaropinhetLatijnstond:‘Kennisdienebarmhar-tigheid’.Volberoepstrotsdroegenzijuitdatkennisbelang-rijk is om je werk te onderbouwen. Zij zagen het belangvan evidence-based nursing, voordat iemand in Nederlandooitdietermindemondnam.Eendergelijkehistorischevoedingsbodemlijktmeideaalomwetenschappelijkonder-zoekvooréndoorverpleegkundigenuittevoeren.

cerenininternationalepeer-reviewedtijdschriftenmeteengoede impactfactor, maar het betekent ook publiceren intoegankelijke vaktijdschriften die door opleiders en zorg-professionalsgelezenworden.Vanwegedebehoefteomaantesluitenbijdezorgpraktijk,heb ikdeafgelopenmaandenookdiversegesprekkenge-voerdmetverpleegkundigenenmediciopsleutelpositiesinhetVUmedischcentrum.Metdezeenthousiastepersonenwil ik eraan werken dat verpleegkundig wetenschappelijkonderzoekinhetVUmceensterkeimpulskrijgt.OoitliephetVU-ziekenhuisvooropinhetverbindenvankennismetpraktijk.Indejarenzeventigentachtighaddendeleerlin-

[email protected]


am

us

e

Gegeneerdstoptehijhet lakenweer terug.Hij voelde in-eensdenoodzaakomexcusesaantebieden.HijlegdezijnhandopdievanMart.‘Sorry,jongen.’Dehandvoeldeaanalssteen.BijnaderinzienzagMartzelferookineensveeldoderuitdaneerst.Deaardsewerkelijkheidvanhetijshaddeserenesfeerrondhetdoodsbed inéénklap teniethadgedaan.Hijbekeekdekamerineensmetandereogen.Hetondermaatselichtvandelamp,deziellozeleunstoelnaasthetraam,hetlevensboekwaarniemandnunognaarzouta-len,defotovaneenonbegrijpelijkjongeMartaandemuur.Allesvoeldeandersaan,definitievervoorbij.HijzagineensinaldezedingendeultiemebevestigingvanMartsleven-lozestaat.Alsjevastvrooraanjebed,danmoestjewelheelverschrikkelijkdoodzijn.Peterklaptehetdossierdicht.Hijvoeldezichnietmeeropzijngemakindiekoelehalfdonkerekamer.Hijstrektezijnhanduitnaarhetbedlampje,maarhalverwegeaarzeldehij.MoesthijMartwelzolatenliggen?Achterhetnachtkastjezaghijhetstopcontact,resoluuttrokhijdestekkervandekoelinstallatieeruit.Hetgeronkhieldabruptop.Marthul-dezich in ijzigestilte.Hijstaardenaardestekker inzijnhand.Desymboliekvanhetgebaartrofhemineensalseenmokerslag. Huiverend knipte hij het lampje uit (…). Hijmaaktezichsneluitdevoeten.Op de gang kwam hij zuster Narda tegen. Onzeker keekzehemaan.‘Martisdood,datwistjetochwel?’,vroegzevoorzichtig.‘Heelergdood’,bevestigdehijnuchter,‘wanneerwordthijbegraven?’‘Morgen’,verzekerdeNardahem.Hijboogzichnaarhaarover,fluisterend,‘Ikhebdestekkereralvastuitgehaaldindehoopdathijbijtijdsontdooidis…’

JantjeSmit.Ookdatnog.Naeenlangdradigevisite,eenop-namezondermedischegegevenseneennattesneeuwbuiopdefiets,nueenconfrontatiemetJantjeSmitinwoningzeven.Zijnogenzochteneenverzorgende.Diewasnatuur-lijknergenstebekennen.Aandeeettafelzatenwelvierda-mes.Tweezongenuitvolleborstmeemetdemuziek.Peterzuchtte.Moesthijzovisitelopen?Hetlaatsterestjemoedvandezedagzonkhembijvoorbaatindeschoenen.VisitemetJantjeSmit,datzouzijnondergangbetekenen,datwisthijheelzeker.Hijzagmaaréénoplossing.Uitdedossierkastvistehijdedossiersdiehijnodighad,uithetpotjeopdeafzuigkapeenloper.Hijopendedederdedeurrechts,dekamervanMartvanManen.Binnenheerstekoeleduisternis.Zachtjessloothijdedeurachterzichenleundeereventegenaan.AdieuJantjeSmit.Eenweldadigerustdaaldeophemneer.ZouMarthetergvindenalshijhierevenbleef,vroeghijzichaf.Hijtuurdehetdonkerin.Hetbedwasalnauwelijkstezien,laatstaandemandieerinlag.Opdetastvondhijdeschake-laarvanhetbedlampje.Dekamerlichttevoorzichtigop.InhetzachtgeleschijnsellagMartervredigbij,helemaalnietalsofditonverwachtebezoekhemstoorde.GerustgesteldtrokPetereenstoelbijdelampensloegheteerstedossieropen.EenevaluatievanonrustbijmevrouwDeVries.Hijlasopzijngemakdeaantekeningendoorenbladerde naar het artsendeel. Plotseling begon er naasthemietstezoemen,alsofereenmotoropstartte.Hetklonkwerkelijkoorverdovendindestilte.FronsendkeekhijnaarMart.Dietrokzichernietsvanaan,zotezien.PeterkonzijnaandachtnutotaalnietmeerbijhetgedragvanmevrouwDeVrieshouden,hetmysterieuzegeluidnamhemgeheelinbeslag.Voorzichtiglegdehijhetdossierwegenluisterde.Hetkwamvanonderhetbed.Hij legdezijnhandopdematras.Dievoeldekoudenhardenhijtrilde.Geschrokkentrokhijzijnhandterug.Schichtigkeekhijomzichheen.Niemandteziennatuurlijk.Hijgrijnsdeschaap-achtig.(…).VoorzichtigtrokhijdelakensaandezijkantvanhetbedlosengluurdenaardebenenvanMart.Zewarengekgenoegwituitgeslagen.Zachtjesstreekhijeroverheenmetzijnhand.Koud!Hijliethetlakenvallenendeedeenstapjeachteruit.Verbijsterdkeekhijnaarzijnvingers.IJs!Hetwasijswathijhadgevoeld.Martzatvastgevrorenaandekoelplaat!

[email protected]

WinterJacobien Erbrink


Bo

ek

Be

sp

Re

kin

g

Hoewel er aandacht is voor in het verpleeghuis mindervaak voorkomende ziektes en specialistische behandelin-gen inhetziekenhuis, ligtdenadrukvanhetboekopdemedicamenteuzebehandelingvanveelvoorkomendeaan-doeningenalspneumonie,hartfalen,diabetesendementie,waarbij steedskritischgekekenwordtnaardeeffectiviteiten bijwerkingen bij ouderen. Daarnaast zijn er specialehoofdstukken over functionele stoornissen als slikproble-menenvallen.Eengoedvoorbeeldvandewaardevanditboekvoordedagelijksepraktijk isdecompacteparagraaf‘effectofageingonappetite-anorexiaofageing’.Denkenwebijverminderdeeetlustookaltijdaanhetmedicatiege-bruikalsmogelijkeoorzaak?Intweebladzijdenstaatkortvermeld welke medicatie bij ouderen vaak de eetlust ver-minderd, wat de uitgebreide differentiaaldiagnose is vangewichtsverliesbijouderen,welkediagnostiekkanwordeningezet, en dat bij sarcopenie rekening moet worden ge-houdenmeteenforseoverschattingvandeGFR.Erwordtapartingegaanopvertraagdemaagontledigingalsoorzaak,meteenlijstvanmedicatiedieditkanveroorzaken.Natuur-lijkwetendemeestenonderonsdatomeprazoldemaag-ontledigingkanvertragen,maarvoorwieditsoortkennisnietparaatheeftbevatdithandboektalvannuttigeenprak-tischeadviezen.Inhethoofdstuk‘ondervoeding’wordtge-stelddathetvoorschrijvenvaneiwit-enenergie(drink)voe-dingssupplementennietwetenschappelijkisonderbouwd.HethaaltstudiesaanwaarbijbijverpleeghuispatiëntenhetplaatsenvaneenPEGwegensondervoedingnietleiddetotverbetering van de kwaliteit van leven of de levensduur.Mede door deze specifieke aandacht voor onze doelgroepverdienthetboekeenplaats indeopleiding tot specialistouderengeneeskunde.Zowelhetopdejuistewijzeinzettenvan medicamenteuze behandeling, alsook de controle opbijwerkingenenhetonterechtgebruikvanmedicatiezijnimmerseenbelangrijkonderdeelvanhetdagelijkswerk.

Het in 2009 verschenen boek Prescribing for elderly pa-tients is een handboek voor de medicamenteuze behan-deling van veel voorkomende aandoeningen bij ouderen.Het ispraktisch ingerichtnaaraandoening,waarbij iederhoofdstuk een korte samenvatting biedt van de sympto-men,etiologieendiagnosestellingbijdeouderepatiënt.Detherapeutischeoptieswordenbeschreven,waarbijookaltijdaandacht isvoordeniet-medicamenteuzebehandelopties.Alleaanbevelingenvoormedicamenteuzebehandelingzijnzoveelmogelijkevidence-based,opbasisvanwateroverdebehandelingbijdeouderepatiëntbekendis.Keypointsaanheteindvan iederhoofdstukgeveneenbeknoptesamen-vattingende indeling inparagrafenmakenheteenover-zichtelijknaslagwerk.Tabellenenschema’sbiedenheldereoverzichten.Hetboekiseeninternationalecoproductievanveleauteurs,iederspecialistophetbetreffendegebied,enheefteenbelangrijkeNederlandseinbreng.Hetboekisnietvertaald,maarhetEngelsisgoedleesbaar.HetconsequentegebruikvangeneriekenamenvoordemedicatiemaaktdatdezenietnaarhetNederlandshoeventewordenvertaald.

[email protected]

Prescribing for elderly patientsBart Kleijer, specialist ouderengeneeskunde

Prescribing for elderly patients *****Redactie:StephenJackson,PaulJansen,ArduinoMangoniISBN10:0470024283ISBN13:9780470024287Uitgever:JohnWiley&SonsltdTaal:Engels400pagina’sPrijs:€ 99,00


Bo

ek

Be

sp

Re

kin

g

besluitgekomenomtesterven,alsdeartsgeeneigen,pro-fessionele redenen heeft om met het verzoek in te stem-men,staatdewetditniet toe.Weliswaarkunnenallege-bruiktetermenbreedwordenuitgelegd,maarerzalaltijdeengroepmensenzijndiemethundoodswensbuitendewettelijke kaders vallen. Ouderen die hun leven voltooidachtenbijvoorbeeld,ofmensenmeteenernstigeziekteeneenlangelevensverwachtingdiehunlevenseindenietwil-lenafwachtenofmensenmeteenuitbehandeldepsychiatri-scheziekte.OverdiemensengaathetboekUitweg.

