In de put uit de put Zelf depressiviteit overwinnen · Nellie Wilschut Marijke Dijkstra Marijke...

Nellie WilschutMarijke DijkstraMarijke RuiterPim Cuijpers

In de put uit de putZelf depressiviteit overwinnen

Een handreiking voor coördinatoren en begeleiders van

de cursus voor volwassenen van 18 jaar en ouder

Trimbos-instituut, Utrecht, 2011

TRIMBOS-INSTITUUT

COLOFON

ProjectuitvoeringNellie WilschutMarijke DijkstraMarijke RuiterPim Cuijpers

ProductiebegeleidingJoris Staal

OmslagontwerpLadenius Communicatie

Opmaak en redactieJurriaans Lindenbaum Grafimedia

BeeldThiemeMeulenhoff

Artikelnummer: AF0431

Deze uitgave is te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0431

Trimbos-instituutDa Costakade 45Postbus 7253500 AS UtrechtT: 030 297 11 00F: 030 297 11 11www.trimbos.nl

© 2011, Trimbos-instituut, UtrechtAlle rechten voorbehouden. Met uitzondering van de bijlagen 1 t/m 7 mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van het Trimbos-instituut. De opgenomen bijlagen kunnen als werkmaterialen voor de uitvoering van de cursus gekopieerd worden.

TRIMBOS-INSTITUUT 3

INHOUD

Voorwoord 5

Achtergrondinformatie 71 Inleiding 91.1 Inhoud en opzet van de handreiking 101.2 Depressie 101.3 Behandelmethoden 131.4 De cursus Omgaan met depressie: een plaatsbepaling 13

2 DecursusOmgaanmetdepressie 152.1 Doelen en opzet van de oorspronkelijke Amerikaanse cursus 152.2 Omgaan met depressie: In de put uit de put 18+ 162.3 Onderzoek naar de effecten van de cursus 172.4 Kenmerken en ervaringen van de cursisten in Nederland 182.5 Andere Nederlandse varianten van Omgaan met depressie 20

3 Organisatieenuitvoeringvandecursus 233.1 Doelstellingen 233.2 Het organiseren en implementeren van de cursus 243.3 De cursusbegeleiding: wie en welke taken 263.4 Werving van de cursisten 293.5 Selectie en kennismakingsgesprekken 303.6 Uitvoering van de cursus 323.7 Evaluatie en nazorg 32

Literatuur 35

Draaiboek In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen 39

Inleiding 41Bijeenkomst 1 Denken, voelen, doen en uw stemming 47Bijeenkomst 2 Doen, denken en uw stemming 51Bijeenkomst 3 Denken en uw stemming 53Bijeenkomst 4 Positief leren denken, assertiviteit en uw stemming 55Bijeenkomst 5 Assertiviteit in de praktijk en andere sociale vaardigheden 57Bijeenkomst 6 Uw winst behouden 59Terugkombijeenkomst 61

Bijlagen 63Bijlage 1a Toelichting checklist kwaliteit uitvoering cursus 65Bijlage 1b Checklist kwaliteit uitvoering cursus 67Bijlage 2a Verantwoordelijkheden Preventieve cursussen depressie 75Bijlage 2b Verklaring deelname 79Bijlage 3 Tekst voor een wervingsfolder voor de cursus Omgaan met depressie 81Bijlage 4a Checklist kennismakingsgesprek 83

TRIMBOS-INSTITUUT4

Bijlage 4b Vragenlijst kennismaking cursus In de put uit de put. 85 Zelf depressiviteit overwinnenBijlage 4c Vragenlijst CES-D 89Bijlage 4d Vragenlijst afsluiting cursus In de put uit de put. 93 Zelf depressiviteit overwinnenBijlage 5 Logboek 95Bijlage 6 Ontspanningsoefeningen 99 Spanningendagboek (Oefening ‘Hoe ontspannen ben ik?’) Bijlage 7 Verdere informatie 107

TRIMBOS-INSTITUUT 5

VOORWOORD

Voor u ligt de geheel herziene handreiking van de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen.

In 1992 ontdekte prof. dr. Pim Cuijpers de cursus Omgaan met depressie, ontwikkelddoor prof. dr. Peter Lewonsohn en zijn medewerkers aan de Universiteit van Oregon inde Verenigde Staten. Deze onderzoeksgroep voerde een vergelijkend onderzoek uit naarverschillende psychologische behandelvormen voor mensen met depressieve klachten,zoals cognitieve therapie en sociale-vaardigheidstrainingen.

Prof. Cuijpers heeft in de jaren negentig, geïnspireerd door het werk in de Verenigde Staten, de cursus aangepast en bewerkt voor de Nederlandse situatie tot de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen (1995), voor mensen van 18 jaar en ouder met depressieve klachten. Voor ouderen met depressieve klachten schreef hij de cursus Kleur geven aan een grijs bestaan (1998). De laatste werd opnieuw bewerkt tot In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen 55+ (2000).

In de jaren erna is er veel gebeurd, zoals:• Het project Implementatie van de cursus Omgaan met depressie voor

volwassenen en 55+-ers in de preventieve geestelijke gezondheidszorg (1998) door Ir. Ineke Voordouw, projectleider Trimbos-instituut.

• De cursussen In de put uit de put, zowel de 18+- als de 55+-versie worden in 90% van de GGZ-instellingen in Nederland aangeboden.

• Beide cursussen zijn wetenschappelijk onderzocht en effectief bewezen (Universiteiten van Nijmegen en Leiden). Via Loket Gezond Leven van het RIVM krijgen beide inter-venties de hoogste certificering, namelijk Bewezen effectief (2010). Beide zijn meer-maals bewerkt, mede op basis van de ervaringen uit de cursusgroepen.

• Er zijn verschillende versies voor verschillende doelgroepen ontwikkeld, zoals Leren leven met een chronische ziekte, voor chronisch zieken; Grip op je dip, voor jongvolwassenen van 18 tot en met 25 jaar; Lichte dagen, donkere dagen (voor Turken en Marokkanen); Depressiviteit de baas, een bibliotherapievorm; Kleur je Leven (een internetcursus met zowel een 18+- als een 55+-variant).

Deze herziene uitgave van In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is in opdracht van het Trimbos-instituut geschreven en heeft een aantal ingrijpende wijzigingen ondergaan, namelijk: beide versies van de In de put uit de put cursus 18+ en 55+ zijn samengevoegd tot een cursus voor 18 en ouder. Het aantal hoofdstukken is teruggebracht naar zes. De cursus kan zowel in groepsverband als individueel worden gebruikt. Bij deze zogenoemde zelfhulpvariant kan de cursus zelfstandig worden door- gewerkt en indien gewenst met (telefonische) ondersteuning van een medewerker uit de GGZ.

Graag bedanken we Ir. Ineke Voordouw wier werk en inzet ervoor heeft gezorgd dat de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen een groot succes is geworden in Nederland.

TRIMBOS-INSTITUUT6

Dank aan verschillende medewerkers van het Trimbos-instituut, waaronder Wendy Doeleman en Jeannet Kramer, de ervaren cursusbegeleiders en de oud-cursisten die in welke vorm dan ook in de loop der jaren bijdragen hebben geleverd om de cursus In de put uit de put te maken tot wat hij nu is.

Wij wensen u veel succes met de cursus!

Nellie Wilschut Prof. dr. Pim CuijpersAuteur in opdracht van het Trimbos-instituut RedactieGGZ Midden-Holland, onderdeel van Rivierduinen Vrije Universiteit Amsterdam

TRIMBOS-INSTITUUT 7

ACHTERGRONDINFORMATIE

TRIMBOS-INSTITUUT8

TRIMBOS-INSTITUUT 9

1 INLEIDING

De cursus Omgaan met depressie is in de Verenigde Staten ontwikkeld door Lewinsohn en zijn medewerkers (Lewinsohn e.a. 1984a; Lewinsohn 1984b; Lewinsohn 1987). In deze cursus leren mensen hoe om te gaan met hun depressieve klachten. De cursus is in de jaren 1990 aangepast en bewerkt voor de Nederlandse situatie. In 1995 verscheen de eerste Nederlandse versie van Omgaan met depressie (Cuijpers e.a., 1995), gevolgd door varianten voor volwassenen en ouderen onder de titel In de put uit de put. In 2002 werd voor beide cursussen een geheel herziene versie van de Handreiking voor cursus leiders uitgebracht (Voordouw e.a., 2002). Sinds 2002 is de cursus breed geïmplementeerd. Vanaf 2006 wordt de cursus voor volwassenen continu door ten minste de helft van de preventieafdelingen van GGZ-instellingen aangeboden, en de cursus voor ouderen door ten minste eenderde. Het zijn door de jaren heen de meest uitgevoerde interventies depressiepreventie in Nederland (Voordouw & Van de Veen, 2008; De Jonge & Ruiter, 2009; Dijkstra & Ruiter, 2010). Vanaf 2008 worden preventieve interventies door de Erkenningscommissie van het Centrum Gezond Leven gecertificeerd. In de put uit de put voor volwassenen. Zelf depressiviteit overwinnen en In de put uit de put 55+. Zelf depressiviteit over winnen werden in 2009 als enige leefstijlinterventies gecertificeerd in de categorie ‘bewezen effectief’. Deze kwalificatie is in Nederland in totaal aan slechts drie inter venties gegeven.De noodzaak om de bestaande interventies in te korten ontstond toen de zorgverze-kering aankondigde in totaal slechts acht contacten per interventie te vergoeden. De huidige versie past in dat format en bestaat uit een kennismakingsgesprek, zes bijeen-komsten en een vervolgbijeenkomst.De keuze om de beide interventies samen te voegen tot de huidige 18+ versie werd onder andere gemaakt omdat bij veel GGZ instellingen de cursus al jarenlang met succes voor één leeftijdgroep werd aangeboden, een positieve ontwikkeling die al langere tijd is ingezet bij verschillende interventies.

DeovereenkomstenendeverschillentussendevorigeendehuidigeversieDe huidige In de put uit de put 18+ is een samenvoeging van de voormalige In de put uit de put voor volwassenen. Zelf depressiviteit overwinnen en In de put uit de put 55+. Zelf depressiviteit overwinnen.Deze versie is evenals de vorige gebaseerd op de principes van de sociaal leren theorie en de cognitive gedragstherapie en bedoeld voor mensen met mild depressieve klachten.De huidige interventie bestaat uit zes bijeenkomsten en een terugkombijeenkomst. Voorheen bestond de volwassen versie uit twaalf bijeenkomsten en de 55+ versie uit tien bijeenkomsten, beide eveneens met een terugkombijeenkomst.Ook in de huidige versie worden er vaardigheden aangeleerd om anders met depressieve klachten om te gaan en de neerwaartse spiraal om te buigen.In de huidige versie zijn er drie in plaats van vier vaardigheden, namelijk: het vermeerde-ren van plezierige activiteiten, anders leren denken, assertiviteit. De 4e vaardigheid ‘leren omgaan met stress en ontspanning’ is in de huidige versie als extra hoofdstuk optioneel voor de cursist in het boek opgenomen.

TRIMBOS-INSTITUUT10

Werden de vaardigheden voorheen als blok behandeld, nu worden de vaardigheden door de verschillende hoofdstukken heen verweven en verbonden met elkaar. Op deze wijze kan er in meerdere hoofdstukken met de vaardigheden geoefend worden om deze eigen te maken en te kunnen integreren in het dagelijkse leven. Om dit te versterken wordt geadviseerd de hoofdstukken 1, 2 en 3 wekelijks te laten plaatsvinden en de hoofdstukken 4, 5 en 6 om de week.

Ook de voorliggende handreiking is geheel geactualiseerd. Deze handreiking is bedoeld om te worden gebruikt door cursusleiders van de cursus In de put uit de put 18+ (Cuijpers & Wilschut, 2011). De handreiking heeft diverse doelen voor preventiewerkers en hulpverleners die de cursus gaan uitvoeren:• Achtergrondinformatie geven over depressie of depressieve klachten en over de ont-

wikkelingen en effectiviteit van de cursus, zodat zij in hun organisatie de keuze voor de cursus kunnen onderbouwen.

• Praktische informatie geven over de uitvoering van de cursus.• Werkmaterialen aanreiken die gebruikt kunnen worden bij de organisatie van de

cursus.• Werkmaterialen aanreiken die gebruikt kunnen worden bij de uitvoering en evaluatie

van de cursus.

In de praktijk blijkt dat de cursus voor volwassenen en die voor ouderen 55+ aan cursus-begeleiders vergelijkbare eisen stelt. Daarom hebben we een handreiking gemaakt. De titel voor de cursus Omgaan met depressie, In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is gehandhaafd voor deze verkorte versie. Het is een ingeburgerde naam die ook vaak in folders, persberichten en andere publiekgerichte materialen wordt gebruikt. Het is ook de naam van de door de Erkenningscommissie van het Centrum Gezond Leven gecertificeerde interventie. In deze handreiking zullen we daarnaast spreken van de cursus Omgaan met depressie, als verzamelnaam van de diverse cursusvarianten en om aan te geven dat het hier om de methodiek gaat.

1.1 Inhoud en opzet van de handreiking

De handreiking bestaat uit drie delen.• Achtergrondinformatie over depressie en over de cursus, een beknopt overzicht van

onderzoek naar de effectiviteit van de cursus en een beschrijving van de kenmerken van de cursisten. We gaan uitgebreid in op het organiseren en uitvoeren van de cursus en de stand van zaken daarvan in Nederland.

• Draaiboek voor de cursusbegeleiders.• Bijlagen die in het implementatietraject zijn ontwikkeld, zoals formulieren en vragen-

lijsten.

1.2 Depressie

Een depressieve stoornis [major depression volgens het classificatiesysteem DSM-IV-TR (APA, 2000)] kenmerkt zich door een aanhoudende depressieve stemming of een aan-

TRIMBOS-INSTITUUT 11

houdend interesseverlies in (bijna) alle activiteiten. De hiermee samenhangende klachten worden gedurende ten minste twee weken ervaren. Daarnaast moeten er nog minimaal vijf andere klachten gedurende minstens twee weken aanwezig zijn (zie schema 1.1). De klachten moeten gepaard gaan met een aanzienlijk lijden en beperkingen met zich meebrengen in het sociaal of beroepsmatig functioneren (Smit e.a. 2001). De depressie-ve klachten mogen niet toe te schrijven zijn aan rouw en zijn niet het gevolg van directe fysiologische effecten van een (genees)middel of somatische aandoening.

Als niet aan de criteria voor een echte depressie wordt voldaan, maar er wel sprake is van een depressieve stemming of interesseverlies en 2-4 symptomen gedurende ten minste twee weken, dan spreken we van depressiviteit, depressieve klachten, sub-klinische depressie of minor depression.

De DSM-IV-TR onderscheidt verder een aantal vormen van depressie die zijn weer-gegeven in schema 1.1.

Schema1.1 DepressiesinDSM-IV-TR

In DSM-IV-TR wordt een onderscheid gemaakt tussen verschillende soorten depressies.

Depressie in engere zinWil er sprake zijn van een depressie in engere zin, dan moet er in ieder geval sprake zijn van ernstige neerslachtigheid of ernstig interesseverlies. Deze klachten moeten ten minste gedurende twee weken optreden. Verder moeten er nog minstens vijf van de volgende klachten optreden.• Eetproblemen (heel veel of juist heel weinig eten) of veranderingen in het gewicht• Slaapproblemen (te weinig of te veel)• Geagiteerd en rusteloos zijn of juist geremd• Vermoeidheid en verlies van energie• Gevoelens van waardeloosheid of overmatige schuldgevoelens• Concentratieproblemen, vertraagd denken en besluiteloosheid• Terugkerende gedachten aan de dood of aan zelfdoding

Dysthyme stoornisHierbij gaat het om dezelfde klachten als bij de depressie in engere zin, maar de verschijnselen zijn minder ernstig en het aantal verschijnselen is kleiner (2 tot 5 sypmtomen). De periode waarin de verschijnselen optreden is echter veel langer. Iemand met een dysthyme stoornis heeft gedurende ten minste twee jaar, meer dagen wel dan niet, het grootste deel van de dag een depressieve stemming. De symptomen mogen nooit langer dan twee maanden afwezig zijn.

TRIMBOS-INSTITUUT12

Depressie en depressieve klachten zijn een belangrijk aandachtsgebied voor de geeste-lijke gezondheidszorg, en wel om de volgende redenen. Depressieve stoornissen komen veel voor.

Jaarlijkskampt5,2%vande18-t/m65-jarigeninNederlandmeteenernstigedepressie.In 2009 waren dat 546.500 volwassenen (De Graaf e.a. 2010). Bij vrouwen komt een depressieve stoornis meer voor dan bij mannen (respectievelijk 6,3% en 4,1%). 18,7% van de bevolking heeft ooit een depressie gehad (De Graaf e.a. 2010). Over depressie bij jongeren (adolescenten) lopen de schattingen uiteen van 0,4 tot 8,3% (Birmaher e.a. 1996; Verhulst e.a. 1997). Onder personen ouder dan 65 jaar heeft ongeveer 2% een depressie (Tilburg & Beekman 1999), maar bij ouderen duurt een depressie vaak langer. Daarnaast hebben 700.000 volwassenen (18-65 jaar) en 600.000 ouderen (65-84 jaar) depressieve klachten die niet voldoen aan de criteria voor een depressieve stoornis.

Depressieszijningrijpendvoordepersoonmeteendepressieenzijnofhaaromgeving.Een depressie vroeg in de levensloop kan van invloed zijn op de school- en beroeps-carrière. Ook is een depressie op jonge leeftijd een voorspeller van terug kerende of chronische depressie op latere leeftijd. Daarmee kan uiteindelijk de maatschappelijke participatie en sociale positie verminderen. Bij volwassenen heeft een depressie gevolgen voor het arbeidsproces, zoals verminderd functioneren, ziekte verzuim, verlies van werk en arbeidsongeschiktheid. Voor mensen in de omgeving van depressieve mensen kunnen de gevolgen eveneens aanzienlijk zijn. Zo lopen kinderen van depressieve ouders een hogere kans om later zelf ook een depressie of een andere vorm van psychopathologie te ontwikkelen (Bool e.a. 2001, Hosman e.a. 1993). Partners van depressieve mensen hebben veelal minder sociale contacten en dreigen in een isolement terecht te komen. De relatie met de patiënt wordt bovendien ernstig aangetast, het is soms alsof zij hun partner verloren hebben (Fadden e.a. 1987; zie ook Hinrichsen 1991, Hinrichsen e.a. 1992).

DepressiesbrengenhogekostenmetzichmeeDepressie staat op de vierde plaats in de top 10 van ziekten met de grootste ziektelast in Nederland (Van Dijk e.a. 2010) en brengen grote economische kosten met zich mee. Per jaar bedragen de kosten minstens 1,6 miljard euro (in 2003). Daarvan is ongeveer 953 miljoen toe te schrijven aan ziekteverzuim en verlies aan productiviteit en ongeveer 660 miljoen aan ziektekosten (Meijer e.a. 2006; Smit e.a. 2006).

Subklinischedepressiegaatookgepaardmetaanzienlijkebeperkingen.Van de subklinische depressie is bekend dat dit gepaard gaat met aanzienlijke beper-kingen in het sociaal en maatschappelijk functioneren. In die zin is een subklinische depressie vergelijkbaar met diabetes, artritis en hartaandoeningen. Een subklinische depressie is een goede voorspeller van een depressie in het daarop volgende jaar (Cuijpers & Smit 2004). Omdat de subklinische depressie zich goed laat beïnvloeden is het van belang deze tijdig te signaleren en deze omvangrijke doelgroep preventieve activiteiten aan te bieden (Smit e.a. 2001).


1.3 Behandelmethoden

Depressie is over het algemeen goed te behandelen. Verschillende behandelmethoden voor depressie zijn talloze malen onderzocht en (voor de korte termijn) effectief bevonden. Naast cognitieve en gedragstherapeutische behandelwijzen is ook medicatie met antidepressiva, interpersoonlijke psychotherapie, probleemoplossende therapie en gedragsactiverende therapie effectief gebleken in de behandeling van depressie (Cuijpers e.a. 2009; Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ, 2010). In de multidisciplinaire richtlijn voor de behandeling van depressie bij vol-wassenen wordt onderscheid gemaakt tussen de verschillende soorten depressies. Over het algemeen wordt bij kortdurende, minder ernstige en lichte vormen van depressie psycho logische behandelingen aanbevolen. Bij (matig) ernstige depressie en terugkerende depressie kan gekozen worden tussen medicatie en psychotherapie of wordt een combinatie daarvan aangeraden. Een ernstige depressie wordt bij voorkeur behandeld met medicatie, eventueel aangevuld met psychotherapie.

Raadpleeg de Multidisciplinaire Richtlijn Depressie voor meer informatie over behandel-methoden. http://www.trimbos.nl/webwinkel/productoverzicht-webwinkel/behande-ling-en-re-integratie/af/af0604-multidisciplinaire-richtlijn-depressie

1.4 De cursus Omgaan met depressie: een plaatsbepaling

De cursus Omgaan met depressie zoals die door Lewinsohn en zijn medewerkers is ontwikkeld, kunnen we beschouwen als een gestructureerde cognitief-gedragsthera-peutische behandelvorm in groepsverband. Doelgroepen hebben een verhoogd of vergelijkbaar niveau van depressieve klachten of symptomen (CES-D > 16). De cursus is voor deelnemers een vorm van geïndiceerde depressiepreventie als er geen sprake is van een depressieve stoornis, maar wel van een sterk verhoogd risico. Door de psycho-educatieve en flexibele cursusvorm kan deze interventie laagdrempelig worden aangeboden. De cursus kan daardoor mede een oplossing leveren voor het probleem dat ongeveer 40% van alle mensen met een depressieve stoornis geen hulp krijgt (De Graaf e.a. 2010). Mensen met depressieve klachten kunnen via de cursus vroegtijdig worden bereikt waardoor de duur en de ernst van de depressie kunnen worden beperkt. De cursus is breed geïmplementeerd in de GGZ-preventie. Een meerderheid van de Nederlandse GGZ-instellingen biedt de cursus door de jaren heen aan. Maar het bereik kan nog verbeterd worden doordat ook goed getrainde begeleiders, buiten specialisten uit de geestelijke gezondheidszorg, de cursus effectief kunnen geven (Cuijpers e.a. 2009; Thompson e.a. 1983). De cursus is gemakkelijk in diverse settings door verschillende begeleiders toe te passen. Omdat mensen met depressieve klachten in de eerste plaats naar de huisarts gaan en ook voornamelijk door de huisarts worden behandeld, is een positionering dichtbij de eerstelijn aangewezen. De cursus is een geschikt alternatief als (nog) niet wordt besloten tot (medicamenteuze) behandeling, De gestructureerde vorm maakt de cursus ook geschikt als een efficiënte, kortdurende behandelvorm binnen de bestaande curatieve geestelijke gezondheidszorg. Daarnaast zou de cursus als methode voor terugvalpreventie kunnen worden toegepast (Kühner e.a. 1994).

TRIMBOS-INSTITUUT14

Voor Nederlandse varianten van Omgaan met depressie voor specifieke leeftijdscatego-rieën, bevolkingsgroepen of toepassingen verwijzen we naar het overzicht in paragraaf 2.5.


