INHOUDSOPGAVE

PAGINA

1 Ligging, grenzen en

omvang 2

2 Landschappelijke

structuur 3

3 Infrastructuur 5

4 Nederzettingen 7

5 Bevolking 10

6 Middelen van bestaan 11

7 Sociale en culturele

voorzieningen 14

8 Ontwikkeling 1850-1940 16

Bronnen - 20

Bijlagen 24

HET OVERSTICHTZwolle, december 1988.

1 Ligging, grenzen en

omvang

De gemeente Holten ligt in dezuidoosthoek van Salland. Degrootste nederzetting in dezegemeente is het dorp Holten.Daarnaast vindt men er een aantalbuurschappen met een meerverspreide bebouwing, te wetenHolterberg, Helhuizen,Lichtenberg, Look, Borkeld,Beuseberg, Holterbroek, Neerdorp,Dijkerhoek en Espelo. Alleen inDijkerhoek heeft zich een kleinekern gevormd.

Sinds april 1811 hebben zich inde gemeente Holten geengrenswijzigingen voorgedaan. Vanafdat moment wordt de gemeentegevormd door het voormaligeschoutambt Holten. In het noordengrenst Holten aan de gemeenteHellendoorn, in het oosten aan deTwentse gemeenten Rijssen enMarkelo, in het zuiden aan deGelderse gemeente Gorssel en inhet westen aan de gemeentenBathmen, Diepenveen en Raalte(kaart 1).

Op 1 januari 1987 bedroeg deoppervlakte van de gemeente Holten6.598 hectare. Het aantalinwoners was 8.634. In de gemeentestonden 2.747 woningen, hetgeenneerkomt op een gemiddeldewoningdichtheid van 46 per km2.

2 Landschappelijke

structuur

2.1. Geologie (kaart 2)Fysisch-geografisch behoort degemeente Holten tot het dekzand-en stuwwallengebied vanOverijssel. De sterk verbrokkeldeSallandse heuvelrug loopt in denoordzuidrichting dwars door degemeente heen. De Holterberg inhet noorden, met 66 meter hethoogste punt van de gemeente, ende Zuurberg in het zuiden zijnonderdelen van deze heuvelreeks.In een laagte tussen deze beideheuvels ligt het dorp Holten. Tenoosten van de heuvelrug zijn dedekzandruggen en de dekzandvlaktede meest dominante geologischeelementen. Vermeldenswaardig isverder nog het stneltwaterterras inhet zuidoosten van de gemeente.

2.2. Bodemgesteldheid en landschapDe huidige bodemgesteldheid in degemeente heeft als gevolg- van eenrijke geologische geschiedenis ende verschillende menselijkebewerkingen van de grond eendivers karakter. De bodemsoortenbehoren echter voor het overgrotedeel tot de zandgronden. Dezandgronden in het noordoosten vande gemeente behoren tot hetHolterbergscomplex. Hier liggen dehoge podzolen aan het oppervlak,bestaande uit grindhoudend zand ensoms leem. De hoger gelegenzandgronden in het noordoosten enzuidoosten zijn op grote schaalbebost. Deze boscomplexen wordenter hoogte van het dorp Holten vanelkaar gescheiden door een smallestrook van enkeerdgronden. Dezegronden hebben als gevolg van eenintensieve menselijke bewerkingeen cultuurdek van 30 a 50centimeter gekregen. Dezebouwlandcomplexen zijngedeeltelijk gebruikt voor deuitbreiding van de dorpsbebouwing.

Ten zuiden van het dorp Holten enin het noorden van de buurschapDijkerhoek worden veengrondenaangetroffen. Het betreft hierbroekveen en de namen"Fliermaten" en "Dijkermaten"verwijzen naar het natte karaktervan de bodems. Deze gebieden zijnonder invloed van het drangwatervan de heuvels in vroeger tijdvrij van bebouwing gebleven. Na1850 zijn langs de hoger gelegenwegen (dijken) boerderijengebouwd. Het bodemgebruik isgrasland.

De zandgronden ten oosten van delijn Helhuizen - Beuseberg zijnvan oudsher gebruikt voor hetgemengde bedrijf. Het hieraanwezige hoevenlandschap kenmerktzich door een grillige engevarieerde opbouw van kleineessen, weg- en kavelbeplantingen,bosjes en bebouwing. Ook in ditgebied domineert tegenwoordig deveeteelt.

2.3. Bodembeheer en ontginningen(kaart 3)Binnen de marke van Holten zijn inde middeleeuwen diversebuurschappen ontstaan. Elkebuurschap had de beschikking overdrie soorten gronden: grasland,bouwland en heidevelden. Deheidevelden warengemeenschappelijk bezit van demarkegewaarden en de ontginningvan deze gronden heeft pas opgrote schaal plaatsgevonden, nadatde marke-organisatie in het middenvan de negentiende eeuw werdopgeheven. De marke van Holten isofficieel in 1865 ontbonden, nadatal in een eerder stadium totverdeling van de woeste grondenwas overgegaan.

In 1850 bestond het noordelijkdeel van de gemeente Holten nogvoor een groot deel uit woestegrond (heide). Daarnaast was ersprake van twee redelijk grotewoeste gebieden, te weten in hetzuidoosten in de buurschapBorkeld en in het zuiden, tennoorden van de Schipbeek.