Psychiater Boudewijn Chabot en onderzoeksjournalisteStellaBraamhebbeneenboekgeschrevendathetbestealseen zelfhulpboek kan worden gekenschetst voor mensendiewillen sterven,maaromuiteenlopende redenengeengehoorvindenbijeenarts.Hetiseenvlotgeschrevenboek,waarinzeerconcrete,nuttige,enpraktischeaanwijzingenwordenafgewisseldmetverhalenvanmensendiezochtennaareenwaardigeuitweguithet leveneninterviewsmetenkeledeskundigen.Hetboekrichtzichoptweemethodes:stoppenmetetenendrinkenendemedicijnmethode,diedeauteurssamenbrengenonderdenieuwetermzelfeutha-nasie.Daarnaastwordteenaantaljuridischekwestiesrondzelfeuthanasiebesproken.Ditisvanbelangomdatbijeenzorgvuldige zelfeuthanasie altijd anderen, niet-artsen, be-trokkenzijn.Hetblijktjuridischnognietzoheldertezijnwanneerdiebetrokkenheidovergaatinhulpbijzelfdoding.Dat laatste isuiteraardweervoorbehoudenaanartsenendientdoordeniet-artsdusvermedenteworden.

Uit bovenstaande zou de specialist ouderengeneeskundekunnenafleidendatditboeknietvoorhembestemdis:hijisimmerswelartsenzijncliëntenhebbenjuistweleenme-discheconditie.Dezeconclusiezouechteropeenmisvat-tingberusten.Ookdespecialistouderengeneeskundekaninhetverpleeghuis(ofdaarbuiten)geconfronteerdwordenmetbewonersdiebesluitendatzedoodwillen.Demedi-cijnmethodeligtmindervoordehand(debewonerzelfkannietnaarhetbuitenlandomdepillenteverzamelenenalseenanderdatdoet,kanditwellichtwordenbeschouwdalshulpbijzelfdoding),maarbewonersdiebesluitentestop-penmetetenendrinkenkomeninhetverpleeghuiszekervoor.Dankandespecialistouderengeneeskundezichnietaanzijnzorgplichtonttrekkenenkanhijmaarbetergoedopdehoogtezijnvandedetailsvaneenadequatebegelei-ding.

Ditneemtnietwegdaterveelkanttekeningenbijhetboektemakenzijn.Determ‘zelfeuthanasie’lijktmijvooralver-

Volgensvelenis(ofminstens:was)Nederlandeenliberaallandmeteenvooruitstrevendewetgevingophetgebiedvaneuthanasie en hulp bij zelfdoding. Op deze gedachte valtwelheteenenanderaftedingen.HetiswaardatsindsdejarenzeventigvandevorigeeeuwinNederlandeenmaat-schappelijkdebatisgevoerdoverdevraagonderwelkeom-standighedenhet is toegestaan in tegaanopeenverzoekvaneenpatiëntomeuthanasieofhulpbijzelfdoding.Ditdebatheefterechtertoegeleiddatweeenpositiefantwoordopdievraagvoorbehoudenaaneenarts.DeWetToetsingLevensbeëindigingopverzoek(WTL)heeftnietzozeerhetformulerenvaneennieuwpatiëntenrechttotdoel,alswelhetbiedenvanrechtszekerheidaandearts.Degedachtedateenartsineenconflictvanplichtenkankomen(tussendeplichttotbehoudvanhetlevenendievanhetverlichtenvanhetlijden)waarbijlijdensverlichtingvialevensbeëindigingdeminstevantweekwadenis,isnogaltijddemorelekernvanderegeling.Maaromindatconflictterechttekomenmoet er sprake zijn van een behandelrelatie. Zonder be-handelrelatiegeenconflictvanplichten;zonderartsgeeneuthanasieofhulpbijzelfdoding.EuthanasieenhulpbijzelfdodingzijninNederlandgemedicaliseerd.Demedicaliseringkomtindewetduidelijktotuitdrukking.HetwetboekvanStrafrechtmaakt indeartikelen293en294 eenuitzondering voor eenarts.EndeWTLverlangtvan de arts (onder meer) dat deze ervan overtuigd is datsprakeisvanuitzichtloos,ondraaglijklijdenendatergeenredelijkeandereoplossingbestaat voorde situatiewaarinde patiënt zich bevindt. De arts moet dus zijn positieveantwoordophet verzoekvandepatiëntook inprofessio-neletermenkunnenverantwoorden.Ditleidtperdefinitietot een begrenzing van het zelfbeschikkingsrecht van depatiënt.Ookal isdezevrijwilligenweloverwogentotzijn

Het zelfgekozen levenseinde zonder tussenkomst van een artsProf. dr. Hans J.M. van Delden, hoogleraar medische ethiek

Uitweg. Een waardig levenseinde in eigen hand.*****Auteur:BoudewijnChabotsamenmetStellaBraamISBN10:9038893140ISBN13:9789038893143Uitgever:Nijgh&VanDitmar283pagina’sPrijs:€ 24,95


Bo

ek

Be

sp

Re

kin

g

dingroependitdebatalshetwarezelfop.Hetisookgoeddatditboekeris.Wekunnenzondermeeraannemendater mensen zijn die niet bij hun arts terecht kunnen methunstervenswens(nietvanwegedehoogmoedvandiearts,maaromdatzenueenmaalbuitendewettelijkekadersval-len)endiezijnmeergebaatbijadequateaanwijzingendanbijvageverhalenovereenplasticzak.Maarvanuitweereenanderperspectiefisheteentestimonium paupertatisdatwede chronisch zieke of oudere mens in deze samenlevingeen handleiding voor zelfdoding geven in plaats van eenzingevingsperspectiefofeenadequatevormvanzorg.HetdreigtinNederlandmakkelijkertewordeneengoededoodtearrangerendangoedezorg.

warrend. Euthanasie is juist doden op verzoek door eenander.Volgensmijgaathethiereerderomeenbepaaldevorm van zelfdoding, om wat vroeger een balanssuïcidewerd genoemd. Belangrijker is dat de voorwaarden voorzelfeuthanasie die genoemd worden op pagina 29 en 30metebeperktlijken.Genoemdwordtdat‘jenieteenzaamsterft, geen pijn of verstikking ervaart, een doeltreffendemethodegebruiktenzelfdeverantwoordelijkheidvoorhetoverlijden neemt’. Maar de allerbelangrijkste voorwaardewordtnietgenoemd:datdemensinkwestieweloverwogentot zijn besluit komt. Vanuit moreel en maatschappelijkstandpuntgezienlijkthetmejuistvanhetgrootstebelangdat alleen mensen die weloverwogen tot hun doodswenskomenstervenshulpkrijgen.Deanderenzoudentochvoor-allevenshulpmoetenkrijgen.Hetblijftinditboekvolstrektonduidelijkhoeditonderscheidgemaaktmoetworden.Vanuiteenbepaaldperspectief ishet logischdatditboekeris.Demedicaliseringvaneuthanasieenhulpbijzelfdo-

[email protected]


Bo

ek

Be

sp

Re

kin

g

inziens dan ook zeer relevant voor de specialist ouderen-geneeskundeenverdienteenplaats indebibliotheekvaniederverpleeghuis.

Ongeveerindezelfdeperiodedathethierbovenbeschrevenhandboek uitkwam, verscheen een nieuwe herziene drukvanKleine chirurgische ingrepengeschrevendoorJ.N.KeemanenB.C.Vrouwenraets.Ditboekjeisinmiddelseenklassiekerenismooigeïllustreerd.Deprijsisveelvriendelijkerdandievanheteerdergenoemdeboek.Hetboekjeisredelijkheldergeschrevenmaardeonderwerpkeuzeisveelmindergeschiktvoor de specialist ouderengeneeskunde. Een substantieelaandeelvandeoperatiesdiebeschrevenworden,zouikper-soonlijklieverwillenoverlatenaandechirurg.Zowordterrelatief veel ruimte besteedt aan het corrigeren van tenenin een afwijkende stand, het hechten van peesletsel, spat-aderoperaties, thoraxdrainage,hetverwijderenvanbenignetumorenindeborst,hetinbrengenvancentralelijnen,en-zovoort.Tochisookditboekjebijzondermooiverzorgd.Deverschillendeingrepenwordenzorgvuldigbeschreven,maarvoor het begrijpen van de gebruikte terminologie is enigechirurgischebasiskenniswelgewenst.

Dekeuzetussendezetweeboekenisvoormijsnelgemaakt.Het handboek verrichtingen in de huisartsenpraktijk,heeftdevoorkeurenvormteenbijzondergoedenpraktischnaslag-werkvoordespecialistouderengeneeskunde.

Overhetalgemeenzullenspecialistenouderengeneeskun-de minder veelvuldig kleine chirurgische ingrepen doendan bijvoorbeeld huisartsen. Van collega’s om mij heenbegrijpikdatzijzichjuistdaaromsomsminderbedrevenvoelen.Tochishetookzodatjuistdedoelgroepverpleeg-huiscliëntengebaatkanzijnbijzoweinigmogelijkzieken-huisbezoeken. Men zal dan ook alleen verwijzen of zelfgaansnijdenalsdithoogstnoodzakelijkis.Indezelaatstesituatiekanerbehoeftezijnaandemogelijkheidomnogevenrustigtelezenhoebepaaldeingrepenookalweerpre-ciesmoetenwordenuitgevoerdenwatbijvoorbeelddena-zorgdaarnamoetinhouden.HetHandboek verrichtingen in de huisartsenpraktijkisenkelemaandengeledenuitgekomen.Het is eenprachtighand-boekomelknuttigdetailinoptezoekenvoormenaandeslaggaat.Het is schitterendgeïllustreerd,zeerhelderge-schrevenenbijelkeverrichtingwordtfotovoorfotogevi-sualiseerdhoeelkevolgendestapvande ingreepverrichtdientteworden.Erwordtdaarnaastvermeldhoelangver-bandmoetblijvenzitten,welkenazorgernodigis,wanneerhechtingenverwijderdmoetenworden,oferwelofnietge-douchtmagworden,enzovoort.Hetboekbeschrijftnietalleenchirurgischeingrepenmaarookbehandelingenzoalshetinjecterenindiversegewrich-ten,hetreponerenvaneenschouderluxatie,hetuitvoerenvaneenascitespunctieenhetinbrengenvaneenpessarium-ring.Natuurlijkstaanerookvoordespecialistouderenge-neeskundeminderrelevantezakeninzoalsdevasectomie,hetdoenvaneenbovenooglidcorrectie,hetverwijderenvaneenvastzittendevishaak,enzovoort.Maardatvormtslechtseenheelkleindeelvande totale tekst.Hetboek ismijns

Handboek verrichtingen in de huisartsenpraktijk*****Auteurs:A.N.Goudswaard,C.J.in‘tVeld,W.L.M.KramerUitgever: Prelum uitgevers in samenwerking met hetNederlandsHuisartsenGenootschapEerstedruk2009,408bladzijden,700afbeeldingeninkleurPrijs:€125,00

Handboek verrichtingen in de huisartsenpraktijk en Kleine chirurgische ingrepenJobje Haaijman

[email protected]

Kleine chirurgische ingrepen***Auteurs:J.N.Keeman,B.C.VrouwenraetsUitgever:ElseviergezondheidszorgTiendeherzienedruk,2009,234bladzijden.Prijs:€42,00


ev

en v

oo

Rs

te

ll

en…

in2013,isgeriatrischerevalidatie‘hot’.Dekomendejarenworden spannend. Zeventien verpleeghuizen (waaronderVIVIUMNaarderheem)gaanvia‘proeftuinen’ophetkruis-punt van ouderengeneeskunde en revalidatiezorg werkenaankwaliteitsverbeteringen.Eengrootaantalrevalidatiever-pleeghuizen doet bovendien mee aan de DBC-registratie.ViadeSINGER(SynergieenINnovatieGeriatrischeRevali-datie)-onderzoeksgroepvanhetLUMC,VUMCenMUMCzalikdekomendejarenbetrokkenzijnbijdeevaluatievandezeinnovaties.

