INHOUDSOPGAVE

PAGINA

1 Ligging, grenzen en

omvang 2

2 Landschappelijke

structuur 4

3 Infrastructuur 10

4 De stad Delden 13

5 Bevolking 15

6 Middelen van bestaan 16

7 Sociale en culturele

voorzieningen 19

8 Ontwikkeling 1850 - 1940 23

Bronnen 27

Bijlagen 29

HET OVERSTICHTZwolle, mei 1990.

1 Ligging, grenzen en

omvang

De gemeente Stad Delden ligt inhet zuidwestelijke deel van Twenteen grenst in het noorden, zuidenen westen aan de gemeente AmbtDelden en in het oosten aanHengelo. Het bestuurlijke enadministratieve centrum van deonderhavige gemeente is hetplattelandsstadje Delden. Deligging van Stad Delden in Twenteis aangegeven op kaart 1.

De gemeente Stad Delden ontstondop 1 juli 1818 door splitsing vande gemeente Delden in tweebestuurlijke eenheden. Hetvoormalige stadgericht Delden (destad en naaste omgeving) werdgemeente Stad Delden; hetwestelijke gedeelte van hetvoormalige richterambt Delden (debuurschappen Azelo, Bentelo,Deldenerbroek, Deldeneresch,Hengevelde of Wegdam, Wiene ofWeddehoen en Zeldam of Kotwijk)werd gemeente Ambt Delden. Uit hetoostelijke deel van het genoemderichterambt was op 28 november1811 de gemeente Hengelo ontstaan.Met uitzondering van eengrenswijziging in 1970, waardooreen gebied van 336 ha met 442inwoners van de gemeente AmbtDelden overging naar Stad Delden,heeft de oppervlakte van deonderhavige gemeente sinds 1818geen veranderingen ondergaan.

Op 1 januari 1988 besloeg hettotale grondgebied van de gemeenteStad-Delden een oppervlakte van5.87 km2, waarvan 0.11 km2

binnenwater breder dan zes meter.Het aantal inwoners bedroeg op diedatum 7.521 en het aantal woningen2.634. Dit komt neer op eenbevolkingsdichtheid van 1.306inwoners en een woningdichtheidvan 457 eenheden per km2 land. Ter

vergelijking: hetbevolkingsdichtheidscij fer voorTwente als geheel bedroeg op 1januari 1988 400, hetWQningdichtheidscijfer 149.

2 Landschappelijke structuur

2.1. GeologieHet huidige landschap van degemeente Stad Delden is in grotelijnen bepaald door processen uitde laatste twee geologischeperioden en de mede daaropgebaseerde vormen van bodemgebruikdoor de eeuwen heen. Tijdens de opéén na laatste ijstijd in hetPleistoceen, dat ca. 2.500.000jaar geleden begon, baande vanuitScandinavië oprukkend landijs zichin de vorm van langgerekte lobbeneen weg door het dal van de Reggeen de Dinkel en stuwde hetaanwezige materiaal, dat invroegere tijden door deze rivierenen de zee was afgezet, aan dezijkanten op tot langgerekteheuvelruggen. De rug van gestuwdmateriaal die het oostelijke deelvan de gemeente Ambt Delden vannoord naar zuid doorkruist, wordtvanwege de geringe hoogte geenstuwwal genoemd, maar een glacialestoringszone. Het betreft hier eenzogenaamde "glacialestoringszone".

Toen het landijs zich terug trok,bleef op de oude afzettingen eenniet of nauwelijks waterdoorlatende laag keileem achter:een door het landijs meegevoerd engevormd mengsel van keien, grind,grof zand en leem. In een grootdeel van de gemeente bevindt dezekeileem zich vrij dicht aan deoppervlakte. Het afstromendesmeltwater vormde erosiegeulen,waarvan ten noorden van debebouwde kom nog restanten in hetlandschap aanwezig zijn.

Tijdens de laatste ijstijd van hetPleistoceen bereikte het opnieuwvanuit het noorden voortschuivendelandijs Nederland niet. Welheersten hier arctische

omstandigheden, waardoor de windals gevolg van het ontbreken vaneen vegetatiedek vrij spel had envat kreeg op de lossebodemdeeltjes. Het helegrondgebied van de gemeente StadDelden werd bedekt onder eenplaatselijk dikke laag dekzand,waardoor het reliëf eennivellering onderging.

Op het Pleistoceen volgde hetHoloceen, waarin hel klimaatgeleidelijk milder werd, dezeespiegel begon te stijgen en devegetatie weer een kans kreeg zichte ontwikkelen. Vanwege de liggingop de glaciale storingszone in hetReggedal ontbraken hier grotekomvormige terreindepressies,waaruit het overtollige water geenuitweg vond. Daardoor bleef devorming van uitgestrekteveengebieden achterwege.Daarentegen zetten de vele bekenin het gebied ten oosten van dehuidige bebouwde kom grotehoeveelheden kleiachtig zand af.Deze en de andere genoemdegeologische formaties met dedaarop ontstane bodemsoorten zijningetekend op kaart 2.

2.2. Bodemgesteldheid en landschapDe eerste bewoners in hetonderhavige gebied vestigden zichop de gestuwde rug en dedekzandkoppen en -welvingen, zodicht mogelijk bij deverschillende waterlopen. Hierkonden zij beschikken over stevigegrond voor huizenbouw en voor deaanleg van akkers, terwijl op delager gelegen vochtigebeekdalgronden in het oostelijkedeel van het gemeentelijkegrondgebied natuurlijkegroengronden voorkwamen en/of wei-en hooilanden aangelegd konden

worden. De niet voor akkerbouw enrundveehouderij bruikbare schralezandgronden, waarop na het kappenvan de eertijds aanwezige bossende heidevelden ontstonden, diendenals graasgebied voor de schapen envoor het steken van plaggen tenbehoeve van de mestbereiding. Opde schrale zandgronden ten westenvan de stad aan weerszijden van deweg naar Goor werden al vroeg methoutwallen en/of hagen omzoomdegroenlandkampen aangelegd.

Vanwege de beperkte oppervlaktendie voor akkerbouw in aanmerkingkwamen, werden de akkersgezamenlijk aangelegd en ontstonder één groot aaneengeslotenbouwlandcomplex: de Deldener Esch,waarvan de binnen de huidigegemeentegrenzen van Stad Deldengelegen Molen Esch, de Tijen Esch,de Greekerinckskamp en dePeperkamp onderdelen uitmaakten.Verder bevond zich een kleinebouwlandkamp op eendekzandopduiking in het uiterstenoordoosten van de gemeente.

Eeuwenlange bemesting van de vannature vrij onvruchtbare es meteen mengsel van bosstrooisel,heideplaggen en de uitwerpselenvan het vee (potstalmest) vormdeeen vruchtbare bodem met eencultuurdek van meer dan 30 cm, dezogenaamde enkeerdgronden. Devruchtbaarheid van de vochtigenatuurlijke wei- en hooilanden inde Deldenermars (tegenwoordigDeldenermors) bleef op peil doorde regelmatig terugkerendeoverstromingen van de beken, dievoor de aanvoer van vruchtbaarslib zorgden.