In grote lijnen is dit beeld inde periode tot 1948 ongewijzigdgebleven. Er vonden welontginningen plaats, maar met namehet noordoosten, het gebied rondomde Holterberg, bleef (inhoofdzaak) woeste grond. Alleen inhet noordwesten en in het zuidennam het percentage woeste grondsterk af.

2.4. WaterbeheersingHet grondgebied van de gemeente isverdeeld over drie waterschappen,namelijk De Schipbeek in hetzuiden, Regge-Dinkel in hetnoordoosten en Saüand in hetnoordwesten.

In 1881 werd het waterschap DeSchipbeek opgericht, dat tot taakkreeg om voor een behoorlijkeafwatering van de lage gebiedenlangs de gelijknamige rivier tezorgen. Hoewel al in 1882normalisatieplannen warenopgesteld, duurde het tot 1927voordat deze gerealiseerd werden.In 1932 werd een stuw in bedrijfgenomen, die een einde maakteaan een lange reeks vanoverstromingen.

3 Infrastructuur(kaart 4)

3.1. WaterwegenDe waterwegen in de gemeenteHolten hebben geen vervoers-functie. De Schipbeek, die dezuidgrens van de gemeente vormt,was in de negentiende eeuw vanbelang als schakel binnen hetRegge-stelsel, maar is thansalleen nog van belang voor deontwatering van delandbouwgronden.

3.2. WegenIn 1850 kwam in het wegenpatroonduidelijk naar voren dat het dorpHolten een centrale positie binnende gemeente innam. Debelangrijkste verbindingsweg wasde Deventerweg, van Deventer naarOldenzaal. Deze oostwestverbindingmaakte deel uit van dehandelsroute tussen Amsterdam enBerlijn en werd in 1830 als éénvan de eerste wegen in Nederlandverhard. Ten oosten van het dorpwas er een afslag naar Rijssen enAlmelo; de Deventerweg boog inzuidelijke richting naar Markeloen Goor. Daarnaast was ook denoordzuidverbinding belangrijk.Deze werd gevormd door deLarenseweg in het zuiden en de wegnaar Raalte in het noordoosten.

Vanaf 1850 is de hoofdstructuurvan het wegennet lange tijdongewijzigd gebleven. In deperiode tot 1945 zijn de genoemdeverbindingswegen verhard. Debelangrijkste uitbreiding van hetwegennet in deze periode betreftde "toeristenweg", die in 1929 isaangelegd en Holten over deHolterberg met Nij verdal verbindt.

Na 1970 is de hoofdstructuuringrijpend gewijzigd door deaanleg van een nieuwe autosnelwegdoor het zuiden van de gemeente.

Deze oostwest verbindingDeventer-Hengelo is een onderdeelvan een internationale route, deE-30. Deze weg en de recent tenoosten van Holten doorgetrokkenprovinciale weg Raalte-Lochemhebben het verkeer in de bebouwdekom voor een belangrijk deelontlast.

3.3. SpoorwegenIn 1888 werd de spoorlijnDeventer-Almelo in gebruikgenomen. In dat jaar kwamen de in1886 aanbestede stations in Holtenen Dijkerhoek gereed. In de eerstehelft van de twintigste eeuw werdhet station in Holten uitgebreid.Ondanks het feit, dat het aantalstations aan de spoorlijnDeventer-Almelo na 1930 drastischis verminderd, heeft Holten zijnfunctie voor het reizigersverkeerbehouden. Het station teDijkerhoek heeft ditinkrimpingsproces niet overleefd;het werd in 1934 gesloten en in1951 gesloopt.

4 Nederzettingen

(kaarten 5 en 6)

4.1. KernenHolten, dat voor het eerst vermeldwordt in 1237, is door de eeuwenheen altijd de belangrijksteplaats geweest voor het omliggendegebied. Dit vindt zijn oorzaak inde gunstige ligging aan de vanoudsher belangrijke verbin-dingsweg via Deventer naarDuitsland. Daar, waar deze wegzich ten oosten van het dorpsplitst, zijn nog de restantenvan het uit de veertiende eeuwstammende kasteel De Waerdenborchzichtbaar.

Het dorp Holten is van oorsprongeen kernesdorp, gesitueerd in delaagte van een heuvelrug. Deboerderijen zijn gelegen op deovergang van de oudebouwlandgronden naar de gras- enhooilanden. Zowel ten noorden alsten zuiden van het dorp hebbenzich op de flanken van destuwwalresten essen ontwikkeld,respectievelijk de Holter en deLoker Enk. Het oudste gedeelte vanhet dorp wordt gevormd door debebouwing rond de kerk en langs deuitvalswegen. Eén van de grootsterampen in de dorpsgeschiedenis isde brand op 16 juni 1829 geweest,waarbij een groot gedeelte van hetdorp afbrandde.

Omstreeks 1850 was Holten eenklein dorp, dat alleen langs deoostwestverbinding tussen de beideescomplexen een enigszinsgeconcentreerde bebouwing kende.De inwoners waren voornamelijkwerkzaam in de landbouw, er werdin beperkte mate handel gedrevenen er was enige industrie.

Vanaf 1850 groeide het dorpaanvankelijk slechts langzaam enregelmatig. Na de bouw van het

station (1886) ten noorden van hetdorp volgde enige bebouwing in dierichting. Na de eeuwwisselingbegon het dorp sneller tegroeien, zonder dat deoorspronkelijke langgerekte vormveranderde. In de jaren dertigvond de eerste min of meerplanmatige uitbreiding plaats inde vorm van het "rode dorp" aan deBurgemeester van der Borchstraat.