2 DE CURSUS OMGAAN MET DEPRESSIE

Veel van de elementen aanwezig in de Amerikaanse versie van de cursus zijn behouden gebleven in de Nederlandse varianten. Op deze plaats bespreken we allereerst de Amerikaanse versie van de cursus Omgaan met depressie. Daarna beschrijven we de Nederlandse cursus In de put uit de put 18+. Vervolgens gaan we in op wat er bekend is over de effecten van deze cursus. Daarna wordt een beschrijving gegeven van de kenmerken van de cursisten. Tenslotte geven we een korte beschrijving van de varianten van Omgaan met depressie die in Nederland zijn ontwikkeld voor diverse doelgroepen, situaties en leeftijdscategorieën en de gegevens over de effectiviteit daarvan.

2.1 Doelen en opzet van de oorspronkelijke Amerikaanse cursus

Het doel van de cursus is het verhelpen van depressie en depressieve klachten door een neerwaarts gerichte spiraal van depressiviteit te doorbreken of te voorkomen. Lewinsohn’s cursus Omgaan met depressie grijpt hierbij terug op een aantal theoretische grondslagen.• De sociaal-leren-theorie (Bandura, 1977). In de cursus gaat het om de relatie tussen

het aantal plezierige gebeurtenissen en een depressie. Er wordt vanuit gegaan dat depressie gerelateerd is aan een afname van plezierige gebeurtenissen en een toe-name van negatieve gebeurtenissen.

• Interventies waarvan de effecten bij depressie zijn aangetoond, zoals cognitieve therapie, sociale vaardigheidstraining, het verhogen van het aantal plezierige gebeur-tenissen en ontspanningstechnieken.

• Aspecten van het leven die problematisch zijn voor depressieve mensen: spanningen en stress, irrationele cognities, weinig plezierige gebeurtenissen en moeizame sociale interacties.

Inhoudelijk is de cursus gericht op het leren van specifieke vaardigheden in zelfobservatie en zelfverandering. De aandacht is gericht op de gezondheid en mogelijkheden van de cursist en niet op de depressie. Het uitgangspunt is de kracht in plaats van de klacht. De cursus is sterk gestructureerd: er is een vaststaande cursusmap per bijeenkomst geheel is uitgewerkt met opdrachten, huiswerk en ondersteunende informatie aan deelnemers. In de verschillende bijeenkomsten komen de volgende aspecten aan de orde.• De visie op hoe depressie ontstaat en de relatie tussen denken, doen en voelen.• Het ontwikkelen van een persoonlijk plan van aanpak (zelfveranderingsplan).• Het dagelijks monitoren van de eigen stemming en het registreren van probleem-

situaties.• Het verhogen van het aantal plezierige activiteiten.• Het anders leren denken door het opsporen van irrationele gedachten en deze te

vervangen door meer rationele gedachten.• Het vergroten van sociale vaardigheden.• Het aanleren van ontspanningstechnieken.• Het behouden van wat is geleerd in de cursus en preventie van toekomstige

depressies.

TRIMBOS-INSTITUUT16

De Amerikaanse versie van de cursus is bedoeld voor 20- tot 55-jarigen met een depressie of depressieve klachten. De cursus bestaat uit 12 bijeenkomsten van 2 uur en heeft ongeveer 8 deelnemers per groep. Aanmelding voor de cursus verloopt via open werving en doorverwijzing door hulpverleners. Er zijn redenen om mensen uit te sluiten voor deelname:• Psychotische kenmerken.• Verslavingsproblemen.• Bipolaire depressie.• Acuut suïcidaal gedrag.

Mogelijke redenen voor uitsluiting zijn de volgende:• Ernstige gehoorstoornissen.• Slechtziendheid.

De cursus wordt begeleid door twee cursusbegeleiders. Deze cursusbegeleiders hebben de rol van instructeur, niet die van therapeut. Een voorwaarde voor het kunnen bege-leiden van de cursus is dat de begeleiders de cognitief-gedragstherapeutische wijze van werken onderschrijven of er ten minste mee kunnen werken.

Werkzame bestanddelen van de Amerikaanse cursusHoewel diverse onderzoeken erop wijzen dat verschillende behandelvormen succesvol zijn bij de behandeling van depressie kan niet worden geconcludeerd dat de specifieke componenten van deze behandelvormen verantwoordelijk zijn voor een succesvolle behandeling van een depressie. Veeleer is er de indruk dat niet-specifieke elementen van deze behandelvormen de effecten veroorzaken.

In de cursus Omgaan met depressie is een aantal van de elementen verwerkt waarvan verondersteld wordt dat deze essentieel zijn voor het succes van kortdurende cognitief-gedragstherapeutische interventies (Lewinsohn 1987). Deze elementen van de cursus zijn onder andere:• Door kennis over het ontstaan van depressie krijgt de deelnemer tijdens de cursus

vertrouwen en controle over het eigen gedrag en daarmee over de depressie.• Het trainen van vaardigheden die van belang zijn in het dagelijkse leven.• Door de gestructureerde vorm van de cursus kan de deelnemer zich deze vaardig-

heden ook zelfstandig eigen maken.• De deelnemer beseft dat de verbetering van stemming veroorzaakt wordt door de

toegenomen vaardigheden.

2.2 Omgaan met depressie: In de put uit de put 18+

De cursussen In de put uit de put hebben qua doelstelling en inhoud de grote lijnen van de Amerikaanse cursus behouden. De Nederlandse variant is in 2010 qua opzet ingrijpend aangepast. De cursussen voor volwassenen en ouderen zijn samengevoegd tot een cursus In de put uit de put 18+. De cursus omvat 6 bijeenkomsten en een terug-kombijeenkomst.


Geadviseerd wordt om bijeenkomst 1, 2 en 3 wekelijks te houden en bijeenkomst 4, 5 en 6 om de week te houden. Op deze wijze krijgt de cursist langer de tijd om zich de stof en de vaardigheden eigen te maken en hiermee in het eigen leven aan de slag te gaan.Een overzicht van de thema’s per bijeenkomst staat weergegeven in tabel 2.1.

Tabel2.1 InhoudvandecursusIndeputuitdeput18+

Bijeenkomst Thema1 Denken, voelen, doen en uw stemming 2 Doen, denken en uw stemming 3 Denken en uw stemming 4 Positief leren denken, assertiviteit en uw stemming 5 Assertiviteit in de praktijk en andere sociale vaardigheden 6 Uw winst behouden

2.3 Onderzoek naar de effecten van de cursus

In dit hoofdstuk beschrijven we de resultaten van een aantal onderzoeken die in verschil-lende landen zijn gedaan naar de effecten van de cursus Omgaan met depressie.

Onderzoek in NederlandIn Nederland zijn meerdere effectstudies uitgevoerd naar de interventie In de put uit de put voor verschillende doelgroepen. Significante verbeteringen werden gevonden op negatieve gedachten, leuke activiteiten, zelfwaardering, sociale vaardigheden en de frequentie van sociale steun (Allart e.a. 2003; 2007). Maar belangrijker is uiteraard het effect op de mate van depressieve klachten. Deelname aan de cursus In de put uit de put leidt op de korte termijn tot een significante verbetering op de mate van depressieve klachten bij volwassenen met subklinische depressieve klachten (Allart e.a. 2003; 2007), bij oudere volwassenen (vanaf 50 jaar) met subklinische depressieve klachten (Spek e.a. 2007; 2008; Haringsma e.a. 2006) en oudere volwassenen (vanaf 55 jaar) met een klinische depressie (Haringsma e.a. 2006). Ook de internetversie Kleur je Leven bleek effectief te zijn in het verminderen van de mate van depressie bij volwassenen vanaf 50 jaar met een subklinische en klinische depressie (Spek e.a. 2007; 2008) en bij volwas-senen met een subklinische depressie (Warmerdam e.a. 2008). Al deze kortetermijn-effecten bleken ook na 12 maanden (Allart e.a. 2003; 2007; Spek e.a. 2007; 2008) en na 14 maanden (Haringsma e.a 2006) stand te houden. Op de lange termijn bleek de vermindering van depressieve symptomen zich in enkele studies alleen voor te doen bij de mensen die bij aanvang van de cursus een lage mate van depressieve symptomen hadden (Allart e.a. 2003; 2007). Spek e.a. (2007; 2008) vonden in hun studies dat het effect op de lange termijn weliswaar gelijk was aan het effect 10 weken na de cursus, maar dat het effect niet groter was dan het langetermijneffect bij de controlegroep. Ook veranderde de incidentie van een depressieve episode niet na het volgen van de cursus. Gedurende een jaar na de cursus ontwikkelde ongeveer een kwart van de deel-nemers in zowel de experimentele als de controlegroep een depressieve episode (Allart e.a. 2003; 2007).

TRIMBOS-INSTITUUT18

Meta-analyseCuijpers e.a. (2009) beschrijven 25 gecontroleerde gerandomiseerde en vergelijkende onderzoeken naar de cursus Omgaan met depressie. Zes van deze studies gingen over de preventie van een depressieve stoornis. De overige studies onderzochten het effect van de cursus op de behandeling van een depressie of depressieve klachten. Uit de preventieve studies blijkt dat de cursus effectief is in het verminderen van depressieve klachten en het voorkomen van het ontstaan van een depressie in verschillende doel-groepen en settings waaronder volwassenen (18-65 jaar) in Nederland. Deelnemers aan de cursus hadden 38% minder kans op het ontwikkelen van een depressie in verge-lijking met de controlegroep. Omgaan met depressie is ook effectief als behandeling van depressie, maar het effect is beperkt. Wanneer de cursus vergeleken wordt met andere psychotherapeutische behandelingen dan blijken de andere behandelingen iets effectie-ver te zijn dan de cursus Omgaan met depressie. Mogelijk is de cursus vooral geschikt voor bepaalde (sub)groepen patiënten. De onderzoekers verwachten dat een verkorte versie of het aanbieden van enkele modules van de cursus mogelijk even of meer effectief is voor bepaalde type patiënten dan het aanbieden van de gehele cursus.

In een eerdere meta-analyse kwam eveneens naar voren dat de cursus Omgaan met depressie een effectieve behandelmethode lijkt te zijn bij depressie (Cuijpers 1998a). Ook blijkt uit een eerdere studie dat de effecten van de cursus niet groter waren dan van andere behandelingen zoals cognitieve gedragstherapie, probleemgerichte therapie, psychodynamische therapie en reminiscentie (Cuijpers 1998b).

2.4 Kenmerken en ervaringen van de cursisten in Nederland

In de periode 1999 tot eind 2001 hebben in het kader van het Implementatieproject van het Trimbos-instituut zestien verschillende GGZ-instellingen meegewerkt aan de monitor. Deze monitor verzamelde gegevens van deelnemers aan de cursus In de put uit de put, zowel de volwassenencursus als de cursus voor 55+ (Voordouw & Kramer 2001). Aan de cursus doen aanzienlijk meer vrouwen dan mannen mee. Dit weerspiegelt het feit dat vrouwen vaker dan mannen last hebben van depressieve klachten, en waar-schijnlijk vaker naar een dergelijke cursus gaan. De gemiddelde leeftijd in de volwas-senengroep is 44 jaar (20-74 jaar) en in de 55+ groep 63,5 jaar (54-80 jaar). De cursus trekt weinig allochtonen van niet-westerse afkomst.

Een groot deel van de cursisten heeft al geruime tijd last van klachten en vaak niet voor het eerst. Meer dan 80% heeft een behandeling gehad voor psychische of sociale klachten. Op het moment van aanmelden voor de cursus heeft meer dan de helft nog een vorm van behandeling en medicatie voor depressieve, angst- of spanningsklachten.

Depressieve klachten en kwaliteit van levenOm een indicatie te krijgen van de mate van depressieve klachten zijn verschillende screeningsvragenlijsten beschikbaar, zoals de Center for Epidemiological Studies Depression Scale (CES-D: Bouma e.a. 1995) en de Beck Depression Inventory (BDI: Van der Does 2002). Een diagnostisch interview is noodzakelijk om met zekerheid een diagnose te kunnen stellen. De CES-D is door Voordouw & Kramer (2001) gebruikt voor


de voor- en nameting, evenals de MOS Short Form General Health Survey (MOS-SF-20: Kempen e.a. 1995) om de algemene gezondheidstoestand en kwaliteit van leven te meten. Een score van 16 of hoger op de CES-D wordt beschouwd als een ruwe indicator voor de aanwezigheid van een klinische depressie (zie bijlage 4c). Deelnemers aan de cursus In de put uit de put bleken bij aanvang veel depressieve klachten te ervaren. Na afloop van de cursus was er een aanzienlijke en betekenisvolle afname van depressieve klachten te zien bij zowel de deelnemers aan de volwassenen-cursus als die aan de cursus voor 55+. Toch heeft nog 45% respectievelijk 67% van de deelnemers na afloop een score gelijk aan of meer dan 16 op de CES-D. Allart en Hosman (2002) komen tot een vergelijkbaar resultaat voor volwassenen als bij de deel-nemers aan de monitor van het implementatieproject. Ruim 48% van de volwassen deelnemers bleef lager dan het afkappunt van 10 op de BDI. Dit is indicatief voor de afwezigheid van een depressie. Ook in de kwaliteit van leven zijn verschuivingen in positieve richting te zien. Bij volwas-senen is het sociaal functioneren, de psychische gezondheid en de algemene gezond-heid beter geworden. Bij de 55+ cursisten is daarnaast ook het lichamelijk functioneren verbeterd. Het functioneren van de cursisten lijkt echter nog niet optimaal. Vergeleken met een steekproef van 5279 zelfstandig wonende ouderen (Ormel e.a. 1992) scoren de cursisten op alle subschalen minder goed. Alleen op lichamelijk functioneren scoren de cursisten ongeveer gelijk.

UitvalGemiddeld stopt ongeveer 10% van de 55+-ers, en 17% van de volwassenen voortijdig met de cursus. Dit is laag ten opzichte van gegevens die bekend zijn uit de therapeuti-sche setting. Allart en Hosman (2002) beschrijven dat onder de uitvallers bij de volwas-senen relatief meer deelnemers zijn met een lagere opleiding, maar dat de meeste deel-nemers met een lagere opleiding de cursus wel afronden.

Beoordeling van cursistenDe cursisten waren positief over de cursus. Het rapportcijfer van deelnemers aan de volwassenencursus was gemiddeld 7,9 (sd=0,9) voor de cursus en 8,5 (sd=0,8) voor de cursusleiders. Het rapportcijfer van de deelnemers aan de 55+ cursus was 7,8 (sd=1,0) voor de cursus en 8,6 (sd=0,8) voor de cursusleiders (Voordouw & Kramer, 2001).Van de deelnemers aan de volwassenencursus zegt bijna 53% dat hun depressieve klachten in belangrijke mate zijn verminderd; voor 41% is dit een beetje het geval en voor 6% helemaal niet. Van degenen waarbij de klachten zijn verbeterd, vindt minder dan 1% dat dit niets met de cursus te maken heeft; volgens ongeveer 46% heeft dit een beetje met de cursus te maken en bijna 52% schrijft dit in belangrijke mate toe aan de cursus. De cursus wordt door 90% een aanrader gevonden.Ook de deelnemers aan de cursus voor 55+ zijn overwegend positief over het resul-taat: 28,6% vindt dat de depressieve klachten in belangrijke mate zijn verminderd; voor 58,6% is dit een beetje het geval en 12,8% vindt dat ze niet zijn verbeterd. Ruim 39% zegt dat de verbetering in belangrijke mate te maken had met de cursus; voor 60% geldt dit een beetje en voor bijna 1% in het geheel niet. De cursus wordt door ruim 76% een aanrader gevonden.

TRIMBOS-INSTITUUT20

2.5 Andere Nederlandse varianten van Omgaan met depressie

In de afgelopen 15 jaar zijn er meerdere varianten van Omgaan met depressie ontwik-keld. In deze paragraaf bespreken we de meest belangrijke van deze interventies en geven, waar beschikbaar, informatie over de effectiviteit ervan.

In de put uit de put voor volwassenenZie paragraaf 2.2 tot en met 2.4. De interventie is door het Centrum Gezond Leven erkend als ‘Bewezen effectief’.

In de put uit de put 55+ Zie paragraaf 2.2 tot en met 2.4. De interventie is door het Centrum Gezond Leven erkend als ‘Bewezen effectief’.

Leven met een chronische ziekte

Een stap op weg, Stemmingmakerij en Head-UpDeze cursussen zijn ontwikkeld voor jongeren van 13 t/m 19 jaar waarbij Stemming-makerij zich richt op de oudere doelgroep van 15-19 jaar en Een stap op weg en Head-Up op 13-17 jarigen. Head-Up is gebaseerd op de Adolescent coping with depression course (Clarke e.a. 1990) en de Adolescent coping with stress course (Clarke e.a. 1995). Het grootste verschil tussen de verschillende varianten zijn het aantal bijeenkomsten en de leeftijdscategorieën. De Amerikaanse versies zijn effectief in het voorkomen van de-pressieve stoornissen een jaar en twee jaar na afronding van de cursus (Clarke e.a. 1995; 2001). De cursus Stemmingmakerij had geen direct effect op depressieve klachten, maar vond wel een positief effect op variabelen en vaardigheden die verondersteld worden bij te dragen aan het weerbaarder maken tegen depressieve symptomen (Ruiter, 1997). De interventie Head-Up is door het Centrum Gezond Leven erkend als ‘Theoretisch goed onderbouwd’, Stemmingmakerij als ‘Waarschijnlijk effectief’.

Grip op je Dip; zelf je somberheid overwinnenOp basis van de Adolescent coping with depression course (Clarke e.a. 1990) is de groepscursus Grip op je Dip ontwikkeld voor jongvolwassenen in de leeftijd van 18 t/m 25 jaar. In de cursus wordt bijvoorbeeld ook aandacht besteed aan studie-planning om uitval bij studenten te voorkomen. De groepscursus is er in een face-to-face en een internetvariant. De cursus is in de Verenigde Staten effectief gebleken in het voorkomen van een depressieve stoornis (Clarke e.a. 1995; 2001). De interventie is door het Centrum Gezond Leven erkend als ‘Theoretisch goed onderbouwd’.

Lichte dagen, donkere dagen en Depressiviteit de BaasDeze versies zijn ontwikkeld voor mensen van Turkse of Marokkaanse afkomst. Depressiviteit de Baas is de cursus in bibliotherapie vorm. Binnen Lichte dagen, donkere dagen is specifiek aandacht voor de relatie tussen psychische en lichamelijke klachten en de mogelijke (migratiegebonden) oorzaken van de depressieve klachten. Deze cursus wordt voor mannen en vrouwen gescheiden aangeboden.


Kleur je Leven (voor 18+ en 55+)De internetvariant van Omgaan met depressie is Kleur je Leven die ontwikkeld is voor volwassenen van 18-55 jaar en voor oudere volwassenen vanaf 55 jaar. Kleur je Leven is effectief in het verminderen van de mate van depressie bij (oudere) volwassenen met een subklinische en oudere volwassenen met een klinische depressie (Spek e.a. 2007; 2008; Warmerdam e.a. 2008). De interventie is door het Centrum Gezond Leven erkend als ‘Bewezen effectief’.

Bereik interventies Omgaan met depressieIn tabel 2.2 staat een overzicht van het aantal mensen dat in 2008 en 2009 met de verschillende Nederlandse varianten bereikt is door de GGZ-preventie (De Jonge & Ruiter 2009; Dijkstra & Ruiter 2010).

Tabel2.2 BereikNederlandsevariantenvanOmgaanmetDepressie

Cursus Aantal uit-voerende GGZ-instel-lingen (n=32)

Totaal aantal deelnemers

Aantal uit-voerende GGZ-instel-lingen (n=34)

Totaal aantal deelnemers

In de put uit de put volwassenen

24 507 22 567

In de put uit de put 55+

17 186 16 192

Leven met een chronische ziekte

7 44 5 44

Head-Up 6 75 8 131

Grip op je Dip (face-to-face)

11 151 8 111

Grip op je Dip (online)1

11 355 11 355

Lichte dagen, donkere dagen

16 217 16 382

Kleur je Leven 7 900 8 227

1 De gegevens beslaan de periode mei 2008 tot mei 2009. Vanwege het gerandomiseerde gecontro-

leerde onderzoek hebben 180 jongeren de cursus meteen gevolgd en zijn 175 jongeren eerst op een

wachtlijst geplaatst.

TRIMBOS-INSTITUUT22


3 ORGANISATIE EN UITVOERING VAN DE

CURSUS

In dit hoofdstuk beschrijven wij allerlei praktische zaken en vragen voor diegenen die de cursus Omgaan met depressie willen gaan organiseren.We onderscheiden coördinatoren en begeleiders van de cursus, omdat in de praktijk de organisatorische taken en het daadwerkelijk geven van de cursus vaak door verschillende personen wordt gedaan.

3.1 Doelstellingen

Uit de ervaringen van de afgelopen jaren is gebleken dat de cursus Omgaan met depressie binnen verschillende kaders wordt georganiseerd. Voor de cursussen In de put uit de put zijn er groepen waarvan de deelnemers na open werving gaan deelnemen, andere groepen worden georganiseerd voor cliënten van de instelling voor geestelijke gezondheidszorg en bij veel cursusgroepen is sprake van cursisten die wel en cursisten die niet in behandeling zijn bij de geestelijke gezondheidszorg. Kenmerken van de deel-nemers aan de cursussen kunnen ook heel divers zijn. Dit geldt voor demografische kenmerken, maar ook voor de mate van aanwezige depressieve klachten, of er wel of niet sprake is van een depressieve stoornis, of er wel of niet gebruikgemaakt wordt van de (geestelijke) gezondheidszorg, enz.

De cursus kan op verschillende wijzen worden gebruikt:• Als laagdrempelig aanbod voor mensen die klachten hebben maar (nog) geen hulp

hebben gezocht.• Als extra aanbod voor mensen die naast het gebruik van medicijnen ook iets anders

willen of nodig hebben.• Als kortdurende cognitieve gedragstherapie voor mensen die in behandeling zijn bij

eerstelijnspsychologen of bij de tweedelijns geestelijke gezondheidszorg.• Als afronding van een therapie om terugval te voorkomen voor mensen die herstel-

lende zijn van een depressie.

Daarmee krijgt de cursus ook uiteenlopende doelen voor de deelnemers:• Doorbreken van de negatieve spiraal van depressiviteit om verergering van de klach-

ten te voorkomen.• Verminderen van de klachten.• Voorkomen van terugval tijdens het herstel van een depressie.

Voor de cursuscoördinator is het van belang het doel en de beoogde doelgroep van de cursus van tevoren te definiëren. Afhankelijk van gemaakte keuzen wordt namelijk de opzet en uitvoering van de cursus anders ingevuld. Denk aan de wijze van werving en de organisatorische inbedding van de cursus. In dit hoofdstuk lichten we dit verder toe.