De bouw-, wei- en hooilanden en dewoeste gronden vormden de

samenstellende delen van hetzogenaamde Middeleeuwseontginnings- of esdorpenlandschap.dat in 1850 in grote delen van degemeente nog vrijwel onaangetastaanwezig was. Tegenwoordig isdaarvan niet veel meer over. Ervond door het verbeteren vanbestaande groengronden en hetomzetten van bouwlanden ingrasland een belangrijkeuitbreiding van het areaal weilandplaats. Daarentegen verdween eengroot gedeelte van de cultuurgronddoor uitbreiding van de bebouwingen het uitbouwen van deinfrastructuur verdween.

2.3. Bodembeheer en ontginningenToen vanaf ongeveer de negendeeeuw de bevolking vrij snel begontoe te nemen en de voor hetagrarische bedrijf noodzakelijkewoeste gronden dreigden teverdwijnen, ontstonden overal inTwente marke-organisaties, die hetgebruik van de woeste grondendienden te reguleren. Ruimtelijkgezien was de marke eenaaneengesloten oppervlakte woestegrond, die door de eigenaars ofpachters van de volgewaarde ervengemeenschappelijk beheerd werd.Later werd de functie van demarke-organisatie uitgebreid metonder andere de zorg voor eengoede afwatering.

Het grondgebied van de huidigegemeente Stad Delden lag geheel inde marke Delden, die teronderscheiding van de gelijknamigenederzetting gewoonlijk met GrooteBoermarke werd aangeduid en éénvan de vijf marken van Ambt Deldenvormde. In de markegronden van deGroote Boermarke hadden behalve degewaarden ook de burgers van destad Delden verschillende

gebruiksrechten. Sinds het beginvan de zestiende eeuw hebben deburgers het recht van beweiding enplaggen maaien op de de DeldenerMars, hetgeen gedurende drieeeuwen aanleiding was totgeschillen met de bewoners vanTwickel. Aan deze onenigheden kwamin 1837 een einde toen de DeldenerMars juridisch verdeeld werd. Derechten van de stad en de overigepartijen werden toen vastgelegd.Aan de geschillen tussen degewaarde boeren en de burgers kwampas definitief een einde nadat op30 juni 1845 een plan totverdeling van degemeenschappelijke gronden werdvastgesteld. Een groot deel van deniet in cultuur gebrachte gronden,waarvan de verdeling in hoofdzaakgeschiedde naar woonhuizen enbezit aan bouwland, kwam in handenvan de bewoners van KasteelTwickel, die in 1685 hetmarkerichterschap van debetreffende marke-organisatieverworven hadden. Het bestuur vande marke berustte aanvankelijk bijde markegenoten ondervoorzitterschap van demarkerichter of holtrichter.

Twickel is ontstaan uit het in1347 door de toenmalige drost vanTwente, Herman van Twicklo,aangekocht erve Eysink. Dit waséén van de leengoederen van debisschop van Utrecht was. Hermanliet de boerderij afbreken en ietszuidelijker ervan een nieuw groothuis bouwen, dat de naam "Twickel"kreeg. De belening van het Eysinkaan opeenvolgende generatiesTwickelo, waarvan verschillendevoor een bepaalde tijd de functievan drost van Twente uitoefenden,geschiedde op grond van hun statusals "Dienstman". Dienstman

6

betekende dat men de bisschop"diensmandiensten" verschuldigdwas, bijvoorbeeld het ten alletijde een "reijsig paard" (=reisvaardig paard) beschikbaarhebben en bereid te zijn metharnas, tuig en "speese of andergewere" de bisschop te dienen.

De dienstmannen woondenaanvankelijk op de bisschoppelijkehoven, waarvan er in Twcnte zeswaren. Twee daarvan lagen in hetrichterambt Delden, te weten éénte Delden en één te Wiene.Aanvankelijk waren ook dit gewoneerven, maar al spoedig werden zeversterkt en verbouwd tot burchten("castrum"). Dienslmannen heettendaarom ook wel borchmannen. Insommige gevallen verkregen zij derechten van van een havezate. Rond1830 werd de hof te Deldenverkocht aan G.J. Averink, die hetgoed in 1868 doorverkocht aanTwickel. De hof omvatte toen ruim71 ha. In 1936 brandde de hof afen werd niet herbouwd. Ze lag aande Deldener Esch, dicht bij de'boerderij Ottenhof(Twickelerlaan).

Het kasteel werd de kern van eenlandgoed dat in de loop van detijd uitgroeide tot één van degrootste in Nederland. Door

"aankoop en huwelijk en vooral alsgevolg van de verdeling van demarkegronden rond 1850 leiddenachtereenvolgens vijf generatiesVan Twickelo (1347-1537), de VanRaesfelts (1537-1676), de VanWassenaers Obdam (1676-1831) en deVan Heeckerens (1831-1936) tot eenuitgestrekt landgoed. Het had in1986 een totale oppervlakte vanruim 4.000 ha, verspreid over degemeenten Stad en Ambt Delden,Wierden, Borne en Hengelo.

Daarnaast behoorden er delandgoederen Lage in Duitsland(280 ha) en Brecklenkamp (256 ha)en uitgestrekte bezittingen bijWassenaar, Zevenaar, Borculo,Dieren en Lochem bij. In 1953werden het kasteel Twickel metinventaris, archief en allebezittingen in de gemeenten Ambten Stad Delden, Hengelo, Borne enWierden ondergebracht in de"Stichting Twickel"; in 1975volgden ook de overigebezittingen.

Hoewel in de Franse Tijd debewoners van kasteel Twickel eengroot deel van de privilegesverloren, bleven ze uit hoofde vanhun positie alsgrootgrondbezitters en functie alsmarkerichters een belangrijke rolspelen in de landschappelijke(ruimtelijke), economische,sociale en culturele ontwikkelingvan zowel de gemeente Stad Deldenals van Ambt Delden.

De ruimtelijke ontwikkeling uittezich hoofdzakelijk in eenuitbreiding van het grondbezit vanlandgoed Twickel en het in cultuurbrengen van de heidevelden en denatuurlijke wei- en hooilanden. Debelangrijke man in dit verband wasJacob Derk Carel, baron vanHeeckeren, die een actiefaankoopbeleid voerde en "terbevordering van de reinheid" bijalle boerderijen vernieuwingen aanliet brengen.

