Zorg rondom hartfalen

Aoo-org random hartfalen

onder redactie van dr.T.Jaarsma prof.dr. D.J. vanVeldhuisen

Bohn Stafleu Van Loghum

Houten 2004

(1 2004 Bahn StAflcu Van loghum, Houten

Aile rechten voorbehouden. Niets uit deze uitg.we mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in

een geautomatiscerd gegevensbesrand, of openbaar gemaakt, in enige vonn of op enige wiju,

hetziJ clektronisch, me>:hanisch , door fotokopieen, opnamcn, of enig anderc manier, wnder

voorafgaandc schriftelijke tocstemmi ng van de uitgever.

Voor z(I\·er her maken van kopieen uit deze uitgave is tocgestaan op grond van artikel 1611

Auteurswct 1912 j " het Besluit VAn 20 Juni 1974 St.b. 35] , zoals gewijzigd bij Besluil van 23

augustuS 1985, St.b. 471 en anikel 17 Auteu'$wct 1912, dient men de daarvoor wettelijke Vet·

schuldigdc vcrgoedingen tC voldoen aan de Stichting Reprorech t (POStbu5 3060, 2130 KB

Iloofddorp). Voo. hel ovememen van gedeehe(n) uil dezc uilga~ in bloemiezingen, readers en

andere compilatiewerken (artikcl ]6 Auteurswct 1912) dient men zich tm de uitgever te wen·

den.

ISBN9031337692

NUR897

Ontwerp omslag en lay.oul: Boekhorst Dt:sign BV

I>ohn Stafleu Van loghum

HClSpoot 2

P05tbus 246

3994 AK HOUlen

www.bsl.nl

Oistributeur in Belgi~

Standaarduitgeverij

Belgielei 147a

2818Antwerpen

,,"ww.standaarduitgevetij.be

Inhoud

Voorwoord

Ten gelcide

2

3

4

Inleiding: definirie en epidemiologic Arend MQsterd en AllnQ Hoes 1.1 Definitie: war is hartfalen? 1.2 Epidemiologic van hartfalcn

Etiologic en pathofysiologie van hartfalen Caroline Lucas 2.1 Inleiding 2.2 OOfzaken van hanfalen 2,3 Pathofysiologie 2.4 Hanfalcn: een neurohumoraal paradigma

Diagnostiek van chronisch hartfalen Fruns Rutten 3.1 [nleiding 3.2 Her srellen van een diagnose 3.3 Diagnostisch oncleflOck 3.4 Additionele diagnostische onderzoeken 3.5 Samenvatting diagnostiek bij (vermoeden van) hartfalen

Medic3rie bij hanfalen Gerard LinHlm 4.1 lnlciding 4.2 Algcmene principes 4.3 Diuretica 4.4 ACE-femmers 4.5 Berablokkers 4.6 Spironolacron 4.7 Digoxine 4.8 AII·receplOramagonisrcn 4_9 Antirromborische rherapie 4.10 Niuaten 4.11 Hydralazine 4.12 0verige medicamenten 4.13 Hartfalen en de roepassing van antiarirmica 4.14 Comorbidireit 4.15 Acute exacerbaties van chronisch hanfalen 4.16 Medicatie bij 'diastolisch' hanfalen

9

10

11

12 16

27

28 28 32 43

46

47 48 52 66 71

77

78 78 82 85 88 91 92 93 95 95 97 97 98 98

101 102

5

•

4.17 Adviezen bij oudcre pariemcn 102 4.18 Nieuwc ontwikkelingen 103 4.19 Conclusies 104

5 invasieve behandeling van chronisch hartfalen 108 Wybe Nieuwland 5.1 Inleiding 109 5.2 Revascularisarie 109 5.3 Klepvcrvanging c.q. rcpararic 112 5.4 I-Iarctransplantatie 114 5.5 Chirurgischc reconstrunie van de linker ventrikeI 116 5.6 Behandeling mn pacemaker, bivemriculaire pacemaker en !Co 119 5.7 BaUonpomp en ventricular assist device 123

