InhoudInleiding

Het beste van Bali en Lombok 6Bali 17De bevolking 19De natuur 24

Geschiedenis

Belangrijke data 28Vorstendommen en

kolonialisme 31

Karakteristieken

Religie en rituelen 45De Balinese keuken 55Uitvoerende kunsten 61Kunst en kunstnijverheid 69Buitenactiviteiten 77Architectuur 83

Thema’s

Chinese invloeden op Bali 41De crematieceremonie 51Uit eten 59Gamelanmuziek 67Wandelingen rond Ubud 134

Wetenswaard

Religieuze feesten 52Voor goden en geesten 74Strandactiviteiten 118Waterparken in Oost-Bali 170

Reizen door Bali

Inleiding 93Zuid-Bali 97Ubud en omgeving 121De Gunung Batur en

omgeving 148Oost-Bali 153Noord-Bali 173West-Bali 183Het district Tabanan 191

Reizen door Lombok

Inleiding 201West-Lombok 203De Gili-eilanden 212Noord- en Oost-Lombok 217Centraal- en Zuid-Lombok 223

Reisinformatie

BALIVervoer 230Accommodatie 234Activiteiten 247

LOMBOKVervoer 257Accommodatie 259Activiteiten 262

BALI EN LOMBOKPraktische informatie 265Taal 275Lezenswaard 278

Voor een volledige inhoudsopgave van de Reisinformatie zie pagina 229.

Fotoverantwoording 280Colofon 281Index 282

Kaarten

Bali voorflap en 94-95Zuid-Bali 98Denpasar 100Sanur 104Nusa Dua en Tanjung Benoa 106De baai van Kuta 110Ubud en omgeving 122Het centrum van Ubud 128De Gunung Batur 149Oost-Bali 154Noord-Bali 174-175West-Bali 184Het district Tabanan 192Lombok achterflap en 204-205

Sierlijke tempels, groene sawa’s, schitterende stranden,

actieve vulkanen, kleurige koraalriffen en fraai aardewerk -

hieronder vindt u de hoogtepunten van Bali en Lombok.

6

Vrijwel elke dag vindt er ergens op Bali wel een odalan (tempel­festival) plaats ­ een ideale gelegenheid om kennis te maken met het religieuze leven van de Balinezen. Zie blz. 47 en 52-53.

s Elephant Safari Park. Kinderen mogen de olifanten

voeren; de olifantensafari door de jungle is een belevenis. Zie blz. 141.

s Het vlak voor de noordwestkust van Lombok gelegen Gili Trawangan heeft schitterende stranden met wit, poederachtig zand. De levendige bars en restaurants zorgen voor een feestelijke sfeer.

Zie blz. 214.

Het beste van bali en lombok: topbeziens-waardigHeden

Gunung Kawi. In de rotswanden van een schilderachtig rivierdal zijn imposante schrijnen en meditatie nisssen uitgehouwen. Zie blz. 143.

t o p b e z i e n s w a a r d i g H e d e n ◆ 7

s Een van de spectaculairste dansen van Bali, kecak, wordt uitsluitend door mannen opgevoerd. Zie blz. 64.

s Bij Penelokan hebt u een onvergetelijk uitzicht op de actieve vulkaan Gunung Batur en het kratermeer. Zie blz. 148.

s Op Lombok mag u de watervallen en oerbossen van Nationaal Park Rinjani niet missen. Zie blz. 219.

Duiken. Geliefd zijn Tulamben in het oosten, Pulau Menjangan in het noordwesten en de Gili-eilanden voor de kust van Lombok, waar ook goede snorkelmogelijkheden zijn. Zie blz. 77, 167, 185, 213 en 263-264.

Pottenbakken. Het beste aardewerk van Lombok wordt vervaar digd in de dorpen Banyu melek en Penujak. Zie blz. 208 en 224.

Bij het dorp Jatiluwih kunt u genieten van prachtige uitzichten op de sawa’s en de bergen op de achter­grond. Zie blz. 197.

Petulu. Dagelijks keren duizenden witte reigers bij zonsondergang terug naar de bomen bij Petulu. Men gelooft dat de vogels verschijningen van menselijke zielen zijn. Zie blz. 141.Nyepi. Op de eerste dag van het hindoeïstische nieuwjaar mag niemand naar buiten (ook toeristen niet) en worden alle lichten uitgedaan. Zie blz. 53.Crematies. Soms is een heel dorp betrokken bij de uitbundige en kleurige crematieceremonies. Zie blz. 51.Muncan. Op de vooravond van het hindoeïstische nieuwjaar wordt met een groot mannen­ en vrouwen­

beeld een paring uitgebeeld

als onder deel van een traditioneel vruchtbaar­heidsritueel. Zie blz. 155.Trunyan. De pre­hindoe­istische oorspronkelijke bevolking van Bali cremeert haar doden niet (in tegenstelling tot hindoes), maar laat de lichamen in open graven vergaan. Zie blz. 150.

Makare. Bij dit ritueel in Tenganan (Oost­Bali) gaan mannen elkaar te lijf met doornige pandan­bladeren, als offer aan de demonen. Zie blz. 164.

Typisch Bali

Vogelpark Taman Burung Bali. Exotische vogels uit heel Indonesië: kasuaris­sen, ijs vogels, neushoorn­vogels en ruim 250 andere soorten, ondergebracht in een weelderig groen park. Een hoogtepunt is de kooi met de bedreigde Balinese spreeuw. Zie blz. 123.Taman Tirtagangga. De bassins en fonteinen in deze tuinen worden gevoed door bronwater. Dit koninklijke waterpark is ideaal voor kinderen (ga naar het grotere en schonere bassin in het midden). Zie blz. 166 en 170-171.Waterbom Park. De glijbanen en

spectaculaire water­attracties in het centrum van Kuta zijn een must voor waterratten. Bad­meesters houden een oogje in het zeil. Zie blz. 111.Botanische tuinen van Bali. Wandelpaden slingeren door de naaldbossen van deze in de koele noordelijke hooglanden gelegen tuinen. Zie blz. 179-180.Reef Seen Aquatics. Hier worden jonge zee­schildpadjes groot ­ gebracht voordat ze in zee worden uitgezet. Bezoekers kunnen een schildpadje ‘adopteren’. Zie blz. 185.

Hogepriester tijdens een tempelceremonie.

Het beste van bali en lombok:andere HoogtepuntenDe schilderachtigste stranden, de leukste buitenactiviteiten,

de interessantste tempels en oudheden - hier vindt u in één

oogopslag het beste dat Bali en Lombok te bieden hebben.

8

Bali voor gezinnen

Met offers op weg naar een odalan (tempelfestival) in de Pura Silayakti in Padangbai.

Waterpret in het Waterbom Park.

a n d e r e H o o g t e p u n t e n ◆ 9

Antosari-Pupuan. Als u ten noorden van Antosari via Belimbing en Sanda naar Pupuan rijdt, komt u langs schitterende, op terras sen gelegen sawa’s. Zie blz. 193.Pura Pasar Agung. Een prachtig gelegen tempel op de hellingen van de Gunung Agung. Zie blz. 156.Ujung-Amed. Adembenemend uitzicht op de zee en stranden met zwart zand, waar hon derden vlerkprauwen liggen. Zie blz. 166.Pura Luhur Uluwatu. Een spectaculair uitzicht op

zee vanaf een tempel op een hoge rots. Zie blz. 107.Straat Lombok. Vanaf de westkust van Lombok kunt u de zon schitterend zien ondergaan boven Bali. Zie blz. 206.Kuta-Selong Blanak, Lombok. Fantastisch uitzicht op de zuidkust vanaf de door wind en golven gegeselde kliffen. Zie blz. 225-226.Gunung Rinjani, Lombok. Aan de ene kant hebt u uitzicht op het kratermeer, aan de andere op de schitterende kust. Zie blz. 219-220.

De mooisTe uiTzichTen

Golfen. Er zijn vier golfbanen. Die van Pan Pacific Nirwana Bali Resort en de club Handara Kosaido in het hoogland zijn het mooist. Zie blz. 79, 113 en 179.Wildwatervaren. De beste mogelijk­ heden biedt de rivier de Ayung in de regentijd. Zie blz. 81 en 133.Trektochten en moun-tainbiken. Op het boerenland rond Ubud

kunt u ontspannen fietsen en wandelen. Tochten over de Gunung Batur en Gunung Agung zijn zwaarder. De trek­tocht naar de top van de Gunung Rinjani op Lombok duurt drie dagen. Zie blz. 79 en 219-220.Surfen en boogie-boarden. Het strand van Kuta is de beste plek om deze sporten te leren.

Zie blz. 78 en 110.

De leuksTe BuiTenacTiviTeiTen

Duiker en een school snoekbaarzen bij het wrak van de Liberty voor de kust van Tulamben.

De imposante kust bij de Pura Luhur Uluwatu.