De belangrijkst uitbreiding vanhet bezit vond plaats door deverdeelsleutel die bij demarkeverdelingen werd toegepast.Die was namelijk gebaseerd op hetbezit aan onroerende goederen.Besloeg landgoed Twickel in 1726

binnen de grenzen van de huidigegemeente Ambt Delden in totaal eenoppervlakte van 852 ha (98,6 ha inBenteloo, 29,3 ha in Azeloo, 90,5ha in Deldenerbroek, 26 ha inWeddehben, 550,2 ha in DeldenerEsch en 57,4 ha in St. Anna) enlagen de bezittingen toen noggeheel binnen de grenzen van degemeente Ambt Delden, in 1876 hadhet in de gemeenten Ambt en StadDelden samen een oppervlakte van2.270 ha. Het aantal erven bedroegtoen 140, waarvan enkele in StadDelden. Alleen al van de in totaal860,1 ha van de Groote Boermarkeviel 504,6 ha (59%) toe aan debewoners van kasteel Twickel. Vande toegewezen gronden bestond499,3 ha uit heidegronden, waarvanin 1867 16,3% was omgezet inbouwland, 8,7% in weiland, 2,2% inhakhout en 5,9% in bos. Woestegronden kwamen in dat jaar in detoenmalige gemeente Stad Deldenniet meer voor.

Met het in cultuur brengen vanwoeste gronden in de gebieden diedoor de grenswijziging van 1970aan het gemeentelijke grondgebiedwerden toegevoegd, kon pas metsucces begonnen worden aan heteinde van de negentiende eeuw,toen de introductie van kunstmesteen einde maakte aan het tot dantoe bestaande tekort aan (zekervoor de individuele boeren)betaalbare mest. De heidevelden ende overstromingen van de bekenverloren daardoor hun functie alsmestleveranciers. Op grote schaalwerden daarna met behulp vankunstmest de schrale zandgrondenin cultuur gebracht en werd dekwaliteit van de wei- enhooilanden in combinatie metontwatering sterk verbeterd. Metuitzondering van het Oonksveld in

de na 1940 grotendeels bebosteGalgenmaten is in de gemeente StadDelden tegenwoordig geen woestegrond meer aanwezig.

2.4. WaterbeheersingDe voor deproductiviteitsverhoging van devochtige natuurlijke wei- enhooilanden in het oostelijke deelvan de gemeente noodzakelijkeverbeteringen van de waterafvoerkwamen relatief pas laat op gang.Dit werd onder meer veroorzaaktdoor technische problemen als deaard van reliëf en bodemformaties,de vaak onaantastbare rechten vande eigenaren van de velewatermolens en een sterkeweerstand onder de bewoners vanhet gebied. Zij wilden lange tijdniet meewerken omdat zij hogekosten vreesden en tot deintroductie van de kunstmest aanhet einde van de vorige eeuw denatuurlijke bemesting van degroengronden door de buiten hunoevers tredende Regge en de bekenniet konden missen. Verschuivingenin het produktieplan vanvoornamelijk akkerbouw naarveeteelt, waardoor de behoefte aanmeer en beter grasland sterktoenam en het invoeren van nieuweproduktiemethoden als het op peilhouden van de vruchtbaarheid vande landbouwgronden in de tweedehelft van de negentiende eeuw werdde roep om een snellere afvoer vanovertollig water steeds groter.

De gewenste verbeteringen van dewaterhuishouding in de gemeenteStad Delden kwamen tot stand inhet kader van de regulatie van deRegge, waartoe voor het helestroomgebied van die rivier in1883 een waterschap werdopgericht. In de eerste

8

verbeteringsronde (1894-1913) werdde Regge gekanaliseerd, toen medenog uit oogpunt van de bevorderingvan de scheepvaart. Ter ontlastingvaji de kom van Almelo, waar zichvan oudsher een groot deel van hetnaar hét westen afstromende waterverzamelde, werd een overlaat vande Oelerbeek naar de TwickelseVaart gerealiseerd. Deafvoercapaciteit van de bekenonderging een forse verbetering inde in 1925 gestarte tweedeverbeteringsronde in het Reggedal.Dit gebeurde door kanalisatie, debouw van stuwen, sluizen enoverlaten en verbetering van deaansluiting op de Regge. Hoewel ineerste instantie bedoeld alswaterweg, betekende het gereedkomen van het Twentekanaal en dezijtak naar Almelo verreweg debelangrijkste verbetering van dewaterhuishouding in de gemeente.

Tegenwoordig behoort het helegrondgebied van Stad Delden tothet waterschap "Regge en Dinkel",dat in 1957 tot stand kwam doorsamenvoeging van "De Regge" en hetin 1942 opgerichte waterschap "DeBenedendinkel". In 1970 werd ookhet tot dan Toe nog niet inwaterschapsverband opgenomengebied van de Bovendinkel er aantoegevoegd.

3 Infrastructuur

(kaart 4)

3.1. WaterwegenIn de economische ontwikkeling vande gemeente Stad Delden hebbenwaterwegen een grote rol gespeeld.De indirekt voor de stad Deldenbelangrijke, van oorsprongnatuurlijke waterweg de Regge waswel bevaarbaar, maar het vervoervan mensen en goederen kon slechtsmet grote moeite geschieden. Innatte winters was navigerenuiterst riskant door een teveelaan water, terwijl in een drogezomer de scheepjes herhaaldelijkaan de grond liepen. In dat gevalwierpen de schippers een dam in derivier op. Was het waterpeilvoldoende gestegen, dan werden de"stuwen" doorgestoken en dreven deschepen met de kunstmatigopgewekte vloed mee, totdat zeopnieuw vastliepen. De vaart op deRegge werd in hoofdzaak uitgevoerddoor schippers uit Enter met hunbekende "zompen". Deze schuitenwaren speciaal ontwikkeld voor devaart in ondiep water: ze haddeneen platte bodem en een rechtevoor- en achtersteven.

Om Twente dichter bij Zwolle en deeconomische centra in het westenvan Nederland te brengen, liet detoenmalige eigenaar van Twickel,Carel George graaf van WassenaerObdam, na goedkeuring te hebbengekregen van de marken Delden enEnter en de belanghebbende"goedsheren"' (leden van eenmarkegenootschap), in de jaren1771/72 geheel voor eigen rekeningen zoveel mogelijk over eigengrond de Twickelse Vaartaanleggen. Enerzijds was dezeverbinding van Delden met de Reggebedoeld voor de afvoer van hout,anderzijds voor de aanvoer vangrondstoffen voor de opkomendeTwentse textielindustrie. Vóór die

10

tijd moesten bijvoorbeeld de ruwekatoen en garens uit Engeland perschuit via Zwolle over de Vecht ende Regge worden aangevoerd tot hetHuis Catteler en de daarbijgelegen herberg "Binnen Gerrit"onder Enter. Vandaar gingen degrondstoffen per vrachtwagen overde toen nog onbestrate wegen viaDelden naar Hengelo, Enschede enOldenzaal. Voortaan was transportper schip mogelijk tot iets tenoosten van de Stad Delden, waarbij het eindpunt een havenaangelegd werd (Carclshaven) eneen hijskraan (1774) tot standkwam. Iets ten zuiden van de havenverrees een houtzaagmolen, dieoorspronkelijk door wind werdaangedreven en later doorrespectievelijk stoom enelektriciteit. De vaart liep vanCarelshaven in de richting van hetkasteel, om halverwege de beddingvan de in de Deldener Marsontspringende Flierbeek te volgenen vóór het kasteel langs naar deNoordmolcn te stromen. Daar werdde lozing van de Oeler- ofAzelerbeek gewijzigd in eenoverloop en in westelijke richtingde vaart gegraven. Bij Enter werdook weer gebruik gemaakt van eenoude beek, om uiteindelijk ietsten noorden van "Bin'n Gait' in deRegge uit te monden.