TRIMBOS-INSTITUUT24

3.2 Het organiseren en implementeren van de cursus

In bijlage 1 is een checklist voor kwaliteit van de uitvoering van de cursus opgenomen. Daarin worden, gebaseerd op het model van de Stichting Harmonisatie Kwaliteits-beoordeling in de Zorgsector (HKZ), de volgende aspecten in onderscheiden:• Het primaire proces (werving)/eerste contact/aanmelding, kennismakingsgesprek,

uitvoering van de cursus, eindevaluatie/nazorg.• Beleid en organisatie.• Cursuscoördinator en -begeleiders.• Locatie en cursusmateriaal.• Onderzoek en ontwikkeling.• Beheer van de cursistengegevens.

Deze checklist geeft een uitgebreid overzicht van alle zaken die geregeld moeten wor-den voor het uitvoeren van de cursus, waarbij we uitgaan van de werkwijze van de preventieafdelingen van de ambulante geestelijke gezondheidszorg. Zoals eerder aange-geven kunnen er verschillende keuzes gemaakt worden voor de beoogde doelgroep en doelstelling van de cursus, maar ook voor bijvoorbeeld de setting waar de cursus wordt aangeboden. Afhankelijk van die keuzes zullen bepaalde delen van de checklist aange-past moeten worden of kunnen deze als niet-relevant worden beschouwd.

Beleid en organisatieDe beleidsmatige en voorwaardelijke context voor het organiseren van de cursus is in beweging. De cursus is een vorm van geïndiceerde depressiepreventie en daarvoor geldt dat die voor deelnemers onder het verzekerd pakket van de ziektekostenverzekering valt. Dit geldt echter (nog) niet voor elke verzekering. Daarnaast wordt geïndiceerde depressiepreventie ondergebracht in de zogenoemde eerstelijns- of basis-GGZ. Daarvoor gelden andere financieringsregels dan voor financiering in de tweedelijn. Onder andere is het aantal sessies beperkt tot 8 en wordt een eigen bijdrage gevraagd. De cursus valt door de inkorting binnen dit kader.

TijdsinvesteringVoldoende beschikbare tijd voor het organiseren en uitvoeren van de cursus is een eerste voorwaarde om met de uitvoering van de cursus te beginnen. Globaal kan worden uitgegaan van de volgende benodigde tijd:• Voorbereiding van de cursusbegeleiders

8 uur per begeleider. Als de training gevolgd wordt, is dit 24 uur per begeleider: 16 uur training en 8 uur voorbereiden en opdrachten.

• Werving (folders, artikel, mailing, telefonische informatie) 20 uur. • Kennismakingsgesprekken (maken van afspraken en gesprek zelf).

Gemiddeld 1 uur per kandidaat-deelnemer per begeleider; uitgaande van 12 gesprekken is dit 12 uur per begeleider.

• Uitvoeren van de cursus (voorbereiden bijeenkomst, mogelijke reistijd, bijeenkomst zelf).

Gemiddeld 4 uur per bijeenkomst per begeleider; uitgaande van 6 bijeenkomsten is dit 24 uur per begeleider [6 + terugkombijeenkomst; Administratieve zaken (bij-houden van formulieren en logboek, korte verslaglegging)] 3 uur per begeleider.


De eerste keer dat de cursus georganiseerd wordt kost dit meestal extra tijd, met name omdat de cursusbegeleiders zich moeten inwerken en er extra inspanningen gedaan moeten worden voor de werving. Als de cursus eenmaal loopt, draagt mond-tot-mond-reclame ook bij aan de werving.In totaal komt de tijdsinvestering op ongeveer 63 uur voor een cursusbegeleider die zich nog helemaal moet inwerken en 47 uur voor vervolgcursussen. NB: dit is exclusief de werving.

Samenwerken met andere organisatiesEen van de vragen die bij de organisatie van de cursus beantwoord moeten worden is of er samengewerkt gaat worden met andere organisaties en waarom. En zo ja, hoe deze samenwerking ingevuld gaat worden. Samenwerken is geen doel op zichzelf en gaat ook niet vanzelf, maar vraagt om duidelijke afspraken. In de huidige praktijk blijkt dat de meeste cursussen worden georganiseerd door de GGZ-instellingen. Meestal ligt de coördinatie en organisatie van de cursus bij de preventieafdelingen: de uitvoering gebeurt samen met de curatieve afdelingen. Bij een relatief klein aantal cursussen wordt in de uitvoering samengewerkt tussen GGZ-instelling en andere organisaties, met name algemeen maatschappelijk werk, thuiszorg, en gezondheidscentra. Deze laatste vorm van samenwerking leidt soms tot het overdragen van de cursus aan een eerstelijns orga-nisatie. Samenwerken kan op uiteenlopende manieren, afhankelijk van wat men ermee wil bereiken. Enkele voorbeelden:• De werving van cursisten.

Voor het werven van cursisten worden andere organisaties of hulpverleners gevraagd om de cursus onder de aandacht te brengen van hun cliënten. Bijvoorbeeld door via de ROS de actieve medewerking te vragen van huisartsen.

• Cursusruimte gebruiken buiten de eigen (GGZ-)organisatie. In de praktijk worden de meeste cursussen gegeven in een gebouw van de GGZ. Soms wordt besloten om de cursus juist buiten het GGZ-gebouw te geven, omdat dit laag-drempeliger werkt (zou werken), men daarmee naar de doelgroep toegaat of omdat er in een bepaalde plaats geen GGZ-gebouw aanwezig is. Het gaat om uiteenlopende locaties, zoals de bibliotheek, buurt-/wijkhuis, gebouw maatschappelijk werk of gezond- heidscentrum, infowinkel GGZ, Stichting Welzijn Ouderen, of een verzorgingshuis.

• Gezamenlijk opzetten en uitvoeren van een cursus. Op een aantal plaatsen wordt er gekozen voor samenwerking tussen de GGZ-pre-ventieafdeling en het algemeen maatschappelijk werk, de thuiszorg of het gezond-heidscentrum, waarbij zowel de werving, kennismakingsgesprekken als uitvoering van de cursus gezamenlijk kan gebeuren. Argumenten daarvoor zijn onder andere dat de kosten voor de cursus verdeeld worden over meerdere organisaties, de kennis en vaardigheden van de organisaties elkaar aanvullen (specifieke GGZ-kennis en meer algemene kennis van de doelgroep en ervaring met groepswerk) en/of de cursus wat losser komt te staan van de GGZ-instelling.

• Verdelen van taken bij het organiseren en uitvoeren van de cursus. Taken op het gebied van organiseren en uitvoeren kunnen verdeeld worden tussen samenwerkingspartners. Een GGZ-hulpverlener kan optreden als consultant bij de kennismakingsgesprekken en bij het uitvoeren van de cursus. Het is belangrijk dat de juiste deskundigheid wordt ingezet bij de uitvoering (zie voor train-de-trainer informa-tie paragraaf 2.7.).

TRIMBOS-INSTITUUT26

VerantwoordelijkhedenNaarmate meer organisaties de cursus zijn gaan uitvoeren en er meer bekend is geworden over de bereikte doelgroep, zijn er vragen gerezen over de verantwoorde-lijkheden die de uitvoerende organisatie heeft. Het gaat met name om de vraag welke verantwoordelijkheid er is tegenover deelnemers die door open werving aan de cursus deelnemen en om de vraag wat te doen in het geval van calamiteiten, waarin de psychische gezondheid van de cursist ernstig verslechtert en/of waarin er sprake is van suïcide(pogingen). Afhankelijk van het beleid van de uitvoerende organisatie(s) worden de deelnemers die door open werving instromen wel of niet als cliënt van de betreffende organisatie(s) ingeschreven. Daar zijn uiteenlopende argumenten voor. Enkele voorbeelden:• Er zijn GGZ-preventieafdelingen die als beleid hebben dat activiteiten waarvoor open

geworven wordt ook zodanig laagdrempelig moeten zijn dat deelnemers niet automa-tisch het etiket GGZ-cliënt krijgen met de daaraan gekoppelde dossiervorming.

• De preventieactiviteiten zijn organisatorisch ondergebracht bij de curatieve afdelingen en worden van daaruit georganiseerd, waarbij alle deelnemers ook als GGZ-cliënt worden ingeschreven.

Met name in de situatie dat de cursisten niet staan ingeschreven als cliënt zijn er geen duidelijke regels over verantwoordelijkheden voorhanden. De vragen hierover in het werkveld zijn de aanzet geweest tot een discussiestuk dat in bijlage 2a ter kennisgeving is opgenomen en dat met diverse partijen is besproken.

Het is belangrijk om als cursusbegeleider alert te zijn op mogelijke signalen van cursisten dat het niet goed gaat met ze en hier zorgvuldig mee om te gaan. Aan de cursuscoördi-natoren wordt het volgende geadviseerd:• In de eigen organisatie de diverse verantwoordelijkheden die samenhangen met het

uitvoeren van de cursus goed te bespreken en vast te leggen.• Met de cursist die niet wordt ingeschreven als cliënt, de verantwoordelijkheden van de

cursusbegeleiders en van de cursist zelf door te spreken en daar een te onder tekenen verklaring over op te stellen (zie voorbeeld in bijlage 2b).

• Een logboek bij te houden van de cursus, waarin ook wordt beschreven of zich spe-cifieke situaties voordoen. Mochten zich calamiteiten voordoen, dan is het belangrijk dat de cursuscoördinator verantwoording kan afleggen over de gang van zaken tijdens de cursus (zie voorbeeld-logboek in bijlage 5).

3.3 De cursusbegeleiding: wie en welke taken

In de praktijk blijken de cursusbegeleiders met verschillende achtergronden de cursus te geven: GGZ-preventiewerkers, GGZ-hulpverleners (spv-ers, psychologen, psychothera-peuten), maatschappelijk werkers, en anderen. De achtergrond van de cursusbegeleider is afhankelijk van de doelgroep waaraan en de setting waarin de cursus gegeven wordt.

Vrijwel alle cursussen worden door twee begeleiders gegeven. Dat heeft een aantal voordelen:


• Ze kunnen beter zicht houden op wat er in de groep gebeurt en eerder signalen oppakken.

• Ze kunnen de taken verdelen, bijvoorbeeld de een verzorgt de inhoudelijke toelich-tingen en bewaakt het taakgerichte niveau, terwijl de ander het sociaal-emotionele niveau en de individuele deelnemers in het oog houdt.

• Ze kunnen elkaar aanvullen.• Ze kunnen gebruikmaken van elkaars sterke kanten.• In geval van ziekte van een van de cursusbegeleiders kan de cursus toch doorgaan.

Een mogelijk nadeel is dat bij relatief kleine cursusgroepen de kosten voor twee begelei-ders te hoog zijn en er in dat geval in toenemende mate gekozen wordt voor één bege-leider.

Kennis en vaardighedenCursusbegeleiders moeten HBO- of universitair niveau hebben. Verder mag verwacht worden dat de visie op depressie die in de cursus gehanteerd wordt aansluit op de visie van de begeleiders. Zij moeten de cognitief-gedragstherapeutische manier van werken onderschrijven en ermee kunnen werken. Ook moet de begeleider zich als docent- begeleider kunnen opstellen in plaats van therapeut.

Als er ouderen deelnemen, is het van belang dat de begeleiders affiniteit met deze groep hebben. Verder zijn kennis van de fysieke, psychologische en sociale gevolgen van het ouder worden én ervaring in het werken met ouderen van ten minste een van de bege-leiders onontbeerlijk. Begeleiders moeten er rekening mee houden dat de presentatie van onderwerpen bij ouderen meestal meer tijd in beslag neemt.

Taken van de begeleidersHet is voor de begeleiders van de cursus Omgaan met depressie van belang dat zij zich opstellen als docent en niet als therapeut. Dit kan voor hulpverleners die immers ge-wend zijn aan de rol van therapeut, een hele omschakeling zijn. Zo staat het belang van de individuele cliënt voor de therapeut voorop, terwijl voor de docent-begeleider het functioneren van de groep de voornaamste verantwoordelijkheid is. Dit betekent dat de begeleider geen oog hoeft te hebben voor de individuele problemen, maar dat hij de behoeften van de groep voortdurend in het oog houdt. Als een deelnemer bijvoorbeeld in een persoonlijke crisis terechtkomt gedurende de cursus, is het niet vanzelfsprekend dat de cursusbegeleider zelf de benodigde hulp en begeleiding aan deze persoon geeft. Belangrijker is dat de begeleider beschikbaar is voor het geven van informatie en verwij-zing naar een (andere) hulpverlener. Deze wijze van begeleiden van een groep is voor veel groepstherapeutisch georiënteerde hulpverleners onbekend.

De volgende taken van de begeleiders kunnen onderscheiden worden:• Organisatie van de cursus.

Daarmee wordt bedoeld dat de begeleiders zorgen voor de materiële voorwaarden om een groep te leiden: een goede groepsruimte, koffie en thee, materialen (flap-over, huiswerkopdrachten e.d.). In de praktijk ligt deze taak ook wel bij de cursus-coördinator, die wel organiseert, maar niet uitvoert.

TRIMBOS-INSTITUUT28

• Programmabewaking. De cursusbegeleiders zorgen voor het openen en afsluiten van bijeenkomsten en houden de tijd in de gaten. Verder letten zij op dat er niet te veel van de draad van het gesprek wordt afgeweken en zorgen zij voor (tussentijdse) evaluaties. Belangrijk is verder dat zij de opgestelde basisregels (zie draaiboeken) toelichten in de groep en tijdens de gehele cursus bewaken.

• Inhoudelijke deskundigheid. De cursusbegeleiders geven toelichtingen op de verschillende cursusonderdelen, geven adviezen aan individuele deelnemers en verstrekken waar nodig achtergrond-informatie over depressie en het omgaan daarmee.

Naast deze formeel-technische taken van de begeleider kan men ook op sociaal-emotio-neel niveau nog een aantal taken onderscheiden. Uitgangspunt daarbij is dat elke groep op twee niveaus functioneert:• Taakgericht niveau.

Hier gaat het om de inhoud van wat er in de groep gebeurt, wat er gezegd en gedaan wordt.

• Sociaal-emotioneel niveau. Dit verwijst naar hoe de groep informeel georganiseerd is, hoe deelnemers met elkaar omgaan en welke plaats ieder in de groep inneemt.

Beide niveaus komen altijd tegelijkertijd voor. In de cursus wordt dus enerzijds gepraat over depressie, het omgaan daarmee en persoonlijke ervaringen (taakgericht niveau). Te-gelijkertijd komen in de cursusgroep normen en een informele groepsstructuur tot stand, waarin wordt bepaald hoe de leden met elkaar omgaan (het sociaal-emotionele niveau).

De belangrijkste taak van de cursusleider op het sociaal-emotionele niveau is het bevor-deren van de groepscohesie. Groepscohesie is de band die tussen deelnemers ontstaat, de ‘lijm’ die de groep bij elkaar houdt, de waarde die de deelnemers eraan hechten om een gewaardeerd lid van de groep te zijn. Voor het ontstaan van groepscohesie is het van belang dat zich in de groep de juiste normen ontwikkelen die bevorderlijk zijn voor een veilig groepsklimaat. Dit kan de cursusleider stimuleren door de normen expliciet te noemen in de eerste bijeenkomst en deze gedurende de rest van de bijeenkomsten te bewaken. Onderlinge herkenning en groepscohesie kunnen bevorderd worden door het volgende:• Verbanden aan te geven tussen ervaringen van deelnemers.• Onderlinge steun te stimuleren.• Deelnemers uit te nodigen te reageren op ervaringen en vragen van andere deel-

nemers.• Negatieve kritiek op elkaar af te remmen.

Verder is het de taak van de begeleiders om de individuele belangen van deelnemers te bewaken. Zij moeten ervoor zorgen dat elke deelnemer zijn plekje in de groep krijgt en handhaaft. Dit kunnen zij doen door het volgende:• Iedereen aan het woord laten komen.• Deelnemers die (te)veel inbreng hebben af te remmen.


• Deelnemers die weinig inbreng hebben (voorzichtig) uitnodigen om ook iets te vertellen.• Positieve kanten van deelnemers benadrukken en complimenteren.• Goed luisteren naar en empathisch reageren op gevoelens van deelnemers.

TrainingenIn het kader van het implementatieproject is een training ontwikkeld die wordt aan-geboden aan (nieuwe) begeleiders van de cursus 18+. De training wordt vanaf 2011 georganiseerd door de Centrale RINO Groep in Utrecht (http://www.rinogroep.nl). De training Omgaan met depressie duurt twee dagen, waarin aandacht is voor de in-houd van de cursus en voor de didactische vaardigheden. Daarnaast worden eendaagse bijeenkomsten georganiseerd voor begeleiders die al (enige) ervaring hebben opgedaan. Hier ligt het accent op intervisie en het oefenen met het beter omgaan met lastige situaties. De training en eendaagse bijeenkomsten worden gegeven door een ervaren cursusbegeleider.

3.4 Werving van de cursisten

Cursisten kunnen op verschillende manieren geworven worden. Dit is afhankelijk van de doelgroep voor wie de cursus wordt georganiseerd. Bij een cursus voor GGZ-cliënten, als onderdeel van de therapie of als terugvalpreventie, zal geworven worden binnen de instelling. Het is dan met name van belang om de collega’s goed te informeren over de cursus en bijvoorbeeld te vragen om onder hun depressieve cliënten na te gaan wie voor de cursus in aanmerking komt. Voor deelnemers van buiten de instelling (open inschrij-ving) is publicatie in de cursusagenda – op de website – van de instelling een onmisbaar wervingsinstrument geworden. Daarnaast blijven advertenties en oproepen in huis-aan-huisbladen en regionale media belangrijk. Het is aan te raden zo’n twee maanden voor de cursus start met de werving te begin-nen. In bijlage 3 is een voorbeeldtekst opgenomen. Deze kan worden overgenomen. Teksten (voor plaatsing op een website of in de vorm van een folder) kunnen met een begeleidende brief of e-mail aan potentiële verwijzers worden aangeboden. Te denken valt aan huisartsen, GGD, algemeen maatschappelijk werk, welzijnswerk, thuiszorg, het psychia trisch ziekenhuis, de PAAZ, pastores, ouderenbonden, buurthuizen, bibliotheken en andere plaatsen waar de beoogde doelgroep veel komt. Ook kan gedacht worden aan affiches op publieke plaatsen (kruisgebouwen, wachtruimtes van huisartsen, zieken-huizen. Het is belangrijk te vermelden dat in de cursus centraal staat vaardigheden te leren om depressieve klachten te overwinnen.

Persberichten kunnen verstuurd worden naar de kabelkrant, de lokale radio en plaatse-lijke en regionale bladen. Een interview met bijvoorbeeld een oud-cursist bij de lokale radio en in een regionale krant kan heel goed werken. In een dergelijk gesprek kan meer achtergrondinformatie over het onderwerp depressie en de inhoud van de cursus gege-ven worden.

TRIMBOS-INSTITUUT30

3.5 Selectie en kennismakingsgesprekken

Het eerste contact met mogelijke deelnemers, met name als deze zich via de open werving aanmelden, is meestal telefonisch. Sommige begeleiders kiezen ervoor om met iedereen die reageert een afspraak te maken voor een gesprek, anderen maken telefonisch al een eerste selectie. Hierbij kunnen mogelijk mensen afvallen met andere verwachtingen (‘Ik dacht, laat ik weer eens een cursus doen’) of juist mensen met een te zware problematiek.

Het is belangrijk dat de kandidaat-deelnemers aan de cursus vervolgens een kennis-makingsgesprek met de cursusbegeleiders hebben. Het kennismakingsgesprek wordt bij voorkeur gevoerd door beide cursusbegeleiders. Gerekend moet worden op gemiddeld drie kwartier per gesprek. Het kennismakingsgesprek heeft de volgende doelen:• Kennismaken en nadere informatie over de cursus geven (drempelverlagend), maar

ook elkaars verwachtingen toetsen.• Nagaan of deelname aan de cursus zinvol is (globale toetsing aan criteria).• Voorbereiden op de begeleiderstaak doordat begeleiders een beeld krijgen van de

deelnemers en de groep.

Voor het voeren van het kennismakingsgesprek zijn een checklist en een aantal vragen-lijsten opgenomen in bijlage 4. De vragenlijsten kunnen van tevoren al worden toe-gestuurd, zodat de kandidaat-cursist deze thuis kan invullen. Als dit niet gebeurt kunnen de gegevens aansluitend aan het kennismakingsgesprek worden ingevuld.

Het kennismakingsgesprek kan als volgt opgebouwd worden:• Welkom en wederzijds voorstellen.• De cursusbegeleiders lichten de structuur en inhoud van het kennismakingsgesprek

toe, en de te gebruiken vragenlijsten. Dit laatste is afhankelijk van wanneer de vragen-lijsten worden afgenomen.

• De cursusbegeleiders geven in het kort informatie over de opzet van de cursus: onder-werpen, bijeenkomsten, groepsgrootte.

• De kandidaat-deelnemer krijgt vervolgens de mogelijkheid om zijn of haar verhaal te doen. De kennismakingsvragenlijst wordt doorgenomen. Met name wordt verder gepraat over de motivatie en verwachtingen.

• De CES-D (vragenlijst depressieve klachten) wordt in grote lijnen door de cursus-begeleiders bekeken of ter plekke ingevuld. Indien mogelijk wordt de score van de CES-D berekend. Op eventuele opvallende of ontbrekende antwoorden wordt vervol-gens ingegaan.

• De begeleiders geven verdere informatie over de cursus, vooral over de zaken waarbij zij problemen verwachten (tijdsinvestering, huiswerkopdrachten, vaardigheden als lezen en schrijven, werken in groepsverband).

• Het besluit over deelname wordt genomen aan de hand van criteria (zie hieronder). Als er twijfels zijn over deelname aan de cursus bij de begeleiders of de kandidaat-cursist worden deze met elkaar besproken.

• De cursusdeelnemer krijgt informatie over de eerste cursusbijeenkomst, de kosten en het materiaal.


• Als de betrokkene niet aan de cursus gaat deelnemen, wordt eventueel geadviseerd over een ander (hulp)aanbod.

Criteria voor deelnameVoor deelname aan de cursus komen personen in aanmerking die depressieve klachten hebben en die voldoen aan de volgende criteria:• Ze zijn gemotiveerd om zelf iets aan hun klachten te veranderen.• Ze hebben voldoende (intellectuele) capaciteiten om de cursus te volgen: zelfreflectie,

zeker abstractievermogen, veel huiswerk.• Ze kunnen zelfstandig opdrachten uitvoeren.• Ze kunnen in een groep functioneren, dat wil zeggen ze kunnen zich uiten en kunnen

luisteren naar anderen.

Criteria om mensen uit te sluiten staan hieronder:• Ernstige depressie.• Bipolaire stoornissen.• Dreigende suïcidaliteit of een crisissituatie.• Psychotische kenmerken of verslavingsproblemen.• Een andere psychiatrische aandoening op de voorgrond, bijvoorbeeld angststoornissen

en obsessief-compulsieve stoornissen.• Ernstige gehoorstoornissen of slechtziendheid.• Lees- en/of leermoeilijkheden.• Recent verlies van een dierbare en waarbij de depressieve periode deel is van het

verwerkingsproces.

Medicatie is overigens geen bezwaar voor deelname.