Jimbaran. Aan een pittoreske baai ten zuiden van Kuta vindt u grijswitte zandstranden en helder water, maar nauwelijks opdringerige strand­venters. Zie blz. 109.Nusa Dua. Een kalme zee en witte zandstranden met luxueuze hotels, ideaal voor gezinnen met jonge kinderen. Zie blz. 106.Seminyak. Een uitgestrekt strand met grijs zand en donderende golven, perfect voor boogieboarden en surfen. Zie blz. 112.Kuta, Bali. Het strand van Kuta ­ bekend om zijn zons ondergangen ­ trekt grote aantallen surfers, zonaanbidders en

opdringerige verkopers. Het is goed wandelen op het stevige grijze zand. Zie blz. 109.Pemuteran. Idyllisch strand (deels zand, deels rotsachtig) met enkele boutiquehotels. Bij het nabijgelegen Pulau Menjangan kunt u snorkelen en duiken. Zie blz. 184 en 185.Nipah, Lombok. Mooi strand met uitstekende snorkelmogelijkheden. Zie blz. 210.Selong Blanak, Lombok. Een strand met poeder­achtig wit zand en helderblauw water. Zie blz. 226.Kuta, Lombok. Een geweldig strand aan de zuidkust. Zie blz. 225.

De mooisTe sTranDen

Aan het werk op de sawa’s.

gelD Besparen

1 0

Gambuh. Verfijnde hofdans die in tempels wordt opgevoerd. Zie blz. 64.Barong en rangda. Opwindende rituele dan sen; de deelnemers raken in trance en verwonden zichzelf met dolken. Zie blz. 62.Legong. Een populaire verhalende hofdans die wordt uitgevoerd door jonge meisjes. Zie blz. 64.Wayang kulit. Een intrigerend schaduwspel met wajangpoppen. Zie blz. 65.

Senggigi-festival, Lombok. Elk jaar in juli, met de beste traditionele opvoeringen uit alle delen van het eiland. Zie blz. 262.Taman budaya, Lombok. Dit is het enige vaste podium van Lombok waar geregeld traditionele opvoeringen te zien zijn. Zie blz. 262.Peresean-gevechten, Lombok. Mannen met bamboestokken en schilden van koeienhuid strijden met elkaar. Zie blz. 225. (Vraag in uw hotel waar de uitvoeringen worden gehouden.)

Neka Art Museum. Een van de beste collecties Balinese en Indonesische schilderkunst. Zie blz. 131.Taman Werdi Budaya (Art Centre). Een goede verzameling van de verschillende Balinese vormen van beeldende

kunst. Zie blz. 102.Seniwati Gallery of

Art. Deze kleine galerie is ge­

specialiseerd in schil der­kunst van vrouwen uit heel Indonesië. Zie blz. 123.Museum Puri Lukisan. Goed museum met een grote collectie traditionele en hedendaagse Balinese kunst. Zie blz. 129.Agung Rai Museum of Art. Museum van een lokale kunsthandelaar, met een mooie collectie Balinese en Indonesische kunst. Zie blz. 135.

BijzonDere uiTvoerenDe kunsTen

De BesTe musea en galeries

Pura Puncak Penulisan. Op terrassen gebouwde tempel aan de kraterrand van de Gunung Batur; mistflarden en oude beelden scheppen een mysterieuze sfeer. Zie blz. 150.Pura Luhur Batukau. Een in het oerwoud gelegen tempel aan de voet van de Gunung Batukau. Zie blz. 196.Yeh Pulu. Bas­reliëfs van onbekende ouderdom te midden van schilder­achtige sawa’s. Zie blz. 140.Pura Rambut Siwi. Serene tempel op een rots met uitzicht over de zuidwestkust. Zie blz. 188.Pura Tanah Lot. Drukbezochte tempel op een eilandje voor de kust. De magnifieke zons­ on der gangen trekken drommen bezoekers. Zie blz. 113.Brahma Arama Vihara. Kleurige Theravada­boeddhistische tempel in Thaise stijl, gebouwd op een heuvel met een weids uitzicht. Zie blz. 178.

Pura Beji. Torens van roze zandsteen, versierd met verfijnd beeldhouw werk. Zie blz. 176.Goa Gajah. Een enorme, opengesper de muil vormt de ingang van deze oude grot. Zie blz. 136-137.Pura Taman Ayun. Mooie tempel met enkele meru (pagodes), omringd door een gracht. Zie blz. 194.Pura Ulun Danu Bratan. Bijzonder foto genieke tempel aan een meer. Zie blz. 179.Pura Tirtha Empul. Drukke tempel met een heilige bron. Zie blz. 142.Pura Lingsar, Lombok. Zowel hindoes als moslims komen hier bidden. Zie blz. 209.Pura Suranadi, Lombok. Een van de heiligste en oudste tempels van Lombok. Zie blz. 209.Pura Batu Bolong, Lombok. Indrukwekken de tempel, gelegen aan de rand van een hoge rots. Zie blz. 210.Taman Narmada, Lombok. Een complex met tempels, bassins, een meer en weelderige

tuinen. Zie blz. 208.

Legong-dans in Ubud. Heilige bron in de Pura Tirtha Empul, ten noorden van Ubud.

Oud beeld in de Pura Luhur Batukau.

De mooisTe Tempels en ouDheDen

a n d e r e H o o g t e p u n t e n ◆ 1 1

Eten en drinken. Op avondmarkten, die in de meeste stedelijke en toeristische centra al vóór zonsondergang open gaan, kunt u goedkoop eten en drinken. De hygiëne kan echter te wensen overlaten.Happy hour. Alcohol is duur - maak gebruik van het happy hour.Gratis amusement. Tijdens de meeste tempelfestivals zijn er ’s avonds muziek- en dansuitvoeringen; informeer bij de toeristenbureaus (zie blz. 274). Vraag ook welke plaatselijke hotels buffetavonden organiseren met gratis dans en muziek;

de diners hebben een vaste prijs en u krijgt waar voor uw geld.Een auto of boot huren. De huurprijs van een auto of boot met chauffeur/schipper op Lombok is vaak onafhan kelijk van het aantal personen dat meegaat. Om de kosten per persoon te drukken, kunt u zelf een groep bij elkaar proberen te krijgen.Openbaar vervoer. Bemo (minibusjes) rijden van 6.00-18.00 uur tussen de grote steden en dorpen (zie blz. 232). Op Lombok bieden de meeste restaurants in

de regio Senggigi gratis vervoer van en naar uw hotel. Accommodatie. Veel families verhuren eenvoudige kamers op hun terrein - een ideale manier om kennis te maken met het dorpsleven.Afdingen. Betaal bij het winkelen nooit de vraagprijs, hoe laag die ook lijkt (zie blz. 250).Kortingsbonnen. Maak gebruik van de kortingsbonnen die u vindt in de op toeristen gerichte gratis tijdschriften, zoals What’s Up? Bali.

gelD Besparen

COMO Shambhala Spa. Uitstekend centrum op een spec ta culaire locatie boven de rivier de Ayung in Ubud. Zie blz. 255.Jari Menari. Gespeciali­seerd in yogamassages. Zie blz. 254.Prana Spa. Tal van mas sa ges en therapieën in een omgeving die doet denken aan een Indiaas paleis. Zie blz. 254.

Thermes Marins Bali. Behandelingen op basis van mineraalrijk zeewater. Zie blz. 255.Spa at Maya Ubud. Bekroond centrum aan de rivier de Petanu. Zie blz. 255.Four Seasons Spa, Jimbaran. Ontdek de gunstige werking van de Balinese ayurvedische geneeskunst. Zie blz. 255.

De BesTe wellnesscenTra

Gendang belek. Traditionele muziek met de grote trommels waar Lombok om bekendstaat (vraag in uw hotel waar de uitvoeringen plaats ­ vinden).Bau Nyale-festival. Elk

jaar in februari aan het strand van Mandalika bij Kuta. Zie blz. 225.Ayam pelecing. Gebakken kip in een bijzonder hete chilisaus: een specialiteit van Lombok.

Typisch lomBok

De grote gendang belek-trommels van Lombok.

Verwennerij in Prana Spa.

Townhouse. Uiterst chique gelegenheid met lounge en nachtclub. Zie blz. 248.Ku De Ta. Trendy restaurant, waar alles draait om zien en gezien worden. Zie blz. 248.Jazz Café. Voor de echte jazzfans. Prima cocktails. Zie blz. 249.The Office Bar & Restaurant. Gezellige bar aan het strand van Senggigi, waar u kunt ge­ nieten van de fantastische zonsonder gang. Zie blz. 262.

Marina Pub. De popu­ lairste nachtclub van Senggigi, met livemuziek. Zie blz. 262.Pyramid. Nachtclub in Egyptische stijl tussen Kuta en Seminyak. Zie blz. 248.Square Restaurant & Lounge, Lombok. Stijlvol, chic en modern. Zie blz. 262.Horizontal. Trendy, levendige bar op Gili Trawangan. Goede muziek en margarita’s aan het strand. Zie blz. 263.