Het allermeest inspirerend blijft de ontmoeting met oudgewordenmensenenhethorenvanhuneigenverhaal.Ditzullenvelenvanonsherkennen.Echternietalleendewer-kelijkheid,maarookdewetenschapverteltonsverhalenennaarbeidenmoetenwezorgvuldigluisterenomhetprofes-sioneelgoedtedoenenwerkelijkincontacttekomenmetkwetsbarezorgafhankelijkeouderen.

Sinds 1985 ben ik werkzaam als arts in de ouderenzorg,aanvankelijk in Amsterdam ( De Wittenberg) en vanaf1996inNaarden.(VIVIUMNaarderheem).Bijnatienjaarben ik praktijkopleider geweest, de laatste jaren organi-seerikviaGERIONnascholingvoorspecialistenouderen-geneeskunde.Inaldiepraktijk-enonderwijsjarenhebbendevelefacet-ten van het vak mij geboeid, geïnspireerd en soms ookgeërgerd.Toenik,inafwachtingvandeéénjarigehuisart-senopleiding,alsverpleeghuisartsbegonwasernoggeenberoepsopleiding tot verpleeghuisarts. Die zou in 1989startenaandeVU,maardekritischemaatschappelijkebe-langstellingvoorverpleeghuiszorgwasgroeiende.Demo-gelijkheden voor samenwerking met verzorgingshuizenwerden verkend en huisartsen leken ook toen de natuur-lijkebondgenotenvanverpleeghuisartsen indezorgvoorouderen. Inde vroege jarennegentigwas ikbijvoorbeeldbetrokkenbijvernieuwingindezorgvoormensenmetde-mentie viahet innovatieproject ‘BeschermdWonen indeDapperbuurt’.VanwegegezinsuitbreidingverhuisdenwijindiejarennaarhetGooi,waardefusiestormtussendezorginstellingenbe-gon.Mijn interessevoor ‘eerstelijnsouderengeneeskunde’envoorsamenwerkingmetdehuisartshebikvoortgezet:mijnhuidigewerkbestaatvooraluitconsulteninzorgcen-traendeeerstelijnmeteenouderenteam.Ookbenikdaararts van de somatische dagbehandeling, een tamelijk on-dergewaardeerdevormvanambulanteouderenzorg.

Delaatstevijfjaarhoudikmijintensiefbezigmetgeriatri-scherevalidatie. In2006ben ikviaGERIONgestartmethetontwikkelenvaneenkaderopleidingvoorditoud-nieu-weaandachtsgebied,datzichmagverheugenineengrotebelangstelling. Mede door de ontwikkelingen rondom deAWBZ,namelijkdeovergangnaar eenDBC-financiering

Mag ik mij even voorstellen…

Nieuw redactielid Aafke de Groot

[email protected]


ev

en v

oo

Rs

te

ll

en…

hersenziekten in het ontstaan van depressie op oudereleeftijd.Tegendeverwachtingeninvondikdatvasculairehersenschadeopzichzelfgeenvoorspeller isvoornieuwedepressie. Symptomatische schade, zoals CVA en TIA,wasdatechterwel.OpditmomentwerkikaandeHarvardSchoolofPublicHealthinBoston.Ikonderzoekderolvanovergewichtophetontstaanvandepressie.DaarnaastbenikalsonderzoekerbetrokkenbijhetmobieledelierteamvanAnneStroomer-vanWijk,sociaalgeriaterbijParnassia inDen Haag. Het team behandelt patiënten met een delierindethuissituatie.Anneiservanovertuigddatdelierveelvakervoorkomtindeambulantepsychogeriatrischepopu-latiedanalgemeenaangenomenwordt.Daaroverlatervastmeer.

In de toekomst wil ik patiëntenzorg en onderzoek weercombineren.HetwerkalsredactielidvanhetTvOpasthiergoedbij.Ikhoopzoeenbijdragetekunnenleverenaandepromotieenprofessionaliseringvandeambulantepsycho-geriatrie.

Voor meer informatie over het onderzoek naar delier bijpatiëntenthuiskuntumijeene-mailsturen.

AlsnieuwlidvanderedactievanhetTijdschriftvoorOu-derengeneeskunde(TvO)wilikmezelfgraagintroduceren.MijnnaamisDikaLuijendijk.Sinds2000werkikmetveelplezieralssociaalgeriateropdeafdelingouderenpsychia-trievanBAVOEuropoortinRotterdam.Ikhebinmiddelservaringopgedaaninzoweldeambulantealsklinischeset-ting. De ambulante psychogeriatrie spreekt mij erg aan,omdatjealshulpverlenervaakpatiëntenthuisbezoekt.Detochalkwetsbarepatiëntisopbekendterreinenkandaar-doorveelmeerdesfeernogzelfbepalen.Bovendiengeefteenhuisbezoekveelmedischrelevanteinformatieoverhetfunctionerenvandepatiënt,desocialeomstandigheden,enhetwelzijnvanfamilieenmantelzorgers.Teamwerkkenmerktmijnvakookenikhebhetgelukge-hadtemogenwerkenmethooggekwalificeerdeenkundigesociaalpsychiatrischverpleegkundigen.Zijzijnmeestaldehoofdbehandelaarenals teamartsvoorzie ikhenvanme-dischadvies.Bovendienvraagthetvakomsamenwerkingmet huisartsen, klinisch specialisten, verzorgenden, wijk-verpleegkundigen, en maatschappelijk werkers: leuk enleerzaam!Datkaniktrouwensookzeggenovermijnerva-ring indegerontopsychiatrischezorg,waarin ikmet ver-schillende zeer ervaren en betrokken ouderenpsychiatershebmogenwerken.

Mijnenthousiasmeendatvancollega’sleiddein2006totdepublicatievanhetHandboek sociale geriatrie.Heteerstedeelbetreftdemethodendiedesociaalgeriaterstoepassen,het tweede deel de klinische beelden die in ons vak vaakvoorkomen.AanleidingvoorhetschrijvenvanditboekwasonderanderedefusievandeNederlandseVerenigingvanVerpleeghuisartsen met de Nederlandse Vereniging voorSocialeGeriatrie.Steedsmeerspecialistenouderengenees-kunde kiezen nu voor de ambulante psychogeriatrie. Wijhopenmethetboekeeninleidingophetvaktehebbenge-gevendiepraktijkgerichtenevidence-basedis.

Mijntweedewerkgerelateerdeliefdegaatuitnaarhetepi-demiologisch onderzoek. Inmiddels heb ik een promo-tieonderzoek afgerondoverde rol van vasculairehart- en

Mag ik mij even voorstellen …

Nieuw redactielid Dika Luijendijk

[email protected]


va

ca

tu

Re

–Hij/zijheeftbelangstellingvoorwetenschappelijkonder-zoekindeouderengeneeskunde/socialegeriatrieenaan-verwantevakgebieden.

–Hij/zijbeschiktoverredactionele-enschrijfvaardighedenoftoontambitiedezeteontwikkelen.

–Hij/zijissociaalvaardig.–Hij/zijisvertrouwdmetmodernecommunicatiemidde-

lenalse-mailentekstverwerkingsprogramma’s.

Deelnameaanderedactieisgeaccrediteerd.Onkostenwor-denvergoed.

Ookjongespecialistenouderengeneeskunde/sociaalgeria-ters met beperkte beroepservaring, maar met enthousias-mevoorhetredactiewerkwordennadrukkelijkopgeroepentesolliciteren.

Reacties en informatieInformatie kunt u inwinnen bij Jos Konings, hoofdredacteur

([email protected],tel.0297-219319).

Ukuntuwsollicitatiebriefperpostofe-mailzendenaan:RedactiesecretariaatTvOJudithHeidstraPostbus200693502LBUTRECHTredactie@verenso.nl

Taken redactielid–Meewerken aan visieontwikkeling ten aanzien van het

TvO.–Meewerkenaanhetvormgevenenuitzettenvandeontwik-

keldevisie.–Hetrefererenvanartikelen.–Hetschrijvenvanartikelen.–HetsignalerenvanvoorhetTvOrelevanteontwikkelingen

binnen en buiten de ouderengeneeskunde/sociale geria-trie.

Profiel redactielid–Het redactielid is een geregistreerd specialist ouderen-

geneeskunde/sociaalgeriaterenlidvanVerenso.–Hij/zij heeft belangstelling voor ontwikkelingen en in-

novaties indeouderengeneeskunde/socialegeriatrieenaanverwantevakgebieden.

Het Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde zoekt een redactielidDeredactievanhetTijdschrift voor Ouderengeneeskunde(TvO) is op zoek naar versterking. Het tijdschrift beschrijft rele-vanteontwikkelingenvoordeberoepspraktijkvanspecialis-tenouderengeneeskundeensociaalgeriaters.Daarnaastwilhettijdschrifteenbrugfunctievervullentussendedagelijksepraktijkenhetwetenschappelijkonderzoek.Hetbladkomttweemaandelijksuit.Deredactiebestaatuitzestotachtledeneneeneindredacteur.HetredactielidwordtdoordedirecteurvanVerensobenoemd.

2011|01 Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde

Fo

Ru

m

31

• De maatschappij is onvoldoende doordrongen van deschraalheidvandezorgwaardoordehardwerkendepro-fessionalsinhetverpleeghuisondankshuninzetvaakhetgevoelkrijgentekortteschieten;ditwerktdemotiverend.

• HetaantalGZ-psychologenenopleidingsplaatseninhetverpleeghuisistegering.

Al deze feiten en ervaringsgegevens motiveerden mij tothetschrijvenvanhetartikel.