Door de na-oorlogse ontwikkelingenzijn de functies van het dorpHolten enigszins uitgebreid.Holten heeft een verzorgendefunctie voor een omliggend gebied,dat ruwweg samenvalt met degemeentegrenzen. Binnen dit gebiedvoorziet het dorp in de meestelementaire levensbehoeften. Maardaarnaast heeft Holten met name ophet terrein van middelbaar onder-wijs een functie voor de naburigegemeenten. Voor meer uitgebreidevoorzieningen is het dorpaangewezen op Deventer, en inmindere mate op Rijssen enAlmelo. Voor Deventer heeft Holtende functie van forensenplaats.

De structuur van het dorp is doorde recente uitbreidingen sterkgewijzigd. Thans heeft Holten eenhalf-concentrisch dorpspatroon,waarbij de spoorweg ruwweg denoordgrens vormt. Alleen debebouwing langs de Burgemeestervan de Borchstraat en de Rijkswegnaar Deventer ligt ten noorden vande spoorlijn.

Naast Holten is Dijkerhoek deenige nederzettingskern die in degemeente Holten tot ontwikkelingis gekomen. Omstreeks 1850 was ervan een nederzettingskern nog geensprake. Net als de anderebuurschappen bestond Dijkerhoek

op de zuidflank van de Holterberguit een groot gebied metverspreid liggende boerderijen.Langs de Deventerstraatweg lag deherberg Het Bonte Paard, eenvanouds bekende pleisterplaatsvoor handelslieden.

De huidige kern van Dijkerhoekomvat naast de al van oudsheraanwezige schoolvoorziening (deeerste school dateert uit 1793),een korenmolen, een kerkgebouw,een paar winkels en een aantalhuizen.

4.2. BuurschappenBinnen de gemeente Holten kunnende volgende buurschappen wordenonderscheiden: Holterberg, Helhu-izen, Lichtenberg, Look, Borkeld,Beuseberg, Holterbroek, Neerdorp,Dijkerhoek en Espelo. Het betrefthier landelijke gebieden metverspreid liggende boerderijenzonder een duidelijkenederzettingskern. De buurschappenkunnen worden getypeerd alshoevenzwermnederzettingen.

Omstreeks 1850 was het huidigepatroon van buurschappen algrotendeels gevormd. De nabij hethoofddorp gelegen buurschappenLook en Neerdorp telden meer dan50 woningen, terwijl de overigebuurschappen daar duidelijkbeneden bleven. Alleen voorHolterbroek, Lichtenberg enHelhuizen zijn geen cijfers overwoningvoorraad en bevolkingsomvangbeschikbaar

In de periode tussen 1850 en 1940veranderde er zeer weinig aan destructuur van de buurschappen. Erwerden incidenteel boerderijenbijgebouwd, maar nergensontwikkelde zich een kern. Alleen

8

werden er door de architectLoggers enkele huizen en villa'sgebouwd, die onder andere door hettoepassen van rieten daken eenduidelijk herkenbare bouwstijlhebben opgeleverd. Dit gebeurde inde jaren dertig, toen de gemeenteHolten een snelle toeristischeontwikkeling doormaakte.

Na 1945 heeft deze ontwikkelingzich met name in de buurschappenHolterberg, Look en Borkeldvoortgezet. In Borkeld is eengroot complex met zomerhuisjes vande grond gekomen en in Look zijnenkele grote villaterreinenaangelegd. Ook andere recreatievevoorzieningen, zoals campings enzwembaden, hebben zich in een sneltempo over het oostelijke deel vande gemeente uitgebreid. In debuurschappen ten westen van hetdorp Holten hebben zich na 1945geen belangrijke ontwikkelingenvoorgedaan. De huidige woning-voorraad in deze buitengebiedenwijkt niet sterk af van desituatie omstreeks 1850.

5 De bevolking

5.1. Loop van de bevolking(tabel 1)

Tussen 1850 en 1900 is debevolkingsomvang van de gemeenteHolten gedaald. Vooral in de jarenzeventig en tachtig van denegentiende eeuw kende de gemeenteeen hoog negatief migratiesaldo.De belangrijkste oorzaak hiervoorwas de landbouwcrisis. Omstreeksde eeuwwisseling werden deeconomische omstandigheden beteren begon de bevolkingsomvang toete nemen. Deze bevolkingsaanwasheeft zich tot op de dag vanvandaag voortgezet.

5.2. Ruimtelijke spreiding(tabellen 2, 3 en 4)

In 1849 bedroeg het aantalinwoners van het dorp Holten 554.Dit betekent dat in dat jaar 20 %van de bevolking van de gemeenteHolten in het hoofddorp woonde.Het overgrote deel van debevolking woonde derhalveverspreid over de verschillendebuurschappen. Neerdorp telde meteen inwonertal van 563 meer mensendan Holten. Ook Beuseberg kwam met508 inwoners dicht in de buurt. Inde buurschappen Holterberg,Lichtenberg en Holterbroek werdenin 1849 nog geen bewonersaangetroffen.

Op 1 januari 1987 is degeschetste situatie ingrijpendveranderd. Het dorp Holten teldeop dat moment 5.938 inwoners.Gerelateerd aan het inwonertal vande gemeente betekent dit dat 68,8%van de inwoners in de hoofdplaatsgevestigd is. Tegenover hetstagneren of dalen van debevolkingsomvang in debuurschappen staat een snelletoename van de bevolking in dekern Holten.