De BesTe cluBs en Bars

R e l i g i e e n R i t u e l e n ◆ 4 9

Een balian kan naar verluidt in contact treden met de wereld der geesten om mensen te hel pen of kwaad te doen. Een genezer heeft altijd een geest als gids; deze relatie is potentieel gevaarlijk en moet zorgvuldig, respectvol en met constante ge-beden en offers worden onderhouden. Balinezen geloven dat bepaalde ziekten worden veroorzaakt door gees ten en dat het leren communiceren met een bepaalde geest de enige kans op genezing is. Deze geest neutraliseert niet alleen de ziekte, maar zal ook met de patiënt samenwerken om an-deren te genezen. Er zijn verschil lende manieren om genezer te worden. Velen leden zelf ooit aan

een ernstige ziekte en zoch ten hulp bij een balian. Ze kregen genezende krachten door contact met de geesten tijdens hun behande ling of door samen met de balian te studeren.

Genezers hebben vaak een bepaalde speciali-teit, en soms valt die eerder onder de traditionele dan onder de spirituele genees kunst. Een balian tulang is gespecia li seerd in het zetten van gebro-ken botten, terwijl een balian manak een vroed-vrouw is. De balian tenung voorspelt de toekomst, en een balian usada geneest met behulp van een lontar (palmbladmanuscript), die magische kennis over ge neeskunst bevat. Hoewel veel balian usada

Een priester sprenkelt heilig water tijdens een ceremonie.

Een jongen gaat blootsvoets met zijn hobbelpaard over hete kolen. Een huilende vrouw krijst in een oude taal die ze nooit geleerd heeft. Een man loopt naar een ge-maskerde heksenfiguur om haar met zijn dolk te ste-ken, maar steekt deze dan in zijn eigen borst zonder een wond achter te laten. Een jon-ge danser staat op de schouders van een man en leunt met gesloten ogen achter-over. Dergelijke gebeur tenissen zijn heel gewoon in Balinese rituelen.Trance en bezetenheid, doorgaans aangeduid als kerauhan of kesurupan, zijn manifestaties van bovennatuurlij-

ke krachten, waarmee heilige mensen, kleine kin deren en andere uitverkorenen in staat worden ge-

steld buiten gewone prestaties te leveren. Op deze manier maken de goden en geesten hun goedkeuring of misnoegen kenbaar. Ie-mand kan bijvoorbeeld bezeten raken van-

wege een ontbrekend offer, een ongepas-te daad of een goddeloze aanwezige. Alles wat een bezetene zegt, wordt seri-eus genomen. Men wordt weer bijge-bracht met plenzen heilig water. Voor Balinezen is dit allemaal de gewoonste zaak van de wereld.

tRance en bezetenheid

R e l i g i e e n R i t u e l e n ◆ 5 1

Balinezen geloven dat het door de ziel geleende lichaam na de dood wordt terug gegeven aan de vijf elementen (wind, aarde, vuur, water en ether).

Na de dood is de ziel uit het tijdelijke lichaam bevrijd en kan deze ofwel op aarde reïncarne-ren, of één worden met het goddelijke opperwe-zen.

Bij een sterfgeval komen vrienden, fami lie en buren bijeen om herinne rin gen te delen en el-kaar troost te geven. Er wordt niet openlijk ge-rouwd, want dan bestaat de kans dat de ziel het lichaam niet wil verlaten. Een lijk dient te wor-den gecremeerd, maar een crematie is zo duur dat een familie vaak pas na jaren samen met andere families een ceremonie houdt, zodat de kosten kunnen worden gedeeld. Het lichaam wordt dan eerst op de plaatselijke begraafplaats be graven. Een priester mag echter niet worden begraven en moet zo spoedig mogelijk worden gecremeerd.

Wanneer er een datum is vastgesteld voor de ngaben of pelebon (crematie) mobili se ren ritu-eelspecialisten, priesters, vrienden en buren de gemeenschap. Als het lichaam begraven is ge-weest, wordt eerst de ziel in een beeltenis naar huis gebracht. Het lichaam wordt gewassen, maar als er geen lichaam is, wordt die handeling gesi muleerd op de tekening van een mens. Een priester geeft de ziel advies voor de aan staande reis, waarbij een lamp die buiten de poort van de tempel hangt hem tot gids dient.

Zodra de zon hoog aan de hemel staat, leggen enkele mannen de beeltenis of het lichaam in een met goudpapier, spiegel tjes en andere or-namenten versierde wadah of bade (crematie-toren) van hout en bamboe. Deze is getooid met een oneven aantal daken, afhankelijk van de kaste: brahmanen hebben er elf, edelen negen en bur gers maximaal zeven. De toren van een priester heeft geen da ken, maar is een met wit, geel en goud - de kleuren van reinheid - versier-de open troon.

Tientallen mannen nemen de toren op de schouders en starten een luidruchtige proces-sie. Op kruispunten draaien ze de toren rond, zodat de ziel de weg niet meer kan terugvinden

om de levenden tot last te zijn. Een opgezette paradijsvogel toont de weg naar de hemel en er worden munten opgegooid om boze gees ten af te leiden.

Op de begraafplaats worden twee kuikens vrij gelaten, wat de bevrijding van de ziel symbo-liseert. Het lichaam of de beeltenis wordt in een pa tulangan (sarcofaag) in de vorm van een dier gelegd. Zo kan de sarcofaag van een priester of edele een stier verbeelden, en die van anderen een fantasie dier zoals een gevleu gelde leeuw. Over de stoffelijke resten wordt heilig water ge-sprenkeld. In de sarco faag legt men introductie-

brieven voor de goden en geld voor boze gees-ten. Vervolgens wordt de sarcofaag gesloten en in brand gestoken.

De vergoddelijkte zielNa de crematie verpulvert de familie de verkool-de botten, doet deze in een gele kokosnoot en gooit ze in zee of in een rivier. Na minimaal twaalf dagen (soms zelfs vele jaren) wordt de ziel in een nyekah- of mukur-ceremonie vergod-delijkt. Men gelooft dat de ziel bezit neem van een constructie van sandelhout, bamboe, bloe-men, bladeren en specerijen om te worden aan-beden, gevoed en verbrand; daarna wordt de as verstrooid. Na dit ritueel wordt de vergoddelijkte voorouder in de familietempel ontvangen. ❑

Een sarcofaag in de vorm van een stier.

De crematieceremonie

K a r a K t e r i s t i e K e n ◆ 5 5

Hoe vreemd het misschien ook klinkt, de au-thentieke Balinese keuken is nog niet zo een-twee-drie te vinden op Bali. Lokale

restaurants en warung (eetstalletjes) serveren doorgaans Indone si sche of Chinees-Indonesische gerechten en in de restaurants van de voornaamste toeristenstreken komen veelal internationale ge-rechten op tafel - variërend van Italiaans, Frans, Japans en Indiaas tot westers-Aziatische fusion. Inmiddels heeft een toenemend aantal restaurants begrepen dat veel bezoekers de authentieke Bali-nese keuken willen proberen. Elders is het een kwestie van goed zoeken; wie weet hebt u nét ge-luk bij dat ene marktkraampje of warung.

Dankzij het warme tropische klimaat en de vulkani sche bodem is Bali gezegend met een keur aan groenten en fruit, om nog maar te zwijgen van de diverse rijstsoorten. Daarnaast worden in de koele hooglanden groenten als wortelen, kool en broccoli verbouwd. Eigenlijk is op dit vruchtbare eiland haast alles te vinden: van koffie tot kruidna-

gels, van kardemom tot maïs en van druiven tot guaves. Tussen de rijstvelden worden vaak peper-tjes en geurige kruiden geteeld.

Het spreekt bijna voor zich dat de Indonesische - en dus ook de Balinese - keuken is beïnvloed door de eeuwenlange buitenlandse handel en het Ne derlandse kolonialisme. Veel kruiden en spe-cerijen in Balinese gerechten komen van oor-sprong uit het buitenland - zelfs de in veel gerech-ten onmisbare pepertjes, die in de 16e eeuw door

Portugezen en Spanjaarden naar Azië werden ge-bracht. De belangrijkste bijdragen van de Chine-zen, die met Indonesië handelden en zich er uiteindelijk vestigden, zijn mie, sojasaus, taugé en tofu.

Kruiden en specerijenKruiden, specerijen en een groot aantal andere smaakmakers brengen veel variatie in de Balinese vlees-, kip-, vis- en vegetarische gerechten. Vers limoensap (van de limo Bali), kaffir lime-blad (djeruk purut) en citroengras zorgen voor een ste-vig citrus aroma. Gember en aanverwante produc-ten (kurkuma, galangal-wortel en naar kamfer geurende kencur) worden gecombineerd met sja-lotjes en knoflook, die samen met pe per tjes - van

De Balinese KeuKenDankzij de vruchtbare vulkanische bodem en de omringende zee

komt u op Bali steeds weer voor culinaire verrassingen te staan,

of het nu om vis, fruit, vlees of groenten gaat. Internationale

kookstijlen zijn intussen echter zo diep door gedrongen dat het

moeilijk kan zijn authentieke Balinese smaken te vinden.

De groentemarkt van Denpasar.

Pepes ikan is een heerlijk gerecht van gekruide vis. Het geheim van de sappige, geurige rokerige smaak schuilt in het bananenblad waarin de vis wordt gewikkeld.