6 Verpleegproblemen en verplcegkundige imcrvcnties bij paticnren met hartfalen 126 Martje van der Wal en Tiny Jaanma 6.1 Inleiding 126 6.2 Gezondheidsbeleving en insrandhouding 128 6.3 Voeding 142 6.4 UitS(heiding 146 6.5 Acrivitcircn 148 6.6 Slaap-rusr 156 6.7 Cognitic en waarneming 158 6.8 Zelfperceptie 159 6.9 RoUen en rdatic 166 6.10 Seksuaiircir 170 6.11 Stressverwerking 173 6.12 Waarden en levensovertuiging 175

7 Patien tenvoorlich ting 178 Tinyjaarsma 7.1 Inleiding 179 7.2 Patienrenvoorlichting: war versraan we eronder? 179 7.3 Voorwaarden voor goede patientenvoorlichting 181 7.4 Adviseren en begeleiden 184 7.5 Hulpmiddelen bij voorlichting aan paticnten mer harrfalen 187 7.6 Inhoud van voorlichring aan parienten met hartfalen 194

8 Voedingsaspecten bij hartfalen 197 £1 Rijke 8.1 lnleiding 198 8.2 De dietist 199 8.3 Richdijnen goede voeding 200 8.4 Het natriumbcperkte dieet 202 8.5 Devochbeperking 20S 8.6 Obstiparie 206 8.7 Jicht 207 8.8 Overgewicht 207 8.9 Ongewenst gewichtsverlies 208 8.\0 Diabetes mellitus en harrfalen 212 8.11 Voeding in de (pre)terminale fase 213

9 Bewegen en chronisch hartfalen 214 Erik HulzebQsen Maria Zonderland 9.1 Inleiding 214

•

10

11

12

13

9.2 9.3 94

Hartrevalidatie Het opzetten van een bewegingsprogramma Tot beslui(

Modellen voor harrfalenzorg TillyJaarsma 10.1 lJ1Jeiding 10.2 Uirkoms[cn van hanfalenwrgprogramma's 10.3 Modellcn 10.4 Toegesncdcn op de patient

Praktische overwcgingcn bij her opzcrren van een hartfa!enpoli GerCieurtll, Glroliell Lucas ell TillyJaarsma 11.1 lnleiding 1l.2 Stappenplan 11.3 Slot

Dc gespccialiseerdc harrfalenverpleegkundige Ester Villi der Perk 12.1 Inleiding 12.2 Verpleegkundige gespecialiseerde funnies 12.3 De ges~cialiseerde hartfalcnverpleegkundige 12.4 De srand van 7..aken in Nederland

Ethische as~cren van verpleegkundige ZOTg bij hartfalen Pierre Jaarsma 13.1 lnleiding 13.2 War zijn erhische argumenten? 13.3 Wat wordt versraan onderverpleegkundige erhiek? 13.4 Moreel redeneren vanuit principes of vanuit zorg? 13.5 Waarom moreel redeneren vanuir principes? 13.6 Waarom tevens mOTeel redeneren vanuit zorg? 13.7 Tot slo t

De missie van de Nederlandse Hartstichting

Personalia

Register

Inhlud

216 222 22J

234

234 2J5 241 248

251

251 252 269

270

271 272 27J 274

279

280 281 282 282 283 288 291

292

295

297

7

8

Voorwoord

'Mijn vrouw kookt wnder zout, maar ik vind het cecn echr smakeloos en vocg war zeezout toe. 20'n klein bectjc kan tach geen verschil uitmaken. Met name op de dagen dar ik geen klachten heb, neem ik geen plaspillen. Ik probeer toch zo gezond mogelijk te [even en die chemische troep te laren staan.lk denk dan bi) mezelf, "Een goede d olg, gemeten Gerrit!".