De criteria moeten overigens meer als richtlijnen gehanteerd worden, omdat het aan de cursusbegeleiders is om in te schatten of de potentiële deelnemer de capaciteiten en de mogelijkheden heeft om aan de cursus deel te nemen. Een moeilijk punt is het inschatten van het risico op suïcide. Om dit te kunnen doen is onder andere informatie over eerdere pogingen, suïcidegedachten en -wensen van belang. De ervaring leert dat hier het beste rechtstreeks naar gevraagd kan worden.

Uit het onderzoek naar eerdere cursussen is een aantal redenen bekend van cursus-begeleiders en kandidaat-deelnemers waarom besloten werd af te zien van deelname. Door de begeleiders zijn onder andere de volgende genoemd:• Verslavingsproblematiek (alcohol, pillen, drugs).• Bipolaire stemmingsstoornis en chronische depressie.• Te zware problematiek.• Andere problemen op de voorgrond: huwelijksproblemen, problemen met kinderen en

familie, sociale fobie, angstklachten, persoonlijkheidsproblematiek.• Niet depressief.• Cursusinhoud sluit niet goed aan of heeft weinig toegevoegde waarde voor mensen

die al veel hulp hebben gehad.• Gehoorproblemen.

TRIMBOS-INSTITUUT32

• Moeilijk communiceren (in geval van een andere taal).• Onvoldoende gemotiveerd.• Niet passend in een groep: slecht luisteren, onvoldoende tempo.• Cursusdag komt niet uit.

Kandidaat-cursisten noemden onder andere de volgende redenen:• Waarschijnlijk enige man in de groep.• Wil niet in een groep.• Cursus biedt te weinig nieuws.• Wens voor andere hulp of activiteit: individuele behandeling, assertiviteitscursus,

praatgroep.

3.6 Uitvoering van de cursus

Voor de uitvoering van de cursus kan het draaiboek voor cursusbegeleiders gebruikt worden. Dit is in de handreiking opgenomen. In het draaiboek wordt per cursusbijeen-komst een programma beschreven met adviezen voor de cursusbegeleiders. Daarnaast gebruiken de cursusbegeleiders dezelfde materialen als de cursisten. De cursusmaterialen zijn inhoudelijk bijgesteld op basis van de praktijkervaringen van een groot aantal cursus-begeleiders. Er is gekozen voor het uitgeven van een cursusboek: • In de put uit de put 18+ (Uitgave ThiemeMeulenhoff, te verkrijgen via

www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF1035).

In het cursusboek is een extra hoofdstuk Spanning en ontspanning opgenomen. Hierbij wordt gebruikgemaakt van de CD Omgaan met stress (uitgeverij Wyrda BV, Woerden; zie bijlage 7). Teksten van ontspanningsoefeningen zijn opgenomen in het cursusboek en in bijlage 6. Het is aan te bevelen om de omvang van de cursusgroep te beperken tot 8-10 deel-nemers. Bij meer deelnemers is het moeilijker om alle cursisten voldoende aan bod te laten komen en het groepsproces goed te begeleiden. Minder deelnemers kan wel, maar is op zich minder efficiënt en in een te kleine groep is het groepsproces en de onderlinge uitwisseling van ervaringen en adviezen beperkter. Van de begeleiders vraagt het geven van de cursus een gedegen voorbereiding, omdat er een strak programma is en een aantal onderwerpen per keer behandeld moet worden. Het logboek dat in bijlage 5 is opgenomen kan gebruikt worden om de aan- en afwezigheid van de cursisten te registreren en een korte notitie te maken van de bijeenkomst. Deze informatie kan worden gebruikt voor de evaluatie van de cursus met de cursisten en door de begelei-ders zelf.

3.7 Evaluatie en nazorg

Het is belangrijk de cursus op een goede manier af te sluiten met een korte mondelinge en schriftelijke evaluatie. Er bestaan twee soorten evaluaties: procesevaluatie en effect -


evaluatie. De procesevaluatie richt zich op de vraag hoe de organisatie en uitvoering van de cursus verlopen is. Veel van deze aspecten kunnen aan bod komen tijdens een tus-sentijdse evaluatie van de cursus en bij de eindevaluatie tijdens de laatste bijeenkomst.

De effectevaluatie richt zich op de vraag of de beoogde doelen van de cursus ook bereikt zijn. Zijn bijvoorbeeld de depressieve klachten van de deelnemers verminderd en heeft de cursus daaraan bijgedragen? Voor de effectevaluatie zijn zelfevaluatie-instrumenten beschikbaar, zoals de vragenlijst CES-D en het (gedurende een bepaalde tijd) bijhouden van rapportcijfers voor de stemming per dag. Deze gegevens zijn voor de cursist zelf bedoeld en helpen om het verloop van de depressie in de gaten te houden. Deze gegevens kunnen echter ook gemakkelijk voor de evaluatie door de organisatoren gebruikt worden. Daarnaast staan op het evaluatieformulier ook een aantal vragen die betrekking hebben op de effecten, zoals die door de cursist zijn ervaren (bijlage 4d). In de praktijk blijkt dat een aantal cursisten na afloop van de cursus nog behoefte heeft aan een vervolg(hulp)aanbod of dat de cursusbegeleiders oordelen dat iemand nog op bepaalde punten verdere training of hulp kan gebruiken. Het is belangrijk voldoende gelegenheid te geven om dit met de cursist te bespreken. Verder wordt geadviseerd om de cursisten de gelegenheid te geven nog eens telefonisch (of per e-mail) contact op te nemen met de begeleiders, voor het geval zij achteraf nog vragen hebben.

Sommige GGZ-preventieafdelingen blijven voor langere tijd de cursisten nog volgen door na een half jaar de ex-cursisten te bellen met de vraag hoe het met ze gaat of door iedere 6 à 12 maanden bijeenkomsten te organiseren voor alle oud-cursisten.

TRIMBOS-INSTITUUT34


LITERATUUR

Allart-Van Dam, E. & Hosman, C.M.H. (2002). De invloed van sociaal-economische status en sekse op het effect van de ‘Omgaan met depressie’ cursus. Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen (TSG), 80 (4), 262-268.

Allart, E., Hosman, C.M.H., Hoogduin, C.A.L., Schaap, G.P.D.R. (2003). The Coping With Depression Course: Short-Term Outcomes and Mediating Effects of a Randomized Controlled Trial in the Treatment of Subclinical Depression. Behavior Therapy, 34, 381-396.

Allart, E., Hosman, C.M.H., Hoogduin, C.A.L., Schaap, G.P.D.R. (2007). Prevention of depression in subclinically depressed adults: Follow-up effects on the ‘Coping with Depression’ course. Journal of Affective Disorders, 97, 219–228.

American Psychiatric Association, APA (2000). DSM-IV-TR; Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders. Text Revision. Washington D.C.: American Psychiatric Association.

Bandura, A. (1977). Social learning theory. Englewood Cliffs, New Jersey: Prentice-Hall.

Birmaher, B., Ryan, N.D., Williamson, D.E., Brent, D.A., Kaufman, J., Dahl, R.E., Perel, J. & Nelson, B. (1996). Childhood and adolescent depression: A review of the past 10 years. Part I. Journal of the American Academy of Child and Adolescent Psychiatry, 35 (11), 1427-1439.

Bool, M., Smit, F., Bohlmeijer, E., & Sambeek, D. van (2001). Factsheet 2 Preventie. Kinderen van ouders met psychische problemen. Utrecht: Trimbos-instituut.

Bouma, J., Ranchor, A.V., Sanderman, R. & Sonderen, E. van (1995). Het meten van symptomen van depressie met de CES-D. Een handleiding. Rijksuniversiteit Groningen: Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken.

Clarke, G.N., Lewinsohn, P.M., & Hops, H. (1990). Instructor’s Manual for the Adolescent Coping with Depression Course. Eugene, OR: Castalia Press.

Clarke, G.N., Hawkins, W., Murphy M., Sheeber, L., Lewinsohn, P.M. & Seeley, J.R. (1995). Cognitive-behavioral group treatment of adolescent depression: prediction of outcome. Behavior Therapy, 23, 341-354.

Clarke, G.N., Hornbrook, M., Lynch, F., Polen, M., Gale, J., Beardslee, W., O’Connor, E. & Seeley, J. (2001). A Randomized Trial of a Group Cognitive Intervention for Preventing Depression in Adolescent Offspring of Depressed Parents. Arch. General Psychiatry, 58, 1127-1135.

Cuijpers, P. (1997). Bibliotherapy in unipolar depression: A meta-analyse. Journal of Behavior Therapy and Experimental Psychiatry, 28 (2), 139-147.

TRIMBOS-INSTITUUT36

Cuijpers, P. (1998a). A psychoeducational approach to the treatment of depression: A meta-analysis of Lewinsohn’s ‘Coping With Depression’ Course. Behavior Therapy, 29, 521-533.

Cuijpers, P. (1998b). Psychological outreach programmes for the depressed elderly: A meta-analysis of effects and dropout. International Journal of Geriatric Psychiatry, 13, 41-48.

Cuijpers, P., Bonarius, M. & Heuvel, A. van den (1995). De ‘Omgaan met depressie’ cursus; een handreiking voor begeleiders en organisatoren. Utrecht: LSP.

Cuijpers, P. & Smit, F. (2004). Sub threshold depression as a risk indicator for major depressive disorder: A systematic review of prospective studies. Acta Psychiatrica Scandinavica, 109, 325-331.

Cuijpers, P., Muñoz, R.F., Clarke, G.N. & Lewinsohn, P.M. (2009). Psychoeducational treatment and prevention of depression: The ‘Coping with Depression’ course thirty years later. Clinical Psychology Review, 29, 449-458.

Cuijpers, P. & Wilschut, N. (2011) In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen. Utrecht: Trimbos-instituut.

Dijk, S. van, Knispel, A. & Nuijen, J. (2009). GGZ in tabellen. Utrecht: Trimbos-instituut.

Dijkstra, M. & Ruiter, M. (2010). Aard en omvang GGZ- en Verslavingspreventie 2009. Ontwikkelingen in de inhoud, organisatie en omvang van de GGZ- en Verslavings-preventie. Utrecht: Trimbos-instituut.

Does, A. J. W. van der (2002). Handleiding Beck Depression Inventory-II, Nederlandse vertaling en bewerking. Lisse: Swets Test Publishers.

Fadden, G., Bebbington, P. & Kuipers, L. (1987). Caring and its burdens; A study of the spouses of depressed patients. British Journal of Psychiatry, 151, 660-667.

Graaf, R. de, Have, M. ten & Dorsselaer, S. van (2010). De psychische gezondheid van de Nederlandse bevolking. NEMESIS-2: Opzet en eerste resultaten. Utrecht: Trimbos-instituut.

Haringsma, R. & Engels, G.I. & Cuijpers, P. & Spinhoven, P. (2006) Effectiveness of the Coping With Depression (CWD) course of older adults provided by the community-based mental health care system in the Netherlands: a randomized controlled field trial. International Psychogeriatrics, 18, 307-325.

Hinrichsen, G.A. (1991). Adjustment of caregivers to depressed older adults. Psychology and aging, 6 (4), 631-639.


Hinrichsen, G.A., Hernandes, N.A. & Pollack, S. (1992). Difficulties and rewards in family care of the depressed older adult. Gerontologist, 32 (4), 486-492.

Hosman, C.M.H., Veltman, J.E., Ruiter, M. (1993). Preventie van depressie. In: Van der Staak en Hoogduin. Depressie: psychopathologie en preventie. Nijmegen: Bèta boeken.

Jonge, M. de, & Ruiter, M. (2009). Aard en omvang GGZ- en Verslavingspreventie 2008. Ontwikkelingen in de inhoud, organisatie en omvang van de GGZ- en Verslavingspreventie. Utrecht: Trimbos-instituut.

Kempen, G.I.J.M., Brilman, E.I., Heyink, J.W. & Ormel, J. (1995). Het meten van de algemene gezondheidstoestand met de MOS Short-Form General Health Survey (SF-20). Een handleiding. Rijksuniversiteit Groningen: Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken.

Kühner, C., Angermayer, M.C. & Veiel, H.O. (1994). Zur Wirksamkeit eines Konitiv verhaltenstherapeutischen Gruppenprogramma bei der Ruckfallprophylaxe depressiver Erkrankungen. Verhaltenstherapie, 4 (1), 4-12.

Landelijke Stuurgroep Multidisciplinaire Richtlijnontwikkeling in de GGZ (2010). Richtlijn-herziening van de Multidisciplinaire richtlijn depressie (eerste revisie). Richtlijn voor de diagnostiek, behandeling en begeleiding van volwassen patiënten met een depressieve stoornis. Utrecht: Trimbos-instituut.

Lewinsohn, P.M., Antonucci, D.O., Breckenridge, J.S. & Teri, L. (1984a). The Coping With Depression Course. Eugene: Castalia Publishing Company.

Lewinsohn, P.M. & Carke, G.N. (1984b). Group treatment of depressed individuals: The Coping With Depression Course. Advances in Behaviour Research and Therapy, 6, 99-114.

Lewinsohn, P.M. (1987). The Coping With Depression Course. In: R.F. Muñoz (ed), Depression prevention; research directions. Washington: Hemisphere Publications.

Meijer, S., Smit, F., Schoemaker, C., Cuijpers P. (2006). Gezond verstand: evidence-based preventie van psychische stoornissen. De Bilt: RIVM, centrum Volksgezondheid Toekomst Verkenningen en Trimbos-instituut, centrum Preventie en Kortdurende Interventie.

Ormel, J., Kempern, G.I. J. M., Steverink, B.J.M., Eijk, L.E. van, Brilman, E.I., Wolffen sperger, E.W. & Meyboom-de Jong, B. (1992). The Groningen Longitudinal Aging Study 1992-1997 (GLAS) on functional status and need for care; outline of a NESTOR research program. Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken, Rijksuniversiteit Groningen.

Ruiter, M. de (1997). Preventie van depressie bij jongeren: Probleemanalyse, ontwikkeling en evaluatie van de cursus ‘stemmingmakerij’ (proefschrift). Nijmegen: KUN.

TRIMBOS-INSTITUUT38

Smit, F., Sambeek, D. van, Bohlmeijer, E. & Cuijpers, P. (2001). Factsheet 1 Preventie. Depressie. Utrecht: Trimbos-instituut.

Smit, F., Cuijpers, P., Oostenbrink, J., Batelaan, N., Graaf, R. de & Beekman, A. (2006). Costs of nine common mental health disorders: Implications for curative and preventive psychiatry. Journal of Mental Health and Economics, 9, 193-200.

Spek, V., Nyklícek, I., Smits, N., Cuijpers, P. Riper, H. Keyzer, J., Pop, V. (2007). Internet-based cognitive behavioural therapy for subthreshold depression in people over 50 years old: A ramdomized controlled clinical trial. Psychological Medicine, 37, 1797-1806.

Spek, V., Cuijpers, P., Nyklícek, I., Smits, N., Riper, H., Keyzer, J., Pop, V. (2008). One-year follow-up results of a randomized controlled clinical trial on internet-based cognitive behavioral therapy for subthreshold depression in people over 50 years old. Psychological Medicine, 38, 635-640.

Thompson, L.W., Gallagher, D., Nies, G. & Epstein, D. (1983). Evaluation of the effectiveness of professionals and nonprofessionals as instructors of coping with depression’ classes for elders. Gerontologist, 23 (4), 390-396.

Tilburg, W. van & Beekman, A.T.F. (1999). Affectieve stoornissen bij ouderen. In: Boer, J.A. den, Ormel, J., Praag, H.M. van, Westenberg, H.G.M. & D’Haenen, H. (red.). Handboek Stemmingsstoornissen. Maarssen: Elsevier/De Tijdstroom.

Verhulst, F.C., Ende, J. van der, Ferdinand, R.F. en Kasius, M.C. (1997). De prevalentie van psychiatrische stoornissen bij Nederlandse adolescenten. Nederlands Tijdschrift voor de Geneeskunde, 141, 777-781.

Voordouw, I. & Kramer, J. (2001). Implementatie van de cursus Omgaan met depressie in de preventieve geestelijke gezondheidszorg. Resultaten van de tussentijdse evaluatie. Utrecht: Trimbos-instituut.

Voordouw, I., Kramer, J., Cuijpers, P. (2002). De cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen. Een handreiking voor coördinatoren en begeleiders van de cursus voor volwassenen en 55+. Utrecht: Trimbos-instituut.

Warmerdam, L., Straten, A. van, Twisk, J. & Cuijpers, P. (2008). Internet-based treatment for adults with depressive syptoms: A randomized controlled trial. Journal of Medical Internet Research, 10, e44.


DraaiboekIn de put, uit de put 18+

Nellie Wilschut, Marijke Dijkstra, Marijke Ruiter, Pim Cuijpers

Draaiboek In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

TRIMBOS-INSTITUUT40


De deelnemers hebben de onderstaande informatie tijdens het kennismakingsgesprek gekregen met het verzoek om deze te lezen en te maken voor de eerste bijeenkomst.

INLEIDING

Doelen• Begrijpen en weten wat depressiviteit is. • Bepalen welke vaardigheden u wilt oefenen gedurende de cursus.

In de inleiding wordt uitgelegd wat depressie en depressiviteit nu precies is. Verder wordt kort beschreven welke vaardigheden in de cursus behandeld worden. Deze cursus is gericht op het overwinnen van uw depressiviteit.

Depressieve klachten, depressiviteit en depressie Iedereen voelt zich wel eens wat terneergeslagen of ‘ziet het even niet meer zo zitten’. De oorzaak van deze somberheid is meestal wel duidelijk: een ruzie, een tegenvaller, onzekerheid of slechte vooruitzichten. Het hebben van dit soort gevoelens is heel gewoon en iedereen heeft er wel eens last van. Het verdwijnt meestal na een paar uur of na een paar dagen.

Soms duurt deze sombere stemming langer of komt hij regelmatig terug. De somberheid die iemand dan ervaart, is heviger en intenser en klaart vaak niet zo snel weer op. Het maakt het leven moeilijker dan wenselijk is. Ook kunnen allerlei andere klachten optre-den, zoals interesseverlies, concentratieproblemen, eet- en slaapproblemen, veel denken aan de dood, vermoeidheid en lichamelijke klachten zoals hoofdpijn, buikpijn of rugpijn. Deze cursus is vooral bedoeld voor mensen die kampen met dergelijke somberheid. We noemen dat hier verder depressieve klachten of depressiviteit.

Sommige mensen hebben gedurende enige tijd in extreme mate last van depressiviteit waardoor hun functioneren in het dagelijks leven wordt belemmerd. In dat geval wordt van een depressie of een depressieve stoornis gesproken. Er wordt geschat dat op elk moment drie tot vier procent van de Nederlanders een depressieve stoornis heeft. Als men spreekt van een depressie of depressieve stoornis, is er in extreme mate sprake van depressieve klachten en zijn er nog allerlei andere klachten aanwezig. Mensen met een depressieve stoornis kunnen ook baat hebben bij deze cursus, maar het is voor hen aan te bevelen om individuele hulp te zoeken. In overleg met de behandelaar kan dan geke-ken worden of deelname aan deze cursus zinvol is.

Depressief zijn is dus niet abnormaal of gek, maar zelfs een van de meest voorkomende psychische problemen.

TRIMBOS-INSTITUUT42

Oorzaken van depressiviteitEr zijn verschillende soorten oorzaken van depressiviteit. Zo is het bekend dat depressivi-teit direct veroorzaakt kan worden door allerlei lichamelijke ziekten, zoals griep, lage of hoge bloeddruk, schildklier-stoornissen, slechte voeding of ziekten als MS, suikerziekte of kanker. Ook medicijnen, drugs- en alcoholgebruik kunnen een rol spelen bij het ontstaan van depressieve klachten.

Een andere oorzaak van depressiviteit kan een verlies zijn: het verlies van een naaste door de dood, het geen werk kunnen vinden, het verlies van een baan, het vertrek van uw kinderen uit huis, een relatie die verbroken wordt. Verder kunnen er ook psychische oorzaken zijn, zoals ingrijpende jeugdervaringen, nega-tieve manieren van denken of negatieve manieren van omgaan met andere mensen.

Het is nooit zo dat depressiviteit door slechts één van deze zaken wordt veroorzaakt. Het is altijd een combinatie van meerdere oorzaken tegelijk. Men gaat ervan uit dat ieder mens in feite depressief zou kunnen worden, maar dat sommige mensen er extra gevoelig voor zijn. Die gevoeligheid kan aangeboren zijn of later in het leven verworven. Als iemand extra gevoelig is voor het krijgen van depressiviteit, kan die depressiviteit ‘geactiveerd’ worden door bijvoorbeeld een echtscheiding, in combinatie met psychische oorzaken, zoals negatieve manieren van denken.

Andere problemenNiet alle mogelijke problemen die depressieve mensen kunnen hebben, zijn hierboven opgesomd. Depressiviteit kan samenhangen met tal van andere situaties, zoals huwelijks-, relatie- en seksuele problemen; problemen met werk en carrière; verslaving aan alcohol, medicijnen of drugs; slaapproblemen of lichamelijke problemen, zoals hoofdpijn, rugpijn of chronische vermoeidheid. Als u dergelijke problemen bij uzelf herkent, is het belangrijk om te weten dat ze in de cursus niet aan de orde zullen komen. Bespreek ze met uw huisarts of een hulpverlener en kijk samen wat u er het beste aan kunt doen.

Het gebruik van medicijnenHet kan zijn dat u (tijdelijk) méér nodig heeft dan alleen ‘praten’. Het is dan mogelijk dat u van uw huisarts of therapeut medicijnen (antidepressiva) krijgt voorgeschreven. Deze medicijnen zorgen ervoor dat de scherpe kanten van uw gevoelens afgezwakt worden (uw negatieve gevoelens, maar soms ook uw positieve gevoelens). Dit kan soms nèt die kracht geven om iets te gaan ondernemen, zoals het volgen van deze cursus. Het is goed om te weten dat antidepressiva vaak enige tijd nodig hebben om de stemming te verbeteren en dat u de werking ervan daarom even ‘de tijd moet geven’. Dit kan wel een aantal weken duren. In deze tijd kunt u wel al last hebben van bijwerkingen.

Mogelijk kan deze cursus er aan bijdragen dat u in de nabije toekomst ook weer met de medicijnen kunt stoppen. Het is van groot belang dat u uw medicijngebruik en het eventuele afbouwen ervan altijd goed met uw huisarts of therapeut bespreekt!


Tervoorbereidingopdeeerstebijeenkomst

• Voorgaande tekst lezen.• De oefening 0.1 ‘De cursus als gereedschapskist’ maken.• De oefening 0.2 ‘Mijn doel voor deze cursus’ maken.

Oefening0.1‘Dezecursusalsgereedschapskist’U kunt deze cursus zien als een ‘gereedschapskist’ met allemaal verschillende vaardig-heden en hulpmiddelen die u kunnen helpen om zelf uw depressiviteit onder controle te krijgen. Hieronder ziet u een overzicht van de vaardigheden die aan bod komen. Bij elke vaardigheid kunt u aankruisen of u denkt dat deze voor u van belang is. Vervolgens kunt u erna opschrijven welke twee vaardigheden uit de cursus voor u waarschijnlijk het meest van belang zijn.