7 0 ◆ K a r a K t e r i s t i e K e n

MaskersIn het Westen zet men meestal een masker op om te doen alsof men iemand anders is, maar een Balinees wordt daadwerkelijk iemand anders, vooral als het om een heilig masker gaat. Derge-lijke heilige maskers, die vooral bekend zijn van de topeng- en barong-dans, beschikken over ten-get, een kracht die bezit neemt van het lichaam van de drager. De maskers worden tot leven ge-bracht met een ceremonie die wordt uitgevoerd door een Brahmaanse hogepriester (pedanda). Maskers worden bewaard in speciale schrijnen. Bij volle en nieuwe maan en iedere keer dat ze

worden gebruikt, worden er offers aan gebracht. Op de dag die bekendstaat als Tumpek Wayang krijgen ze bovendien speciale offergaven.

De maskers stellen goden, dieren, demonen of mensen voor. Ze bedekken de helft, driekwart of het hele gezicht, en soms hebben ze zelfs een be-weegbare kaak. Er worden meer dan dertig ver-schillende soorten gereedschap gebruikt om een masker te maken. Na eindeloos veel schuren wor-den er minstens veertig lagen verf opgebracht, waardoor het oppervlak enorm gaat glanzen. De meeste maskermakers (undagi tapel) zijn afkom-stig uit de dorpen Mas en Singapadu. Dit beroep gaat doorgaans van vader op zoon over. Maskers voor tempels mogen alleen worden gemaakt door kunstenaars die tot de kaste der Brahmanen beho-

ren: alleen zij kennen de rituelen die bij het ver-vaardigen van een heilig masker horen.

Balinees textielIn de textielwereld staat Bali bekend om zijn in-slag-ikat ofwel endek. Gedeelten van bundels

inslagdraden worden stevig omwonden met bij-voorbeeld raffia, zodat deze stukken geen verfstof opnemen als de draden in een verfbad gaan. Dit wordt op andere delen en met andere kleuren herhaald. Vervolgens worden de garens geweven en ontstaat er een inge wikkeld pa troon.Soms wordt endek gemaakt van zijde, maar meestal van goedkopere katoen of kunstzijde. Semi-geautomatiseerde weverijen in Denpasar en Gianyar produ ceren grote hoe veel heden endek; de beste endek komt echter uit Si demen in Karanga sem en Gelgel in Klungkung.

Dubbelikat (geringsing), het toppunt van Bali-nese textielkunst, wordt alleen in het dorpje Ten-ganan in Karangasem (Oost-Bali) gemaakt; Japan en India zijn de enige twee andere landen die dub-

Topeng-masker in de maak in Batubulan.

Dure handgemaakte batik is aan beide zijden voorzien van karakteristieke, ingewikkelde patronen; goedkope fabrieksbatik ziet er aan slechts één kant goed uit.

I n l e I d I n g ◆ 9 3

Alle clichés die de reiswereld rijk is, zijn al eens gebruikt om Bali te be-schrijven: exotisch, verleidelijk, betoverend, magisch, fasci nerend. Hoewel deze aanduidingen de charmes van het eiland bondig weerge-

ven, verliezen ze na een poosje aan overtui gings kracht. En daarmee ontstaat een dilemma voor de schrijver, want elke minder bloemrijke beschrijving van het eiland lijkt volstrekt ontoereikend.

Voor een klein eiland in de grootste archipel ter wereld biedt Bali een ver-bluffende variatie. In het zuidelijke district Badung, het stedelijke en com-merciële centrum van Bali, wordt dag en nacht feestgevierd, vooral in de badplaatsen Kuta, Legian en Seminyak. Toch gaat achter die luidruchtige commercie wel degelijk ook een traditioneler Bali schuil. In de districten Gianyar en Bangli worden de contouren minder scherp, de dorpen kleiner, en is de cultuur minder beïnvloed door het Westen. Bali’s eer-ste vorstendommen vochten om dit vruchtbare land en hebben er tal van oude tempels nagelaten. Vooral de streek rond Ubud is een paradijs voor cultuurlief-hebbers; veel dorpen in de omgeving zijn gespeciali-seerd in de een of andere traditionele kunstvorm.

De districten Klungkung en Karangasem in het oosten worden gedomineerd door de hoogste berg van het eiland, de Gunung Agung. In de dorpjes leven kunstzinnige tradities en oude gebruiken voort. De noordkust van het eiland, het district Buleleng, is gro-tendeels agrarisch. Hier groeit van alles, van specerij en tot druiven en aardbeien. De bergen lopen er bijna door tot aan de smalle, zwarte stranden en de zee, die meestal kalm is.

Het dunbevolkte West-Bali - het district Jembrana en een deel van Buleleng - is op sommige plaatsen droog, op andere vochtig en weelderig begroeid; veel toeristen komen er niet. Dit gebied kent echter een grote culturele diver-siteit; ook ligt er een natio naal park waar veel zeldzame dieren leven. Het district Tabanan in het zuidwesten is de rijstschuur van Bali. De glooiende vlakten worden bevloeid door het water uit de kratermeren van kolossale vulkanen.

Neem de tijd om de talloze contrasten van dit prachtige eiland op u in te laten werken. Behalve een fantastisch landschap treft u er een intense spiri-tualiteit en een gastvrije, vriendelijke bevolking, die toeristen beschouwt als tamu - gasten. ❑

Een gedetailleerde gids van het hele eiland, waarbij de belangrijkste bestemmingen met

een cijfer of een letter zijn aangegeven op de kaartjes (bijvoorbeeld 1).

ReIzen dooR BalI

Begroeting in de botanische tuinen van Bali.

1 0 0 ◆ R e i z e n d o o R B a l i

ten voor het vijlen van tanden, zilveren beelte­nis sen van mensen en Chinese munten die bij overlijdensrituelen wer­den ge bruikt. Gedung Ta banan is in Zuid­west­Balinese stijl ge­bouwd en biedt vooral traditioneel textiel.

De Pura JagatnathaNaast het museum staat de Pura Ja gatnatha C (overdag open, dona tie). De tempel is gewijd aan Sangh yang Widi Wa sa,

de oppergod van het universum, die zich in de gedaante van de vele hindoegoden en ­godinnen, gees ten en vergoddelijkte voorouders openbaart. De hoge witte padmasana (lo tus troon) symboliseert het hindoeïstisch­boeddhis tische uni­versum. Widi Wasa is af gebeeld op een verguld reliëf boven op de troon. De wijkende platforms staan voor de ver­schillende hemelniveaus op de heilige berg Meru en worden ondersteund door

twee slangen die rond een schildpad kronkelen. Bij elke volle en nieuwe maan worden hier tempelfeesten gehou­den. Informeer voor de precieze data bij het toeristenbureau van Denpasar.

De markten van DenpasarIn Jalan Gajah Mada, tegenover de rivier de Badung, bevindt zich de grootste tra­ditionele markt van Bali, de Pasar Ba-dung D (dagelijks 6.00­13.00 uur). In dit vier verdiepingen hoge ge bouw staan honderden kraampjes die onder andere fruit, groenten, vlees, vis, specerij en, keukengerei, kleding en rituele attribu­ten verkopen. Voor een onderhandelbaar bedrag geven vrouwen (bij de ingang) een rondleiding door de doolhof van kraampjes. Gestopt wordt bij handelaars van wie ze commissie krijgen.

Tegenover de tamelijk vervuilde Ba­dung ligt de Pasar Kumbasari E (da­gelijks 8.00­17.00 uur). Ook deze enor­me markt staat stamp vol kraampjes, die voornamelijk kle ding en kunstnijver­heid verkopen. Verder kunt u er te recht voor een hapje bij een van de vele kleine eetgelegenheden. Let in deze donkere omge ving goed op uw eigendommen.

Een olifant-god in de Pura Jagatnatha.

De padmasana (lotustroon) in de Pura Jagatnatha.

0 500 m

0 500 yds

Tabanan

Kuta

, Tab

anan

, Kut

a

, Kuta

STSIGianyar, Ubud

Kelan

dis

Badung

Bad

ung

LokitasariShopping

Centre

PasarKumbasari

NightMarket

Tiara DewataMarket

PasarBadung

SuciMarket

PuraMaospait

CaturMukha

PuraJagatnatha

St Joseph

ProtestantChurch

TegalBus Station

PuriPemecutan

BadungTourism

BNI Bank

Garuda &MerpatiAirlines

Pasar Burung(vogeltjesmarkt)

Museum NegeriPropinsi Bali

Jl.Ternate

Jl. S

alya

Jl.Sugianyar

Jl.Debes Jl. Letda

Suci

Jl. Buru

Jl.

Kres

na

Jl. Ceroring

Jl. B

ism

a

Jl. T

erat

ai

Jl. Letda Reta

Jl. Beliton

Jl. G.Semeru

Nusakamb angan

Jl.

Jl. C

okro

amin

oto

Jl. WahidinJl. Gajah Mada

Jl. Pattimura

Jl.

Arju

naJl

.W

arko

dara

Jl. Surapati

Jl

. Sum

atra

Jl.

Yud

istir

a

Jl. V

eter

an

Jl. G

unun

g

Mer

api

Jl. M

. H. T

ham

rinJl

. Sut

omo

Jl. Melati

Jl. G.Batur Jl

. Uda

yana

Jl. I

mam

Bon

jol

Jl. S

etia

budi

Jl. Diponegoro

Jl. K

artin

iJl

. Kar

tini

Jl. Sulawesi

Jl.Gambuh Jl.