HetCCEheeftsinds2005ingangindeVVTenverwerftge-leidelijkaanbekendheid.Vaakwordternogterughoudendgekeken naar de mogelijkheden van het CCE. Natuurlijkgaathet ombijzondere zorgvragenennaarmatede regu-lierezorgbetertoegerustis,zalhetaantalCCE-consultatie-trajectensteedsbeterpassenbijdatgenewatdaadwerkelijkbovenregulieris.Voorlopigisdatstadiumnognietbereikt.Ook vanuit het CCE is men gebaat bij bijvoorbeeld eengoedepsychologenformatie.Wantzonderpsycholoogkunjealsconsulentmoeilijkereentrajectuitzettenwaarbijbor-ginggegarandeerd is.Bovendienkaneenpsycholoogvande instelling tijdenshet consultatie- en implementatietra-jecteenbelangrijkeentijdsbesparenderolvervullen.HetCCEheeftnaastdebijzonderezorgvragenooknogeentaakindeontwikkelingenoverdrachtvanexpertise.Medevanwegedeze laatsteverantwoordelijkheidheb ikdit arti-kelgeschreven.Hetisvanbelangomkennisenervaringtedelenendaarkunnenwijallenonsvoordeelmeedoen.Uitdereactiesdieik‘uithetveld’ontvang,maakikopdatmetnamedatlaatstegeslaagdis.

Ikzouhetfijnvindenomnogeenreactievanuteverne-menendemogelijkheid tekrijgeneensamenvattingvanmijnreactieviaeeningezondenmededelingindevolgendeuitgavevanuwtijdschrifttepubliceren.

Metvriendelijkegroet,

Magda Hermsen

Graagzouikechtereenreactiegevenophetredactionelestukdatvoorinhettijdschriftstond.Hetartikelwordtaangekondigd,erwordtgerefereerdaandewaardevanderichtlijnenaandebeperkteformatievanpsychologen.Erwordt tevensgeschrevendat er sprake isvanmisbruikvanhetCCE.Metnametenaanzienvandatlaatstemeeniktochtemoetenreageren.HetzoujammerzijnalsmijnartikeltotdeconclusiezouleidendathetCCEwordtmisbruikt.VanmisbruikiswathetCCEbetreftgeensprake. Wij ervaren de samenwerking met verpleeghui-zen als positief en constructief. Mijn bedoeling is om deprofessionals aan te moedigen vooral de richtlijn te gaangebruiken,denoodzaaktelatenzienvanmultidisciplinair,flexibelenproactiefsamenwerken,endemeerwaardevanhet CCE te benadrukken. Daar waar professionals vastlo-pen,kanhetCCEmeedenkenovermogelijkeoplossingenvoorbijzonderezorgvragen.Samenwerkingtussenprofes-sionalsvaninstellingenenconsulentenvanhetCCEzaluit-eindelijkleidentotverbeteringvandezorg.Datiswaarhetperslotvanrekeningomgaat.

Ter toelichtinghierbijhet volgende.Bijhet schrijvenvanhetartikelhadikeenaantalgegevensingedachten.• De(extreme)gedragsproblemeninhetverpleeghuisne-

mentoe.• Erwordtveelproblematiekgedoogd(onderandereroep-

gedrag)omdatmenmeentdatertochnietsaantedoenis(therapeutischnihilisme).

• De mogelijkheden om tot goede multidisciplinaire sa-menwerking te komen zijn de laatste tien jaar vermin-derd.

• Dezorgprofessionalszijnoverhetalgemeenlageropge-leid en hebben minder effectieve uren ter beschikkingvoorindividuelecliënten.

ForumGeachte redactie,

HetwasfijnommijnartikelgeplaatsttezieninhetTijdschrift voor Ouderengeneeskunde(NO.5,2010,blz.180-183).Ondertus-senhebikalaardigwatlovendereactiesontvangenvanprofes-sionalsindeouderenzorg.Menvindthetstukherkenbaar,praktischtoepasbaarenikkrijgdevraagomdeobservatiemethodieknaderteexpliciteren.


ge

sig

na

le

eR

d

Gezien de negatieve associaties met de term PVS en dedaaruitvoortvloeiendedefaitistischehoudingvanartsenenanderegezondheidswerkersmetconsequentiesvoordebe-nadering,behandelingenbegeleidingvandezepatiënten,isdebehoefteaaneennieuwenaamgevingtoegenomen.DeEuropeanTaskForceonDisordersofConsciousnessheeftdaaromvoorgestelddenaamtewijzigeninunresponsive wa-kefulness syndrome(UWS),indeNederlandsevertalingdus‘niet-responsiefwaaksyndroom’.Vervolgenswordtgepleitomincombinatiemeteenmeerpositieveenactievebena-deringenbehandelingprospectievestudiestedoennaardeprognoseendeeffectenvanbehandeling.Daarvoorishetnoodzakelijk nieuwe gestandaardiseerde meetinstrumen-tenteontwikkelen.Metdeopgedanekenniszalhetmoge-lijkmoetenwordenomeenmeergenuanceerdeenopdeindividuelepatiëntafgestemdediscussietekunnenvoerenoverdezinendegrenzenvandemedischebehandeling.

Literatuur– Laureys S, Celesia GG, Cohadon F, Lavrijsen J, Leon-Carri-

on J, Sannita WG, Sazbon L, Schmutzhard E, Wild von KR, Zeman A, Dolce G, the European Task Force on Disorders of Consciousness. Unresponsive wakefulness syndrome: a new name for the vegetative state or apallic syndrome. BMC Med 2010; 8(1): 68.

Determ‘vegetatievetoestand’isalmeerdan35jaaringe-bruikvoorpatiëntendie ‘ontwaken’uiteencoma;datwilzeggendatzijwelhunogenopenenmaarnietofnauwe-lijksmeer–behalvesomsreflexmatig–reagerenopprik-kelsvanbuitenengeentekenenvanbewustzijnmeerver-tonen.Determvegetatievetoestandwerddestijdsgekozenvanwegehetintactzijnvanhetslaap-waakritme,ademha-ling,spijsverteringenhetoppeilhoudenvandelichaams-temperatuurenanderefunctiesvanhetautonomezenuw-stelsel. Aan de in de internationale literatuur gangbaretermvegetative statewerdpersistantofpermanenttoegevoegdvanwegehetirreversibelekaraktervandeaandoening.Bijeenniet-traumatischeoorzaakwerdnadriemaandenvanpersistantgesprokenenbijeentraumatischeoorzaaknaeenjaar.Metbetrekkingtotpatiëntenineenpersistant vegetative state (PVS) zijn in de afgelopen decennia veel regelmatigverhitteethischeen juridischediscussiesgevoerdoverdegrenzenvanhetmedischhandelenenofkunstmatigetoe-dieningvanvoedingenvochtgepastwas;van‘kasplantjes’diezonderenigemogelijkheidtotintermenselijkecommu-nicatienoginlevenwordengehoudentotpatiëntendieookrechthebbenopbeschermingeninstandhoudingvanhunleven.

Indeloopderjarenzijnersteedsvakerpublicatiesversche-nen,waarinwerdaangetoonddatervanuiteengesteldedi-agnosePVSnogwelenigherstelmogelijkwas.DeAspenNeurobehavioralConferenceintroduceerdeopgronddaar-van de term minimally conscious state. Een recente studiebevestigdedatineengrootaantalgevallentenonrechtedediagnosePVSgesteldbleektezijn.

Niet-responsief waaksyndroom wordt nieuwe benaming voor vegetatieve toestandJos Konings, hoofdredacteur

[email protected]


ke

nn

ist

oe

ts

Vragen1.WelkesymptomenvormendebasisvoordediagnosevandeziektevanParkinson?

2.NoemvierexclusiecriteriaenvierondersteunendecriteriavoordediagnoseziektevanParkinson.

3.OpgrondwaarvandientbijeenpatiëntmetverdenkingopdeziektevanParkinsontenminsteeenmaaleenMRI-scanvandehersenentewordenverricht?

4.OverwelkekennisvandeziektevanParkinsondienenspecialistenouderengeneeskundetenminstetebeschikken?

5.DeziektevanParkinsonisvanalleaandoeningendeaandoeningmetdegrootsteimpactopdekwaliteitvanleven. Juist of onjuist?

Literatuur– Multidisciplinaire richtlijn ‘Ziekte van Parkinson’. Bloem BR, Laar T van, Keus SHJ, Beer H de, et al, namens de Centrale Werkgroep

Multidisciplinaire richtlijn Parkinson 2006-2010. Alpen aan den Rijn: Van Zuiden Communications BV; 2010. ISBN 978-90-8523-211-7.

Kennistoets: ziekte van ParkinsonIn het najaar 2010 verscheen na een viertal jaren vannoeste arbeid van velen de multidisciplinaire richtlijn‘ZiektevanParkinson’.Dezerichtlijngeeftopevidentiegebaseerdeaanbevelingenvoordiagnostiekenbehande-lingenopexpertopiniegebaseerdeaanbevelingenvoorde klinische praktijk. Bovendien wordt aan de trans-murale netwerkzorg uitvoerig aandacht besteed. Derichtlijnisvoordeklinischepraktijkvanspecialistenou-derengeneeskundevangrootbelang.

Ukuntuwkennistoetsenaandehandvandevolgendevragen.Deantwoordenstaanoppagina38.


vij

F v

Ra

ge

n a

an …

gaan leiden tot sneller ontslag en betere uitkomsten vancliëntenisonderwerpvaneengrotemonitorstudiediehetLUMCdit jaaruitvoert,deSINGER-studie,watstaatvoorSamenwerking en INnovatie in de GERiatrische revalida-tie. Deze studie voeren wij uit in samenwerking met hetVUmcenhetMUMC.Inzeventienproeftuinenzullenwijintweecohortentweemaalvierhonderdpatiëntenvolgenvanopnameinhetverpleeghuis,totvierwekennaontslag.Ditzaleenschataangegevensopleveren,diehelptomdezerevalidatieverderteonderbouwen.Endatisnodig;wemoe-tenditmooieproductverbeterenenlatenziendatwehiergoedwerkdoen.IkbegeleidnaasthetSINGER-onderzoekooknog tweepromovendiopditgebied: JanVisschedijk,dieeenprachtigonderzoekuitvoertnaarvalangstbijheup-fracturen,enLeonoorvanDamvanIsselt,dieeeninterven-tieprogrammawilopzettenvoorernstigeCOPD-patiënten.Hetleukeis,datditallebeispecialistenouderengeneeskun-dezijn,endatzijallebeivooreenbelangrijkdeelgefinan-cierd worden door de zorgorganisatie (SOLIS, Deventer),waar zij als praktiserend specialist ouderengeneeskundewerkzaamzijn.Hetonderzoeknaarvalangstisbelangrijk,omdatditeenvandebelangrijkstefactorenlijkttezijnvooreengeslaagderevalidatienaeenheupfractuur.Zijnresul-taten zullen de basis gaan vormen voor een interventie.Leonoorheeft eengeslaagde revalidatie-unitopgezet voorernstigeCOPD-patiënten.Wezijnaanhetonderzoeken,ofweeengoedinterventieprogrammakunneninzettenvoordeze groep, waarbij we zowel revalidatie-elementen maarzeker ook palliatieve zorgelementen gebruiken. Bij dezegroepisnogzoveel tewinnen:thuis, inhetverpleeghuis,enrondomdeziekenhuisopname.Daarnaastzalikonderzoekinitiërenophetgebiedvandesymptoomlastenkwaliteitvanlevenbijchronischziekeou-deren.Daarinonderscheidenwijons:wijzijndoktersdieeen patiënt niet in de steek laten als genezing niet meermogelijkis.Wijkijkennaardeproblemendiedeziekteofbeperkingeninhetfunctionerenvandeouderenoplevert,

Je hebt al een academische carrière van 13 jaar aan hetVUMCachterderug:eerstalsjunioronderzoekertotjepro-motiein2004ophetproefschriftCaring for quality, the use of the minimal data set (MDS) for research into quality of care and patient functioning in nursing homes, vanafdie tijd alssenioronderzoekerenvanaf2007alshoofdvanhetUniver-sitairNetwerkOuderenzorg(UNO).