10

6 Middelen van bestaan

6.1. LandbouwDe agrarische geschiedenis van degemeente Holten is voor een grootdeel bepaald door hoogteligging enbodemgesteldheid. Op de flankenvan de stuwwalresten zijn de oudebouwlandgronden, de zogenaamdeessen, ontstaan. Twee escomplexenkunnen worden onderscheiden: deHolter Enk op de zuidflank van deHolterberg en de Loker Enk op hetnoordelijke deel van de Zuurberg.Tussen deze twee bouwlandcomplexenloopt de weg, waaraan de boerenzich in de beginfase hebbengevestigd. De verkaveling op deessen behoort tot destrokenverkaveling zonderbebouwing op de kavels.

De drassige, lager gelegengronden in het zuiden van degemeente zijn veelal gebruikt alswei- en hooilanden. Dezebroekgronden of maten zijn al in1516 verdeeld, wat een verklaringis voor de regelmatige verkavelingvan dit gebied. De verkavelingwordt voor een groot deel bepaalddoor de opgehoogde "dijken" ofwegen, die behalve voor hetplaatselijk verkeer ook van belangzijn geweest voor de verbindingvan Deventer met Twente enDuitsland. In de broeklandentreffen we weinig bebouwing aan,deels omdat de bewoners devoorkeur gaven aan vestiging nabijhet bouwland en deels omdat dematen tot 1932 vaak dooroverstromingen getroffen zijn.

De marke van Holten is vanorigine een akkerbouwgebied.Holten maakte deel uit van hetSallandse akkerbouwgebied, eengebied dat tot de zeventiende eeuwzeer weinig veeteelt gekend heeft.In 1602 was 85.5% van de

11

cultuurgrond in gebruik alsbouwland. Dat de situatie daarnaingrijpende wijzigingen heeftondergaan, bewijzen de cijfers van1833: bouwland en weilandbesloegen respectievelijk 42 en58% van het totale ontgonnengebied.

De belangrijke rol die deakkerbouw in het verledengespeeld heeft, blijkt ook uit hetfeit dat er omstreeks 1850 vierwindmolens in de gemeente Holtenwerden aangetroffen: drie op deenken rondom Holten en één inDijkerhoek. Thans resteert alleennog de korenmolen "De Hegeman" inDijkerhoek. Deze vermoedelijk uit1730 stammende molen, dieomstreeks 1890 vanuit Zuid-Hollandnaar Dijkerhoek is verplaatst,werd in 1983 voor het laatstgerestaureerd.

Sinds 1850 heeft de veeteelt nogmeer terrein gewonnen op deakkerbouw. Deze verlegging van denadruk in de bedrijfsvoering heeft"rond 1900 geleid tot de komst vaneen tweetal zuivelfabrieken. Ookde verbouwing van een voormaligeweverij tot slachthuis in 1921wijst op het toegenomen belang vande veeteelt. De ruilverkavelingen,die vanaf 1968 in het lage zuidenhebben plaatsgevonden, hebben dezetendens verder versterkt, terwijltegelijkertijd delen van deoorspronkelijke escomplexenopgeslokt zijn door deuitbreiding van het dorp Holten.

Momenteel kan de gemeente Holtengekarakteriseerd worden als eenlandbouwgebied met overwegendgemengd agrarischebedrijfsvormen, waarbij deakkerbouw in dienst staat van de

veeteelt. Op 1 januari 1987 was900 hectare in gebruik alsakkerbouwgrond, terwijl hetblijvend grasland een oppervlakvan 2.710 hectare besloeg. Ditbetekent dat 75,1% van delandbouwgrond werd gebruikt voorde veeteelt.

6.2. Ambacht, industrie endienstenDe industrie heeft in de gemeenteHolten altijd een ondergeschikterol gespeeld. Vóór 1850 was er eendakpannenfabriek in de buurschapBorkeld, die na de brand van 1829een bloeiperiode kende als gevolgvan het minder toepassen vanrieten daken. In 1853 werd er nogeen tweede dakpannenfabriekopgericht, maar deze bedrijvenzijn in de tweede helft van denegentiende eeuw verdwenen.

Daarnaast werd er ter bestrijdingvan de armoede in Holten eenweefschool opgericht aan deDorpsstraat. Later werd eeneenvoudige handjuteweverijopgericht, die van 1835 tot 1909heeft bestaan en eigendom was vanTer Horst & Co in Rijssen. In dezefabriek werden voornamelijkcalicot- en koffiezakkenvervaardigd.

Omstreeks 1850 werd het beeld vande niet-agrarischewerkgelegenheid voor eenbelangrijk deel bepaald door eenaantal traditioneleambachtslieden, zoalsbroodbakkers, grofsmeden,kleermakers, metselaars, schoen-en laarzenmakers en timmerlieden.Vóór het einde van de negentiendeeeuw was de dakpannenfabriekechter verdwenen en resteerdenalleen een aantal ambachten en een

12

in verval geraakte weverij.