Kumbakarna

Jl. Hasanudin

Jl.Sri Rama

Jl. K

epun

dung

Jl.GatotKaca

Jl. Nakula

Jl.Karna

Jl. Kedongong

Jl. Rambutan

Jl. Durian

Jl. B

elim

bing

Jl. S

uli

Jl. G.Penulisan

Jl. G

. Kaw

i

Jl.Werkudara

Jl. Mandalawa ngi

Jl. L

etda

Mad

e P

utra

Jl. N

angk

a

Jl. M

. J.

Suto

yo

TamanPuputan

S U M E R T A

Denpasar

U b U d e n o m g e v i n g 1 2 51 2 4 ◆ R e i z e n d o o R B a l i Map on page 00U B U d e n o m g e v i n g 1 2 5

toegevoegd, zoals surfers of wester se toeristen met lange neuzen die overal hun camera’s op richten.

Een andere attractie in Batuan is de 11e-eeuwse Pura Puseh (overdag open, dona tie) met zijn mooie beel den. Op de 1e en 15e van elke maand worden gam-buh-voorstellingen gege ven (19.00-21.00 uur, entree geld). Hoe wel men ge-probeerd heeft deze dansvorm nieuw leven in te blazen (op Bali zijn er nog geen tien dansgroepen over), is hij van-wege het lang zame tempo, het archaï-sche taalgebruik en het gebrek aan hu-mor niet erg populair onder Balinezen.

BlahbatuhRijd verder richting Sakah en sla na on-geveer 2 km bij het grote, lelijke beeld van Brahmarare rechtsaf naar het dorp Blahbatuh 8. Hier staat de tempel Pura Ga duh (overdag open, donatie), die geassocieerd wordt met Kebo Iwo, de legendari sche reus uit het 14e-eeuw-se koninkrijk Bedulu. Werp nadat u de tempel bent binnengegaan een blik op het hekwerk van de toegangspoort: de afgebeelde vrouwen voeren erotisch ge-tinte handelingen met paarden uit. In

een van de paviljoens bevindt zich een enorm stenen hoofd van Kebo Iwo. Vol-gens de legende realiseerde Gajah Mada, de eer ste minister van het Ja-vaanse ko ninkrijk Maja pahit, zich heel goed dat hij Bali niet kon veroveren zo-lang Kebo Iwo nog leefde. Hij wist dat de reus vrij gezel was omdat geen enkele vrouw aan zijn lengte kon tippen, en dus liet hij een enorme vrouwelijke pop ma-ken waarin hij een krijger verborg. De list slaagde, want Kebo Iwo was ervan overtuigd dat dit zijn vrouw zou wor-den. Mada kreeg de reus zo ver dat hij met blote handen een bron voor zijn toe-komstige huis ging gra ven. Toen Kebo Iwo een behoorlijke diepte in het poreu-ze kalksteen had bereikt, gaf Mada zijn soldaten op dracht om de reus levend te begraven. Met zijn laatste adem zwoer de met wit stof bedekte reus dat hij zou terug keren als een grote albino kebo (waterbuffel) en de Javanen 300 jaar lang zou onderwerpen. De vloek werd bewaarheid met de Ne der landse koloni-satie van Java van de 17e tot de 20e eeuw.

In Blahbatuh staat de smederij Sidha Karya Gamelan (tel. 0361-942798). U

Kaartblz. 122

Maskermakers in Batuan; Het hoofd van de legendarische reus Kebo Iwo in de Pura Gaduh.

De grappige kikker-dans van Batuan wordt voornamelijk door kinderen uitgevoerd.

O O s t - B a l i 1 7 91 7 8 ◆ R e i z e n d o o R B a l i Map on page 00n o o R d - B a l i 1 7 9

Tabanan (zie blz. 191). Hier ligt het se­rene Danau Bratan £, een groot meer dat wordt omgeven door dichtbeboste bergen waarvan de toppen in wolken zijn gehuld. Er zijn in dit gebied tal van toeristische faciliteiten, waaronder de spectaculaire golfbaan van de Bali Handara Ko sai do Golf and Country Club (zie blz. 79).

Aangezien het meer een belangrijke bron van water is voor de land bouw­gebieden en rijstvelden in het zuid­ en noordwesten van het eiland, brengen veel Balinezen in de Pura Ulun Danu Bratan $ (overdag open, entreegeld) een eerbetoon aan Dewi Danu, de godin van het meer.

Het heiligdom is in de 17e eeuw ge­bouwd door een koning van Mengwi en is na de Pura Ulun Danu Batur de be­langrijkste subak­ ofwel irrigatie tempel van Bali. De sierlijke meru (pagode) met elf daken lijkt op het water te drij­ven.

Op de oever van het Danau Bratan staan nog twee tempels. Verder vindt u er een stenen stoepa met vier boeddha­beel den in nissen die op de vier wind­streken zijn gericht.

Candi Kuning en BedugulIn het kleurige marktstadje Candi Kuning %, aan de westoever van het meer, wor­den veel bloemen en land­bouwproducten verkocht die op de vruchtbare grond in de omgeving worden geteeld. Veel bloemen voor offers en allerlei vruchten en groenten die in restaurants op tafel ko­men, zijn afkomstig van telers in deze streek.

Aan de zuidkant van het meer ligt Bedugul, dat zowel de naam is van het plaatsje als van het hele berggebied in deze omge­ving. Vanwege de hoogte is de tempera­tuur hier een stuk lager dan aan de kust. Er is weinig interessants te zien. Voor wat actie kunt u terecht in Ta man Re-creasi Bedugul, een recreatiepark waar kano’s, speedboten en lawaaiige jetski’s te huur zijn.

De botanische tuinenIn een zijstraatje bij de markt van Candi Kuning liggen de weelderig groene bo-

Kaartblz. 174-175

De paden door het regenwoud tussen het Danau Buyan en het Danau Tamblin-gan (zie blz. 180) leiden naar de Pura Ta-hun, een tempel met een meru (pagode) waarvan het dak elf verdiepingen telt. Hier kunt u een dorpsbewoner vragen of hij u in een pedau akit (een traditionele dubbele kano) over het rustige water wil rondvaren; motorboten en watersport zijn er verboden.

De natuurlijke bron die de visrijke me-ren voedt wordt ook gebruikt voor drink-water. Ook wordt er in het meer veel ge-vist. Op de westelijke oever van het Danau Tamblingan staat de Pura Gubug (‘Tempel van de Boeren’), die gewijd is aan de godin van de meren. Hier ligt ook het dorpje Munduk Tamblingan, waar het vee gevoerd wordt met de bladeren van de lotusplanten die in het ondiepe water groeien.

VeRVoeR op het meeR

Vissersboten op het Danau Bratan.

De zoete aardbeitjes op de markt van Candi Kuning komen van telers in de omgeving.

I n l e I d I n g ◆ 2 0 1

Op het ten oosten van Bali gelegen eiland Lombok (25 minuten vliegen of 2 uur varen met een snelle boot) kunt u nog een indruk krijgen van de onbedorven schoonheid die ook typerend was voor het oude Bali.

Veel bezoekers menen in Lombok het ‘Bali van twintig jaar terug’ te herken-nen, maar daarmee wordt het eiland met zijn unieke landschappen en cultu-ren geen recht gedaan.

Met een oppervlakte van ongeveer 5300 km2 is Lombok wat kleiner dan Bali. De belangrijkste toeristische gebieden zijn Senggigi aan de westkust, de drie Gili-eilanden voor de noordwestkust en Kuta aan de zuidkust.

Met zijn maagdelijke, door palmbomen begrensde zandstranden en het heldere zeewater heeft Lombok iets paradijselijks. Vooral het westen is weelderig begroeid. De kust be-staat hier uit een aaneenschakeling van prachtige baaien en vlak voor de kust liggen de mooie Gili- eilanden. De zuidkust is nog indrukwekkender, met verlaten stranden, kliffen en baaien. Hier bevinden zich enkele van de beste surflocaties van Indonesië.

Grote delen van het eiland zijn dichtbebost; in deze gebieden, met tal van watervallen, rivieren, heuvels en bergen, zijn legio mogelijkheden om schitterende trektochten te maken. Het noorden wordt gedomi-neerd door een bergketen met dertien toppen, met als (letterlijk en figuurlijk) hoogtepunt de imposante vul-kaan Gunung Rinjani. In het zuiden vormt landbouw de belangrijkste bron van inkomsten. Veel akkers worden er nog altijd bewerkt met behulp van water-buffels en antieke boerenwerktuigen.

Bezoekers met belangstelling voor authentieke culturen zullen hun ogen uitkijken bij de Sasak, een volk dat oude tradities in stand houdt die vrijwel niet zijn aangetast door invloeden van buitenaf. De Sasak wonen nog altijd in traditionele dorpen en leven van landbouw, visserij en kunstnijverheid. Kleurrijke ceremonies en traditionele dansen en muziek maken van oudsher deel uit van het alledaagse leven. Het aardewerk van Lombok is befaamd en wordt over de hele wereld verkocht. Oude ambachten als weven, rietdekken en houtbewerken worden er van generatie op generatie doorgegeven.