1. Wat zullen in je nieuwe functie de speerpunten zijn op het gebied van wetenschappelijk onderzoek en op basis waarvan is deze keuze tot stand gekomen?Een belangrijk speerpunt is de geriatrische revalidatie.DezerevalidatiegaatovervandeAWBZnaardeZorgver-zekeringswet,endatgaateenenormeuitdagingvooronsvakbetekenen.Teneerstegaanwedaarmeemogelijkhedenkrijgenomdezorgflexibeler intezetten:nabehandeling,poliklinischebehandelingen intensieverebehandelingen.Dat vraagt echter ook een kwaliteitsslag. We zullen echtgoedebehandelingenmoetengaangeven,endaarinzullenwe mogelijk ook al snel moeten concurreren met andereaanbieders,zoalsziekenhuizenenrevalidatiecentra.Datisgoed;hetmaaktdatwijdezerelatiefjongetakvanonsvakmoetenuitbouwentoteeneffectieve,enevidence-basedge-neeskunde.Dekaderopleidingdieersindseenaantaljaaris,gaathierenormbijhelpen.DeoverganggaatsamenmeteeninitiatiefvanVerenso,Actiz,VWS,NPCFenzorgver-zekeraarsNederlandomnualtebeginnenmeteenaantalverbeteringen indegeriatrischerevalidatieketen. Inzoge-naamde proeftuinen worden afspraken gemaakt tussenzorgverzekeraars, verpleeghuizen, ziekenhuizen, revalida-tiecentraenthuiszorgomhetprocesteverbeteren:beteretriage,betereoverdracht,intensieverebehandeling,flexibe-le inzetbehandelaren,eneenbeter therapeutischklimaatop de afdeling. Of deze veranderingen ook daadwerkelijk

Vijf vragen aan Wilco AchterbergJos Konings, hoofdredacteur

Met ingangvan 1oktober2010 isWilcoAchterbergaange-steld als hoogleraar Institutionele zorg en ouderengenees-kunde bij de afdeling Public Health en Eerstelijnsgenees-kunde(PHEG)vanhetLeidsUniversitairMedischCentrum(LUMC).Hijblijfttevensindemedischepraktijkwerkzaamen is per 1 december 2010 parttime in dienst getreden bijTOPAZ,alsspecialistoudergeneeskundeinverpleeg-enbe-handelcentrumOverrhyn inLeiden. Inzijnnieuwe functiezal Wilco voorzitter zijn van het Universitair VerpleeghuisNetwerk Zuid-Holland (UVN-ZH), een samenwerkingsver-bandtussenhetLUMCenzesouderenzorginstellingen.Hijwas totzijnaanstelling inLeidenalsonderzoekerenhoofdvan het Universitair Netwerk Ouderenzorg verbonden aanhetEMGO-instituutendeafdelingverpleeghuisgeneeskun-de vanhetVUmedisch centrumenals specialist ouderen-geneeskundewerkzaambijZorgspectruminverpleeghuis’tHoutensErfteHouten.


vij

F vR

ag

en a

an …

Door taakdelegatie zal er een verdere medicalisering vanons vak plaatsvinden: we worden meer dokter dan we alwaren,zijnbeteropdehoogtevandemeestrecenteweten-schappelijkeliteratuurenwordenookinhoudelijk,bijvoor-beeldopfarmacologischgebied,sterker.Taakdelegatiebe-tekentookdatwemeerruimtegevenaanverpleegkundigenenpsychologenomtedoenwaarzijzogoedzijn,enwatwijsomsoponsnemen.Opdiemanierzalonsvakaantrekke-lijkerwordenvoornieuwecollega’s.3. Welke rol speelt het onderwijs aan medisch studenten hierin en op welke wijze wil jij dat in je nieuwe functie gaan invullen?Hetonderwijsspeelt,zoalsiknetalaangaf,hierineencru-cialerol.Zowelstudentenalsaiosmoetennogbeteronder-wijskrijgen,zodatzedeSO2.0kunnenworden.Daarvoorzijnonderwijsvernieuwingennodig.Ikgaproberendestu-dententelatenziendatouderendebelangrijkstedoelgroepzijn als je geneeskunde wilt uitoefenen. Het onderwijsmoetopmeermomentenloskomenvanhetklassiekeor-gaanofziektedenkenenbijmeerblokkenmoetderelatiemetouderenwordengelegd.

Specialistenouderengeneeskundeenmanagersvanoude-renzorginstellingen hoor je alom klagen over de verder-gaandefinanciëlebeknottingvandebudgettenmetalsge-volgeensteedsverdereverschralingvandezorg.Daarnaastworden de Nederlandse ouderenzorginstellingen in velebuitenlandenalskwalitatiefhoogwaardigengoedgeorga-niseerdtenvoorbeeldgesteld.

4. Hoe kijk jij hier tegenaan en welke consequenties heeft dat voor jouw houding en opstelling ten aanzien van de beleidsma-kers in Nederland en je buitenlandse collega’s?HetNederlandsesysteemisvoorveellandeninteressant;inhetbuitenlandhebbenzedezelfdeuitdagingenalswij:hoekunnenwijgoedvoordemeestkwetsbareouderenzorgennuhetaantalvanhensterkstijgt?Onssysteem,metgoedemedischezorginhetverpleeghuis,heeftgrooteconomischnut: veel behandelingen worden in andere landen in hetziekenhuisverricht,terwijlhetbijonsinhetverpleeghuisgebeurd. Aan de andere kant zien landen als Canada, deVerenigde Staten en Duitsland ook weinig interesse vanartsenomzichaaneenverpleeghuistebinden.Destatusislaagenmendenktdaterteweiniguitdagingenliggen.Vrij-gevestigdeartsenverdienenvaakooknogeensveelmeer.Er zijn veel aanwijzingen dat op een aantal gebieden wijook echt betere zorg geven: het too much too late bijvoor-beeldvanintensieveziekenhuisbehandelingenbijmensenindelaatstefasevandementie,zorgtvooreenslechtster-vensprocesenhogekosten.Erisinternationaleconsensusdatwijhethierechtbeterdoendanhetbuitenland.Daaren-tegenzijnerookbijonsnatuurlijkzorgenoverdekwaliteit,diezichmetnamerichtopdekwaliteitenkwantiteitvandezorg.Wijdoenhetrelatiefnietzogoedalshetgaatomhetvoorschrijvenvanpsychofarmaca,enerzijnookveel lan-dendiehetbeterdoenalshetgaatomondervoedingende-cubituspreventie.HetbeleidvandeNederlandseregering

engaandielastverlichtenenverzachten.Hoeveelwinstdegeneeskundeookmaaktindelevensverwachting,enzelfsdeziektevrijelevensverwachting,hetisaldecennialangzodatdemeesteproblemen,degrootstezorgvraagenookhetgrootsezorgbudgetnaarhetlaatstelevensjaargaan.Datzalookzoblijven.Inallemedia-aandacht,enheelveelonder-zoek(ookde80miljoeneurovanhetnationaalprogrammaouderenzorgNPO)wordtdit laatste levensjaargenegeerd.Ikzalmijsteedsblijveninzettenomookvoordezegroepevidenceteverzamelen.Pijniszo’nbelangrijksymptoomenwordttevaakgemistenteslechtbehandeld.Dezezomerverschijnt de multidisciplinaire richtlijn Pijn bij kwetsbare ouderen,waar ikalsvoorzitterhardaangetrokkenheb.Ikverwachthierveelverbeteringvan,engadatookproberenteonderzoeken.

Het specialisme ouderengeneeskunde heeft vergelekenmetanderemedischespecialismen, inclusiefdehuisarts-geneeskunde,relatiefgeziendemeestevacaturesendatisalgeruime tijdhetgeval.De instroomvanbasisartsen inde opleiding tot specialist ouderengeneeskunde stokt. Erschortkennelijknogsteedsietsaanhetimagovanhetvak.Ditisvoorveleneenbronvangrotezorg.

2. Wat zijn jouw ideeën over hoe dit tij te keren en op welke wijze zou het imago van ons specialisme verbeterd kunnen worden?Na onze voortvarende start als specialisme moeten weons beraden op onze huidige situatie. De tegenvallendeinstroom is een tekenaandewand.Gelukkigwordtoverdit probleem breed nagedacht en was het onderwerp vande KNMG-invitational conference in september 2010. Eenvandeelementenhieruitwasdatermeeraandachtmoetkomenvooroudereninhetbasiscurriculum(ookklinischgeriaters hebben met een tegenvallende instroom en eentekortopdearbeidsmarkttemaken).IkzalmijdaarinLei-densterkvoormaken,zowelinhetpreklinischeonderwijsalsindecoschappen.ErzalookinLeideneencoschapinhetverpleeghuisgaankomen.OokdeopleidinginUtrechtheeftnu ietsmeeraandachtvooronzedoelgroep; ikmagdaarbijvoorbeeldnueensindemaandcollegegeven.Daarnaast moeten wij als specialist ouderengeneeskundeechteenmeeracademischeuitstralinghebben:hetweten-schappelijker profiel moet omhoog. De SO 2.0 laat zichmeerzien,isdeskundigerenmeerspecialistdanvoorheen.Hij mengt zich in onderwijs, het maatschappelijke debatenvertoontgeencalimerogedragmeer.Ermaghierendaarzekereentandjebij,deambitiesmoetenomhoog.Ikbenheelblijmetdewerkgevervandeaios,deSBOH.Omdenoodzakelijkeacademiseringvanonsvak te reali-seren gaan zij dit jaar in Leiden, Amsterdam (VUmc) enNijmegen een AIOTO-traject financieren: een arts is daninopleidingtotSO,maarkrijgtookdegelegenheidomtepromoveren.Datiseentrajectvanzesjaarenzorgtervoordatmeerjongedoktershetacademischevoortouwkunnennemen.Goedvoordeuitstralingvandeopleidingenonsvak.Ikhoopdatookbijanderecollega’sdedrempelnaarhetonderzoekdaardoorkleinerwordt.


vij

F v

Ra

ge

n a

an …

Jemaaktalbijnatienjaardeeluitvanderedactievanonstijdschrift,gedurendeeenviertaljarenalshoofdredacteur.Totonzegrotevreugdehebjebeslotenjeredactielidmaat-schapondanksjenieuwefunctietecontinueren.