Ondanks tegenwerkingen vaninwoners van de marke Enter(gemeente Wierden) kwam de 11kilometer lange vaart, die tweeschutsluizen had, eind 1774gereed. Omdat de betreffendezelfstandige boeren alleen grondwilden afstaan op voorwaarde datde direkte toegang tot hun eigenlanderijen gewaarborgd bleef,werden maar liefst twintig bruggengebouwd. Om ook in droge tijden te

kunnen blijven varen, werden inhet bos bij de Azeler Watermolenen in de buurt van de plaats, waarde Flierbeek en het kanaalsamenkomen, speciale reservoirsaangelegd.

Nam na de aanleg van deOverijsselsche Kanalen rond hetmidden van de negentiende eeuw descheepvaart op de Regge en deTwickelse Vaart al sterk inbetekenis af, de komst van despoorwegen betekende voor beidescheepvaartwegen de genadeklap. Dekanalisatie van de Regge tussen1894 en 1911 had uit oogpunt vanhet stimuleren van de scheepvaartdan ook geen enkel effect. In 1873maakte het laatste scheepjegebruik van de Twickelse Vaart,werd de haven gedempt en viel dehijskraan ten prooi aan deslopershamer. De schippersherbergen de houtzaagmolen bleven tot opheden bestaan.

De stad Delden werd per schip weerbereikbaar na de aanleg van hetTwentekanaal, waardoor een direkteaansluiting verkregen werd op eennetwerk van grote en minder grotewaterwegen. De aanleg van hetkanaal begon in maart 1930, toenbij Zutphen de eerste spade in degrond werd gezet. In juli 1933werd het eerste pand en de sluismet het gemaal te Eefde geopend.Vervolgens werd in augustus 1935het pand tussen het sluizencomplexte Eefde en dat ten zuidoosten vande stad Delden in gemeente AmbtDelden voor de scheepvaartopengesteld en in mei 1936 hetlaatst pand tussen ditsluizencomplex en Enschede.

3.2. WegenAfgebakende wegen kwamen in de

11

Middeleeuwen in de gemeente StadDelden nauwelijks voor. Wanneereen karrespoor onbegaanbaar wasgeworden, legde men een nieuwspoor aan. Op deze wijzeontstonden bundels van "wegen" diezich richtten op een voorde, brugof stad; plaatsen die bij uitstekgeschikt waren voor tolheffing.Daardoor groeiden dienederzettingen uit tot belangrijkepleisterplaatsen.

De belangrijkste weg voor degemeente Stad Delden was dehandelsweg van Deventer naarHengelo met van daaruit eenaftakking via Oldenzaal naarHamburg en een aftakking viaEnschede naar Munster. Vanaf Goorliep een belangrijke handelswegnaar Deventer. Deze liep terhoogte van Goor (= moeras) overeen "Bandijk", die waarschijnlijkniet primair is aangelegd uithandelsoverwegingen, maar om debisschop in de gelegenheid testellen zonder te verdrinken zijnburcht te Goor te bereiken. Uithoofde van de speciale functie vande Bandijk moest deze door alleTwentse marken gezamenlijkonderhouden" worden. De lengte vanhet te onderhouden stuk wasafhankelijk van het aantalwaardelen dat een marke bezat.

Pas in de jaren dertig van denegentiende eeuw werd debereikbaarheid van Ambt Deldendoor bestrating van de wegDeventer-Delden-Hengeloaanzienlijk verbeterd. Deaftakking van deze weg naarkasteel Twickel kreeg eenzogenaamd macadamdek, genoemd naarde Schotse ingenieur J.L. MacAdam.Hierbij kwam op een onderlaag vanleem, keien of breuksteen een

wegverharding, bestaande uit tweelagen steenslag. De overigedoorgaande verbindingen werden inde periode 1850-1940 verhard, dewegen van lokaal belang na deTweede Wereldoorlog. Om de aanlegen vooral het onderhoud van destraatweg van Deventer naarHengelo te bekostigen, werd nabijde grens met de gemeente AmbtDelden een tol ingesteld. In 1932werd dit tolhuisje aan deGoorsestraat afgebroken, nadat hetal jaren geen dienst meer hadgedaan.

Een belangrijke uitbreiding vanhet in 1850 reeds bestaandewegennet heeft nadien alleenplaatsgevonden in en rond debebouwde kom van de stad Delden.Het verkeer in het centrum van destad werd in 1972 ontlast door hetgereedkomen van een provincialeomleidingsroute ten noorden van destad.

3.3. SpoorwegenTot omstreeks 1850 waren deTwickelse Vaart en de weg vanDeventer (Zutphen) naar Hengelo debelangrijkste groeifactoren voorde stad Delden. In de economischeontwikkeling in de tweede helftvan de negentiende en de eerstehelft van de twintigste eeuwdaarentegen speelde de in de jaren1865-1866 door de staat aangelegdespoorlijn Zutphen-Lochem-Goor-Delden-Hengelo-Enschede debelangrijkste rol. Hetoorspronkelijk iets ten zuiden vande bestaande bebouwde kom van destad gebouwde station is nogsteeds aanwezig. Het isrecentelijk gerenoveerd.

12

4 De stad Delden

In tegenstelling tot veel andereplaatsen in Twente is Delden alsstad niet ontstaan bij eenhavezate, maar de havezate bij destad Delden. Delden wasoorspronkelijk eenkransesnederzetting met een zekereconcentratie van bebouwing terhoogte van Vossenbrink en de St.Annabrink. In 1322 kregen deinwoners van deze twee buurten vande bisschop van Utrechttoestemming hun huizen teverplaatsen naar het met eengracht omgeven "Nije Delden" aande grote weg Amsterdam-Duitsland-Scandinavië. Hier ontstond rondeen bestaande kerk de huidige stadDelden, waarvan de stadsrechten in1333 bevestigd werden.

Aan de genoemde weg groeide Deldenuit tot een belangrijkepleisterplaats als van koopliedenuit de hanzesteden, wat zich ondermeer uitte in de vestiging van eenfors aantal herbergen. Bij deoostelijke Woolderpoort stondherberg "de Zwaan" (tegenwoordighotel), aan de stadspoort naarGoor herberg "de Engel" en middenin de stad herberg "De Kroon",alsmede "De Zwarte Arend", de"Halve Maan" en "Het Rode Hert".