Lombok is niet zo opgepoetst als Bali, maar biedt wel de ambiance van een tropisch eiland. ❑

Kenmerkend voor Lombok zijn de dichte bossen, imposante bergen en ongerepte stranden. De traditionele manier van leven op dit eiland is

nog vrijwel onaangetast door het toerisme.

ReIzen dooR lombok

Een mand met pepertjes, knoflook, uien en macadamianoten.

2 2 9

INSIGHT GUIDES®

Het beste aanbod van kwaliteitsreisgidsen

Kijk voor alle leverbare titels op

www.insightguides.nl

Verkrijgbaar bij boekhandel en ANWB

BALIVervoer

Reizen naar Bali ................... 230Met het vliegtuig............... 230Met de minibus of auto .... 231Met de bus ....................... 231Met de veerboot ............... 231

Vervoer op Bali...................... 231Vanaf de luchthaven ........ 231Oriëntatie .......................... 231Openbaar vervoer ............ 232Privévervoer ..................... 232

AccommodatieEen hotel kiezen ................... 234Een villa kiezen ..................... 234Regio’s .................................. 234Prijzen en reserveringen ...... 234Zuid-Bali ................................ 235Ubud en omgeving ............... 240Gunung Batur en omgeving . 242Oost-Bali ............................... 242Noord-Bali ............................. 244West-Bali............................... 245Regio Tabanan ...................... 246

ActiviteitenKunst en cultuur ................... 247

Uitvoerende kunsten ....... 247Dinnershows in hotels ..... 247Openbare shows .............. 247

Uitgaan .................................. 248Tuban, Kuta en Legian ..... 248Seminyak/Kerobokan ..... 248Sanur ................................ 249Ubud ................................. 249Homo-gelegenheden ....... 249

Winkelen ............................... 249Antiek ................................ 249Keramiek .......................... 250Kinderkleding ................... 250Dames- en herenmode .... 250Surfwinkels ....................... 250Goud en zilver .................. 250Kunstnijverheid ................ 251Meubelen en decoratie .... 251Muziekinstrumenten ........ 251Schilderijen ...................... 252Beeldhouwwerk ............... 252Wajangpoppen ................. 252Textiel ................................ 252Houtsnijwerk .................... 252

Sport ..................................... 252Duiken .............................. 252Surfen ............................... 252

Vissen ............................... 252Zeilen en cruises .............. 253Natuurwandelingen ......... 253Golfen ............................... 253Paardrijden ....................... 253Paintball............................ 253Paragliden ........................ 253Tochten met een jeep ...... 253Trektochten....................... 253Diverse activiteiten .......... 254

Wellnesscentra ..................... 254Kooklessen ........................... 255Bali met kinderen ................. 255Excursies ............................... 256

LOMBOKVervoer

Reizen naar Lombok ............ 257Met het vliegtuig............... 257Met de boot ...................... 257

Vervoer op Lombok............... 258Vanaf de luchthaven ........ 258Oriëntatie .......................... 258Privé- en openbaar vervoer ......................... 258

AccommodatieEen hotel kiezen ................... 259West-Lombok ........................ 259Gili-eilanden ......................... 260Noord-Lombok ...................... 261Zuid-Lombok ......................... 261

ActiviteitenKunst ..................................... 262Uitgaan .................................. 262

Senggigi ............................ 262Gili Trawangan .................. 262Gili Meno .......................... 263

Winkelen ............................... 263Antiek ................................ 263Manden ............................ 263Aardewerk ........................ 263Kunstnijverheid ................ 263Textiel ................................ 263Parels ................................ 263Winkelcentrum ................. 263

Sport ..................................... 263Duiken en snorkelen ........ 263Boot- en vistochten .......... 264Golfen ............................... 264

Excursies ............................... 264Beklimming Rinjani .............. 264

BALI & LOMBOKPraktische informatie

Adressen ............................... 265Alarmnummers ..................... 265Ambassades en consulaten ........................ 265Bagagedepot ........................ 266Belastingen en fooien .......... 266Douane ................................. 266Economie .............................. 267Elektriciteit ............................ 267Entreegeld............................. 267Etiquette ............................... 267Fotografie .............................. 267Gehandicapte reizigers ........ 268Geldzaken ............................. 268Gevonden voorwerpen ......... 269Gezondheid en medische zorg .................. 269Homoseksualiteit ................. 270Internet ................................. 270Kaarten ................................. 271Kleding .................................. 271Klimaat .................................. 271Leeftijdsbeperkingen............ 271Maten en gewichten ............. 271Media .................................... 271Officiële feestdagen ............. 272Openbare toiletten ............... 272Openingstijden ..................... 272Post ...................................... 272Reisbudget ............................ 272Reizen met kinderen ............ 273Religie ................................... 273Roken .................................... 273Telecommunicatie ................ 273Tijdzone ................................. 274Toeristenbureaus.................. 274Veiligheid .............................. 274Websites ............................... 274Zakenreizigers ...................... 274

TaalBahasa Indonesia ................ 275Woordenlijst .......................... 276

LezenswaardBoeken over Bali en Lombok ........................ 278

Fotoverantwoording ..........280Colofon ...............................281Index Bali ...........................282Index Lombok ....................286

REISINFORMATIE

Ve

rV

oe

rA

ct

iVit

eit

en

Ac

co

mm

od

At

ieP

rA

kt

isc

he

in

fo

rm

At

iet

AA

l/l

ez

en

sw

AA

rd

2 3 0

De in dit hoofdstuk vermelde prijzen waren bij het ter perse gaan van deze gids correct, maar de prijzen in Indonesië stijgen snel; houd er rekening mee dat u meer moet betalen dan hier is aangegeven.

Reizen naaR Bali

Met het vliegtuig

Vanuit Amsterdam en Brussel gaan er geen rechtstreekse vluch ten naar het Ngurah Rai International Airport (ook wel aangeduid als luchthaven Denpasar) op Bali, dus u dient rekening te houden met een over- of tussenstop, bijvoorbeeld in Bangkok, Hongkong, Kuala Lumpur of Singapore. Sommige internationale luchtvaartmaat schappijen vlie gen alleen op Jakarta, vanwaar regelmatig binnenlandse vluch ten naar Bali vertrekken (de vliegtijd vanaf Jakarta bedraagt 80 minuten).

De luchthaven, die in 2013 geheel is gerenoveerd, heeft 17 gates: 3 in de terminal voor binnenlandse vluchten en 14 in de internationale terminal. Deze internationale terminal is geïnspireerd op Balinese bouwkundige elementen en heeft gescheiden hallen voor aankomende en vertrekkende passagiers. De 62 check-in-balies zijn voorzien van elektronische weeg-apparatuur en bagagebanden. In de internationale terminal vindt u gebedsruimtes, douches en massagefaciliteiten. Er zijn verschillende lounges, sommige met een speelruimte voor kinderen en televisie met films, nieuws, amusement en sport, evenals een postkantoor, bank, wisselkantoor, geld automaten, restaurants, cafés,

bars, VIP-lounge, taxfreeshops, een kranten- en tijdschriftenwinkel, apotheek, cadeaushop, reisbureau, faciliteiten voor gehandicapten, een informatiebalie en balies van autoverhuurders.

Als u Bali verlaat met een binnen-landse vlucht is het aan te raden uw reservering te herbe vestigen; sommige binnenlandse maat schap-pijen verkopen meer tickets dan er plaatsen in het vliegtuig zijn. Voor internationale vluchten is herbe-vestiging over het algemeen niet nodig.

U dient minstens twee uur voor vertrek in te checken. Houd er rekening mee dat de (vrij forse) luchthavenbelasting niet bij de prijs van uw ticket is inbegrepen (deze bedroeg in 2014 Rs 200.000 voor internationale en Rs 75.000 voor binnenlandse vluchten). Er zijn

speciale balies waar u de belasting kunt betalen. Er worden alleen contante betalingen in roepia’s geaccepteerd; zorg er dus voor dat u voldoende geld achter de hand hebt. Eventueel kan buitenlands geld op de luchthaven worden gewisseld.Ngurah Rai International Airport, Tel. 0361-751025/751011www.ngurahrai-airport.co.id.

Vanuit Nederland en BelgiëVanuit Amsterdam biedt KLM de beste verbinding met Bali. Het toestel maakt een tussenstop in Singapore. Ook Singapore Airlines vliegt met een overstap in Singapore naar Bali. Malaysia Airlines vliegt via Kuala Lumpur op Bali, Cathay Pacific via Hongkong, China Southern via Guangzhou en Thai Airways in samenwer king met Lufthansa via München of Frankfurt en Bang kok. Op

Reizen naaR en veRvoeR op Bali

eRvoeR: Bali V

Luchtvaartmaatschappijen

Schiphol www.schiphol.nlBrussels Airport www.brusselsairport.be

NationaalGarudaTel. 0804-1807807www.garuda-indonesia.comLion AirTel.0361-751011www.lionair.co.idCitilinkTel. 0804-1080808 www.citilink.co.idBatavia AirTel. 021-38999888 (callcentrum), 0361-767633www.batavia-air.co.id

Transnusa air serviceTel. 0361-8477395www.transnusa.co.id

InternationaalCathay PacificTel. 020-6532010 www.cathaypacific.comKLMTel. 020-4747747 www.klm.comMalaysia AirlinesTel. 020-5216262 www.malaysiaair.comSingapore AirlinesTel. 020-5488888www.singaporeair.comChina SouthernTel. 020-4120302www.csair.com

Amsterdam

Hotels en resorts

Een hotel kiezen

De keuze aan accommodatie is op Bali ongelofelijk groot, van exclusieve, luxueuze resorts tot eenvoudige losmen (een soort pensions) waar men logeert bij een plaatselijke familie.