• Meer plezierige activiteitenVeel mensen die depressief zijn, ondernemen weinig of geen leuke dingen. En áls ze dingen doen die ze vroeger leuk vonden, beleven ze er vaak geen plezier meer aan. Deze cursus kan u helpen om weer meer plezierige activiteiten te gaan ondernemen.

• Meer plezierige contacten met andere mensenVoor iemand die zich depressief voelt is het vaak moeilijk om plezierige contacten met andere mensen te hebben. Soms komt iemand zelfs in een isolement terecht. Deze cursus kan u helpen om weer meer plezierige contacten met andere mensen te krijgen.

• Anders leren denkenAls mensen zich depressief voelen, hebben ze vaak last van negatieve gedachten over zichzelf of over de mensen en dingen om hun heen. De vaardigheid van het anders leren denken kan u helpen om deze gedachten te gaan herkennen en ze te veranderen in positieve gedachten.

• Minder piekerenHet komt ook veel voor dat mensen hun gedachten of zorgen gewoon niet uit hun hoofd kunnen zetten: het blijft maar ‘malen’. Met behulp van een aantal oefeningen kunt u leren om minder te piekeren of om dit alleen nog op bepaalde momenten toe te staan.

• Assertiviteit/opkomen voor jezelfMensen die depressief zijn, kunnen het moeilijk vinden om zich assertief te gedragen. Dat wil zeggen: om hun gedachten en gevoelens te uiten zonder deze aan anderen op te dringen. Het leren van assertief gedrag kan nuttig zijn als u bijvoorbeeld moeite hebt om ‘nee’ te zeggen, het moeilijk vindt om kritiek of juist complimenten te geven of te ontvangen, of om voor uw mening op te komen.

• PresentatieSommige depressieve mensen hebben met hun gedrag een negatief effect op andere mensen zonder dat ze zich daarvan bewust zijn. Ze lachen bijvoorbeeld nauwelijks

TRIMBOS-INSTITUUT44

of niet, verzorgen zich niet goed of maken nauwelijks oogcontact. Hierdoor krijgen positieve contacten met andere mensen eigenlijk geen kans. Het verbeteren van uw presentatie kan u helpen om dit te veranderen.

De twee belangrijkste vaardigheden zijn voor mij:1. 2.

Oefening0.2‘Mijndoelvoordezecursus’Neemt u eens rustig de tijd om na te denken over de vaardigheden die in de vorige oefe-ning genoemd zijn en wat u voor uzelf met het volgen van deze cursus wilt bereiken. Dit doel kunt u hieronder opschrijven. Doet u dit zo concreet mogelijk, zodat u aan het eind van de cursus kunt controleren of u het doel daadwerkelijk bereikt hebt. Verder is het belangrijk dat het om een realistische, haalbare prestatie gaat.

Hieronder ziet u een voorbeeld:

Marc (30 jaar) is door zijn depressiviteit langzaam maar zeker in een isolement gekomen en ziet nog maar weinig mensen. Hij is begonnen met de cursus omdat hij weer meer plezier in het leven wil krijgen. Het belangrijkste doel voor hem is dat hij uit zijn isolement komt en weer meer leuke dingen met andere mensen gaat ondernemen. Hij neemt zich voor om gedurende de hele cursus iedere week minstens éénmaal een activiteit met andere mensen buiten de deur te doen.

Marc schrijft:

Belangrijkste doel voor deze cursus is:

1. Ik wil uit mijn isolement komen 2. Ik wil met andere mensen leuke dingen gaan ondernemen.

Ik wil dit bereiken door: minimaal 1x per week een leuke activiteit met iemand anders buiten de deur te gaan doen.


Vul uw eigen doel in voor de cursus.

Mijn belangrijkste doel voor deze cursus is:

Ik wil dit bereiken door:

TRIMBOS-INSTITUUT46


BIJEENKOMST 1 DENKEN, VOELEN, DOEN EN UW

STEMMING

Doelen• Kennismakingen• Werkwijze en onderwerpen uit de cursus bespreken• Creëren van een positief groepsklimaat• Deelnemers bewust maken van de relatie tussen denken, voelen en doen• Deelnemers bewust maken van de relatie tussen plezierige activiteiten en de

stemming

Programma1 Welkom en programma2 Introductie cursus3 Kennismaking4 Inleiding Denken, voelen en doen en uw stemming5 Vooruitblik op de 2e bijeenkomst6 Huiswerk7 Evaluatie en afsluiting

Ad1. Welkomenprogramma• Laat iedereen een naambordje voor zichzelf maken.• Deel de cursusmappen uit.• Stel uzelf als begeleiders voor en bespreek hoe iedereen elkaar in de groep aanspreekt

(voornamen en tutoyeren of niet?).

Ad2. IntroductiecursusBespreek kort de belangrijkste punten van de cursus:• Het is een cursus. • De begeleiders zijn geen therapeut, maar docent: het aanleren van vaardigheden

staat centraal.• Huiswerk maken is nodig; de belangrijkste dingen gebeuren tussen de bijeenkomsten

thuis; als het niet lukt, laat dat dan weten.• In de cursus leert u vaardigheden hoe u uw gevoelens positief kunt beïnvloeden;

onder andere door te leren: – hoe u meer plezierige activiteiten kunt ondernemen. – hoe u constructiever en positiever kunt denken. – hoe u uw sociale vaardigheden kunt vergroten (assertiviteit).• De cursus kunt u beschouwen als een gereedschapskist waaruit u die vaardigheden

haalt die voor u van specifiek belang zijn. Het is van belang om te blijven oefenen, ook als de bijeenkomsten waarin een bepaalde vaardigheid behandeld wordt, achter de rug zijn.

TRIMBOS-INSTITUUT48

Basisregels in de cursus• Vermijd neerslachtige gesprekken: de groep is bedoeld als steun en niet als klankbord

voor uw depressie. NB: U kunt hierbij het voorbeeld van een weegschaal noemen, met aan de ene kant draagkracht en aan de andere kant draaglast. In de cursus hebben we het niet (uitgebreid) over draaglast, maar wel over draagkracht: wat kunt u wél?

• Wees ondersteunend: vermijd het bekritiseren van anderen, wees zoveel mogelijk constructief in uw commentaar. Probeer zoveel mogelijk de positieve punten te halen uit wat anderen zeggen.

• Evenveel tijd voor iedereen: om zoveel mogelijk te profiteren van de cursus is het nodig dat iedereen de gelegenheid krijgt ideeën uit te wisselen, vragen te stellen en moeilijkheden te bespreken. Dit kan betekenen dat we soms iemands verhaal moeten onderbreken, om ook een ander de kans te geven iets te vertellen.

• Vertrouwelijkheid: alles wat verteld wordt, moet vertrouwelijk blijven. We vragen u om elders niet over andere deelnemers te praten, maar alleen over uw eigen ervaringen.

Ad3. KennismakingDeelnemers (en begeleiders) gaan elkaar aan de groep voorstellen. Hiervoor wordt de groep eerst in tweetallen opgesplitst waarbij de deelnemers:• persoonlijke informatie uitwisselen.• de ingevulde oefening 0.1 ‘De cursus als gereedschapskist’ bespreken.• oefening 0.2: ‘Mijn doel voor deze cursus’ samen bespreken.NB: Alle persoonlijke vragen mogen gesteld worden maar degene die bevraagd wordt, bepaalt zelf hoeveel hij of zij vertelt.

Iedere deelnemer stelt vervolgens de andere deelnemer aan de groep voor. Vraag of degene die is voorgesteld nog iets wil aanvullen en of de anderen nog vragen hebben.

Ad4. InleidingDenken,voelenendoenenuwstemmingBespreek de belangrijkste punten uit dit hoofdstuk:• De ‘denken, voelen en doen’ cirkel. Dit is een terugkerende tekening als introductie

bij iedere vaardigheid.• De negatieve en de positieve spiralen. Vraag tijdens de uitleg zoveel mogelijk voorbeelden aan de deelnemers.• Plezierige activiteiten en uw stemming. Noem de 5 punten die onder plezierige activiteiten worden verstaan en vraag voor-

beelden aan de deelnemers.• Doenstap1: ‘Het bewaken van uw stemming’. Vraag deelnemers een deel van de

oefening 1.1 ‘Mijn stemming per dag’ in te vullen. Laat enkele deelnemers voorlezen wat zij hebben ingevuld.

• Doenstap2: ‘Wat zijn voor u plezierige activiteiten?’ Vul gezamenlijk enkele plezierige activiteiten in uit de lijst ‘plezierige activiteiten’,

oefening 1.2.• Leg uit en maak een start met Oefening 1.3/Doenstap3 ‘Mijn eigen plezierige

activiteiten’ invullen en gedurende een week bijhouden.• Benadruk het belang van schouderklopjes.


Ad5. Vooruitblikopbijeenkomst2Volgende keer gaat het over doen, denken en uw stemming.

Ad6. HuiswerkNeem het huiswerk door en beantwoord eventuele vragen.• Hoofdstuk 1: Denken, voelen, doen en uw stemming lezen.• Oefening 1.1/Doenstap1 ‘Mijn stemming per dag’ iedere dag invullen.• Oefening 1.2/Doenstap2 ‘Plezierige activiteiten’ invullen.• Oefening 1.3/Doenstap3 ‘Mijn eigen plezierige activiteiten’ invullen en

gedurende een week bijhouden.

Ad7. Evaluatieenafsluiting

Toelichting Gebruik en interpretatie van de CES-DDe deelnemers hebben de CES-D (of eventuele andere depressie-vragenlijst) al voor-afgaande aan of tijdens het kennismakingsgesprek ingevuld. Het is aan te bevelen om tijdens de eerste cursusbijeenkomst de lijst opnieuw af te nemen.De uitkomsten geven inzicht in de mate waarin de cursist depressieve klachten heeft. Dit geeft een indruk van de mate van depressiviteit, het is geen diagnostisch instrument.De lijsten zijn in de bijlage van het draaiboek te vinden, samen met een toelichting op de interpretatie van de scores. De lijsten kunnen gekopieerd worden en aan de deelnemers worden uitgereikt.

TRIMBOS-INSTITUUT50

BIJEENKOMST 2 DOEN, DENKEN EN UW

STEMMING

Doelen• Meer plezierige activiteiten doen en deze zorgvuldig leren kiezen en plannen• Deelnemers bewust maken van de relatie tussen denken en de stemming• Deelnemers bewust maken van hun eigen (niet-helpende) gedachten en negatieve,

niet-helpende denkpatronen

Programma1 Welkom en programma2 Huiswerk3 Inleiding doen, denken, en uw stemming4 Vooruitblik op de 3e bijeenkomst5 Huiswerk6 Evaluatie en afsluiting

Ad1. Welkomenmededelingen

Ad2. Besprekingvanhethuiswerkhoofdstuk1• Zijn er nog vragen over de vorige bijeenkomst?• Zijn er nog vragen over de inleiding of Hoofdstuk 1: Denken, voelen, doen en uw

stemming?• Bespreek: – Oefening 1.1/Doenstap1 ‘Mijn stemming per dag’: Vraag 1 of 2 deelnemers een

dag voor te lezen. – Oefening 1.2/Doenstap2 ‘Plezierige activiteiten’ + Oefening 1.3/Doenstap3

‘Mijn eigen plezierige activiteiten’: - Laat deelnemers de gemaakte oefening 1.2 en 1.3 in tweetallen bespreken. - Per tweetal de bijzonderheden plenair laten terugkoppelen.

Ad3. InleidingoverDoen,denkenenuwstemmingBespreek de belangrijkste punten uit dit hoofdstuk:• Start met de volgende oefening om hierna het GGG-schema uit te leggen.

1 Oefening ‘Mijn eigen (automatische) niet-helpende gedachten ontdekken’• Hiervoor kan een klein experiment gedaan worden. Vraag hiervoor aan alle deelnemers

hun ogen te sluiten of naar de grond te kijken. Vertel dat een van de begeleiders een aantal keer langs de deelnemers zal lopen om daarbij één iemand aan te tikken, die dan straks een voorbeeld mag inbrengen. Loop dan inderdaad een aantal keren langs de deelnemers, stop af en toe achter iemand maar tik niemand aan. Laat dit niet al te lang duren. Vraag na afloop wie er aangetikt is (niemand dus). Leg vervolgens uit dat dit een klein experiment was om de theorie over denken en voelen uit te leggen.

Beheer cursistengegevens


BIJEENKOMST 2 DOEN, DENKEN EN UW

STEMMING

Doelen• Meer plezierige activiteiten doen en deze zorgvuldig leren kiezen en plannen• Deelnemers bewust maken van de relatie tussen denken en de stemming• Deelnemers bewust maken van hun eigen (niet-helpende) gedachten en negatieve,

niet-helpende denkpatronen

Programma1 Welkom en programma2 Huiswerk3 Inleiding doen, denken, en uw stemming4 Vooruitblik op de 3e bijeenkomst5 Huiswerk6 Evaluatie en afsluiting


Ad2. Besprekingvanhethuiswerkhoofdstuk1• Zijn er nog vragen over de vorige bijeenkomst?• Zijn er nog vragen over de inleiding of Hoofdstuk 1: Denken, voelen, doen en uw

stemming?• Bespreek: – Oefening 1.1/Doenstap1 ‘Mijn stemming per dag’: Vraag 1 of 2 deelnemers een

dag voor te lezen. – Oefening 1.2/Doenstap2 ‘Plezierige activiteiten’ + Oefening 1.3/Doenstap3

‘Mijn eigen plezierige activiteiten’: - Laat deelnemers de gemaakte oefening 1.2 en 1.3 in tweetallen bespreken. - Per tweetal de bijzonderheden plenair laten terugkoppelen.

Ad3. InleidingoverDoen,denkenenuwstemmingBespreek de belangrijkste punten uit dit hoofdstuk:• Start met de volgende oefening om hierna het GGG-schema uit te leggen.

1 Oefening ‘Mijn eigen (automatische) niet-helpende gedachten ontdekken’• Hiervoor kan een klein experiment gedaan worden. Vraag hiervoor aan alle deelnemers

hun ogen te sluiten of naar de grond te kijken. Vertel dat een van de begeleiders een aantal keer langs de deelnemers zal lopen om daarbij één iemand aan te tikken, die dan straks een voorbeeld mag inbrengen. Loop dan inderdaad een aantal keren langs de deelnemers, stop af en toe achter iemand maar tik niemand aan. Laat dit niet al te lang duren. Vraag na afloop wie er aangetikt is (niemand dus). Leg vervolgens uit dat dit een klein experiment was om de theorie over denken en voelen uit te leggen.

Beheer cursistengegevens

TRIMBOS-INSTITUUT52

2 Maak een flap en schrijf bovenaan de flap onder het kopje Gebeurtenis:experiment3 Inventariseer van alle deelnemers wat zij tijdens het experiment voelden. Schrijf dit

onderaan een flap onder het kopje: Gevoel. NB: kijk of je de gevoelens ook kunt indelen aan de hand van de 4B’s: Boos, Bang, Blij en Bedroefd.

4 Schrijf vervolgens in het midden op de flap onder het kopje: Gedachten wat de deel-nemers gedurende het experiment aan gedachten hadden. Hiermee wordt duidelijk dat eenzelfde ervaring bij mensen verschillende gedachten kan oproepen en dat dat wat je denkt niet altijd de (enige) waarheid is.

5 Bespreek in hoeverre deze gedachten niet-helpend zijn en leg het verschil uit tussen helpende en niet-helpende gedachten.

• Laat deelnemers de volgende oefening (2.2) aankruisen: Doenstap4 ‘Niet-helpende gedachten of belemmeringen voor (bepaalde) plezierige activiteiten’.

Bespreek de oefening na.

Ad4. Vooruitblikopde3ebijeenkomstDe volgende bijeenkomst gaat over denken en uw stemming.

Ad5. HuiswerkNeem het huiswerk door en beantwoord eventuele vragen.• Hoofdstuk 2: Doen, denken en uw stemming lezen.• Oefening 2.1: ‘Mijn gedachten ontdekken’ maken. • Oefening 2.3: Doenstap5, ‘Een plan voor meer plezierige activiteiten’ gedurende

een week bijhouden.

Indien gewenst:• Oefening 2.4: ‘Mijn contacten’ lezen en maken.



BIJEENKOMST 3 DENKEN EN UW STEMMING

Doelen• Deelnemers bewust maken van de relatie tussen denken en uw stemming• Het doorbreken van piekeren en niet-helpende denkpatronen• Technieken leren om minder niet-helpende gedachten te krijgen• Technieken leren om anders te leren omgaan met niet-helpende gedachten en

piekeren

Programma1 Welkom en programma2 Huiswerk3 Inleiding denken en uw stemming4 Vooruitblik op de 4e bijeenkomst5 Huiswerk6 Evaluatie en afsluiting


Ad2. Huiswerkhoofdstuk2• Zijn er nog vragen over de vorige bijeenkomst?• Zijn er nog vragen over Hoofdstuk 2: Doen, denken en uw stemming?• Bespreek oefening 2.1: ‘Mijn gedachten ontdekken’. Maak plenair meerdere

GGG-schema’s met behulp van de voorbeelden van de deelnemers.• Laat de deelnemers in tweetallen oefening 2.3 Doenstap5, ‘Een plan voor meer

plezierige activiteiten’ doorspreken. Bespreek plenair de opmerkelijke punten.

Ad3. InleidingdenkenenuwstemmingBespreek de belangrijkste punten uit dit hoofdstuk:• Oefening 3.1 Niet-helpende gedachten omzetten in helpende gedachten• Vraag de deelnemers om uit oefening 2.1 ‘Mijn gedachten ontdekken’ 1 gedachte te

kiezen en deze op een los vel papier te schrijven. Laat de deelnemer met behulp van de 4 vragen uit hoofdstuk 3 proberen de niet-helpende gedachte om te zetten in een helpende gedachte. Laat hen dit in tweetallen nabespreken. Vervolgens plenair de belangrijkste punten en vragen bespreken.

• De 5 ‘Stoppen met piekeren’ technieken Bespreek de belangrijkste punten uit de 5 ‘Stoppen met piekeren’ technieken.• Oefen gezamenlijk de ‘gedachtenstop’: – Leg vooraf de oefening uit. – vraag de deelnemers om 2 minuten aan een piekergedachte te denken. Adviseer

hen om een piekergedachte te nemen die ze regelmatig hebben maar over een relatief ‘klein’ probleem gaat.

TRIMBOS-INSTITUUT54

– Na 2 minuten klapt iedereen hard in zijn handen en roept hierbij hard ‘STOP’. – Spreek de oefening na.

Ad4. Vooruitblikopde4ebijeenkomstDe volgende bijeenkomst gaat over Postief leren denken, assertiviteit en uw stemming.

Ad5. HuiswerkNeem het huiswerk door en beantwoord eventuele vragen.• Hoofdstuk 3: ‘Denken en uw stemming’ lezen• Oefening 3.1: Niet-helpende gedachten omzetten in helpende gedachten• Oefening 3.2: Mijn niet-helpende gedachten uitdagen• Oefening 3.3: De 5 ‘Stoppen met piekeren’ technieken: 1 De Gedachtenstop 2 Het Piekerkwartier 3 Het elastiekje 4 De CD 5 Afleiding

Indien gewenst: • De extra informatie lezen over ‘Moeilijke gebeurtenissen’.• Oefening 3.4, herhaling uit hoofdstuk 1: ‘Een plan voor meer plezierige activiteiten’

gedurende een week bijhouden.



BIJEENKOMST 4 POSITIEF LEREN DENKEN,

ASSERTIVITEIT EN UW STEMMING

Doelen• Deelnemers bewust maken van de relatie tussen assertiviteit en de stemming• Deelnemers bewust laten worden van hun eigen stijl van omgang met andere mensen

en de eigen mate van assertiviteit

Programma1 Welkom en programma2 Huiswerk3 Inleiding positief leren denken, assertiviteit en uw stemming4 Vooruitblik op de 5e bijeenkomst5 Huiswerk6 Evaluatie en afsluiting


Ad2. Huiswerkhoofdstuk3• Zijn er nog vragen over de vorige bijeenkomst?• Zijn er vragen over Hoofdstuk 3: Denken en uw stemming?• Oefening 3.1: Niet-helpende gedachten omzetten in helpende gedachten – Neem gezamenlijk het schema ‘Van niet-helpende gedachten naar helpende

gedachten’ door – Vraag wat de deelnemers hebben ingevuld bij de kolommen ’Negatief denk-

patroon’ en ‘Helpende gedachte’ – Laat enkele deelnemers de eigen ingevulde ‘Van niet-helpende gedachten naar

helpende gedachten’ oplezen• Oefening 3.2: Mijn niet-helpende gedachten uitdagen – Laat de deelnemers in tweetallen de oefening doorspreken – Bespreek plenair de eventuele vragen• Oefening 3.3: De 5 ‘Stoppen met piekeren’ technieken – Vraag plenair hoe de de deelnemers de 5 technieken hebben geoefend en wat

hun ervaringen zijn. Stimuleer om deze technieken te blijven gebuiken.

Ad3. Inleidingpositieflerendenken,assertiviteitenuwstemming• Bespreek de 5 technieken om positief te leren denken. Maak de verbinding tussen

de theorie en de praktijk door voorbeelden aan de deelnemers te vragen.• Laat de deelnemers naar de ‘Uzelf complimenten geven’ (huiswerk oefening 4.1 de

4e techniek) kijken en laat ze alvast één positieve zin over zichzelf formuleren. Maak een rondje waarbij ieder dit uitspreekt. Probeer een enthousiaste, positieve sfeer te creëren (applaus e.d)

TRIMBOS-INSTITUUT56

• Bespreek de ‘Drie stijlen van omgaan met anderen’, paragraaf 4.2, met behulp van het voorbeeld van Paula. Laat de deelnemers de oefening 4.2 ‘Testen van mijn assertiviteit’ invullen en bespreek ieders stijl plenair.

• Oefening ‘Assertiviteit en gedachten’. Verzamel gedachten die de deelnemers hebben bij het omgaan met andere mensen en die van invloed zijn op hun gedragsstijl. Even-tueel kan ook nog het verband gelegd worden met de hoofdstukken over het denken en bekeken worden welke gedachten helpend kunnen zijn voor assertief gedrag.

Ad4. Vooruitblikopde5ebijeenkomstDe volgende keer gaat het over assertiviteit in de praktijk en andere sociale vaardig-heden.

Ad5. HuiswerkNeem het huiswerk door en beantwoord eventuele vragen.• Hoofdstuk 4: ‘Positief leren denken, assertiviteit en uw stemming’ lezen• Oefening 4.1: 5 technieken om positief te leren denken: 1 Positieve gedachten bijhouden 2 Regelmaat gebruiken 3 Opschrijven wat u bereikt 4 Uzelf complimenten geven 5 De tijdsprong • Oefening 4.3: ‘In welke situaties kan ik assertiever worden?’ maken

Indien gewenst: De oefeningen uit hoofdstuk 1, 2 en 3 over plezierige activiteiten en anders leren denken doen.