Aan de belangrijke handelsfunctievan de stad kwam grotendeels eeneinde tijdens de TachtigjarigeOorlog, toen Delden afwisselend inhanden kwam van Staatse en Spaansetroepen en verscheidene malen doorplundering en brandstichting werdgetroffen. Toen de Staatsen in1601 de stad definitiefveroverden, viel het besluit dewallen te slechten en de gracht tedempen, zodat vreemde mogendhedenzich er niet nogmaals zoudenkunnen verschansen. Werd de

13

Woolderpoort in 1660 gesloopt, dewallen werden feitelijk pasgeslecht in de achttiende eeuw.Het dempen van de gracht, dievrijwel altijd droog stond, begonin 1847. De stad Delden bleef nade Tachtigjarige Oorlog als gevolgvan de aanwezigheid van kasteelTwickel toch een belangrijkepleisterplaats voor reizigers.

Ondanks het verdwijnen van deverdedigingswerken, die plaatsmaakten voor moestuinen, bleef debebouwing van de stad Delden totaan de Tweede Wereldoorloggrotendeels beperkt tot debinnenstad. Alleen ten westen vande stad, rond de in 1811 gebouwderooms-katholieke kerk vond eenkleine concentratie van bebouwingplaats. Hier ontstond de"Schoppenstede". In de buurten St.Annabrink en Vossenbrink breiddede bestaande lintbebouwing zichenigermate uit. De meeste woningenin de gemeente Stad Delden buitende eigenlijke stad waren voorzienvan een moestuin. Aan de weg naarHengelo kwam vanaf 1930 een kleinvillapark tot ontwikkeling.

De belangrijkste uitbreidingen vande bebouwde kom van Delden kwamengereed in de na-oorlogse periode,toen Delden meer en meer een

"woonfunctie kreeg. Stad Delden alsgeheel werd een forensengemeentemet een duidelijke concentratievan bebouwing in de westelijkehelft van het gemeentelijkegrondgebied. Voorbeelden van na-oorlogse stadsuitbreidingen zijn:de Vogelbuurt, Rupertserf en deBraak. Rupertserf is op voormaliggrondgebied van de gemeente AmbtDelden gebouwd.

14

5 Bevolking

Tabel 1 geeft een overzicht van debevolkingsontwikkeling in degemeente Stad Delden tussen 1850en 1940. Ondanks het feit dat zichook in Delden fabrieken vestigdenblijkt het groeitempo totomstreeks 1890 zeer gering tezijn. Eén van de belangrijksteoorzaken daarvan was deaanwezigheid op korte afstand vanplaatsen als Hengelo, Borne enEnschede waar de industrie zichals gevolg van gunstigerevestigingsvoorwaarden veel snelleren grootschaliger ontwikkelde. Metname het naburige Hengelo oefendeeen grote aantrekkingskracht uitop arbeiders uit Stad Delden.Nadat vanaf het einde van denegentiende eeuw detransportmogelijkheden toenamenwerd de stad Delden echter eenaantrekkelijke woonplaats voorvoornamelijk de hogerepersoneelsleden van de Hengelosefabrieken en kreeg de groei van debevolking als gevolg daarvan eenflinke stimulans.

De tabellen 2, 3 en 4 geven sameneen overzicht van de ontwikkelingin de ruimtelijke spreiding van degemeentelijke bevolking sinds hetmidden van de vorige eeuw. Daarinblijken geen noemenswaardigeveranderingen te zijn opgetreden.Op 1 januari 1988, was ondanks deuitbreiding van het grondgebiedvan de gemeente Stad Delden meteen stuk landelijk gebied van degemeente Ambt Delden, nog steedsruim 93% in de bebouwde kom van destad Delden woonachtig.

15

6 Middelen van bestaan

Hoewel tot begin twintigste eeuwin de stad Delden nog vrij veelmelkvee werd gehouden werd hetbeeld van de stad allerminst doorlandbouwers bepaald. Het betrof inveel gevallen gewone burgers, dievoor eigen gebruik er één of tweekoeien op na hielden en wattuinbouw bedreven.

Voor de economie waren de gildenvan de schoenmakers, de snijdersen de scheerders en van de smeden,de overige ambachten en deveemarkten van veel groterebetekenis. Delden was hetveehandelscentrum voor de wijdeomgeving. Rundvee werd verhandeldop het marktplein bij de kerk,varkens in de Molenstraat enpaarden in de Langestraat.Bekendheid kreeg de stadvoornamelijk door de handel inpaarden, waarvan de bloeiperiodeviel tussen 1870 en 1939. DeDeldense paardenhandel reikte totin Rusland.

Het weven van linnen teraanvulling van het inkomen uit hetagrarische bedrijf was van oudshereen belangrijke bezigheid intijden dat er op en rond deboerderij weinig te doen was. Hetdaarvoor benodigde vlas verbouwdenen verwerkten de boeren zelf.Aanvankelijk waren de gewevenstoffen bestemd voor eigengebruik, maar nadat de Twentselinnenfabriqueurs of -handelaren,die tot het begin van deachttiende eeuw linnenkettinggaren uit Westfalendoorverkochten aan bombazijnweversin Amersfoort, in het begin van deachttiende eeuw besloten debombazijnindustrie in en rond hunwoonplaats op te zetten, werdtextiel een belangrijk

16

handelsprodukt. Afnemers waren ooknu weer de textielfabriqueurs, dieom de kwaliteit en degelijkvormigheid van de produktente ..waarborgen de grondstoffenverstrekten en weefgetouwenverhuurden.

De fabricage van textiel in deweefkamers op de boerderijen noglang een belangrijke bron vaninkomsten bleef, vond in de loopvan de achttiende eeuw een zekereconcentratie van deze activiteitin als Delden plaats. Onvoldoendebestaansmogelijkheden in delandbouw noopten veel mensen hunheil in de dorpen en steden tezoeken. Van de totaleberoepsbevolking van Delden was in1795 ruim 36% vol- of deeltijdswerkzaam in de textielnijverheid.

Het bleken van de in de stadDelden geweven stoffen vond plaatsop één van de buiten destadspoorten gelegen stadsbleken.Daarvan vormden de St. Annableekten zuidwesten van de stad en debleek op de Mors ten oosten van destad voorbeelden. De tweede vormvan "finishing" was het verven vanhet doek. Dit geschiedde door hetdoek in een sloot met rottendebladeren te dompelen (= modden),waardoor het zwart werd.