Rond de eeuwwisseling leidde deexpansie van de veeteelt tot dekomst van twee zuivelfabrieken. In1896 werd door de gebroedersWansink de stoomzuivelfabriek DeEendracht opgericht. Tien jaarlater, in 1906, verrees aan deStationsstraat de coöperatievestoomzuivelfabriek De Vrijheid.Deze is later overgenomen door deCoberco, maar in 1979 definitiefgesloten en gesloopt om vervolgensplaats te maken voor een nieuweGereformeerde kerk. Het isduidelijk dat de industriëlewerkgelegenheid tot* 1940 sterkverband hield met de groei van deagrarische sektor. Ook degemeentelijke slachterij in Holten(1921) en de meelfabriek in Lookwijzen hierop.

In de jaren dertig van detwintigste eeuw kwam er in Holteneen toeristische ontwikkeling opgang. Krachtig ondersteund doorhet toenmalige gemeentebestuuronder leiding van baron Van denBorch van Verwolde werden op dezuidflank van de Holterberg eenaantal villa's gebouwd. Daarnaastwerden in de vooroorlogse periodeeen aantal hotels geopend, zoalsDe Holterberg, De Zwarte Ruiter ende voormalige theeschenkerij HetLosse Hoes.

Van groot belang voor deontwikkeling van het toerisme isde aanleg van de "toeristenweg" in1929 geweest. Deze weg loopt vanHolten over de Holtenberg en deNoetselerberg naar Nijverdal. Aandeze weg is in 1938 nabij HetLosse Hoes het natuurhistorischmuseum Piet Bos geopend.

Wat betreft de busverbindingenwaren de Holtenaren tot 1924aangewezen op busbedrijf Muller.In dat jaar vond er een fusieplaats tussen de autobusdienstenTer Haar, Muller en Hodus. Onderde naam OverijsselscheAutobusdienst (O.A.D.) vestigdehet bedrijf zich aan de Smidsbeltin Holten. Na 1945 heeft de OAD,inmiddels verhuisd naar de Burg.van der Borchstraat, een versneldegroei doorgemaakt.

Na de Tweede Wereldoorlog zijntoerisme en recreatie in eenstroomversnelling terecht gekomen.Ook heeft er een bescheidenindustrieontwikkelingplaatsgevonden, geconcentreerd optwee industrieterreinen in hetdorp Holten. Hier treft menmomenteel onder andere driemetaalconstructiebedrijven, tweeslachterijen en eentransportbedrijf aan.

13

7 Sociale en culturele

voorzieningen

7.1. Kerken en begraafplaatsenSinds de Reformatie is Holten eenoverwegend protestantse gemeente,waarin de Nederlands Hervormdentot aan de dag van vandaag eenruime meerderheid vormen.

In 1850 stonden er in Holten tweekerken: een Hervormde kerk,gereed gekomen in 1832 nadat devorige in 1829 in vlammen wasopgegaan, en een kerk voor deChristelijk Afgescheiden gemeente,daterend uit 1843. In 1877betrokken de Afgescheidenen eennieuw kerkgebouw, dat later (na1892) door de Gereformeerde kerkwerd overgenomen. In 1979 heeftde Gereformeerde kerk het gebouwverlaten en een nieuwe kerkgebouwd op de plaats van een oudezuivelfabriek. Naast deze tweeprotestantse kerken is er inHolten omstreeks 1920 eenNederlands Israëlitische kerkgeïnstitueerd, die na 1945 isopgeheven.

In Dijkerhoek heeft de NederlandsHervormde gemeente in 1931 hetgebouw "Bethanië" in gebruikgenomen.

In de gemeente Holten liggen driebegraafplaatsen, waarvan deoudste, de algemene begraafplaatsaan de Kerkhofsweg, gesticht is in1880. Na de Tweede Wereldoorlogwerd aan de Eekhoornweg eenCanadese militaire begraafplaatsaangelegd en aan de OudeDeventerweg een nieuwe algemenebegraafplaats. Aan de Postweg inDe Borkeld is nog een grafheuvelaanwezig, stammend uit deurnenveldenperiode van hetNeolithicum en Bronstijd.

14

7.2. ScholenDe school van Holten is in 1829afgebrand, maar in 1830 stond eral een nieuwe. Als in 1874 blijktdat deze school te klein gewordenis, wordt er een nieuwe schoolgebouwd aan de Dorpsstraat. In1906 is er naast de openbareschool een School met de Bijbelgebouwd.

De buurschappen Dijkerhoek enEspelo hebben al sinds lange tijdhun eigen lagere school. InDijkerhoek verrijst al aan heteind van de achttiende eeuw eenzelfgebouwd schooltje. In 1809wordt besloten om in plaatshiervan een geheel nieuwe schoolte bouwen. In Espelo dateert deschool met meesterswoning uit1902. De scholen in dezebuurschappen functioneren ook nunog zeer sterk als centra van hetsociale leven.

Na de Tweede Wereldoorlog, is alsgevolg van de snellebevolkingsgroei, het aantalscholen, waaronder eenscholengemeenschap, sterktoegenomen.

7.3. OverigeTot 1906 heeft boerderij DeDenneboom dienst gedaan alsgemeentehuis. In dat jaar werd ereen nieuw gemeentehuis gebouwd inhet centrum van het dorp, datvanaf 1988 de VVV en deOudheidkamer herbergt. In 1987werd het huidige gemeentehuisbetrokken.,

In 1889, enige jaren na de bouwvan het station, opende deHollandsche IjzerenSpoorwegmaatschappij in Holten eentelegraafkantoor voor publiek

verkeer, dat in 1917werdafgebroken. Ondertussen was erin 1903 een rij kstelegraafkantoorgeïnstalleerd, dat in 1962 isvervangen door een nieuwpostkantoor.