BIJEENKOMST 5 ASSERTIVITEIT IN DE PRAKTIJK

EN ANDERE SOCIALE

VAARDIGHEDEN

Doelen• Deelnemers leren hoe ze assertief kunnen zijn

Programma1 Welkom en programma2 Huiswerk3 Inleiding ‘Assertiviteit in de praktijk en andere sociale vaardigheden’4 Vooruitblik op de 6e bijeenkomst5 Huiswerk6 Evaluatie en afsluiting


Ad2. Huiswerkhoofdstuk4• Zijn er nog vragen over de vorige bijeenkomst?• Zijn er vragen over Hoofdstuk 4: Positief leren denken, assertiviteit en uw stemming?• Bespreek oefening 4.1: de ‘5 technieken om positief te leren denken’. – Vraag de deelnemers hoe ze de afgelopen periode met de technieken hebben

gewerkt. – Vraag hen techniek 4 voor te lezen, ‘Uzelf complimenten geven’• De oefening 4.3, ‘In welke situaties kan ik assertiever worden?’ in tweetallen laten

bespreken. Vraag de opmerkelijke punten plenair te vertellen.

Ad3. Inleiding‘Assertiviteitindepraktijkenanderesocialevaardigheden’• Behandel de theorie van ‘Assertiviteit in vier stappen’. Vraag nog een ander voor-

beeld aan een van de deelnemers en werk dit gemeenschappelijk uit. Laat degene die het voorbeeld inbracht de 4 uitgewerkte stappen hardop uitspreken. NB: Dit zou ook in een rollenspel gedaan kunnen worden.

• Behandel interactief de theorie van ‘nee zeggen’, paragraaf 5.7 en ‘De techniek van de kapotte grammofoonplaat’ (5.8) en ‘conflicthantering’ (5.9)

• Behandel: ‘Uw presentatie: Hoe komt u over op anderen?’ (5.3), ‘Actief luisteren’ (5.4) en ‘Uzelf laten zien aan de ander’ (5.5)

Ad4. Vooruitblikopde6ebijeenkomstVolgende keer gaat het over hoe de behaalde winst behouden kan blijven.

TRIMBOS-INSTITUUT58

Ad5. HuiswerkNeem het huiswerk door en beantwoord eventuele vragen• Hoofdstuk 5: ‘Assertiviteit in de praktijk en andere sociale vaardigheden’ lezen• Oefening 5.1: ‘Assertiviteit oefenen’ doen• Oefening 5.2: ‘Assertiviteit en mijn gedachten’ maken• Oefening 5.4: ‘Uw presentatie verbeteren’ maken

Indien gewenstExtra informatie lezen:• Uw gedachten en assertiviteit.• Nieuw gedrag.• Andere mogelijkheden.

Extra oefeningen maken:• Oefening 5.3 doen: ‘Assertiviteit en spanning’.

Ad6. EvaluatieenafsluitingMaak afspraken hoe de cursus volgende week wordt afgesloten en geëvalueerd, zie tips hieronder.Deel het evaluatieformulier en de CES-D lijst uit met het verzoek deze de laatste bijeen-komst ingevuld mee terug te nemen.

Andere mogelijkheden/ideeën voor de laatste bijeenkomst• Deelnemers schrijven over iedere deelnemer positieve dingen op een kaartje.

Na afloop krijgt elke deelnemer de kaartjes die voor hem/haar bedoeld waren.• Foto-spel: een groot aantal foto’s/plaatjes (met verschillende mensen, landschappen,

sferen enz.) uitstallen en deelnemers twee foto’s laten uitkiezen: hoe ze zich voor en na de cursus voelden, eventueel ook een foto voor linker- of rechterbuurman/buurvrouw laten kiezen: wat wens je de ander toe. De foto’s worden aan het eind weer ingeleverd, zodat ze iedere keer opnieuw gebruikt kunnen worden.

• Deelnemers schrijven thuis een brief aan zichzelf over wat de cursus hen gedaan heeft en leveren deze tijdens de laatste bijeenkomst in. De cursusbegeleiders sturen de brieven een week voor de terugkomstbijeenkomst naar de deelnemers op.

• Deelnemers nemen voor de laatste bijeenkomst een foto of kaart van thuis mee die iets uitbeeldt wat hen de komende tijd kan helpen. Dit plaatje kan thuis ergens opgehangen worden, zodat mensen steeds aan de cursus herinnerd worden.


BIJEENKOMST 6 UW WINST BEHOUDEN

Doelen• Terugkijken op wat in de cursus aan de orde is geweest• Laten zien hoe deelnemers het geleerde in de toekomst kunnen blijven vasthouden• Evalueren van de cursus

Programma1 Welkom en programma2 Huiswerk3 Inleiding ‘uw winst behouden’4 Vooruitblik op de terugkombijeenkomst5 Huiswerk6 Evaluatie en afsluiting


Ad2. Huiswerkhoofdstuk5• Zijn er nog vragen over de vorige bijeenkomst?• Zijn er vragen over Hoofdstuk 5: Assertiviteit in de praktijk en andere sociale

vaardigheden?• Bespreek oefening 5.1: ‘Assertiviteit oefenen’. Vraag de deelnemers welke situaties zij

geoefend hebben om assertiever te worden.• Vraag deelnemers om oefening 5.2: ‘Assertiviteit en mijn gedachten’ in tweetallen te

bespreken. Vraag de opmerkelijke punten plenair te vertellen.

Ad3. Inleiding‘uwwinstbehouden’• Vraag de deelnemers de oefening 6.1 in te vullen ‘Wat heeft de cursus mij opgeleverd?’

Maak een rondje waarbij iedere deelnemer het ingevulde opleest.• Bespreek plenair de oefening 6.2: ‘Mijn alarmsignalen voor terugval’ en ‘mijn actie-

lijst voor terugval’. • Laat de deelnemers in kleine groepjes invullen de oefening 6.4: ’Mijn doel voor de

komende tijd’.

Ad4. VooruitblikopdeterugkombijeenkomstPlan de terugkombijeenkomst over ongeveer 2 maanden.

Ad5. HuiswerkNeem het huiswerk door en beantwoord eventuele vragen.• Hoofdstuk 6: ‘Uw winst behouden’ lezen.• Oefening 6.2: ‘Mijn alarmsignalen voor terugval’ afmaken + ‘Mijn actielijst voor

terugval’ afmaken.• Oefening 6.3: ‘Mijn toekomstige belangrijke gebeurtenissen’ maken.

TRIMBOS-INSTITUUT60

• Oefening 6.4: ‘Mijn doel voor de komende tijd’ maken.• De oefeningen uit de cursus die voor u van belang zijn regelmatig blijven doen.

Ad6. EvaluatieenafsluitingEvalueer en neem afscheid op de afgesproken manier.


TERUGKOMBIJEENKOMST

Doelen• Ontdekken in hoeverre deelnemers in staat zijn zelfstandig met de stof te werken• Enig inzicht verkrijgen in de effectiviteit van de cursus op langere termijn• Indien nodig deelnemers een nieuwe impuls geven tot het werken met de vaardighe-

den uit de cursus

NB: Het is verstandig om een week van tevoren de deelnemers schriftelijk of telefonisch te herinneren aan deze bijeenkomst.

Programma1 Welkom en programma2 Terugblik op de afgelopen maanden3 Terugblik op ieders doel4 Terugblik op het verder gemaakte huiswerk5 Evaluatie en afsluiting


Ad2. TerugblikopdeafgelopenmaandenMaak een rondje waarin iedereen kort aangeeft hoe het nu op dit moment met hem of haar is, bijvoorbeeld door een cijfer/woord/kleur te noemen voor de afgelopen periode en een cijfer/woord/kleur te noemen voor dit moment.Straks zal ingegaan worden op wat het doel was van de afgelopen maanden.

Ad3. TerugblikopiedersdoelHaal de flap van de laatste bijeenkomst tevoorschijn en laat iedere deelnemer vertellen hoe het de afgelopen maanden is gegaan en in hoeverre het doel bereikt is. Besteed aandacht aan dat wat moeilijke momenten voor mensen zijn en wissel tips uit hoe hier mee om te gaan.

Ad4. TerugblikophetverdergemaaktehuiswerkUitwisseling in kleine groepjes.Laat de deelnemers in kleine groepjes bespreken wat voor hen de komende tijd belangrijk is. Hierbij kunnen ze ook kijken naar de oefeningen over alarmsignalen, de actielijst en toekomstige belangrijke gebeurtenissen uit hoofdstuk 6.

Ad5. AfsluitingAfsluitend rondje en afscheid.

Andere tips en ideeën voor terugkombijeenkomst/follow up• CES-D tijdens terugkombijeenkomst laten invullen (of van tevoren thuis) en resultaten

bespreken.

TRIMBOS-INSTITUUT62

• Regelmatig bijeenkomsten organiseren voor alle ex-deelnemers (al wil niet iedereen bij ‘vreemden’ in een groep).

• Nieuwsbrief met bijvoorbeeld ervaringsverhalen voor alle ex-deelnemers rondsturen.• Deelnemers stimuleren om zelf onderling contact te blijven houden.• Nog eens een moeilijk onderwerp behandelen.• Eventueel kan na nog eens drie maanden opnieuw een terugkombijeenkomst plaats-

vinden.


BIJLAGEN

TRIMBOS-INSTITUUT64


Bijlage 1a Toelichting checklist kwaliteit uitvoering cursus

Toelichting

Checklist voor kwaliteit van de uitvoering van de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen (in de preventieve GGZ)

AanleidingOmdat het begrip kwaliteit op vele manieren is in te vullen, is deze checklist gemaakt. Het is geen checklist die gebaseerd is op wetenschappelijk onderzoek, maar op good practice afkomstig uit de uitvoering van de cursus. De checklist bestaat uit een aantal items met daarbij een lijst van uit te voeren activiteiten. Per activiteit kan de cursus-coördinator of begeleider beoordelen of deze wel, niet of deels worden uitgevoerd en op welke punten verbetering wenselijk en mogelijk is. DoelDe checklist omschrijft het begrip kwaliteit van de uitvoering, en geeft daarmee een overzicht van alle activiteiten die georganiseerd kunnen worden ter bevordering van de optimale kwaliteit. De inbedding van de cursus in het reguliere aanbod in de regio is hier een deel van. Deze lijst is te gebruiken als checklist• om de kwaliteit van de uitvoering van de cursus te evalueren en verbeterpunten te

formuleren op het niveau van de eigen organisatie/instelling, en • voor het op een systematische manier kunnen vergelijken en toetsen van de uitvoering

van de cursus tussen verschillende organisaties onderling, die elkaar kunnen adviseren op verbeterpunten.

De kwaliteit van de cursus ‘In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen’Bij het opstellen van deze checklist is ervan uitgegaan dat de kwaliteit van de interventie zelf – de cursus ‘In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen’ – een ge-geven is. Deze interventie staat beschreven in de draaiboeken die in de handreiking zijn opgenomen en de cursus mappen. Deze materialen zijn in samenwerking met cursus-begeleiders aangepast op basis van de praktijkervaringen die zij met de cursus hebben opgedaan. Criteria voor de kwaliteit van de interventie zijn de volgende.• Effectiviteit• Haalbaarheid• Efficiënte opzet (groepsaanbod, afgeronde cursus)

Waar is deze checklist op gebaseerd?Voor het opstellen van deze lijst is gebruikgemaakt van het model en de systematiek die gehanteerd worden in het rapport Kwaliteitstoetsing in de GGZ. Een instrument voor interinstitutionele toetsing in instellingen voor GGZ. GGZ Nederland/Trimbos- instituut. Utrecht, juli 1999. Dit sluit aan op een al lopend traject voor een brede kwaliteitstoetsing in de GGZ, dat uitmondt in een traject voor certificatie van de GGZ. Voor verdere informatie: http//www.hkz.nl.

TRIMBOS-INSTITUUT66

Voor de invulling van de activiteiten is verder gebruikgemaakt van het volgende.• De cursus ‘Omgaan met depressie’. Een handreiking voor begeleiders en organisatoren

van Cuijpers e.a. LOP-reeks 17, Utrecht, 1995.• Preventie Effectiviteits-Instrument (Preffi). NIGZ, Woerden.• Kwaliteitscriteria voor dementiecursussen. Een checklist van Monique Buitenhuis.

NcGv/LOP, Utrecht, april 1996.• Beroepsprofiel Preventie en GVO 2000-2003. NVPG, Woerden, december 1999.

Kwaliteit cursus ‘Omgaan met depressie’

Cursuscoördinator/ begeleider

Beleid enorganisatie

Uitvoering

Beheer cursisten-gegevens

Locatie en Cursusmateriaal

Aanmelding enkennismaking

Evaluatie/Nazorg

Onderzoek en Ontwikkeling

HETPRIMAIREPROCES

Bron: HKZ Harmonisatiemodel

Zie: www.hkz.nl


Bijlage 1b Checklist kwaliteit uitvoering cursus

Checklistvoorkwaliteitvandeuitvoeringvandecursus‘Indeputuitdeput.Zelfdepressiviteitoverwinnen’(indepreventieveGGZ)

Ingevuld door:Naam Functie coördinator/begeleider* van de cursus voor jongvolwassenen/volwassenen/55-plussers*(*onjuiste antwoord doorhalen)

Instelling: Datum:

1.Hetprimaireproces

Nr. Activiteit Gerealiseerd Toelichting/Opmerking bij antwoord/Verbeterpunt

Ja Nee Deels

Werving/eerste contact/aanmelding

1 Op de doelgroep gerichte publi- citeit over de cursus (folders, aankondigingen, artikelen)

2 De cursus, de doelgroep en de verwijs- en intakeprocedures zijn bekend bij mogelijke verwijzers (huisartsen, AMW, e.a.)

3 Medewerkers volgen in het eerste (telefonische) contact met de be-langstellende een vaste procedure,

met daarin opgenomen de criteria om te beoordelen of de belang-stellende in aanmerking komt voor een kennismakingsgesprek of een advies krijgt voor een ander (hulp)aanbod.

4 De kandidaat-cursist krijgt informatie over de (vermoedelijke) startdatum van de cursus

Kennismakingsgesprek

5 De kandidaat-cursist krijgt infor-matie over het doel, de opzet en de globale inhoud van de cursus; de criteria om voor deelname in aanmerking te komen; de inzet die verwacht wordt in tijd en eigen financiële bijdrage

Checklist kennismakingsgesprek: zie bijlage 4a.

TRIMBOS-INSTITUUT68


Ja Nee Deels

Werving/eerste contact/aanmelding

6 De cursusbegeleiders verzamelen bij het kennismakingsgesprek systematisch gegevens over de kandidaat-cursist, zijn/haar wen-sen, verwachtingen en motivatie

Vragenlijsten kennismakingsgesprek: zie bijlage 4b.

en leggen deze vast in een kort verslag (of op de vragenlijst)

7 De cursusbegeleiders bespreken met de kandidaat-cursist de uit-komst van het gesprek en hante-ren daarbij duidelijke inclusie- en exclusiecriteria;

zij bespreken wanneer de cursus van start gaat en de financiële en materiële zaken òf

geven de kandidaat-cursist advies voor een ander hulpaanbod of een andere cursus

8 De kandidaat-cursist krijgt de tekst ‘inleiding’ uitgereikt en wordt verzocht de tekst te lezen en te maken en deze mee te nemen naar de eerste bijeenkomst. De kandaat-cursist ondertekent een schriftelijke verklaring waarin o.a. het belang van de eigen verantwoordelijkheid bij deelname aan de cursus staat opgenomen

Voor tekst: zie inleiding begeleiders-draaiboek.

Voorbeeld-verklaring: zie bijlage 2a.

9 Indien noodzakelijk geacht, kunnen de cursusbegeleiders derden (huisarts, hulpverleners, familie) informeren, maar alleen na expliciete instemming van de (kandidaat-)cursist

Uitvoering van de cursus

10 De cursus wordt gegeven door twee cursusbegeleiders

11 De cursus bestaat uit 6 bijeenkomsten + 1 terugkombijeen-komst.Geadviseerd wordt om bijeenkomst 1 tot en met 3 wekelijks te geven. Bijeenkomst 4 tot en met 6 twee-wekelijks

12 De cursusbijeenkomsten duren minimaal 2 uur



Ja Nee Deels

13 De cursusbegeleiders hanteren het draaiboek voor de uitvoering van de cursus In de put uit de put.Zelf depressiviteit overwinnen (In de put uit de put 18+)

Het draaiboek is opgenomen in de handreiking. Voor het registreren van informatie tijdens de cursus kan het logboek gebruikt worden: zie bijlage 5.

14 De cursisten gebruiken het cursus-boek In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

Het cursusboek is te bestellen bij het Trimbos-instituut, met artikelnummer AF1035.

Eind-evaluatie/nazorg

15 Aan het eind van de cursus worden systematisch gegevens verza-meld over de vorderingen van de cursisten,

Vragenlijsten evaluatie: zie bijlage 4d.

de mening van de cursisten over de gevolgde cursus en

id.

de mening van de cursisten over de cursusbegeleiding

16 De cursus wordt afgesloten met een nabespreking met de groep over de cursus en

met afspraken over de terugkom-bijeenkomst(en)

17 Op het afgesproken tijdstip wordt minimaal 1 en eventueel 2 terugkombijeenkomst(en) georgani-seerd door de cursusbegeleiders

18 De cursusbegeleiders informeren de cursisten waar en bij wie zij terecht kunnen voor vragen of informatie nadat de cursus is afgerond

19 Met de cursisten die zelf òf van wie de cursusbegeleiders aan-geven dat het wenselijk is om een vervolg aan de cursus te geven in de vorm van hulpverlening of een ander cursusaanbod, wordt dit besproken

TRIMBOS-INSTITUUT70

2.Beleidenorganisatie


Ja Nee Deels

20 De afdeling preventie/de uitvoe-rende organisatie heeft (geïndi-ceerde) preventie van depressie in haar beleidsplan opgenomen,

waarin staat beschreven op welke wijze de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen op termijn zal worden ingebed in het reguliere activiteitenaanbod in de regio

21 De coördinator van de cursus creëert draagvlak binnen de orga-nisatie voor het uitvoeren van de cursus en informeert betrokkenen over het doel en de doelgroep van de cursus

22 De coördinator draagt zorg voor het informeren van receptie en secretariaat over de contact- persoon voor de cursus en de (vermoedelijke) startdatum

23 De coördinator draagt zorg voor een duidelijke taakverdeling tussen samenwerkende afdelingen of in de samenwerking met andere organisaties (zoals AMW)

24 De coördinator draagt zorg voor (interne) afspraken met betrekking tot de ‘achterwachtfunctie’ vanuit de curatieve GGZ

Cursusbegeleiders kunnen bij vragen een beroep doen op GGZ-hulpverleners (binnen de instelling)

25 De directie/het management zorgt voor voldoende personeel en mid-delen voor de uitvoering van de cursus en

de hieraan verbonden activitei-ten als voorlichting, werving en selectie



Ja Nee Deels

26 De directie/het management neemt het initiatief om met de cursuscoördinator/cursusbegelei-ders te evalueren:

• de resultaten van de cursus,

• de resultaten van de evaluatie met de cursisten,

• de inzet van personeel en mid-delen,

• de inbedding in het reguliere aanbod in de regio

27 De directie/het management en de cursuscoördinator en -bege-leiders ondernemen actie op de uit de evaluatie voortkomende verbeterpunten

TRIMBOS-INSTITUUT72

3.Cursuscoördinatoren-begeleiders


Ja Nee Deels

28 De cursuscoördinator en de -begeleiders hebben kennis van de theoretische basis van de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

29 De cursusbegeleiders zijn bekend met en volgen de procedure voor het voeren van de kennismakingsgesprekken

30 De cursusbegeleiders hebben zich voorafgaand aan de start van de cursus het draaiboek en cursisten-materiaal eigen gemaakt

31 De cursusbegeleiders beschik-ken over inzicht en vaardigheden voor hun rol als begeleider van de cursus en

kunnen het spanningsveld tussen ‘hulpverlener’ en ‘docent’ hante-ren

32 De cursusbegeleiders beschikken over de kennis en de vaardigheden om het groepsproces te begeleiden en te sturen

33 De directie/het management stelt de cursusbegeleiders in staat deel te nemen aan trainingen, studie- dagen en/of (intercollegiale) inter-visie met betrekking tot de cursus

4.Locatieencursusmateriaal


Ja Nee Deels

34 De cursusbegeleiding draagt zorg voor een geschikte cursusruimte die laagdrempelig en goed bereik-baar is

35 De cursusbegeleiding draagt er zorg voor dat de cursisten tijdig over het cursusmateriaal beschik-ken


5.Onderzoekenontwikkeling


Ja Nee Deels

36 Voor zover van toepassing wordt in het kader van landelijke kennis- ontwikkeling rondom de cursus meegewerkt aan onderzoek en

worden gegevens over de cursus beschikbaar gesteld aan de data- bank (I-database) van het Centrum Gezond Leven

37 De kandidaat-cursisten wordt altijd toestemming gevraagd om verzamelde gegevens gecodeerd beschikbaar te stellen voor (lan- delijk) onderzoek

6.Beheervandecursistengegevens


Ja Nee Deels

38 De cursusbegeleiders hebben afspraken over de omgang met de cursistengegevens, die zijn afgestemd op

het voor de organisatie geldende privacy-reglement en de registra-tieregels en

het dossierreglement

TRIMBOS-INSTITUUT74


Bijlage 2a Verantwoordelijkheden Preventieve cursussen depressie

AanzettotdiscussieenmeningsvormingoververantwoordelijkheidindeGGZ-preventie.2

De cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is gericht op mensen met depressieve klachten. Gezien de aard van de problematiek komt de vraag naar het risico van calamiteiten regelmatig naar voren. Hier wordt met name gedoeld op het risico van suïcide of pogingen daartoe. Suïcide is vrijwel altijd voor alle betrokkenen een drama-tische gebeurtenis. Dit geldt voor de persoon zelf en de eigen omgeving. Dit geldt ook voor de betrokken professionals, in dit geval de cursusleiders van de preventieve cursus. De kwestie van verantwoordelijkheden komt regelmatig bij betrokkenen bij de cursus aan de orde. In het navolgende stuk komen de (soms meer of soms minder) formele verantwoordelijkheden aan bod.

Er zijn vijf mogelijke vormen van verantwoordelijkheid te onderscheiden. Voordat we dat doen is het goed deze preventieve cursus en de deelnemers te plaatsen in het werkveld van de preventieve geestelijke gezondheidszorg en aanpalende sectoren. De cursus is in eerste opzet bedoeld als preventieve cursus. Dat wil zeggen, de deel-nemers melden zich vrijwillig aan voor een cursus die in het kader van preventie gegeven wordt. De deelnemers zijn dus geen ingeschreven cliënt van de instelling voor geestelijke gezondheidszorg. Overigens wordt de cursus in een aantal gevallen ook gegeven in samenwerking met instellingen voor maatschappelijk werk en/of thuiszorg. In de praktijk blijkt dat de cursus ook gebruikt kan worden in een curatieve setting. Dit kan op twee manieren. De eerste is dat medewerkers van de curatieve afdelingen de cursus zelf geven. Deelnemers zijn dan ingeschreven cliënten van de GGZ-instelling en hebben de diagnose depressie, door een daartoe bevoegd persoon gesteld. De tweede mogelijkheid is dat ingeschreven cliënten zich opgeven voor een preventieve cursus, waar zij samen met niet-ingeschreven cliënten aan deelnemen, of dat ze via interne verwijzing in de cursusgroep komen. Bij de standaard voorgestelde werkwijze vanuit het implementatieproject wordt bij de kennismaking voor de preventieve groepen altijd standaard gevraagd of mensen voor hun depressieve klachten in behandeling zijn of zijn geweest. In principe is dus bekend of deelnemers in behandeling zijn, en waar. Een uitzondering kan zijn dat (potentiële) deelnemers deze gegevens verzwijgen. Verder wordt duidelijk gemaakt aan de (poten-tiële) deelnemers dat de cursus geen behandeling is voor depressie en dat de cursus-leiding geen verantwoordelijkheid draagt voor overige contacten en behandeling rond de klachten.