5. Welke rol vind je dat het tijdschrift in de komende tijd voor de beroepsgroep moet (blijven) vervullen, dit ook met het oog op de steeds verdergaande digitalisering van de informatievoor-ziening? Vind je dat het tijdschrift ook een functie zou moeten vervullen voor andere beroepsgroepen werkzaam in de ouderen-zorg? HetTijdschrift voor Ouderengeneeskunde isaltijdal eenbe-langrijk wetenschappelijk communicatiemiddel geweest,enzaldatblijven.Hetzougoedzijnalszoweldenieuweartikelen,alsookdereedsverschenenartikelenonlinebe-schikbaarzoudenzijn;opdiemanierzouhetookalsda-tabankkunnendienenvoorkleinschalig,toegepastonder-zoek.Ikziesteedsvakerdatdieoudereartikelen‘vergeten’worden,endatkannooitdebedoelingzijn.Erisindeafge-lopenjarenzoveelinteressantsverschenen,echtzondealsdatindevergetelheidraakt.Ikhoopookdatwemeerspeci-alistenouderengeneeskunde(ookinopleiding)kunnensti-mulerenomeenbijdrageteleveren.Casusbeschrijvingen,n=1-studies,literatuuronderzoek,kleineanderestudies;bijelkaargenomeneenwaardevollebronvooronsvak.

isdelaatstetwintigjaarergbeheersmatiggeweest.Ooknuzieikweiniginhoudelijkeimpulsenenweerroepommeercontroleenrepressie.Hetzouvanvisiegetuigenalsergeldbeschikbaar werd gemaakt voor een inhoudelijke impuls,metgeldvooronderzoeknaardezekwetsbaarstegroep.Ikben in die zin jaloers op de Verenigde Staten, waar (ookrelatief)veelmeergeldisvooronderzoekininnovatie.Eenanderpuntisdatzorgorganisaties,meerdannuhetge-valis,zichmoetenontplooientotechtekenniscentrawaarookonderzoekwordtgestimuleerd.Ikbendaaromookblijom tweedagen indeweekbijTopaz (Leiden,Katwijk) temogenwerken.Topazisdoordrongenvandenoodzaakzelfeensteentjebijtedragen.Webeginnenmeteenspecifiekedoelgroep(huntingtonpatiënten),waarveelervaringmeeisopgebouwd,engrotedeskundigheidaanwezigis.Ikgametenthousiaste professionals een traject doorlopen dat gaatleidentoteenkennis-enonderzoekscentrumHuntington.We gaan daar natuurlijk financiering voor zoeken, maarmetdegedachte‘dekostgaatvoordebaatuit’startenwealvast.Hetistijdomhetheftmeerineigenhandtenemenendezakenneer tegaanzettenzoalswehet zelfwillen.Wemoetennietmeerafwachtenofanderenhetvooronsmakkelijkmaken.Wemoetenlatenziendatweietsmooiskunnen neerzetten. Daarna kunnen we op basis van onssuccesgaanoogsten.Dezehoudingwilikooknaarandereninhetvelduitdragen!

[email protected]


va

n de v

oo

Rz

itt

eR

37

Alsdepatiëntopdepolikliniekkomt,wordtnaonderzoekeen multidisciplinaire diagnose gesteld op basis van eenvalrisicoanalysedoordespecialistouderengeneeskunde,defysiotherapeutendeergotherapeut.Despecialistouderen-geneeskundevoerteenalgemeengeriatrischonderzoekuit.Hierbijwordtgekekennaardemedischevoorgeschiedenisvan de patiënt. Er wordt een inschatting gemaakt van decognitieve problemen, er wordt algemeen lichamelijk on-derzoekverricht,laboratoriumonderzoekgedaaneneenecggemaakt.De fysiotherapeut kijkt naar het bewegingsapparaat. Deergotherapeutgaatbijdepatiëntthuiskijkenomdefunctio-nelemobiliteitvaneencliënttebeoordelenbijdagelijkseenhuishoudelijke activiteiten. De ergotherapeut geeft adviesovereventuelenoodzakelijkeaanpassingenvandewoning.Bijsommigepatiëntenkanhetrisicobeperktwordendoordezeeenkorteperiodeoefentherapieaantebieden,ofhulp-middelenofaanpassingenindewoningaantelatenbren-gen.Bijanderepatiëntenishetvallenechterniettevoorko-men.Dezemensenwordteenvaltrainingaangebodendooreenspecifiekopditonderwerpgeschoolde fysiotherapeut;omtelerenhoezemoetenvallenomdaarbijzominmoge-lijkletseloptelopen.Hetvervolgtrajectkanplaatsvindenbijdevalpoli,maarookelders.

Eenvalpoliheeftmeerwaardevoorthuiswonendeouderenenvoordeverwijzer.Nietzeldenkomenmeerderenieuweaandoeningen aan het licht, die het hoge risico op vallenverklaren.Hierkandanbehandelingofiniedergevaladvi-

Valpolikliniek ook intramuraal‘Vernieuwen is vallen en opstaan’

Mieke Draijer, voorzitter Verenso

[email protected]

Devalpolikliniekbiedtmultidisciplinairediagnostiekomdeoorzakenvanhetvallenteachterhalen.Dehuisartsisdebe-langrijksteverwijzer.Verwijzingvindtplaatsnaeenincidentofopbasisvansignaleringdooranderebetrokkenhulpverle-ners,zoalsdethuiszorg.Dehuisartsblijfthoofdbehandelaar.Vanuitdevalpolikliniekisdespecialistouderengeneeskundeeindverantwoordelijkvoordekwaliteitvandediagnoseenhetadvies.

seringopplaatsvindenomschadeendegangnaar het ziekenhuis tevoorkomen.Ookinverpleeg-enver-

zorgingshuizen zouden

wij een dergelijke ge-

standaardiseerde multi-

disciplinairemaniervan

werkeningevalvanval-

risico’s moeten toepas-

sen. Zo precies als wij

omgaan met valrisico’s

op de poliklinieken, zo

gemakkelijkstappenwij

somsovereenintramu-

raalvalincidentheen.Hetzougoedzijnomderichtlijnen

meergedisciplineerdenmeergestructureerdtoetepassen,

maarwerkdrukenprioriteitenmakendatdekeuzesnietal-

tijdzogemaaktworden.VanalleouderenmeteenZZP-in-

dicatiezoueenvalrisicoanalysegemaaktmoetenworden!

De inspectie wil dit in kaart brengen en vraagt ons nu

incidenten met letsel te melden. Alleen is de gebruikte

PRISMA-methodezobewerkelijkvoorzowelschrijverals

lezer,datookdeinspectiehieralweervanafwil.Nuwaren

wijbijMeriantzobrutaaleenverkorteeigenversie(1A4)

vandemethodeteontwikkelenomhetmeldenvoorieder-

eenwerkbaartehouden.Dezekortevragenlijstisdoorde

inspectiebeoordeeldengoedgekeurd.Bekekenwordtof

dezeversieooklandelijkgebruiktkangaanworden!Dus

datisgoednieuws.Hetaantalmeldingenisenorm,laat

deinspectieonsweten,dusdaarligtnogeenmooietaak…


an

tW

oo

Rd

en k

en

nis

to

et

s

3. Omandereoorzakenvooreenhypokinetisch-rigidesyn-droom, zoals vasculaire laesies, een communicerendehydrocefalusofeenanderevormvanatypischparkinso-nismeuittesluiten.

4. Specialistenouderengeneeskundedienentenminstetebeschikkenoverkennisvan:–de symptomen van het hypokinetisch-rigidesyn-

droomendezealszodanigteherkennen,omzono-digtekunnendoorverwijzennaareenterzakekun-digeneuroloogofklinischgeriater;

–de stoornissenenbeperkingendie frequent voorko-menbijpatiëntenmetdeziektevanParkinson;

–bijwerkingen van medicatie en veranderingen in deeffectiviteitvanmedicatie;

–deverwijscriterianaarandereinstantiesenhulpverle-ners.

5. Onjuist. De ziekte van Parkinson is de derde aandoe-ningmet verlies vankwaliteit van leven,directnade-mentieenslokdarmkanker.

Antwoorden Kennistoets

1. Dediagnosevandeziekte vanParkinsonwordtgeba-seerdopdeaanwezigheidvanbradykinesieeneenvandevolgendesymptomen:rigiditeit,rusttremor(4-6Hz)en/of posturale instabiliteit (niet gerelateerd aan pri-mairvisuele,cerebellaire,vestibulaireofpropriorecep-tievestoornissen).

2. VierexclusiecriteriavoordeziektevanParkinson:–meerdereberoertesmeteenstapsgewijzeprogressie;–negatieveresponsophogedosislevodopa(alsmalab-

sorptieisuitgesloten);–antipsychoticagebruik;–blijvenderemissie.

Vierondersteunendecriteria:–unilateraalbegin;–aanwezigheidrusttremor;–progressieveaandoening;–blijvendasymmetrischbeeldtennadelevandekant

waardeziektebegon.

Gedurende een viertal jaren heeft Elis Bardelmeijer deeluitgemaaktvanderedactievanons tijdschrift.Zij iszeergewaardeerd vanwege haar inhoudelijke inbreng met be-trekking tot het redactiebeleid, haar zorgvuldige en kri-tische beoordeling van artikelen en de grote hoeveelheidwerk die zij als redactielid verzet heeft. Vanwege anderedrukkewerkzaamhedeniszijmetingangvan1januari2011uit de redactie vertrokken. Wij danken Elis zeer hartelijkvoorhaargrotebijdrageenwensenhaarallesuccestoeinhaarverderecarrière.