15

8 Ontwikkeling 1850 - 1940

Typering:Kernesdorp.

Functie:In 1850 was Holten een agrarischdorp met enkele voorzieningen. Erwas een juteweverij en eenweefschool. Tussen 1850 en 1940ontwikkelde Holten zich alsverzorgingskern voor hetomringende gebied.

Ruimtelijke ontwikkeling:In 1850 bestond de bebouwinghoofdzakelijk uit boerderijen meterfbeplanting langs de hoofdwegen.In de omgeving van de Nederlandshervormde kerk verdichtte debebouwing zich enigszins, depastorie lag ten zuiden van hetdorp. De belangrijkste weg was deweg van Deventer naar Duitsland.Ten oosten van Holten takt de wegnaar Rijssen hiervan af, aan dewestkant de weg naar Raalte. Doorde spoorlijn (1888) raakte hetdorp afgesneden van de Holterenk.De dorpsbebouwing veelal éénbouwlaag met kap verdichtte zichen breidde zich uit in de richtingvan het station. Tot 1906 was hetgemeentehuis gevestigd in deboerderij "De Denneboom". In datjaar kwam het gemeentehuis aan deDorpsstraat gereed.In 1929 werd de toeristenweg overde Holterberg aangelegd. In dittot dan onbebouwde gebied werdenenige hotels en villa's gebouwd.Deze Iaatsten naar ontwerpen vanonder andere Loggers, Vegter enHolterman. Langs de belangrijksteuitvalswegen werden burgerwoningengebouwd, veelal één bouwlaag meteen gebroken of gewelfd zadeldak.Langs de pastorie werd een straataangelegd die de Larenseweg met deOranjestraat verbond. In dedertiger jaren ontstond de eerste

16

planmatige woningbouw "het rodedorp" aan de huidige Burgemeesterv.d. Borchstraat, zeven blokjesvan twee woningen onder één kap.

Bijzonder gebied:De Holterberg met villabebouwingen enige horeca-bedrijven uit dedertiger jaren.

17

Stedebouwkundige ontwikkeling Holten

Boven: kaart ca. 1850Onder kaart ca. 1900

18

Kaart ca. 1940

Schaal : ca. 1:15000Bron : Topografische kaarten van Nederland

Kaart ca. 1850, verkend 1848Kaart ca. 1900, verkend 1882, laatste herziening 1910Kaart ca. 1940, verkend 1933

19

Legenda typologie

schaal 1:15.000

bestaande kern 1850

algemeen stedelijkingericht 1940

algemeen nietstedelijk ingericht 1940

niet stedelijkevillabebouwing 1940

industriegebied 1940

groen gebied 1940

lineaire ontwikkeling1850 - 1940

na 1940 gereconstrueerd

bijzondere gebieden

1 9 4 0 , kaart ca. 1988

-f*

Kaart ca. 1988

Bronnen

Literatuur Holten en regio:*Bos, K., Holterberg. flora.fauna. Bosmuseum. Twello, 1978.*Brands, M., Holten van huis uit.Een boekje open over boeren.burgers en bestuurders. Zwolle,1987.•Brouwer, B.H., Holten, eenSallandse marke. Deventer, 1980.•Brouwer, B.H., De heks vanHolten. Holten, 1970.•Goldstein, A.J., Holten vooromstreeks honderd jaar. Deventer,1929 (overdr.)•Graaf, J. de, Uit het archief dermarke van Holten. Zwolle, 1918.Holten, zo was het, zo is het.Holten, 1985.•Janssen, H.L. en A.D. Verlinde,Holten, het bisschoppelijk kasteelde Waerdenborg. Bussum/Amersfoort,1977.•Mataheru, M.J., De gemeenteHolten, een milieugeografischescriptie. Amsterdam, 1973.•Nederland in vroeger tijd. DeelXXXII Overijssel. Zaltbommel,1966 (herdr.).•Otten, W., Duitse "molenaars" inHolten. Hilversum, 1974.•Stichting Overijssel (ed.),Sociale kaart van de gemeenteHolten. Zwolle, 1964.•Stichting Overijssel (ed.),Sociale kaart van de gemeenteHolten. Zwolle, 1976.

Literatuur algemeen:*Aa, Van der, Aardrijkskundigwoordenboek der Nederlanden, deel1-12. Gorinchem, 1839-1848.•Atlas van Nederland.'s-Gravenhage, 1963-1977.•Atlas van Nederland. Deel 2:bewoningsgeschiedenis; deel 12:infrastructuur; deel 13: geologie;deel 14: bodem; deel 15: water;deel 16: landschap; deel 20:

20

landinrichting, 's-Gravenhage,1984.*Besselaar, Molens in Nederland.Amsterdam, 1974.•Bevolking der Gemeenten vanNederland op 1 januari 1987. 's-Gravenhage, 1987.•Bijdragen uit het land van IJsselen Vecht. Eerste en tweede bundel,IJsselacademie, Zwolle 1977-1978.*Buter, A., De groene vallei. Staden land aan de IJssel. Den Haag,1978.*Buter, A., Dit land over deIJssel. Hoorn, 1976.*Crom, A.P., (red.) e.a.,Anderhalve eeuw gereformeerden instad en platteland, deel 7,Overijssel, Kampen, 1985.*Demoed, H.B., Mandegoedschandegoed. Zutphen, 1987.•Dekker, G. (Red.), e.a., Oudefabrieks- en bedrijfsgebouwen inOverijssel. Serie jaarboekenOverijssel, Zwolle, 1986.•Dijksterhuis, R.,Spoorwegtracering en stedebouw inNederland, historische analyse vaneen wisselwerking, de eerste eeuw:"1840-1940. Z.p. [Groningen],Z.j.[1980].•Egberts, E., Wie water deert, diewater keert. Zwolle, 1985.•Elzenga, E., Langs de oudeOverijsselse kerken. Baarn, 1972.•Engelen van der Veen, G.A.J. van,'Marken in Overijssel', in:Geschiedkundige atlas vanNederland. Den Haag, 1924.•Engelen van der Veen, G.A.J. van,G.J. ter Kuile en R. Schuiling,Overijssel. Deventer, 1931.•Fischer, E.J., Stroomopwaarts.Zwolle, 1986.•Fockema Andrea, S.J., Hetkaartbeeld van Overijssel 1550-1850. Overdruk uit Versl. enMedede. v.d. Ver. tot Beoefeningvan Overijsselsch Regt en

Geschiedenis, 55ste stuk, z.p.,1939.•Gevers, A.J., en A.J. Mensema, Dehavezaten in Salland en hunbewoners. Alphen aan den Rijn,1983.•Grote Topografische Atlas vanNederland, deel 3, Oost Nederland,Groningen, 1987.•Heitling, W.H. en Lensen, L.,Vijftig eeuwen volk langs deIJssel. Zutphen, z.j. [1980].•Hendriks, F.M., De grenzen vanOverijssel en van de Overijsselsegemeenten van 1807 (1811-1842).Overdruk uit Versl. en Medede.v.d. Ver. tot Beoefening vanOverijsselsch Regt en Geschiedenis75e stuk, 1960.•Kramer, G., Wij trekken doorTwente en Salland. Arnhem, z.j.[1935].•Kuile, E.H., ter, De monumentenvan geschiedenis en kunst. Zuid-Salland. 's-Gravenhage, 1964.•Kuile, E.H., ter, Noord- en Oost-Salland. 's-Gravenhage, 1974.•Kuile, E.H., ter, Zuid-Salland.'s-Gravenhage, 1964.•Kuyper, J., Gemeente-atlas vanNederland. Zaltbommel, (herdruk),1971.•Kloot Meijburg, H., van der, Onzeoude dorpskerken. Rotterdam, 1921.•Meene, J.G.C, van de en P.Nijhof, Spoorwegmonumenten in Ne-derland. Amsterdam, 1985.•Meindersma, H. en K. de Jong(red.), Jongere bouwkunst inOverijssel. 1840-1940.. Zwolle,1985.•Mulder, G.J.A., Handboek dergeografie van Nederland. Deel VI,Zwolle, 1959.•Nijhof, P., Oude fabrieksgebouwenin Nederland. Amsterdam, 1987.•Nijhof, P., Watermolens inNederland. Zwolle, 1982.•Nijhof, P., Windmolens in

21

Nederland. Zwolle, 1983.•Overijssel, de provincie enOverijsselse gemeenten in kaart enaanzicht. Zwolle, 1983.•Overijssel, Aspecten enPerspectieven. Amsterdam, 1951.*PPD van Overijssel/ASP,Streekplan IJsselvallei. 1985.•Pvttersen's Nederlandse almanakvoor iedereen. Zaltbommel,1922-1942.•Romers, H., Despoorwegarchitectuur in Nederland1841-1938. Zutphen, 1981.•Rosenberg, H.P.R., De 19de-eeuwsekerkelijke bouwkunst in Nederland.'s-Gravenhage, 1972.•Schelhaas, H. en B. Molenaar(red.), Graven en begraven inOverijssel. Serie jaarboekenOverijssel, Zwolle, 1981.•Schelhaas, H. (Red.) e.a.,Historische kerken in Overijssel.Serie jaarboeken Overijssel,Zwolle, 1974.•Schelhaas, H. (Red.) e.a., Molensin Overijssel. Serie jaarboekenOverijssel, Zwolle, 1972.•Schelhaas, H. (Red.) e.a.,Schipvaart en schepen inOverijssel. Serie jaarboekenOverijssel, Zwolle, 1985.•Schuiling, R., Nederland,handboek der aardrijkskunde, deel1 en 2, Zwolle, 1936.•Schutten, G.J., Varen waar geenwater is. reconstructie van eenverdwenen wereld, geschiedenis vande scheepvaart ten oosten van deIJssel van 1300-1930. Twentschecourant.•Seinen, J.R. en G. de Wit, Stapvoor stap langs de Vecht.Hardenberg, 1985.•Slicher van Bath, B.H., Eensamenleving onder spanning.Geschiedenis van het platteland inOverijssel. Assen, 1957.•Slicher van Bath, B.H., (red.),