In de loop van de tijd drongkatoen het linnen op deachtergrond. Deze overschakelingkreeg een belangrijke stimulans in1830, toen Vlaanderen wegviel alsproduktiegebied van katoenenstoffen bestemd voor NederlandsIndië en de Nederlandsche HandelMaatschappij op zoek ging naarnieuwe produktiegebieden. De keusviel op Twente, waar hetvervaardigen van textiel al een

lange traditie kende. Om de weversmet de nieuwste uit Engelandafkomstige weeftechniek van demechanische snelspoel (in deplaats gekomen voor de met de handdoorgeworpen "smietspoel")vertrouwd te maken, werd in destad Delden in 1835 een weefschoolopgericht. De introductie van denieuwe weeftechniek en het gebruikvan eveneens uit Engelandafkomstige fijnere garens had eenconcentratie van detextielnijverheid in specialeweefhuizen tot gevolg.

De eersten die in de stad Deldeneen katoenweverij startten (1840)waren de gebroeders Putmeier. Uitdezelfde tijd dateerde ook deweverij van de firma Goosselink &Tijert, die in 1866 in de Deldenseindustrie het gebruik van stoomintroduceerde. Later werd dit defirma Schrader, Schneider, Tijert& Co., waarvan F.C. Schneider in1905 een wollenstoffenweverij,sterkerij en apprêtuur oprichtte.Er werden onder ander fijne wollenstoffen voor kloosterzusters enkasjmirs voor de Scheveningse,Nunspeetse en Staphorsterklederdrachten gefabriceerd. Laternam Tilburg, het wolcentrum vanNederland de produktie van diestoffen over.

De pioniersrol van de firmantenSchrader, Schneider en Tijertbleek opnieuw in 1915, toen zijvoor het aandrijven van degetouwen en andere machines alseersten overschakelden opelektriciteit. Toenemendeconcurrentie van synthetischestoffen als kunstzijde (rayon)sinds de jaren dertig en demoeilijkheden na de TweedeWereldoorlog leidden in 1952 tot

17

het faillissement van de weverij.De wolafdeling werd tot 1970 alszelfstandig bedrijf voortgezetonder de naam "DeldenseWollenstoffenfabriek N.V.". Degebouwen van de eerstestoomfabriek van Delden staan nogsteeds aan de Zuiderhagen. Ookandere textielbedrijven vestigdenzich te Delden, waaronder eenzijdeweverij aan het Twentekanaalen een dekenfabriek van Fickert enWap.

Hoewel de textielnijverheid in deperiode 1850-1940 in de gemeenteStad Delden de leidende tak vanindustrie was, vestigden zich,uitgaande van de huidigegemeentegrenzen, ook andersoortigefabrieken en bedrijven en blevenambachten belangrijk. Zo bouwdenin 1926 enkele fabrikanten uitEnschede en één uit Almelo in degemeente Ambt Delden eenproeffabriek van chemischestoffen. In 1931 zou voor debetreffende firma, de N.V.Chemische Fabrieken 'Servo', eennieuwe fabriek worden gebouwd opeen lokatie aan de geprojecteerdehaven van Enschede, maar hiervoorwerd geen toestemming verleend.Zodoende bleef "Servo" tot 1970gevestigd te Ambt Delden, in welkjaar ook de fabriek overging naarde gemeente Stad Delden. Zijonderging in 1938 een belangrijkeuitbreiding door overname van deN.V. Chemische Fabriek Dr. K.A.Ockinga te Enschede, waarvan hetbedrijf in de loop van dat jaarwerd overgebracht naar AmbtDelden. Behoorden tot hetoorspronkelijke produktiepakketvoornamelijk hulpmiddelen voor detextielindustrie, later werd hetprogramma uitgebreid methulpmiddelen voor de leerindustrie

en de lak- en vernis-industrie,aardolieprodukten, synthetischewasmiddelen, emulgatoren,etcetera.

De geschiedenis van hetmolenaarsbedrij f in de gemeentestad Delden van vóór 1970 eindigdena de Tweede Wereldoorlog met hetafbreken van de stadskorenmolen opde Molenesch ten noordoosten vande stad. Binnen de huidige grenzenbevindt zich drie kilometer tenoosten van de stad, bijCarelshaven alleen nog degerestaureerde houtzaagmolen vanTwickel. De huidige zagerijbevindt zich in een gebouw naastde voormalige molen.

18

7 Sociale en culturele

voorzieningen

7.1. Kerken en begraafplaatsenIn 1850 vormden de Nederlandsehervormden van de gemeente StadDelden samen met die van degemeente Ambt Delden en die van debuurschappen Oele en Beckum in degemeente Hengelo één kerkelijkegemeente. Er waren tweepredikanten, waarvan de oudsteafwisselend gekozen werd door dekerkeraad en de bewoners vanTwickel en de jongere aanvankelijkdoor de burgemeester van Delden ende bewoners van Twickelgezamenlijk, maar na afkoop van derechten in het begin van denegentiende eeuw uitsluitend doorTwickel. Het aantal lidmaten vande Nederlandse hervormde gemeentein de stad bedroeg in 1850ongeveer 750, ofwel ruim 50% vande totale bevolking. De rest vande bevolking was toenhoofdzakelijk rooms-katholiek. Namhet aandeel van het rooms-katholieke bevolkingsdeel daarnatoe tot 63,6% in 1947, dat van deNederlandse hervormden ondergingin dezelfde periode een sterkedaling. In 1947 bedroeg hunaandeel 26,7%. In de na-oorlogseperiode nam van beide kerkelijkegezindten het aandeel in de totalebevolking af, voornamelijk tengunste van de groep van mensen,die zich niet kerkelijk verbondenvoelt, en in mindere mate van degereformeerde kerk. Op 31 december1989 was de verdeling van debevolking over de verschillendegroepen als volgt: rooms-katholiek58%, Nederlands hervormd 19%,gereformeerd (synodaal) 4% en geen19%.

In 1809 werden vóór de Reformatieaan de katholieken toebehorendekerken in het algemeenteruggegeven aan de

19

oorspronkelijke eigenaren te wetenin die plaatsen, waar zij op datmoment in de meerderheid waren. Inhet overwegend hervormde Deldenbleef de oorspronkelijk katholieke"Oude Blasius" in handen van deNederlandse hervormden. Dekatholieken beschikten reeds sinds1786 over een nieuwe kerk aan deGoorsestraat. Tot dan toe hieldenze gedurende vele jaren dienstenop twee verschillende plaatsenbuiten de stad. Zo werden in deachttiende eeuw kerkhuizenaangetroffen op het erve Rosink opde Deldcneresch en op het erveHarmelink in de marke Woolde. Hettegenwoordige kerkgebouw van deH.H. Blasius- en Josephusparochie(Langestraat 76) dateert uit 1873.Voor de realisatie van dit nieuwegebouw moest eerst de oude kerkworden afgebroken en tijdelijkworden vervangen door een nood- ofhulpkerk. De eerste steen voor denieuwe kerk werd gelegd op 26 mei1872.