1. BehandelverantwoordelijkheidIn het professionele kader van de geestelijke gezondheidszorg is de meest bekende ver-antwoordelijkheid, en daarmee ook de meest dominante, de behandelverantwoordelijk-heid. Hiervoor zijn verschillende eisen gebaseerd op wettelijke basis, zoals de wet op de geneeskundige behandelovereenkomst, de wet op bijzondere opname in psychiatrische ziekenhuizen en psychiatrische afdelingen van algemene ziekenhuizen. De Inspectie voor de Geestelijke Volksgezondheid heeft hier een controlerende taak.

2 Met dank aan Martijn Bool, Trimbos-instituut.

TRIMBOS-INSTITUUT76

Wanneer ingeschreven cliënten een cursus volgen, blijft de behandelverantwoordelijk-heid bestaan voor de behandeling. Als de cliënt in het kader van behandeling verwezen wordt naar de cursus, dan is de (hoofd)behandelaar verantwoordelijk voor de verwijzing; degene die de cursus geeft, is verantwoordelijk voor de cursus en de cursist in de cursus. Wat te doen in geval van dreigende suïcide? Als dit bij de cursusleiding bekend is of vermoed wordt, geldt dat dit een punt is om apart met de deelnemer te bespreken en de deelnemer te adviseren contact te zoeken met een behandelaar. In hoeverre contact gezocht wordt door de cursusbegeleider met een behandelaar is ter bespreking met de deelnemer. Daarnaast speelt een rol of de deelnemer in behandeling is bij dezelfde instelling als de instelling die de cursus aanbiedt. En verder spelen andere verantwoor-delijkheden (zie ander punten) mogelijk een rol bij het bepalen van het handelen.De behandelverantwoordelijkheid in strikte zin bespreken wij hier verder niet omdat wij het preventiekader hanteren.

2. De beroepsverantwoordelijkheidDeze is voor (para)medische beroepen vastgelegd in de wet BIG. Hieronder vallen verpleegkundigen, psychologen en psychiaters. Deze beroepsverantwoordelijkheid strekt zich uit tot het professioneel handelen. Maar deze geldt ook voor andere settingen waarin de professional zich beweegt en waar mogelijk een beroep op hem gedaan kan worden gezien de omstandigheden. Een voorbeeld: een sociaal-psychiatrisch verpleeg-kundige die de preventieve cursus uitvoert heeft vanwege de BIG een professionele verantwoordelijkheid als het gaat om zijn professioneel handelen, die bestaat naast de behandelverantwoordelijkheid (ervan uitgaande dat die op dat moment niet aan de orde is). Overigens vallen preventiewerkers niet onder de BIG. Wat te doen in geval van dreigende suïcide? Volg in dat geval de gangbare werkwijze/protocol van de instelling.

3. De professionele verantwoordelijkheidDeze is voor preventiewerkers niet geformaliseerd. Er zijn wel algemene richtlijnen van de beroepsvereniging. Het Implementatieproject heeft in dit kader met de checklist kwaliteit een aantal voorstellen voor zorgvuldig professioneel handelen ontwikkeld. Deze betreffen onder andere het volgende.• Vragen naar de ernst van de problematiek bij de kennismaking en waar nodig een

alternatief aanbieden als de indruk bestaat dat deelname aan de cursus niet voldoende en/of adequaat is. Dit staat los van de vraag of de potentiële cursist al dan niet geschikt is om de cursus te volgen (dat kunnen verschillende gronden zijn).

• Face-to-face-contact bij aanmelding voor de cursus om een indruk te krijgen van de deelnemer.

• De instelling legt schriftelijk vast hoe er bij calamiteiten gehandeld kan worden. Dat gaat dan over ondersteunings- en consultatiemogelijkheid voor de uitvoerder van de cursus en beschrijving van procedures voor doorverwijzing voor behandeling.

Verder stellen wij voor om gestandaardiseerde vragenlijsten te gebruiken, die de klachten rond depressie meten. Het is belangrijk hier te vermelden dat deze symptoomlijsten niet gelijk zijn aan een diagnostisch instrument dat de diagnose depressie stelt. Zonder twijfel is er overlap, maar hoe deze overlap ligt, is niet bekend. Voor het stellen van een diag-nose is of een diagnostisch bevoegde professional noodzakelijk of dient er een diag-nostisch interview te worden afgenomen.


Wat te doen in geval van dreigende suïcide? Met name geldt wat we hierboven hebben gezegd over de checklist kwaliteit. Dat is op dit moment de standaard. Daar kunnen we aan toevoegen dat precieze afspraken over contact met derden van tevoren, en op het moment dat dat aan de orde is, met de deelnemer besproken worden.

4. De instellingsverantwoordelijkheidHier gaat het om, afgezien van reglementen voor bejegening en dergelijke, een veelal niet nader omschreven set van regels waarin de naam en faam van een instelling mee in het geding is. Calamiteiten tasten deze naam en faam aan. Als medewerker van de instelling zijn deze regels min of meer duidelijk; op sommige deelgebieden zijn deze regels omschreven of nader mondeling benoemd of bekend verondersteld. Wat te doen in geval van dreigende suïcide? In dit geval is het wenselijk de regels voor professioneel handelen die in een deel van de instelling opgesteld worden (bijvoorbeeld de afdeling Preventie) vooraf voor te leggen aan de directie. De afgesproken regels bepalen vervolgens in concrete gevallen de te bewandelen wegen.

5. Verantwoordelijkheid als burgerDit lijkt in dit kader een vergezocht punt. Ook al is de vraag wat iemand hier precies mee moet of kan, voor betrokkenen die met een calamiteit te maken hebben kan deze verantwoordelijkheid zeker spelen. Een burger heeft volgens de wet de plicht mensen in nood te helpen. Wat deze hulp precies inhoudt kan niet voor alle gevallen gezegd worden. Wat te doen in geval van dreigende suïcide? Dat is vooralsnog niet duidelijk.

TRIMBOS-INSTITUUT78


Bijlage 2b Verklaring deelname

VerklaringoverdeelnameaandecursusIndeputuitdeput.Zelfdepressiviteitover-winnen

Het is belangrijk dat u als deelnemer aan de cursus In de put uit de put. Zelf depres-siviteit overwinnen zo goed mogelijk op de hoogte bent van wat de cursus inhoudt en wat niet. Als u weet wat u mag verwachten en hoe verantwoordelijkheden en eventuele aansprakelijkheden liggen, kunt u beter voorbereid aan de cursus deelnemen. Als u na het lezen van dit stuk of later tijdens de cursus vragen heeft, aarzel dan niet deze te stel-len aan de cursusleiders.

ZelfwerkzaamheidIn de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is zelfwerkzaamheid van groot belang. U heeft alleen baat bij de cursus als u zelf met de aangereikte materia len aan het werk gaat. De cursusbijeenkomsten ondersteunen alleen. De cursus bestaat uit 6 bijeenkomsten en een terugkombijeenkomst. De cursusgroep bestaat uit 8 tot 10 cursis-ten.

Geen therapieDe cursusbijeenkomsten zijn geen vorm van therapie. Wanneer u niet tevreden bent over de gang van zaken wordt het op prijs gesteld als u dit met de cursusleiding be-spreekt. Als u wilt, kunt u een klacht indienen. De cursusleiders kunnen u een exemplaar van de klachtenregeling van de instelling overhandigen. Ook al bent u geen cliënt van de instelling, dan zal de geldende klachtenregeling zoveel mogelijk toegepast worden. U kunt, wanneer u dat wilt, tussentijds met de cursus te stoppen.

Eigen verantwoordelijkheidDe cursusleiders richten zich alleen op het aanleren van vaardigheden tijdens de bijeen-komsten, daarom is het niet mogelijk dat zij nauwlettend in de gaten houden hoe het met u gaat. Het is daarom uw eigen verantwoordelijkheid om te melden als het niet goed met u gaat. Wacht daar niet te lang mee. De cursusleiders zullen dan met u over-leggen en u eventueel verwijzen naar uw huisarts. Uiteraard kunt u ook direct contact met uw huisarts opnemen.U wordt als deelnemer aan de cursus niet beschouwd als een cliënt van de instelling die de cursus geeft. Dat betekent dat de normale procedures die cliënten doorlopen, voor u niet zonder meer opgaan. We vinden dat nodig om het laagdrempelige karakter van de cursus te behouden. Dit houdt in dat de instelling slechts verantwoordelijk is voor de inhoud van het cursusmateriaal en de begeleiding in cursusverband. De instelling kan dan ook niet aansprakelijk gesteld worden voor de gevolgen van hoe u met de cursus omgaat.

Geen dossierOmdat het om een cursus gaat, wordt er ook geen dossier over u aangelegd, zoals dat wel gebeurt bij cliënten van de instelling voor geestelijke gezondheid. De contacten met u zijn er alleen op gericht om u te helpen bij het aanleren van vaardigheden. Een dossier met gegevens is daarom niet nodig.

TRIMBOS-INSTITUUT80

PrivacyDe instelling doet het nodige om zorgvuldig om te gaan met uw persoonlijke gegevens.

EvaluatieDe cursus wordt altijd met de deelnemers geëvalueerd. Dat gebeurt met verschillende vragenlijsten. De verwerking daarvan zal geheel anoniem gebeuren.

Verklaring

Ik heb voorgaande gelezen en ga ermee akkoord.

Naam

Datum

Handtekening


Bijlage 3 Tekst voor een wervingsfolder voor de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

DepressiviteitIedereen voelt zich wel eens somber. Bijvoorbeeld als er iets onplezierigs gebeurt: con-flicten met anderen, tegenslag of ziekte. Soms blijft deze somberheid bestaan: alles lijkt kleurloos en u heeft nergens plezier in. U kunt dan allerlei andere klachten krijgen, zoals slaapproblemen, eetproblemen, vermoeidheid of schuldgevoelens. Sommige mensen weten zelf wel waar de somberheid vandaan komt. Voor anderen is de oorzaak helemaal niet duidelijk.De cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is bedoeld voor mensen die last hebben van depressiviteit, somberheid of ‘nergens meer zin in hebben’.

Wat gebeurt er in de cursus?De cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is een echte cursus. Het is geen gespreksgroep of psychotherapie. We gaan het niet hebben over uw jeugd of uw diepste innerlijk. In de cursus gaan we uit van de situatie zoals die nu is. In de cursus leert u praktische dingen die u kunnen helpen om de depressieve gevoelens te overwin-nen.

In de cursus gaat het over het volgende.• Wat is depressiviteit en hoe depressief bent u zelf?• Je gedachten en hoe gedachten de depressiviteit beïnvloeden.• Plezierige activiteiten en depressie.• Assertiviteit en depressiviteit.

Bij alle onderdelen van de cursus gaat het vooral om praktische vaardigheden en om het veranderen van dingen in uw leven die de depressiviteit veroorzaken.

HuiswerkZelf dingen doen is belangrijk in de cursus. U leert om in uw eigen situatie nieuwe vaar-digheden toe te passen. Het belangrijkste van de cursus gebeurt dus buiten de cursus-bijeenkomsten. Daarom is het belangrijk dat u thuis tussen de bijeenkomsten het huis-werk doet, dingen voor uzelf op een rijtje zet en teksten leest. U krijgt hiervoor een cursusmap met informatie en opdrachten. U moet erop rekenen dat het huiswerk soms een half tot een heel uur per dag kan kosten.

Waar en wanneer?De cursus bestaat uit 6 bijeenkomsten van twee uur, telkens op [dag en tijdstip]. De bijeenkomsten vinden wekelijks plaats. Na verloop van tijd zijn er nog een of twee terugkombijeenkomsten.

Plaats Tijd Data Begeleiders Kosten

TRIMBOS-INSTITUUT82

Er wordt gewerkt in groepen van acht tot tien deelnemers. Aanmelden is mogelijk tot uiterlijk bij .

KennismakingsgesprekVoor de cursus begint, heeft iedere deelnemer een kennismakingsgesprek met de cursusbegeleid(st)er(s). In dit gesprek krijgt u informatie over de cursus en kunt u ook vragen stellen. Samen met de cursusbegeleid(st)er(s) wordt bekeken of u wel of niet gaat deelnemen.

Meer informatieVoor meer informatie over de cursus kunt u contact opnemen met een van de twee cursusbegeleid(st)er(s):

OrganisatieDe cursus wordt georganiseerd door ,in samenwerking met


Bijlage 4a Checklist kennismakingsgesprek

Checklistkennismakingsgesprek

Naam Datum

Activiteit Indrukken/opmerkingen

Welkom en introductie voorstellen toelichting op inhoud en opbouw van dit gesprek

uitleg vragenlijsten

Korte uitleg over de cursus inhoud vorm

Informatie over kandidaat-deelnemer

aanleiding en motivatie depressieve klachten (aard, ernst, duur)

leefsituatie sociaal netwerk hulpverleningscontact medicatie lichamelijke gezondheid verwachtingen van de cursus

Specifieke informatie over cursus tijdsinvestering huiswerkopdrachten benodigde leesvaardigheid werken in groepsverband voor wie de cursus wel/niet bedoeld is (in- en exclusie-criteria)

Inclusiecriteria (indirect achterhalen)

matige tot lichte depressieve klachten

voldoende motivatie voldoende intellectuele capaciteiten

goede luistervaardigheid/kunnen functioneren in groep

goede leesvaardigheid zelfstandig kunnen werken

TRIMBOS-INSTITUUT84

Activiteit Indrukken/opmerkingen

Exlusiecriteria (indirect achterhalen)

ernstige depressie bipolaire stoornissen dreigende suïcidaliteit of crisis-situatie

psychotische kenmerken andere psychiatrische aan-doening

overmatig alcohol-/middelen-gebruik

ernstige gehoorstoornissen of slechtziendheid

gebrekkige Nederlandse lees-vaardigheid

Vragenlijsten ingevuld? kennismaking CES-D, score:

Wel/geen deelname besluit bespreken als deelname: eerste bijeen-komst, betaling van kosten, materiaal, enz.

als geen deelname: eventueel advies voor ander traject


Bijlage 4b Vragenlijst kennismaking cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

VragenlijstkennismakingcursusIndeputuitdeput.Zelfdepressiviteitoverwinnen

Naam Adres Postcode Woonplaats Telefoon Datum

Het juiste hokje/cijfer aankruisen.

Algemenegegevens

1 Wat is uw geboortedatum? / / 19

2 Geslacht 1 man 2 vrouw

3 In welk land bent u geboren? En uw ouders?

Respondent: Moeder: Vader: Nederland

anders, (namelijk):

4 Wat is uw burgerlijke staat? 1 gehuwd 2 nooit gehuwd geweest 3 gescheiden 4 weduwe/weduwnaar 5 anders, (namelijk):

5 Heeft u kinderen? 0 nee 1 ja

6 Wat is uw woonsituatie? (meer dan één antwoord is mogelijk) 1 met partner 2 met partner en kind(eren) 3 alleen met kind(eren) 4 alleen 5 bij ouders 6 anders, (namelijk):

TRIMBOS-INSTITUUT86

7 Wat is de hoogste opleiding die u heeft afgerond? 1 lagere school of een gedeelte daarvan 2 lager beroepsonderwijs (lbo/vbo/lts/huishoudschool) 3 middelbaar voortgezet onderwijs (mavo/vmbo) 4 middelbaar beroepsonderwijs (mbo/mts) 5 voortgezet onderwijs (havo/vwo) 6 hoger beroepsonderwijs (hbo/hts) 7 wetenschappelijk onderwijs (universiteit) 8 anders, (namelijk):

8 Wat is uw maatschappelijke situatie? (slechts één antwoord omcirkelen a.u.b.) 1 huisvrouw/huisman (niet werkzoekend) 2 betaald werk 3 student 4 werkzoekend 5 arbeidsongeschikt 6 gepensioneerd 7 anders, (namelijk):

9 Wat zijn uw belangrijkste bezigheden gedurende de week (studeren, welk betaald of onbetaald werk doet u, voor wie zorgt u, belangrijke hobby etc.)?

Depressieveklachtenenhulpverlening

10 Op welke wijze bent u op de hoogte gekomen van de cursus (meer dan één ant-woord is mogelijk)?

folder/poster krant/tijdschrift radio kennissen, vrienden, familie huisarts via mijn behandelaar van de Riagg/GGZ-instelling internet anders, (namelijk):

11 Hoe lang heeft u al last van de depressieve klachten waarvoor u nu de cursus wilt gaan volgen?

1 korter dan drie maanden 2 drie tot zes maanden 3 zes tot twaalf maanden 4 langer dan een jaar


12 Welke (psychische) klachten heeft u? (Heeft u suïcidewensen, -gedachten, -ervaringen?)

13 Bent u op dit moment ergens in behandeling voor psychische of sociale problemen? 0 nee 1 ja, namelijk bij (meer dan één antwoord is mogelijk): huisarts eerstelijns psycholoog maatschappelijk werk GGZ anders, (namelijk):

14 Bent u eerder wel eens ergens in behandeling voor psychische of sociale problemen geweest?

0 nee 1 ja, namelijk bij (meer dan één antwoord is mogelijk): huisarts eerstelijns psycholoog maatschappelijk werk GGZ anders, (namelijk):

15 Gebruikt u medicatie tegen depressieve klachten, angst of spanning? 0 nee 1 ja, (namelijk):

16 Is er iets in uw leven waar u moeite mee heeft/wat u erg bezighoudt?

17 Wat wilt u in de cursus leren?

TRIMBOS-INSTITUUT88

Beoordelingsformulier

In te vullen aan het einde van het kennismakingsgesprek door de cursusbegeleid(st)er(s).

Naam respondent

De respondent gaat deelnemen aan de cursus.

Datum eerste bijeenkomst , locatie .

De respondent gaat niet deelnemen aan de cursus:

• redenen cursusbegeleider

• redenen respondent

Datum

Naam van de cursusbegeleid(st)er(s)

(Handtekening cursusbegeleid(st)er(s))


Bijlage 4c Vragenlijst CES-D

VragenlijstCES-D(afnamekennismakingsgesprek)

Naam respondent

Datum

Omcirkel achter elke uitspraak het cijfer dat het beste uw gevoel of gedrag van de afgelopen week weergeeft.

Tijdens de afgelopenweek:

Zelden of nooit (minder dan 1 dag)

Soms of weinig(1-2 dagen)

Regelmatig(3-4 dagen)

Meestal of altijd (5-7 dagen)

1 Stoorde ik me aan dingen die me gewoonlijk niet storen.

0 1 2 3

2 Had ik geen zin in eten, was mijn eetlust slecht.

0 1 2 3

3 Bleef ik maar in de put zitten, zelfs als familie of vrienden probeerden me eruit te halen.

0 1 2 3

4 Voelde ik me evenveel waard als ieder ander.

0 1 2 3

5 Had ik moeite mijn gedachten bij mijn bezigheden te houden.

0 1 2 3

6 Voelde ik me gedeprimeerd. 0 1 2 3

7 Had ik het gevoel dat alles wat ik deed me moeite kostte.

0 1 2 3

8 Had ik goede hoop voor de toekomst. 0 1 2 3

9 Vond ik mijn leven een mislukking. 0 1 2 3

10 Voelde ik me bang. 0 1 2 3

11 Sliep ik onrustig. 0 1 2 3

12 Was ik gelukkig. 0 1 2 3

13 Praatte ik minder dan gewoonlijk. 0 1 2 3

14 Voelde ik me eenzaam. 0 1 2 3

15 Waren de mensen onaardig. 0 1 2 3

16 Had ik plezier in het leven. 0 1 2 3

17 Had ik huilbuien. 0 1 2 3

18 Was ik treurig. 0 1 2 3

19 Had ik het gevoel dat mensen me niet aardig vonden.

0 1 2 3

20 Kon ik maar niet op gang komen. 0 1 2 3

TRIMBOS-INSTITUUT90

Bovenstaande vragen hadden alleen betrekking op de afgelopen week. Graag willen we weten of uw stemming tijdens de afgelopen week min of meer representatief was voor uw stemming tijdens de afgelopen drie maanden. Om deze reden wordt vraag 21 gesteld.

21 Voelde u zich de afgelopen week aanmerkelijk anders dan de afgelopen drie maanden?

nee ja, ik voelde me de afgelopen week aanmerkelijk beter ja, ik voelde me de afgelopen week aanmerkelijk slechter

Indien ja, eventueel toelichting

22 Heeft u ooit eerder in uw leven een periode gehad waarin u last had van depressieve klachten?

nee ja, (namelijk): 1 keer

2 of 3 keer meer dan 3 keer

23 Hoe oud was u ongeveer toen de depressieve klachten voor het eerst kwamen? jaar

Naam:

Datum:


VragenlijstCES-D(vervolgafnamen)

Omcirkel achter elke uitspraak het cijfer dat het beste uw gevoel of gedrag van de afgelopen week weergeeft.

Tijdens de afgelopenweek:

Zelden of nooit (minder dan 1 dag)

Soms of weinig(1-2 dagen)

Regelmatig(3-4 dagen)

Meestal of altijd (5-7 dagen)

1 Stoorde ik me aan dingen die me gewoonlijk niet storen.

0 1 2 3

2 Had ik geen zin in eten, was mijn eetlust slecht.

0 1 2 3

3 Bleef ik maar in de put zitten, zelfs als familie of vrienden probeerden me eruit te halen.

0 1 2 3

4 Voelde ik me evenveel waard als ieder ander.

0 1 2 3

5 Had ik moeite mijn gedachten bij mijn bezigheden te houden.

0 1 2 3

6 Voelde ik me gedeprimeerd. 0 1 2 3

7 Had ik het gevoel dat alles wat ik deed me moeite kostte.

0 1 2 3

8 Had ik goede hoop voor de toekomst. 0 1 2 3

9 Vond ik mijn leven een mislukking. 0 1 2 3

10 Voelde ik me bang. 0 1 2 3

11 Sliep ik onrustig. 0 1 2 3

12 Was ik gelukkig. 0 1 2 3

13 Praatte ik minder dan gewoonlijk. 0 1 2 3

14 Voelde ik me eenzaam. 0 1 2 3

15 Waren de mensen onaardig. 0 1 2 3

16 Had ik plezier in het leven. 0 1 2 3

17 Had ik huilbuien. 0 1 2 3

18 Was ik treurig. 0 1 2 3

19 Had ik het gevoel dat mensen me niet aardig vonden.

0 1 2 3

20 Kon ik maar niet op gang komen. 0 1 2 3

TRIMBOS-INSTITUUT92

ToelichtingCES-D

De CES-D (Centre for Epidemiological Studies - Depression) is een eenvoudige zelf-beoordelingsvragenlijst om op betrouwbare en valide wijze informatie te verzamelen over depressieve symptomen gedurende de afgelopen week. Dit instrument pretendeert niet om klinische depressie bij individuen aan te tonen en omdat gevraagd wordt naar de situatie in de afgelopen week, meet de CES-D geen chronische depressie. Wel is het mogelijk met herhaalde metingen de aanwezigheid van een chronische depressie aannemelijk te maken.