Vertrek redactielid Elis Bardelmeijer


Bu

Re

au v

eR

en

so

39

De richtlijn MondzorgHetbelangvaneenadequatemondzorgvoorhierbovenge-noemde cliënten wordt steeds meer onderkend. Dit heeftmede geleid tot de ontwikkeling van de multidisciplinairerichtlijn Mondzorg in opdracht van CvZ.1 De richtlijn isontwikkeld door een brede projectorganisatie van Verenso(toemalige NVVA) in samenwerking met de NederlandseMaatschappijterbevorderingderTandheelkunde,deNeder-landseVerenigingvoorGerontodologie,Verpleegkundigen&VerzorgendenNederland(voorheenAVVV),deNederlandseVereniging Mondhygiënisten, de Nederlandse VerenigingArtsenVerstandelijkGehandicapten,hetNationaalInstituutvoor Gezondheidsbevordering en Ziektepreventie, ActiZ(voorheen Arcares), de Nederlandse Cliënten en PatiëntenFederatie,deLandelijkeOrganisatieCliëntenradenendeVer-enigingtotBevorderingderTandheelkundigeGezondheids-zorgvoorGehandicapten.Derichtlijn isconformdehedendaagseeisenaanrichtlijn-ontwikkeling opgesteld en biedt de instellingen en de daarwerkzameprofessionalsevidence-basedaanbevelingenomtekomentoteenlogistiekeeninhoudelijkverantwoordemond-zorgvoorelkecliënt.Hetdoelvandemultidisciplinairericht-lijnishetaanreikenvanaanbevelingenvoorgoedemondzorgteneinde goede mondgezondheid voor zorgafhankelijke cli-ententerealiseren.De richtlijn richt zich in eerste instantieop cliëntendie ineen verpleeghuis verblijven. Hierdoor zal naar verwach-ting de morbiditeit en comorbiditeit als gevolg van onvol-doendemondzorg in instellingenvoorverpleeghuiszorgaf-nemen.

Opcliëntniveauwordenbijgebruikvanderichtlijnwensentenaanzienvanmond- en tandheelkundigezorg inkaartgebracht,vastgelegdenuitgevoerd.Hetcliëntenperspectiefvormtdaarbijdebasisvoorhetma-kenvankeuzesmetbetrekkingtotdeaardenomvangvandemondzorg.Op instellingsniveaugeeftde richtlijnhandvattenombe-leidomtrentmondzorg tekunnenformuleren,uitvoeren,evaluerenenzonodigbijtestellen.De richtlijn streeft naar helderheid en afstemming tenaanzien van verantwoordelijkheden van betrokken zorg-verleners, aanbevelingen over de organisatorische conse-quenties,organisatorischerandvoorwaardenendebeschik-baarheid van voorzieningen. Daarnaast dient de richtlijnals professionele standaard met betrekking tot de kennisenvaardighedenvanprofessionalsdiebetrokkenzijnbijdemondzorg.

Implementatie van de richtlijn MondzorgInvervolgopderichtlijnisdoorVerensoeenimplementa-tieprojectvandeaanbevelingenuitderichtlijnuitgevoerd.Dedoelstellingvanhetimplementatieprojectbetrofhetlan-delijkimplementerenenborgenvanderichtlijnMondzorginverpleeghuizenenzorginstellingenvoorgehandicapten.Aangezienderichtlijnmultidisciplinairis,werdenookbijdeimplementatievanderichtlijnhetmanagementvandeinstellingen, specialisten ouderengeneeskunde, verpleeg-kundigen,verzorgenden,tandartsen,mondhygiënistenenparamedici(waaronderlogopedisten,ergotherapeuten,dië-tisten)betrokken.Tijdensditimplementatieprojectwerdendezeverschillendezorgverlenersgeschooldinhetopzettenvaneenverantwoordemondzorg(zowelvoordecliëntalsookinbeleid).Uitdeevaluatievanhetprojectbleekdat23%vandedeel-nemers specialist ouderengeneeskunde waren. Uit deevaluatievanhetimplementatieprojectbleekdatspecialis-tenouderengeneeskundemondaandoeningen inbeperktematekennenenherkennen.Dezeindrukbestaatookbijdemondhygiënistendietijdenshetimplementatieprojectbestpracticeshebbengedemonstreerd.Vaneenprofessionelemondzorgisdanookpassprakealsdespecialistouderengeneeskundedezedeskundigheidbe-zit.VandaardatVerensoeenprojectstartomdedeskun-digheidvandespecialistouderengeneeskundebetreffendemondzorgtevergrotenentewaarborgen.

Deskundigheidsbevordering van de specialist ouderengeneeskunde betreffende mondzorgDr. Maria G.T. Dolders, beleidsmedewerker Verenso

InleidingDemondgezondheid van veel cliëntendie inAWBZ-instel-lingenverblijvenishelaasnogverrevanoptimaaltenoemen.Aangeziensteedsmeercliëntennietmeerenkeleenprothesehebbenmaarnogsteedsbeschikkenovereen(deelvan)hetei-gengebit,vraagtdemondzorgandere,intensievereaandachtdanvoorheen.Veelcliëntenhebbenproblemeninenrondomdemonddoorfunctieverlies,pijnenanderongemakenzijnveelal niet of onvoldoende in staat hun eigen gebit goed tereinigen.Mondzorgisopditmomentinveelinstellingennogonvoldoendeingebedindedagelijksezorgpraktijk.Alertheidop problemen van de mondgezondheid is geboden evenalshetwaarborgenvancontinuegoedemondzorg,alsessentieelonderdeelvandebasiszorg.


Bu

Re

au v

eR

en

so

1.de specialist ouderengeneeskunde heeft kennis van degezondemond,denomenclatuurenvandemondziektes;

2.de specialist ouderengeneeskunde weet welke zijn ver-antwoordelijkheidisinhetprocesvangoedemondzorgeniszichbewustvandenoodzaakenhetbelangvanda-gelijksegoedemondverzorging;

3.despecialistouderengeneeskundeweetwaarhijopmoetlettenbijeenmondonderzoekenweetopwelkmomentdetandarts,mondhygiënistofverzorgendeingeschakeldmoetworden;

4.despecialistouderengeneeskundekaneenmondonder-zoekuitvoerenwaarbijhij/zijletopdelippen,hetwang-slijmvlies, het gehemelte, de mondbodem, de tong, degebitselementen, de tandheelkundige voorzieningen enhettandvlees.

Aan de deskundigheidsbevordering is een onderzoek ge-koppelddatdooreenstudentevandeRijksuniversiteitGro-ningeninopdrachtvanhetCentrumvoorTandheelkundeenMondzorgkundewordtuitgevoerd.

Literatuur1. NVVA. Richtlijn Mondzorg voor zorgafhankelijke cliënten

in verpleeghuizen. Utrecht: NVVA; 20072. Brug J, Assema P van, Lechner L. Gezondheidsvoorlichting

en gedragsverandering. Een planmatige aanpak. Assen: Van Gorcum; 2007.

Deskundigheidsbevordering betreffende mondzorgDeskundigheidsbevordering betreffende mondzorg enalleswathiermee temakenheeft,betrefteengedragsver-andering van de specialist ouderengeneeskunde. Om ge-dragsveranderingtebewerkstelligenkanvanuitdetheoriewordenbedachtdatdriedeterminantenhierbijeenrolspe-len:attitude,ervarensocialeinvloedeneigeneffectiviteits-verwachtingen(deinschattingvandevoorhetvertonenvanhet gewenste gedrag benodigde vaardigheden). Kennis iseenachtergrondkenmerkengaat aandebovengenoemdedriedeterminantenvooraf. Infiguur1 isditzogenoemdeASE-model2weergegeven.

Opzet deskundigheidsbevordering betref-fende mondzorgDe deskundigheidsbevordering betreffende mondzorg isals cursus opgezet en zal in vier regio’s van Nederlandtoegankelijkzijn. Indecursusgaathetommondzorgenmondonderzoekbijkwetsbareouderen.Aanheteindevandecursuszijndevolgendedoelenbereikt:

Figuur 1. ASE-model.

[email protected]


le

eR

ga

ng

41

Het brede takenpakket van de specialist ouderengenees-kundevraagtvaardighedendiedegrenzenvanhetverpleeg-huisoverstijgen.Samenwerkingmethuisartsenspecialist,vroegtijdigeonderkenningenpreventieenondernemings-zinzijnaspectendiemeerdanvroegeraandachtvragen.

De zes initiatiefnemers stemmen niet alleen het aanbodop elkaar af; in periodiek overleg wordt geïnventariseerdopwelkegebiedenbehoeftebestaataanscholingenwelkevormhetmeestgeëigendis.DediverseCanmed-competen-tieskomeninhetaanbodaandeorde.Deopleidingenzijninteractiefentoegesnedenopdedage-lijksepraktijk.

Naastdezeleergangorganiserendeinstitutendiversecur-sussen voor zowel huisartsen als specialisten ouderenge-neeskunde.Utrefthetvolledigecursusaanbodaanopon-derstaandewebsites.–www.boerhaavenet.nl–www.GERION.nl–www.leerhuizenpalliatievezorg.nl–www.paogheyendael.nl–www.wenckebachinstituut.nl

DeLeergangOuderengeneeskundebrengteenprogrammaonderde aandachtdat specifiekgericht is op specialistenouderengeneeskunde.

Hetprogrammamoetzichontwikkelentoteencursusaan-bodvooralleartsendiezichbegevenophetgebiedvandeouderengeneeskunde.Centralethema’sinhetaanbodzul-lenzijn:desamenwerkingtussendeverschillendediscipli-neswerkzaamophetgebiedvandeouderengeneeskunde,nieuwe ontwikkelingen binnen het vakgebied, zowel be-leidsmatig als medisch inhoudelijk en de specifieke ken-merkenvandegeriatrischepatiënt.

ViahetTijdschrift voor Ouderengeneeskunde,desitevanVe-rensoendesitesvandeinstitutenzalbekendheidwordengegeven aan het cursusaanbod. Alle cursussen zijn geac-crediteerd.

Leergang OuderengeneeskundeLeergangOuderengeneeskundeiseeninitiatiefvanVerensoendenascholingsinstitutenBoerhaave,GERION,Heyendael,LeerhuizenPalliatieveZorgenWenckebach.


le

eR

ga

ng

10februari,3en31maart,28aprilen26mei Aandeslag:specialistouderengeneeskundeenhuisartssamensterkvoorkwetsbareouderenthuis(GERION)

31maart&1april ‘Hetvervolg’,nascholingvoorkaderartsen(GERION)Programma 31 maart: gezamenlijk voor de 3 kadergroepenProgramma 1 april: in de eigen kadergroep

CursusEvidenceBasedMedicine(WenckebachInstituut)zoekinstructie PubMed/EBM in de praktijk

Voorjaar Despecialistouderengeneeskundeendepatiëntmeteenverstandelijkebe-perking(GERION)

12april Cicerosymposium:Wilsbekwaamheid:eenlastigconcept–eenmoeizamepraktijk(GERION)

12april Verdiepingsdagmoreelberaad(WenckebachInstituut)Moreelberaadiseenbijeenkomstwaarinsystematisch(middelseenbepaaldgespreksmodel)onderleidingvaneenfacilitatormorelecasuïstiekbespro-kenwordt.Eigencasuïstiekstaatduscentraal,enmoetterplekkewordeningebracht.