De instituëring van een eigenGereformeerde Kerk in Deldengeschiedde in 1905. Daarvóór warende lidmaten van die kerk voorkerkbezoek aangewezen op Hengelo,waar al sinds 1892 eenGereformeerde Kerk in Nederlandbestond. Laatstgenoemde kerkelijkegroepering was in dat jaarvoortgekomen uit de NederduitschGereformeerde Kerken (Dolerenden)en een groot deel van deAfgescheidenen, die beide doorafsplitsing uit de Nederlandshervormde moederkerkrespectievelijk in 1834 en 1886waren ontstaan. De gereformeerdenvan Delden kwamen aanvankelijkbijeen in een gedeelte van eenpand aan de Schoolstraat (op deplaats waar tegenwoordig het

bejaardencentrum Jan Lucaskampstaat), maar in 1911 kon een eigenkerkgebouw (zonder toren) aan deNoorderhagen in gebruik wordengenomen. Een uitbreiding van hetgebouw kwam in de jaren 1978-1979tot stand.

In 1980 telde de gemeente StadDelden drie begraafplaatsen. Aande Langestraat lag de in 1829gestichte Algemene Begraafplaats,waarop zich onder meer degrafkelder van baron R.F. vanHeeckeren van Wassenaar en zijnechtgenote gravin M.A.M.A. vonAldenburg Bentinck (de laatsteeigenaars/bewoners van kasteelTwickel) bevindt, aan 't Kip debegraafplaats van de rooms-katholieken en achter deHengeloschestraat een joodsebegraafplaatsje, waarop nogslechts twee stenen aanwezig zijn.

7.2. ScholenDe invloed van de bewoners vankasteel Twickel op het wel en weein zowel de gemeente Ambt als StadDelden kwam, behalve op het gebiedvan de inspraak bij kerkelijkeaangelegenheden, in de loop van deachttiende eeuw ook duidelijk totuitdrukking in het onderwijs. Metuitzondering van Zeldam en Wienekregen de stad Delden en alleoverige buurschappen in degemeente Ambt Delden een eigendoor Twickel gefinancierde enbeheerde school. In Wiene enZeldam werd een gezamenlijkeschool gebouwd.

Met financiële steun van deMaatschappij tot Nut van 'tAlgemeen werd rond 1842 dooronderwijzer J.B. Wilterdinck eenherhalingsschool opgericht. Hetdepartement Delden, Borne en

20

Hengelo van die Maatschappijrichtte in 1865 vlak bij despoorlijn (waar thans de showroomvan een garage staat) eenbewaarschool op. In 1979 werd hetpand verkocht aan de gemeente, dieer een school voor NuttigeHandwerken onderdak bood. In 1900kwam op de hoek van de Molenstraaten de Kattenbotstraat een nieuwe,vierklassige openbare lagereschool gereed. Inmiddels is dezeschool afgebroken. Er staan nuhuizen van de Jan Lucaskamp. Deeerste bijzondere scholen in destad Delden dateren uit het beginvan de twintigste eeuw, evenalsscholen voor voortgezet onderwijs:de Biologische School en eenschool voor Mavo.

Op 1 januari 1990 telde degemeente zeven scholen, waarvanvijf basisscholen en twee scholenvoor voortgezet en/of anderonderwijs. Tot de basisscholenbehoorde onder andere de rooms-katholieke "Twickelo school" aande Langestraat. Van een in deeerste helft van de twintigsteeeuw gebouwde rooms-katholiekejongensschool aan de Langestraatzijn de gebouwen nog aanwezig,maar deze hebben hunoorspronkelijke functie verloren;de gebouwen van een eveneens aande Langestraat gebouwdemeisjesschool uit dezelfde periodezijn inmiddels afgebroken.

7.3. GezondheidszorgTot de verbeteringen betreffendede algemene volksgezondheid heeftde komst van nutsvoorzieningen alseen drinkwaterleidnet belangrijkbijgedragen. De geschiedenis vande aanleg van eendrinkwaterleiding in Stad Deldenbegint in 1885, toen baron R.F.

van Heeckeren van Wassenaardaartoe opdracht gaf. Op zoek naareen artesische bron voor degeplande waterleiding, die ineerste instantie was bedoeld om ophet kasteel over voldoendebluswater te beschikken, stuittemen bij het slaan van de put nietop zoet water maar op steenzout.Dit kostbare mineraal was gevormdin een geologische periode voorhet Pleistoceen. Toch kreegTwickel en later ook Delden eenwaterleiding, al moest het wateronder Almelo weggehaald worden. Deelf kilometer lange leiding liepover Twickels gebied en werd tot1955 beheerd door de "TwickelscheHoogdrukwaterleiding". In dat jaarnam de Waterleiding MaatschappijOverijssel de waterleiding over.

Aanvankelijk waren op de leidingvan Twickel alleen het kasteel ende woningen van de diverse bazenaangesloten, maar in 1894 liet debaron ook leidingen aanleggen naareen aantal punten (openbarekranen) in de stad Delden. Latervolgde de aansluiting van departiculiere woningen. Voor hetverkrijgen van de benodigdeleidingdruk verrees iets tennoordwesten van de stad, bijuitspanning Hoogspel en destadskorenmolen een watertoren.Als dank voor de aanleg van dewaterleiding kreeg de baron op deMarkt een monument: een fonteinmet lantaarn en leeuwekoppen enhet opschrift: "Dankbare hulde vanhet Bestuur en de Burgerij van deStad Delden aan Dr. R.F. baronHeeckeren van Wassenaer voor dedoor hem in de gemeente aangelegdewaterleiding. Nov. 1894".

De kwaliteit van degezondheidszorg werd aanzienlijk

21

verbeterd met het gereedkomen vanhet eerste ziekenhuis van Deldenin 1903. Zes zusters van deCongregatie St. Jozef teAmersfoort begonnen hier hun werkmet twee ziekenzaaltjes en vierbedden. Nadat het in de loop vande tijd herhaaldelijk uitgebreideziekenhuis in april 1973 werdafgebroken, volgde op 26 septembervan dat jaar de officiële openingvan een nieuw verpleegtehuis teDelden.

22

8 Ontwikkeling 1850 - 1940

Typering:Esnederzetting.

Functie:Verzorgingskern.

Ruimtelijke ontwikkeling:De stad Delden is ontstaan alsagrarische nederzetting aan de wegAmsterdam - Duitsland. Ze groeideal snel uit als belangrijkepleisterplaats en werd omwald.In de periode 1850 - 1940 is devorm van de omwalling nauwelijksaangetast. Naast verdichting heeftgeen uitbreiding plaatsgevonden.Ook de aanleg van de spoorlijn(1865-1866) en de bouw van hetstation ten zuiden van de stadhebben niet tot grotebouwactiviteiten geleid.