De luxe hotels van Bali behoren tot de beste ter wereld en bieden naast uitstekende service voortreffelijke faciliteiten. Behalve internationale vijfsterrenketens als Hyatt, Hilton, Four Seasons en Conrad vindt u er ook eersteklas plaatselijke ketens, evenals boutique hotels. Bali is ook de enige plek ter wereld met drie bekroonde Aman-resorts - waar de puissant rijken der aarde hun toevlucht zoeken.

Een villa kiezen

Als de onpersoonlijkheid van een hotel u niet trekt, kunt u voor een privévilla kiezen. Veel rijke Indo nesiërs uit Jakarta en buitenlanders hebben een luxueuze wo ning op Bali laten bouwen - deze worden dikwijls op dag- of weekbasis aan toeristen verhuurd.

Een villa kan variëren van een vakantie huisje aan het strand met één slaapkamer tot een luxueuze villa met acht slaapkamers en alle denk-bare facilitei ten. Ook de locaties zijn divers: sawa’s, jungle, strand, boven op een klif, aan een rivier of in de bergen.

Villa’s zijn per dag of per week te huur. Bij bijna elke privévilla hoort een zwembad. De meeste villa’s zijn geschikt voor tussen de twee en tien personen, zijn voorzien van een keuken en hebben eigen personeel - van huis houd sters en koks tot chauffeurs, tuinmannen, bewakers en onder houds mensen voor het zwembad.

Voor meer informatie over de verhuur van villa’s op Bali kunt u terecht op de volgende sites: The Villa Guide www.thevillaguide.com Elite Havens www.elitehavens.com Private Homes & Villas www.privatehomesandvillas.com

Regio’s

Elke regio heeft iets bijzonders te bieden; door de jaren heen hebben zich in elk toeristisch centrum van Bali eigen ‘subculturen’ ontwikkeld. De infrastructuur van Zuid-Bali is het meest op toeristen ingesteld, terwijl het gebied rond Ubud veel bezoekers trekt die wat meer rust zoeken. De meer af gelegen streken van Bali (in het oosten, noorden en westen en in het centrale berggebied) hebben hun eigen charme. In het gedeelte ‘Reizen door Bali’ en in de introductie van elke regio op de volgende bladzijden vindt

u een korte beschrijving van wat u per regio kunt verwachten.

Prijzen en reserveringen

In het hoogseizoen (juli-september) en tussen Kerst en Oud en Nieuw doet u er verstandig aan te reserveren. Vrij -wel alle hotels brengen belasting en een bedienings toeslag van in totaal 21 procent in rekening. Een aantal kleinere brengt uitsluitend de 11 procent belasting in rekening.

Dikwijls zijn op de websites van de hotels interessante aan biedingen en arrangementen te vinden. Wanneer u rechtstreeks belt, dan geldt de ongeschreven regel dat u over de prijs kunt onderhandelen, vooral in het laagseizoen.

Let op: veel vijfsterrenresorts in de categorie ‘duur’ in dit hoofdstuk bieden vaak een brede keuze aan accommodatie, variërend van duurdere suites en privévilla’s tot - minder dure - standaardkamers.

ccommodatie: Bali A

De luxueuze Villa Asada bij Candidasa.

2 3 4 ◆ r e i s i n f o r m a t i e

2 4 7

Kunst en cultuur

Veel bezoekers komen speciaal voor de rijke cultuur naar Bali. Overal op het hele eiland worden tal van ceremonies gehou den. Bij het toeristenbureau in Denpasar of Bina Wisata Ubud in Ubud (zie blz. 274) is een overzicht verkrijg­baar. Ook veel reis bureaus hebben informatie over openbaar toegan­kelijke rituelen en ceremo nies.

Tour operators die ‘kaartjes’ verkopen voor crematies en andere ritu elen zijn niet altijd even betrouw­baar; bij een crematie zijn toeristen welkom, maar bij andere rituelen (baby­, huwelijks­ en tanden­vijlceremonies) worden buitenlanders uitsluitend op uitnodi ging toegelaten. Zorg er in elk geval voor dat u gepast gekleed bent voor de betreffende ceremonie.

Uitvoerende kunsten

De beste manier om kennis te maken met Balinese dans, dra ma of wayang kulit (schaduw spel) is door een odalan (tempel festival) bij te wonen. Vrijwel elke dag vindt ergens op Bali wel een dergelijk feest plaats.

Openbare optredens zijn meestal speciaal voor toeristen bedoeld, maar dat betekent niet dat ze onderdoen voor de authentieke op voeringen. Enkele van de beste dansers, danse­ressen en musici van Bali treden regelmatig op voor toeristen ­ al was het maar vanwege het geld dat het oplevert. Dergelijke shows duren maximaal 1,5 uur. Fotogra feren is toegestaan, maar flitsen kan hinderlijk zijn.

Veel grote hotels in Sanur, Kuta en Nusa Dua verzorgen dinnershows. Ook

kan men een complete voorstelling ‘be stellen’: groe pen van minimaal tien personen worden in een dorp met een fakkelprocessie ont haald, krijgen plaatselijke gerechten voorgeschoteld en worden vermaakt met dan s en muziek.

De kunstacademie STSI in Denpasar (zie blz. 101) organi seert studentenrecitals die voor iedereen toegankelijk zijn.

Dinnershows in hotels

In onderstaande hotels worden regelmatig culturele optredens georganiseerd. De dinnershows zijn inclusief buffet of barbecue en kosten tussen de Rp 300.000 en Rp 600.000 per persoon.Oberoi Bali, amfitheater (tel. 0361­730361): twee keer per week (meestal do. en za.) om 18.30 uur uitvoeringen van legong en Ramaya na (met buffet). Voor de zekerheid van tevoren even bellen.Conrad, restaurant Suku (tel. 0361­778788): vr. 20.15 uur kecak met Indonesische rijsttafel, do. 20.15 uur gong (diner vanaf 19.00 uur), zo. 20.15 uur jegog.Bali Intercontinental, terras Taman Gita (tel. 0361­701888): iedere wo. 18.30­23.00 uur Balinees buffet en culturele show. Balinese processie en traditio nele dansen.Nusa Dua Beach Hotel, cultu reel theater Budaya (tel. 0361­771210): di. 19.00 uur Ramayana, zo. 19.00 uur kecak (beide met buffet).

Openbare shows

De hieronder genoemde culturele optredens worden regelmatig in diverse dorpen verzorgd. Anders dan in de hotels zijn de podia eenvoudig,

maar de opvoeringen zijn authentiek en minstens zo boeiend. Een kaartje voor een show kost circa Rp 50.000.

Barong: Sidan, Gianyar, dagelijks 21.00 uur.Barong en keris: Batubulan, dagelijks 9.30 en 10.30 uur. Puri Saren, Ubud, vr. 18.30 uur. Catur Eka Budi, Kesiman, Denpasar, dagelijks 9.30 uur.Barong (uitgevoerd door kinderen): Museum Puri Lukisan, Raya Ubud, Ubud, zo. 10.30 uur.Calon arang: Mawang, Ubud, do. en za. 19.30 uur.Klassieke maskers en legong: Br. Kalah, Peliatan, Ubud, di. 19.30 uur.Gabor: Puri Saren, Ubud, do. 19.30 uur.Kecak: Padang Tegal, Ubud, zo. 19.00 uur. Puri Agung, Peliatan, do. 19.30 uur. Catur Eka Budi, dagelijks 18.30 uur. Werdi Budaya, dagelijks 18.30 uur.Kecak en vuurdans: Bona (dorp), zo., ma., wo. en vr. 19.00 uur. Batubulan, dagelijks 18.30 uur.Legong: Puri Saren, Ubud, ma. en za. 19.30 uur. Peliatan, vr. 19.30 uur. Pura Dalem, Ubud, za. 19.30 uur.Legong en barong: Br. Tengah, Peliatan, wo. 19.30 uur.Mahabarata: Teges, Ubud, do. 19.30 uur.Raja Pala: Puri Saren, Ubud, zo. 19.30 uur.Ramayana-ballet: Pura Dalem, Ubud, ma. 20.00 uur. Puri Saren, Ubud, di. 20.00 uur.Sang Hyang Jaran: Benoa, zo., ma. en wo. 19.00 uur. Batubulan, dagelijks 18.30 uur.Wayang kulit: Oka Kartini’s, Ubud, zo. en wo. 20.00 uur.Sunda Apasunda: Puri Saren, Ubud, wo. 19.30 uur.