26en27mei AdvancedCourse SpecialistenOuderengeneeskunde(LeerhuizenPalliatieveZorg)VervolgopdeBasiscursusPalliatieveZorg.Dezecursusgaat inopspeci-fiekecomplexedoelgroepen(NAH,ALS,etc).Biedtinzichthoeomtegaanmetsymptoomverlichting, organisatie, ethiek, communicatie en zingeving.

16juni Symposium ter gelegenheid van het afscheid van Frank HoekGeneeskunde voor kwetsbare ouderen: huisarts en specialist ouderenge-neeskundeuitgedaagd!(GERION)

22september Vorderingenspecialismeouderengeneeskunde(BoerhaaveNascholing)Nieuwe ontwikkelingen over een breed scala aan onderwerpen worden kritisch belicht: wat u in de cursus hoort, kunt u de volgende dag in de praktijk brengen.

Najaar CursusChirurgischevaardighedenenreanimatie(WenckebachInstituut)Anesthesie/excisie/infuus inbrengen/reanimatie

Najaar SocialeGeriatrievoordespecialistouderengeneeskunde(GERION)Najaar Deaap,deslangendeolifant.Managementleergangvoorspecialistenoude-

rengeneeskunde(GERION)Najaar Aandeslag:specialistouderengeneeskundeenhuisartssamensterkvoor

kwetsbareouderenthuis(GERION)14t/m18november BasiscursusPalliatieveZorgSpecialistenOuderengeneeskunde(Leerhuizen

PalliatieveZorg)De cursus wordt al gegeven vanaf 1994, de voortzetting van de gelijknamige IKR-cursus. Er wordt ingegaan op de verlichting van symptomen en op de randvoor-waarden die nodig zijn om deze zorg goed te organiseren.

1en2december Lijdenendood indefilosofiedoor JanKeij (LeerhuizenPalliatieveZorg)“Vandezonendedoodmoetmendeblikwelafwenden”,LaRochefoucauld‘Lijden’en‘dood’,twee‘gegevens’diewevanonslijfwillenhouden.Zezijninvelerleiopzichtongrijpbaar,eneigenlijkalleenmaarte‘begrijpen’inhunkwaadaardigezinloosheid.

grat

is p

laat

sing

Fo

to: M

orad

Bou

chak

our

ElkE bEwEging tElt als jE wilt

Chandrapal (11) uit India, begint elke schooldag met ochtendgymnastiek. Net als al zijn klasgenoten zonder handicap. Zijn kunstbeen zit ’m daarbij niet in de weg. Dankzij het Liliane Fonds wordt de prothese regelmatig vervangen. Maar goed ook, want naast school is hij gek op spelen. Zoals Chandrapal wil het Liliane Fonds nog veel meer kinderen laten meedoen. De kleinste bijdrage maakt al een wereld van verschil. Kijk op www.meedoen.nl om te zien wat u kunt betekenen.

Richtlijnen voor auteurs


Ric

ht

lij

ne

n v

oo

R d

e a

ut

eu

Rs

–MaakvoorvermeldingvandenaamvaneentijdschriftgebruikvandestandaardafkortingvandeIndexMedicus.Schrijfbijtwijfeldenaamvoluit.

–Deliteratuurlijstdientnietlangertezijndanvijftienreferenties.–Voorbeeldenverwijzingen

1. Artikel: HooglandAM,LankveldWvan,Kuyk-MinisMAvan,PadBoschPvan

’t.Reumachirurgieindehand:factorendieheteffectnegatiefkunnenbeïnvloeden.NTReumatol2000;3(2):33-8.

2. Proefschrift: BijlM.Apoptosisandautoantibodiesinsystemiclupuserythematosus

[dissertation].Groningen:UniversityGroningen,2001.3. Boek: StreinerD,NormanGR.Healthmeasurementscales:apracticalguide

totheirdevelopmentanduse.Oxford:OxfordUniversityPress,1992.4. Artikelineenboek: KatzS,HalsteadLS,WierengaM.Amedicalperspectiveofteamcare.

In:SherwoodS,editor.Longtermcare:ahandbookforresearchers,planners,providers.NewYork:Spectrum,1975:213-52.

5. Rapportuitgegevendooreeninstituut: NationaleRaadvoordeVolksgezondheid.Tussencureencare.Advies

vooreenreferentiekadervoormensenmeternstigeenlangdurigebeperkingenalsgevolgvangezondheidsproblemen.Zoetermeer:NationaleRaadvoordeVolksgezondheid,1994.

Verklaring auteurs Doorhetinzendenvaneenbijdrageverklarenalleauteursdatzijerakkoordmeegaandat:–zijvermeldwordenals(mede)auteur;–deredactiedebijdrageterbeoordelingkanvoorleggenaananderendande

redactieleden.Deredactiegaatervanuitdatbijpublicatiesoveronderzoekwaarbijderdenbetrokkenzijn(geweest),toestemmingisverleendvoorhetbetreffendeonderzoekdooreenmedisch-ethischecommissie.

Procedure beoordeling bijdrage–Eenbijdragewordtindeeerstkomenderedactievergaderingdoorde

redactiebeoordeeldopgeschiktheidvoorpublicatie.Bijafwijzingvaneenbijdragewordtderedenvermeld.Erkannietwordengereclameerd.

Drukproeven–Bijingezondenstukken:deeersteofcorresponderendeauteurkrijgt

eenmaaldegelegenheidomdedrukproeftecorrigeren.Erdientbinnen48uurgereageerdteworden.Daarnaisdeversiedefinitief.

–Bijinterviews:degeïnterviewdeheeftrechtopinzagevanhetinterviewvoorpublicatie.Wijzigingendiedegeïnterviewdeaangebrachtwilzien,dienenbinnen48uurkenbaargemaakttewordenaanderedactieenzulleninredelijkheidinoverlegwordenoverwogen.

–Deuitgeverisnietverantwoordelijkvoorfoutenen/ofimperfectiesdienagoedkeuringvandeproefversienogwordenontdektofdieindeuiteindelijkeuitgaveaanwezigblijken.

–Hetisnietmogelijkomnadegoedkeuringvandeproefversienogwijzigingenintekst,volgordeofillustratiesaantebrengen.

PlaatsingDeredactiebepaaltinredelijkheidhetmomentwaaropeenbijdragedaadwerkelijkwordtgepubliceerd.

RedactieadresBijdragendienentewordengezondennaar:BureauVerenso,JudithHeidstraPostbus20069,[email protected]

Inlichtingen [email protected]

Het Tijdschrift voor Ouderengeneeskunde staat open voor bijdragen vaniedereen die betrokken is bij zorg, onderwijs en onderzoek ten behoevevanpatiëntendieouderenzorggenietenindebreedstezinvanhetwoord.Bijdragen kunnen bestaan uit artikelen, brieven aan de hoofdredacteur,congresverslagen,samenvattingenvanproefschriften,samenvattingenvanvoordrachten,etcetera.

Indienen van een bijdrageTekst–Deeerstepaginadientdenamen,titelsenfunctiesvandeauteurste

bevattenenhetadresvandeeersteauteurinclusieftelefoon-enfaxnummerene-mailadres.

–Maakdetekstnietlangerdan1500–2000woordenof4pagina’sA4-formaat(lettertype:TimesNewRoman,12-punts).

–Maakzoveelmogelijkgebruikvandeindeling:inleiding,doel,methoden,patiënten,resultaten,discussie,conclusie(s).Deelandersdetekstopinduidelijkealinea’s.

–Bijdragendienentewordenaangeleverdpere-mailalsWordbestand.Hanteerkantlijnmargesvan2,5cm.

–Maakbijlangetekstengebruikvantussenkopjes.–Houdhetgebruikvantabsindetekstzobeperktmogelijk.–Gebruikgeenvoetnoten.Maakalleengebruikvaneindnotenindiendat

noodzakelijkis.–Bedankjesaanpersonen,afdelingen,instellingen,etcetera,opeenaparte

paginabijvoegen.–Geefindebijdrageaanwaardeillustratiesongeveergeplaatstkunnen

worden.–Indetekstwordtdoormiddelvaneenvolgnummerverwezennaar

eventueleliteratuur.

Taal–EenbijdragedientindeNederlandsetaalgesteldtezijntenzijanders

overeengekomen.–Vermeldvanmedicamenteneerstmerknaamenstofnaam,daarnaalleen

stofnaam.–Gebruikdenieuwsteofficiëlespelling(hetGroeneboekje).–Schrijfindetekstgetallentottwintigvoluit,voorzoverdatnietstorendis.–Gebruikalleendubbeleaanhalingstekensbinnen“citaten”,dusbij

aanhalingstekensbinnendetekstenkeleaanhalingstekensgebruiken.–Schrijfafkortingenvoluit.–Zorgvoorleestekensendiakritischetekens,bijvoorbeeldpatiënteninplaats

vanpatienten.–Breekwoordennietafaanheteindevandezin.Maakbijtekstverwerkings-

programma’sgebruikvanautomatischafbreken.

Afbeeldingen/tabellen/figuren–Hetheeftdevoorkeuromeenbijdragevergezeldtelatengaanvan1-3

afbeeldingen,tabellenoffiguren.–Afbeeldingen,grafiekenenfigurendienenbijvoorkeuralsjpeg-bestand

meteenhogeresolutietewordenaangeleverd.Afbeeldingendieinhetbestandzelfgeplaatstzijnennietalsapartbestandzijnaangeleverdkunnennietverwerktworden.Daarnaastbestaatdemogelijkheiddeafbeeldingen,grafiekenentabelleninPowerPoint-formaatofalspdf-bestandaanteleverenalsdezevangoedekwaliteitzijn.

–Voorzieiedereillustratievaneenonderschrift.–Meegestuurdefoto’sen/ofandereillustratieswordennietteruggestuurd,

maarbewaardinhetarchiefvandeuitgever,tenzijnadrukkelijkandersovereengekomen.

Literatuur –Deliteratuurlijstaanheteindvaneenbijdrageisgerangschiktnaarhet

nummervandeverwijzingindetekst.–Artikelendienognietgepubliceerdzijnmogenalleenindeliteratuurlijst

wordenopgenomenindienzijgeaccepteerdzijnvoorpublicatie.Indatgevaldientdenaamvanhettijdschriftofhetboekvermeldteworden.

–Vermeldalleauteurstenzijhetermeerdanzevenzijn.Nadezevendeauteurkanvolstaanwordenmetdevermeldingetal.

–Persoonlijkecommunicatieenniet-gepubliceerdeartikelendienenopgenomentewordenalseindnootenalszodanigtewordenaangemerkt.

inhoudsopgave - Verenso · Met ingang van 1 januari 2011 is de uitgave van ons tijdschrift...

Documents

Transcript of inhoudsopgave - Verenso · Met ingang van 1 januari 2011 is de uitgave van ons tijdschrift...