23

Stedebouwkundige ontwikkeling Stad Delden

Kaart ca. 1850

24

Kaart ca. 1900

25

Kaart ca. 1940

rri. J$3Lk

Schaal : ca. 1:15000Bron : Topografische kaarten van Nederland

Kaart ca. 1850, verkend 1848Kaart ca. 1900, verkend 1881, herzien 1903Kaart ca. 1940, verkend 1933

_ , • • * - = . .

I

I•', I

"•• '• . 1»- v i

.: ^-A!- - ; / I.-

_ • . . . - - ' •

', -̂v• > ' ^ > 5 ^ \ DELDEN:S'aff^ag5J^-«3!!é~iasa»<»^Sr »»-5Ï V

\ •

\

# / • ^

"VrffiS1saasr'< ^ " * • > • . .

. • - - - - - - - - T ï ^ ^

> ' .

: * • = ,

e - - ' -« r r - r -^u - 'v^ - 'T"" ' _. • --1 :-::^-'-••••* ^""-•ri-----v.=.-,,....'^ -x;. ?^~-,.

'•• -•.' • '•'•• \:'l^iiü-*-' v ;ï ---v • . r • -v, -;•:•.•• .-.. . ••%.•

Bronnen

Literatuur Stad Delden en regio:*Buter, A., Portret van Delden.Enschede, 1972.•Cleverens, R.W.A.M., Het huisTwickel en zijn bewoners, eenadellijke familiegeschiedenis.Alphen aan den Rijn, 1981.•Gemeentegids Stad Delden.1990/1991. Stad Delden, 1990.•Haverkate, H., Groeten uitDelden. Hengelo, 1976.•Haverkate, H., Krabbels op oudeansichten. Oldenzaal, 1975.•Haverkate, H., Vruchten plukken.oogst van vijfenzeventig jaargezondheidszorg in Delden. 1903-1978. Delden, 1978•Kolks, Z., De kerken van Delden.Delden, 1987.•Leyssius-Vermunt, B.E., DeTwickeler Schipvaart. Reilen enzeilen van 1772 tot 1862.uitgegeven door departement Deldenvan de Maatschappij tot Nut van 'tAlgemeen ter gelegenheid van deexpositie "de TwickelerSchipvaart", Delden, 1980.*Nota Langestraat Stad Delden.Stad Delden, 1973.•Twickeler Schipvaartwandeling.Hengelo, 1968.•Wonink, H., Twickel. zijn heerenen vrouwen, zijn have en goed,z.p., 1986.

Kaarten:*Bodemkaart van Nederland.Stiboka, Wageningen, 1985.•Kadastrale minuutkaart 1832,Rijksarchief Overijssel, Zwolle.•Topografische kaart vanNederland, ca. 1850, 1900, 1935,1950, 1960, 1976 en 1985.Topografische Dienst Delft/Emmen.

Archieven:•Databank Universiteit vanAmsterdam, Vakgroep Socialegeografie, 1988.

27

•Gemeenteverslagen 1850-1940,Rijksarchief Overijssel, Zwolle*Verslagen van Gedeputeerde Staten1850-1940, RijksarchiefOverijssel, Zwolle.

28

Tabellen

Tabel 1

Loop van de bevolking in de gemeente Stad-Delden tussen 1850 en 1940.

Jaar1) Aantal inwoners Index(1850=100)

1850 ' 1.590 1001860 1.606 1011870 1.653 1041880 1.693 1061890 1.780 1121900 2.002 1261910 2.146 1351920 2.316 1461930 2.857 1801940 3.265 205

1) Cijfers per 31 december

Bron: Databank Universiteit van Amsterdam, Vakgroep Sociale Geografie, 1988.

29

Tabel 2Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Stad-Delden in1849.

Onderdeel. Aantal inwoners1) Woningvoorraad1)

Stad-Delden 1.565 350

Gemeente Stad-Delden 1.565 350

1) Cijfers bij benadering

Bron: Steden en dorpen in Overijssel, 1980.

Tabel 3Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Stad-Delden op1 mei 1947.

Onderdeel Aantal inwoners Woningvoorraad

Stad-Delden 3.638 684(54)

Gemeente Stad-Delden 3.638 684(54)1>

1) (...) = aantal boerderijen en/of tuinderswoningen.

Bron: Uitkomsten van de volks- en beroepstelling van 31 mei 1947.

Tabel 4Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van de gemeente Stad Delden op1 januari 1988.

Onderdeel Aantal inwoners1) Woningvoorraad1)

Stad Delden 7.395 2.601Buitengebied Stad-Delden 124 33

Gemeente Stad Delden 7.519 2.634

1) De genoemde aantallen zijn gemeentelijke opgaven; ze kunnen daardoor afwijkenvan de C.B.S.-cijfers.

Bron: Statistieken R.O.I., Aantal inwoners en woningvoorraad per onderdeel van degemeenten van Overijssel, 1988.

30

Kaart 1

DE LIGGING VAN DE GEMEENTE IN TWENTE

J

./ \

\ D«

7'

10km

Grenzen van TwenteGemeentegrenzen

Bron: Atlas van Nederland, deel 1, 1984.

31

Kaart 2

BODEMGESTELDHEID EN GEOLOGIE

ikm

| | Enkeerdgronden met een 30 tot 50 cm dik cultuurdekH ^ B Kleine, geïsoleerde dekzandkop met een tenminste 30 cm dik cultuurdek| ; ; ; ; ; | Schrale zandgronden met keileemlaag beginnend tussen 40 en 120 cm| | Overige schrale zandgronden (veldpodzolgronden)|| | | | || Verschillende soorten beekafzettingen_ _ • » Smeltwatergeul

Bebouwde kom

Bron: Bodemkaart van Nederland, 1985.

32

Kaart 3

LANDGOEDEREN IN 1965 EN MARKEN

::::::::::: w:: : : : : : hT: :\ / '

1km

Gemeentegrens op 1 januari 1989MarkegrensGronden behorend tot het landgoed Twickel (gemeente Ambt Delden)Kasteel TwickelBoerderij van Kasteel TwickelStad

Bron: Geschiedkundige Atlas van Nederland, 1924; en Jaarboek Twente 1965.

33

Kaart 4

INFRASTRUCTUUR

1km

Twentekanaal (Zutphen-Enschede)Straatweg in 1850Grind-, macadam-, puin- en/of schulpweg in 1850Belangrijkste tussen 1850 en 1940 verharde/aangelegde wegenSpoorlijn aangelegd door de staatBebouwde kom in 1984

Bron: Topografische kaarten van omstreeks 1850, 1935 en 1972.

34

Kaart 5

GEMEENTE STAD-DELDEN OMSTREEKS 1865

•> fl& Sun t/rr*. JOOO In won rr*.l.itjav» van u'uco .Snnröar t t I.er:i-varden

Bron: Gemeente-atlas van Nederland, 1971 .

35

Kaart 6

GEMEENTE STAD-DELDEN OMSTREEKS 1972

Bron: Topografische kaart van Nederland, 1974.

36