Geschiedenis van Overijssel.Deventer, 1970.•Steegh, A., Monumentenatlas vanNederland. Zutphen, 1985.•Steensma, R. (Red.) en CA. vanSwichem (Red.), honderdvijftigjaar gereformeerde kerkbouw.Kampen, 1986.•Stiksma, K., Spiegel van steden,dorpen en landschappen in Oost-Nederland. Overijssel. Gelderlanden het rivieren gebied.Ridderkerk, 1986.•Stilma, L., Rondom de Holterberge.v.. Holten, z.j. [1962].•Varwijk, G.H. en J.R. Seinen,Stap voor stap langs deDedemsvaart. Dedemsvaart, 1983.•Ven, D.J., van der, Met degoastok door Twente en Salland.Verslagen van de hoofdcommissievoor herziening der belastbareopbrengst van de ongebouwdeeigendommen. Overijssel.-'s-Gravenhage, 1890.•Visscher, H.A., Het Nederlandselandschap, een typologie tenbehoeve van het milieubeheer.Utrecht, 1974.•Volmuller, H.W.J.(samenstelling), NijhofsGeschiedenislexicon. Nederland enBelgië. 's-Gravenhage-Antwerpen,1981.•Vuuren, L., van, Rapportbetreffende een algemeen onderzoeknaar de sociaal-economischestructuur van het district van dekamer van koophandel en fabriekenvoor Salland. Epe, 1941.•Werkman, G., Kent u Overijsselook zo?. Zeist, z,j. [1962].•Wieringa, H. (red.), Waterstaatin Overijssel. Zwolle, 1983.•Woud, A. van der, Het lege land.De ruimtelijke orde van Nederland17981848. Amsterdam, 1987.•Zanden, J.L., De economischeontwikkeling van de Nederlandse

22

landbouw in de negentiende eeuw.1800-1914. Utrecht, 1985.•Zonneveld, J.L.S., Levend land.De geografie van het Nederlandselandschap. Utrecht, 1985.

Kaarten:Bodemkaart van Nederland. Stiboka,Wageningen, 1985.Kadastrale minuutkaart 1832,Rijksarchief Overijssel, Zwolle.Topografische kaart van Nederland,ca. 1850, 1900, 1935, 1950, 1960,1976 en 1985. Topografische DienstDelft/Emmen.

Archieven:Databank Universiteit vanAmsterdam, Vakgroep Socialegeografie, 1988.Gemeenteverslagen 1850-1940,Rijksarchief Overijssel, ZwolleVerslagen van Gedeputeerde Staten1850-1940, RijksarchiefOverijssel, Zwolle.

23

Bijlagen

Tabellen

TabeliaDei i.Loop van de bevolking in de gemeente Holten*

jaar18501860187018801890190019101920193019401987

aantal inwoners2.9313.1023.0962.9632.7992.8743.1903.5414.1214.5188.634

index (1850=100)100106106101

9598

109121141154294

Bron: Databank Universiteit van Amsterdam, 1988.* Gegevens per 31 december, behalve 1987 (per 1 januari)

Tabel 2.Woningvoorraad en bevolkingsomvang per kern of buurschap omstreeks 1850.

kern of buurschapHoltenNeerdorpBeusebergBorkeldLookDijkerhoekEspeloo

Bronnen: 1) Aa.

woningen 1)ca. 86ca. 94ca. 84ca. 30

"ca. 64ca. 50ca. 34

Van der, Aardrijkskundig

inwoners 2)554563508212397314236

woordenboek der NederlanDeel 1-12, 1839-1848.

2) Steden en dorpen in Overijssel, Jaarboek Overijssel, 1980.

24

Tabel 3.Woningvoorraad en bevolkingsomvang per kern of buurschap op 31 mei 1947.

kern of buurschap woningvoorraad bevolkingHolten 1.547Verspreide huizen 3.486Totaal 970 (496) 5.033

Bron: C.B.S., Uitkomsten van de volks- en beroepstelling, 31 mei 1947.

Tabel 4.Woningvoorraad en bevolkingsomvang per kern of buurschap op 1 januari 1987.

kern of buurschapHoltenNeerdorpBeusebergBorkeldLookDijkerhoekEspelooHolterbroekHolterbergLichtenberg

woningen2071

1021316886

11495571310

inwoners5938

388525250359498388231

1939

Bron: Statistieken R.O.I. Woningvoorraad en aantal inwoners per wijk/buurt,1987.

25

KAART 1

DE LIGGING VAN DE GEMEENTE IN SALLAND

kampen '••" '•.--'*.

eventer Vbathmen

10 15 km

Grenzen van Salland

Gemeentegrenzen

Bron: Atlas van Nederland, 1963 - 1977.

26

KAART 2

BODEMGESTELDHEID EN GEOLOGIE

—20—

Enkeerdgronden bestaande uit fijn zand

Overige fijnkorrelige zandbodems

Gestuwde afzettingen met grofzandige bodems

Veengronden met binnen 120 cm zandondergrond

Hoogtelij nen

Bron: Bodem kaart van Nederland, 1985.

27

KAART 3

DE BUURSCHAPPEN IN DE MARKE HOLTEN

0 1 3km

_ . Markegrens

Buurschapsgrenzen

-Grenzen van de huidige kern

Bron: Geschiedkundige Atlas van Nederland, 1924.

28

KAART 4

INFRASTRUCTUUR

<s >N Schipbeek

Autoweg met gescheiden rijbanen

Hoofdweg of autoweg zonder gescheiden rijbanen

ZM Spoorweg

Water

Bron: Grote Topografische Atlas van Nederland, 1987.

29

KAART 5

HOLTEN OMSTREEKS 1850

3l<m

Bron: Topografische kaart van Nederland, 1859.

30

KAART 6

HOLTEN OMSTREEKS 1972

0 1 2 3km

Bron: Topografische kaart van Nederland, 1974

31