Kunst, uitgaan, winKelen, sport, wellness, KooK lessen en excursies

ctiviteiten: Bali A

Ve

rV

oe

rA

ct

iVit

eit

en

Ac

co

mm

od

At

ieP

rA

kt

isc

he

in

fo

rm

At

iet

AA

l/l

ez

en

sw

AA

rd

2 5 7

De in dit hoofdstuk vermelde prijzen waren bij het ter perse gaan van deze gids correct, maar de prijzen in Indonesië stijgen snel; houd er rekening mee dat u meer moet betalen dan hier is aangegeven.

Reizen naaR Lombok

Met het vliegtuig

Lombok International Airport (Bandara Internasional Lombok, meestal afgekort tot BIL), tel. 0370-6157000, werd in 2011 geopend en is het enige vliegveld op Lombok. Het ligt bij Tanak Awu, Praya. Als u bij aan-komst een visum nodig hebt, kunt u dit op het vliegveld krijgen (zie blz. 266). Tot de faciliteiten behoren een balie

voor hotelreserveringen, cafés, geldwisselkantoren, geldautomaten en internettoegang. Het vliegveld wordt voornamelijk aangedaan door binnenlandse vluchten uit andere delen van Indonesië. Garuda Indonesia (www.garuda-indonesia.com) vliegt dagelijks tussen Kuala Lumpur in Maleisië en Lombok, met een korte tussenstop in Jakarta. De Australische maatschappij Jetstar Airways verzorgt vier keer per week vluchten tussen Perth (West-Australië) en Lombok (di., do., vr. en zo.). Silk Air vliegt drie keer per week rechtstreeks tussen Lombok en Singapore, en Air Asia verzorgt elke dag rechtstreekse vluchten tussen Lombok en Kuala Lumpur in Maleisië. Verder zijn er geen rechtstreekse vluchten tussen Lombok en landen buiten Indonesië; passagiers zullen altijd moeten overstappen in Jakarta of op Bali.

Binnenlandse vluchtenGaruda Indonesia verzorgt dagelijks rechtstreekse vluchten tussen Lombok, Bali, Surabaya, Makassar en Jakarta. Lion Air vliegt dagelijks tussen Lombok, Bali, Jakarta en Surabaya. Trans Nusa Air vliegt dagelijks tussen Lombok, Sumbawa en Bima. Batavia Air tussen Lombok, Surabaya en Jakarta (via Surabaya). Wings Air (Lion Air) vliegt dagelijks tussen Lombok, Bali en Surabaya.

Voor internationale vluchten wordt een luchthavenbelasting van Rp 150.000 gerekend, voor binnenlandse vluchten Rp 45.000. Op het vliegveld zijn speciale balies waar deze belasting kan worden betaald. Creditcards worden niet geaccepteerd; u dient contant in roepia’s te betalen.

Met de boot

De schilderachtige overtocht van Bali naar Lombok maakt het ongemak om naar en van de aanlegplaats van de veerboten te reizen meer dan goed. Om de twee uur vertrekt een veerboot van Padangbai (Bali) naar Lembar (Lombok), dat circa 20 km ten zuiden van Mataram ligt; de oversteek duurt ongeveer vier uur. Een enkele reis kost Rp 40.000. Padangbai ligt op ongeveer 2 uur rijden van Kuta en Zuid-Bali, afhankelijk of u met eigen of openbaar vervoer komt. Sta dus vroeg op of, beter nog, reserveer voor de dag vóór ver trek een hotel kamer in Candi-dasa op Oost-Bali, dat slechts twintig minuten rijden van Pa dang bai ligt.

Lembar ligt op ongeveer een uur rijden van Senggigi. Regel uw eigen vervoer naar de haven en koop daar de tickets bij de balie of neem een gerenommeerde touroperator in de arm die zowel vervoer als overtocht voor u regelt.

De betrouwbaarste tour operator is Perama Tours, die een compleet arrangement aanbiedt, waarbij het busvervoer vanaf allerlei locaties op Bali en Lombok naar de haven, het ticket voor de veerboot en het vervoer vanaf de haven op Lombok naar uw bestemming zijn inbegrepen. Neem contact op met Perama op Lombok, tel. 0370-693007/693008 of op Bali, tel. 0361-751551/751875, www.peramatour.com.

Snelle veerdienstenEr zijn twee snelle veerdiensten van Bali naar Lombok: Gili Cat (www.gilicat.com) vertrekt dagelijks vanuit Padangbai, Rp 600.000 enkele reis, en Blue Water Express (www.bwsbali.-com), vaart dagelijks af vanuit Tanjung Benoa, Rp. 690.000 enkele reis.

Reizen naaR en veRvoeR op Lombok

eRvoeR: Lombok V

Luchtvaart-maatschappijen

InternationaalSilkAirTel. 0370-628254www.silkair.com

NationaalGaruda IndonesiaTel. 080-41807807 (callcentrum)Luchthaven: tel. O370-649100 www.garuda-indonesia.comWings/Lion AirTel. 0370-6627444/642180 www.lionair.co.idTransNusa AirTel. 0370-624555www.transnusa.co.idBatavia AirTel. 0370-648998www.batavia-air.co.id

Ve

rV

oe

rA

ct

iVit

eit

en

Ac

co

mm

od

At

ieP

rA

kt

isc

he

in

fo

rm

At

iet

AA

l/l

ez

en

sw

AA

rd

A dressen

Straatnamen op Bali en Lombok kunnen voor veel verwarring zorgen; om dat een bepaalde historische of politieke figuur niet meer - of juist wel weer - in de gratie was, hebben veel

straten een nieuwe naam gekregen. Vaak gebruikt de plaatselijke bevolking nog steeds de oude naam, terwijl op het straatnaambordje altijd de nieuwe staat.

In toeristen plaatsen komt het voor dat een straat een bijnaam heeft die is afgeleid van een restaurant, nachtclub of hotel (zoals Double Six Street voor de Jalan Arjuna en de Jalan Oberoi voor de Jalan Laksmana).

Huisnummers leiden tot nog veel meer verwarring. Hoewel panden in sommige wijken door de overheid zijn hernummerd, is een straat waar de huizen opeenvolgende nummers hebben een zeldzaamheid. En om het nog ingewikkelder te maken: in dezelfde straat komen dikwijls identieke huisnummers voor (sommige mensen gebruiken simpelweg hun geluks nummer als huisnummer). Verder hebben huizen en bedrijven soms nummers als 100X, 100XX en 1000X.

De Periplus Bali Street Atlas en de Nelles Map Bali and Lombok (onder

andere verkrijgbaar bij Geografische Boekhandel Pied à Terre in Amsterdam, www.jvw.nl) zijn nuttige informatiebronnen. Taxichauffeurs oriënteren zich vaak aan de hand van lokale herkenningspunten.

Ambassades en consulatenIn IndonesiëAmbassade van Nederland in IndonesiëJalan H.R. Rasuna Said Kav. S-3Kuningan Jakarta 12950Tel. 021-5248200indonesie.nlambassade.orgNederlands consulaat op BaliJalan Raya Kuta 127, Kuta Denpasar 80001, BaliTel. 0361-761502Uitgifte van paspoorten, niet van identiteitskaarten.Ambassade van België in IndonesiëDeutsche Bank Building, 16e verd. Jalan Imam Bonjol 8010310 JakartaTel. 021-3162030

EEn handig ovErzicht van praktischE informatiE, in alfabEtischE volgordE

Adressen 265 Alarmnummers 265 Ambassades en consulaten 265B Bagagedepot 266

Belastingen en fooien 266D Douane 266 E Economie 267

Elektriciteit 267 Entreegeld 267 Etiquette 267F Fotografie 267G Gehandicapte reizigers 268

Geldzaken 268

Gevonden voorwerpen 269 Gezondheid/medische zorg 269H Homoseksualiteit 270I Internet 270K Kaarten 271

Kleding 271 Klimaat 271L Leeftijdsbeperkingen 271M Maten en gewichten 271 Media 271O Officiële feestdagen 272

Openbare toiletten 272 Openingstijden 272

P Post 272R Reisbudget 272

Reizen met kinderen 273 Religie 273 Roken 273T Telecommunicatie 273

Tijdzone 274 Toeristenbureaus 274V Veiligheid 274W Websites 274Z Zakenreizigers 274

raktischE informatiE P

A

2 6 5

Alarmnummers

Bali heeft een algemeen alarmnummer: tel. 112. Dit is het nummer van een modern communicatiecentrum waar alle noodgevallen op het eiland worden gecoördineerd.Ambulance: tel. 118Brandweer: tel. 113Immigratie: tel. 227828Politie: tel. 110LombokAmbulance: tel. 623498 of 118Brandweer: tel. 672013 of 113Regionaal politiebureau: tel. 110Toeristenpolitie: tel. 672013Immigratie: tel. 635333 of 635520

Ve

rV

oe

rA

ct

iVit

eit

en

Ac

co

mm

od

At

ieP

rA

kt

isc

he

in

fo

rm

At

iet

AA

l/l

ez

en

sw

AA

rd