Hartfalen staat de iaatste Jaren bijzonder in de belangstelllng. De groei van her olanta! patienten met deze chronische hartaandoening beeft tot gevolg dat de vraag naar klinische en poliklinische specialistische ZOtg sterk toe­ncemt. De levensverwachting van patient met hartfalen is beperh. Fysieke bepet­kingen maken cen leefpatroon noodzakelijk met minder mogelijkheden. Voorlichting over lecfregels en begclciding bij het naleven ervan zijn dan ook onmisbaar in de bchandeling van de patient met hartfalcn. Ook moct in de bcgclciding van de hartfalenpatient de psychische en de sociale problema­riek aparre aandacht kunnen krijgen. De behandeling vraagt eigenlijk om een samenhangende nerwerkbenade­ring waarbij onder meer artsen, (hartfalen)verpleegkundigen, dierisren en fysiotherapeuten betrokken zijn. Goede samenwerkingsafspraken zijn nodig over de taakverdeling tussen de betrokken zorgverleners. Voor u ligt her allereersre boek waarin aile aspecren van de zorg rondom hartfalen zijn beschreven. Her boek is in eerste instantie bestemd voor ver­pleegkundigen die in de dagelijkse praktijk te maken krljgen mer paticnren met harrfalen. Maar ook andere zorgverleners kunnen er hun voordeel mee doen om de kwaliteit van zorg te verbeteren, wat de kwalireit van leven van de harrfalenpatienr ten goede komt. Hartfalen is en blijft voor de Nederlandse Hartstichting de komende jaren een zorg. Hartfalen, ook een Zotgvoor u .. ?

Dr. V. Manger Cats, cardioloog Medisch directeur Nederlandse Hartstichting

,

Ten geleide

to

Chronisch hartfalen is een groat gC7.0ndhcidsproblcem, dar als cnige cardio­

vasculaire aandoening nog steeds in omvang roeneemr. Dit heeft vaora! te

maken met de vergrijzing, maar daarnaast speelt de verbeterde behandeling

van diverse aandoeningen, zoals het acute hartinfarct, een belangrijke rol: daardoor blijven meer patiencen met beschadigde hartcn [cven. In de afgelo­

pen t\vintig jaar is er groee vooruitgang gcbockt bij de behandeling van chro­

nisch hartfalen, waarbij niet aileen vcrmindering van klachten, maar verbete­

rmg van overleving is bereih.

Dc laatste tijd worde eehecr steeds duidclijker dar vcrdere vcrbecering VOOf de

patient metchronisch hartfalen waarschijnlijk nicr zozcer ligt in nog meer pil­

len of apparaten. Vee! patiencen weten helaas (te) weinigvan hun - complexe­

ziekre, en ook op her gebied van levenssrijl en leefgewoonte valt waarschijnlijk

grote winst te behalen. Onderzoek heeft aangeroond dar begeleiding cn advi­sering van deze patienten door diverse professionals kan !eiden tot verminde­

ring van her aamal (her)opnames in het ziekenhuis. Die is gunstig voor de individuele patient en zijn naaste omgcving en daarnaast bespaart her aan­

zienlijk in de kosten van de gezondheidszorg. In Nederland vinde momenteel

een groorschalig onder.lOck plaats naar de precieze waardc van een dergelijke 'coaching', en vooral oak naar de vraag hoeveel 'zorg' optimaal is.

In dir boek wordt vooral de lorg {of 'care') random parienren met chronisch

hartfalen belicht; daarnaast wordt ook enige aandacht gcschonken aan de

convemionelere'cure'-aspecten. In de eerste \'ijfhoofdstukken wordtde llUidi­

ge stand van zaken op medisch-technisch gebied besproken. In de hoofdstuk­

ken 6 tot en met 13 is de aandacht meer op zorgaspecten gericht, waarbij een

breed scala aan onden\'erpen de revue zal passeren.

Een grote groep auteurs heeft \'anuit heel verschillende achtergronden en visies een bijdrage ge!everd. Wij hopen dat dit boek intcressant is voor her

gehele spectrum van hulpverleners dar zich bezighoudt met parienrcn met chronisch hartfalen.

T.Jaarsma en OJ. van Veldhuisen

Groningen, okwbet 2003