De CES-D is gemakkelijk door de respondenten zelf in korte tijd in te vullen. Het instrument telt 20 eenvoudig en bondig geformuleerde items. De volgende antwoordcategorieën worden gehanteerd.0 zelden of nooit (minder dan 1 dag)1 soms of weinig (1-2 dagen)2 regelmatig (3-4 dagen)3 meestal of altijd (5-7 dagen)

Score en interpretatieEr zijn 16 items negatief geformuleerd, dat wil zeggen dat hoe hoger de score is, hoe groter de klacht. Voor deze items geeft het omcirkelde antwoord het aantal punten dat geteld wordt.Er zijn 4 items positief geformuleerd (te weten items 4, 8, 12, 16). De positieve items moeten als volgt gespiegeld worden voordat tot het optellen van de antwoordscores wordt overgegaan: antwoord 0 = 3 punten; 1 = 2; 2 = 1 en 3 =0. De schaal heeft een range van 0-60. Hoe hoger de score, hoe meer gevoelens van depressie aanwezig zijn. Personen met een score van 16 of hoger worden beschouwd als possible cases. Omdat de validiteit van dit cut-off point op dit moment nog niet voldoende is onderbouwd, wordt aangeraden om een score van 16 of hoger te beschouwen als een ruwe indicator van het voorkomen van klinische depressie.

Zie voor verdere informatieJ. Bouma, e.a. (1995). Het meten van symptomen van depressie met de CES-D. Een handleiding. Noordelijk Centrum voor Gezondheidsvraagstukken, Rijksuniversiteit Groningen. Deze is te vinden op: http://coo.med.rug.nl/nch


Bijlage 4d Vragenlijst afsluiting cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

Naam respondent

Datum

1 Welk rapportcijfer tussen de 1 en 10 geeft u aan de cursus als geheel?

2 Welk rapportcijfer tussen de 1 en 10 geeft u aan de cursusbegeleiding?

Wilt u bij de volgende vragen steeds het cijfer vóór het juiste antwoord omcirkelen?

3 Zijn uw depressieve klachten sinds de start van de cursus verminderd? 0 nee, helemaal niet 1 ja, een beetje 2 ja, in belangrijke mate

3a Zo ja: Heeft de cursus er volgens u toe bijgedragen dat uw depressieve klachten zijn verminderd?

0 nee 1 ja, een beetje 2 ja, in belangrijke mate

4. Heeft u het idee dat u sinds de start van de cursus beter met uw depressieve klachten kunt omgaan?

0 nee 1 ja, een beetje 2 ja, in belangrijke mate

4a Zo ja: Heeft de cursus hier volgens u toe bijgedragen? 0 nee 1 ja, een beetje 2 ja, in belangrijke mate

5 Zou u de cursus ‘In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen’ aanraden aan andere mensen die somber zijn/depressieve klachten hebben?

0 nee 1 misschien 2 ja

6 Bent u ten tijde van de cursus ergens in behandeling geweest voor psychische of sociale problemen?

0 nee 1 ja

TRIMBOS-INSTITUUT94

6a Zo ja, bij (meer dan één antwoord is mogelijk): 1 mijn huisarts 2 het maatschappelijk werk 3 de GGZ (de cursus zelf valt niet onder ‘behandeling’) 4 anders, (namelijk):

7 Heeft u ten tijde van de cursus medicatie gebruikt tegen depressieve klachten, angst of spanning?

0 nee 1 ja, (namelijk):

8 Zou u, als u niet aan de cursus had deelgenomen, ergens anders hulp hebben gezocht voor uw depressieve klachten (naast de behandeling die eventueel bij vraag 6 is aangegeven)?


8a Zo ja, bij (meer dan één antwoord is mogelijk): 1 mijn huisarts 2 het maatschappelijk werk 3 de GGZ 4 anders, (namelijk):

9 Heeft u, nu de cursus is afgerond, het voornemen verdere hulp of ondersteuning te zoeken?


9a Zo ja: bij (meer dan één antwoord is mogelijk): 1 mijn huisarts 2 het maatschappelijk werk 3 de GGZ 4 anders, (namelijk):

10 Tot slot: heeft u nog opmerkingen? 0 nee 1 ja, namelijk:

Hartelijk dank voor het invullen!


Bijlage 5 Logboek

Logboekbehorende bij de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen

Dit logboek, waarvoor gebruikgemaakt is van het logboek van de Katholieke Universiteit Nijmegen (Esther Allart-Van Dam), bestaat uit een aantal onderdelen: • Formulier met algemene cursusinformatie.• Deelnemersformulier voor informatie over de cursisten: hierop wordt de aanwezigheid

genoteerd, of cursisten het huiswerk hebben gemaakt en de scores van de CES-D op verschillende meetmomenten.

• Begeleidersformulier waarop belangrijke gebeurtenissen die zich tijdens de cursus-bijeenkomsten hebben voorgedaan worden genoteerd.

• Evaluatieformulier voor de cursusbegeleid(st)er(s).

Algemenecursusinformatie

Naam organiserende instelling(en)

Begin- en einddatum cursus Doelgroep 18+

Cursus vindt plaats in ochtend middag avond

Soort cursus preventief curatief gemengd

Aantal bijeenkomsten (excl. terugkom) Aantal terugkombijeenkomsten

Aantal telefonische belangstellenden (bij benadering)

Aantal kennismakingsgesprekken

Aantal deelnemers dat de cursus gestart is

Aantal deelnemers dat de cursus heeft afgerond

Evt. redenen van afvallers

Naam cursusbegeleider Naam cursusbegeleider

Functie Functie

man vrouw

man vrouw

TRIMBOS-INSTITUUT96

Deelnemersformulier

Aanwezigheid en huiswerk per cursusbijeenkomsta

deelnemer CES-Db CES-Dc 1 2 3 4 5 6 terugkombijeenkomst

CES-Dd Tijdens: terugkombijeenkomst

a 1 = aanwezig, huiswerk (deels) uitgevoerd

2 = aanwezig, huiswerk niet uitgevoerd

3 = verhinderd door ziekte

4 = anderzijds verhinderd

5 = afwezig zonder bericht/afgevallen b CES-D voorafgaande aan of tijdens kennismakingc CES-D tijdens eerste cursusbijeenkomstd CES-D tijdens een-na-laatste of laatste cursusbijeenkomst


Begeleidersformulier

Op dit formulier kunt u belangrijke gebeurtenissen die zich tijdens de cursus-bijeenkomsten hebben voorgedaan noteren.

Bijeenkomst Belangrijke gebeurtenissen

1

2

3

4

5

6

TRIMBOS-INSTITUUT98

Evaluatieformulier

Na afloop van de cursus door cursusbegeleid(st)er(s) in te vullen.

Algemeen oordeel over de mate waarin de groep in staat was met de inhoud van de cursus te werken

slecht matig goed uitstekend

Opmerkingen

Algemeen oordeel over de sfeer in de groep

slecht matig goed uitstekend

Opmerkingen

Werd het verloop van de cursus bemoeilijkt door te grote verschillen tussen de deelnemers in opleiding of intelligentie? nee / ja

Werd het verloop van de cursus bemoeilijkt door te grote verschillen tussen de deelnemers in motivatie? nee / ja

Werd het verloop van de cursus bemoeilijkt door te grote verschillen tussen de deelnemers in de ernst van de problematiek? nee / ja

Overige opmerkingen


Bijlage 6 Ontspanningsoefeningen

SpierontspanningsoefeningDeze ontspanningsmethode leert spanning bewust te worden en daarna los te laten. Door spieren eerst aan te spannen en daarna weer los te laten, vermindert de spier-spanning.

Je kunt de oefening in elke lichaamshouding doen: liggend, zittend of staand. Begin de oefening door je aandacht eerst op je lichaam te richten en je hele lichaam even langs te lopen. Hoe voelt het?Het is de bedoeling dat je de spieren eerst aanspant, enkele seconden vasthoudt en daarna loslaat en ontspant. Het is de bedoeling dat het aanspannen geen pijn doet. Eventuele gedachten die opkomen kun je gewoon laten komen en weer laten gaan. Voel hoe het aanvoelt en herhaal het aanspannen en ontspannen eventueel. Zo ga je alle spiergroepen in je lichaam af.Door telkens bij het ontspannen ‘ontspan’ in jezelf te zeggen, zal de ontspanning dieper gaan. De spiergroepen die je één voor één afgaat zijn:• Rechtervoet, linkervoet als je linkshandig bent (aanspannen)• Andere voet• Rechterbeen, linkerbeen als je linkshandig bent (naar voren steken en tenen naar je

toe)• Andere been• Buik en bil (buikspieren aantrekken, bilspieren aanspannen)• Borst en schouders (aanspannen)• Nek (aanspannen) • Rechterarm en -hand, links als je linkshandig bent (vuist maken en spannen)• Andere arm en hand• Gezicht (alle mogelijk spieren aanspannen)

Autogene trainingOntspan alle spieren van de benen... alle spieren van de benen… richt al je aandacht op de spieren van de benen… de voeten… kuiten… knieën… bovenbenen. Ontspan… alle spieren van de benen.Ontspan alle spieren van de armen… alle spieren van de armen… denk aan de spieren van je armen… de vingers… handen… ellebogen… schouders… Ontspan… alle spieren van de armen.Ontspan alle spieren van de kaak… alle spieren van de kaak, zodat de kiezen elkaar niet meer raken… het is net of je mond zo zou kunnen openvallen… ontspan alle spieren van je kaak… de tong ligt los en ontspannen in je mond… ontspan… alle spieren van de kaak.Ontspan alle spieren van je ogen… alle spieren van je ogen, zodat je oogleden los naar beneden hangen… ontspan… alle spieren van je ogen… Als je de wenkbrauwen even op en neer wilt doen, lukt dat direct… probeer het maar… het is een teken dat je oog-leden goed ontspannen zijn.Ontspan dieper en dieper… verder en verder… je lichaam wordt loom en zwaar… ontspan… dieper.

TRIMBOS-INSTITUUT100

Je lichaam wordt zwaarder en zwaarder… ontspan… je ademhaling wordt rustiger, net als bij het begin van de slaap… ontspan.Alle geluiden die je hoort, dragen er alleen maar toe bij dat je ontspanning dieper en dieper wordt… alle geluiden die van buiten komen maken je alleen maar lomer en lomer…Het geruis van verkeer, voetstappen of stemmen, getjilp van vogels, de wind of de regen, al die geluiden dragen bij tot een diepe, diepe ontspanning… ontspan.

Terwijl je zo ontspannen zit of ligt, stel je je voor dat je op het strand ligt… schuin tegen de duinen… je voelt de zonnestralen… je hoort het ruisen van de zee... je voelt je loom en zwaar… in de verte hoor je het geruis van het verkeer… af en toe hoor je stemmen van mensen… al die geluiden maken je alleen nog maar dromeriger.Terwijl je daar ligt, kijk je naar de blauwe lucht… grote witte wolken trekken langzaam voorbij… je voelt je loom en zwaar. Je kijkt uit over de zee… je hoort het ruisen van het water... aan de einder zie je de blauwe lucht... eindeloos ver gaat het water... heel in de verte zie je een zeilbootje… het is niet meer dan een wit vlekje dat steeds kleiner wordt… je kijkt ernaar… het is nog maar een puntje… dan is het weg… dat is het er weer… dan is het weg... het blijft weg… en je ziet allemaal kleine puntjes dansen tegen de blauwe lucht... je ogen worden moe… en vallen dicht en het is net of je in een diepe slaap valt…Laat nu deze beelden los en richt alle aandacht weer op je lichaam… ontspan… de benen… de armen… de kaak… de ogen… dieper en dieper… verder en verder… Je voelt je loom en zwaar.Voortaan als je even gaat zitten en je zegt tegen jezelf ‘ontspan’, dan komt dit gevoel van ontspanning onmiddellijk terug…

Dan ga je zo direct in jezelf langzaam tot drie tellen… één… je krijgt het gevoel van ontwaken… twee… je opent de ogen… drie… spant even je armen en benen en ontspant ze weer… rek jezelf even lekker uit…

Het spannen van de spieren is nodig omdat je anders de kans loopt nog lange tijd loom te blijven.

VisualisatieGa ontspannen op een stoel zitten, met je rug tegen de leuning en met beide voeten op de grond.Sluit je ogen en probeer rustig door je neus in te ademen en via je iets geopende mond weer uit te ademen.

Stel jezelf het volgende voor:Je drijft op een oceaan. De zon schijnt en je hebt alle tijd van de wereld. Je laat je door het water dragen dat een rustige, deinende beweging maakt.

Je ademhaling wordt als de beweging van de oceaan, als een golf die aanspoelt en weer wegebt. Een steeds terugkerende beweging, in en uit, in en uit.En langzaam word je je gewaar dat je een stipje bent in een groter geheel, gedragen door de uitgestrektheid om je heen en je probeert je eraan over te geven.


Doe nog maar niet je ogen open. Kom rustig bij, maak je langzaam los en word je weer bewust van de mensen en de geluiden om je heen.

Open je ogen als je zover bent.


RichtlijnenbijhetgebruikvandeCD

• Draai de CD niet af in de auto.

• Als je goed wilt leren ontspannen is het nodig ten minste één keer per dag te oefenen.

• Kies om te beginnen een rustige tijd en een rustige ruimte uit om de ontspannings-oefening te doen. Laat je eventuele huisgenoten zo nodig weten dat je niet gestoord wilt worden.

• Draag gemakkelijke kleding die nergens knelt. Trek je schoenen uit. Als je een bril draagt, zet die dan af. Als je contactlenzen draagt, doe die dan eventueel uit.

• Je kunt de oefening naar keuze liggend of zittend doen.

• Ontspannen lukt de ene dag beter dan de andere. Als het eens niet zo goed lukt, is dat niet erg. Begin de eerste tijd liever niet met de oefening op een moment dat je erg gespannen bent.

• Probeer ook op andere manieren te ontspannen, door bewegen, gezellige contacten enz.


Veelvoorkomendeervaringenbijontspanningsoefeningen

Moeite om je te concentreren: afdwalen met je gedachten of afgeleid worden door geluiden uit de omgeving.In het begin is dit heel normaal. Het opkomen van gedachten heb je niet in de hand. Wat je er vervolgens mee doet, is een keuze: laat je ze los of blijf je er op doordenken? Je kunt een gedachte even ‘bekijken’ en vervolgens weer laten gaan. Haal je aandacht tijdens de oefening steeds terug naar datgene waarmee je bezig bent: ontspannen.In het begin zal het misschien maar even lukken. Doe dan maar een stukje van de oefening en breid dit steeds meer met een klein stukje uit als je de oefening doet. Het is voor jou misschien een geweldige prestatie als je ergens één seconde je aandacht bij kunt houden. Met behulp van de ontspanningsoefening kun je dit uitbreiden tot 2-3-4-5 seconden en minuten enz. Ontspanningsoefeningen zijn tegelijkertijd oefeningen in het richten van de aandacht en concentratieoefeningen.

Niets voelenUit ervaring weten we dat er altijd iets te voelen is, maar dat je leert ontdekken hoe spanning en ook ontspanning voelt en waaraan je dat kan merken. Zo zijn gevoelens van warmte, zwaarte of juist een lichter gevoel van het lichaam tekenen van ontspanning. Ook als je het tijdens de oefening kouder krijgt, kan dat een teken zijn van toenemende ontspanning, waarbij alle lichamelijke processen op een lager pitje worden gezet.

Het loskomen van gevoelensOok kan het gebeuren dat door het loslaten van spanning in je spieren en de toename van ontspanning gevoelens loskomen. Dit is geen reden tot ongerustheid. Een van de redenen waarom je spanning opbouwt, is om je als het ware harder te maken. Daardoor word je je minder bewust van je gevoelens. Deze niet-bewuste gevoelens zijn wel een deel van je en omdat ze onbewust zijn en niet geuit worden, blijven ze bij je. Op het moment dat je gaat ontspannen, kun je weer contact met die gevoelens maken. Tegelijk met ontspannen is het van belang jezelf toe te staan gevoelens te hebben: verdriet, boosheid, vreugde.

De instructie gaat te langzaam of te snelDe instructie is algemeen, dus niet op jouw persoon afgestemd. Probeer het tempo te blijven volgen en geef jezelf de tijd om aan het tempo te wennen.

Sterke vermoeidheid of pijnSommige mensen merken dat ze, nadat ze met de oefeningen zijn begonnen, zich erg moe voelen of pijn hebben. Ook dit kan een goed teken zijn, hoe raar dit ook mag klinken. Het lichaam ontspant meer en meer en er kan zogenoemde oude moeheid of pijn loskomen, die in feite al heel lang in het lichaam zit opgeborgen. Het naar buiten komen van deze moeheid of pijn is een stap op weg naar uitrusten en herstel. De ervaring leert dat de moeheid of pijn na verloop van tijd minder wordt en kan ver- dwijnen.


Je voelt je duf en versuftAls je dit voelt, is het belangrijk om na de oefening goed terug te komen. Dit betekent niet abrupt stoppen, maar jezelf de tijd geven om als het ware wakker te worden door goed te rekken, te geeuwen en langzaam de ogen te openen. Dit kun je zolang blijven doen totdat je je voldoende wakker voelt.Wees je ervan bewust dat het ook een concentratieoefening is. Leren concentreren op jezelf en je ontspanning en van daaruit terugkeren in het hier en nu en je weer concentreren op de buitenwereld. Ook deze laatste stap vergt oefening.

Je voelt je meer energiek en ontspannenHet kan zijn dat de oefening je meer een gevoel van energie en fitheid geeft. Ook dit is een goed teken, omdat de ontspanningsoefening zowel bijdraagt aan het herstellen van vermoeidheid als aan het verminderen van spanning.

Ademhaling/hyperventilatieWanneer je bewust gaat letten op hoe je loopt, dan struikel je over je eigen voeten. Zo kan het zijn dat je gaat hyperventileren wanneer je bewust op je ademhaling let tijdens de ontspanningsoefeningen. Leid je aandacht in zo’n geval af door bijvoorbeeld rond te kijken of je te concentreren op het spannen en ontspannen van je spieren.

HoudingZoek een houding waarin je lekker zit of ligt: op de rug, op de zij, op de buik. Je bepaalt zelf hoe je het prettigst ligt (of zit). Na de ontspanningsoefeningen is het belangrijk om rustig op te staan. Als je op je rug ligt, rol dan eerst op je zij voordat je gaat zitten. Dan langzaam opstaan.


Spanningendagboek(Oefening‘Hoeontspannenbenik?’)

Dag 1 Dag 2 Dag 3 Dag 4 Dag 5 Dag 6 Dag 7

Hoe ontspannen voelde ik mij over de heledag geno-men?

Gespannenmoment. Wat gebeurde er, waar, wanneer en met wie?

Mijn cijfer voor dat moment.

Wat waren lichamelijke alarmsignalen?

Ontspannenmoment.Wat gebeurde er, waar, wanneer en met wie?

Mijn cijfer voor dat moment.


Bijlage 7 Verdere informatie

Cursusmaterialen

Cursus voor jongvolwassenen (18-25 jaar)• Cursusmap Grip op je dip. Zelf je somberheid overwinnen Trimbos-instituut, 2007 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer PFGGZ001• Handreiking Grip op je dip. Zelf je somberheid overwinnen. Een handreiking

voor coördinatoren en begeleiders van de cursus voor jongvolwassenen (18-25) I. Voordouw, J. Kramer, P. Cuijpers, Trimbos-instituut, 2002 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0430 Cursus voor 18+ • Cursusboek In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen P. Cuijpers, N. Wilschut, ThiemeMeulenhoff, 2010 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF1035• Handreiking In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen. Een handreiking

voor coördinatoren en begeleiders van de cursus voor volwassenen 18+ N. Wilschut, M. Dijkstra, M. Ruiter, P. Cuijpers, Trimbos-instituut, 2011

Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0431• Boek In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen P.M. Lewinsohn e.a., P. Cuijpers (red.), ThiemeMeulenhoff, 1999 Te bestellen bij de boekhandel

Tijdens de studiedag over het project Implementatie van de cursus Omgaan met depressie in juni 2000 zijn twee lezingen gehouden waarin gesproken werd over overeenkomsten tussen mannen en vrouwen in relatie tot de cursus. Deze lezingen zijn gepubliceerd.• Mens-Verhulst, J. van (2001). Mannetjesputters of vrouwtjesputters, wat maakt

het uit? Tijdschrift voor Humanistiek 2 (5), 34-40.• Allart-Van Dam E., Hosman C.M.H. (2002). De invloed van sociaal-economische sta-

tus op het effect van de ‘In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen’ cursus. Tijdschrift voor gezondheidswetenschappen, 80 (4), 262-268.

Cursus voor Turken en MarokkanenDe cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen is bewerkt tot een versie voor Turken en Marokkanen met depressieve klachten. De cursus Lichte dagen, donkere dagen is beschikbaar in vier varianten, tevens is er een handreiking voor coördinatoren en begeleiders beschikbaar.• Handreiking Lichte dagen, donkere dagen – handreiking voor coördinatoren en

begeleiders M. Can, I. Voordouw, Trimbos-instituut, 2003 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0449• Cursistenmap Lichte dagen, donkere dagen – Arabisch, vrouw M. Can, I. Voordouw, Trimbos-instituut, 2009 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0450


• Cursistenmap Lichte dagen, donkere dagen – Turks, vrouw M. Can, I. Voordouw, Trimbos-instituut, 2009 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0451• Cursistenmap Lichte dagen, donkere dagen – Arabisch, man M. Can, I. Voordouw, Trimbos-instituut, 2009 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0916• Cursistenmap Lichte dagen, donkere dagen – Turks, man M. Can, I. Voordouw, Trimbos-instituut, 2009 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0917

Cursus voor chronisch zieken• Cursusboek Leven met een chronische ziekte P. Cuijpers, B. van Osch, Trimbos-instituut, 2009 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0546• Handreiking Leven met een chronische ziekte, handreiking voor coördinatoren en

begeleiders I. Voordouw, B. van Osch, M. Terweij, Trimbos-instituut, 2005 Te bestellen via www.trimbos.nl/webwinkel met artikelnummer AF0602• Boek Leren leven met een chronische ziekte

P. Cuijpers, P.M. Lewinsohn e.a., HB Uitgevers 1997 Te bestellen bij de boekhandel

CDmetontspanningsoefeningenTe bestellen bij uitgeverij Wyrda, www.wyrda.nlEr zijn hier verschillende CD’s te koop: spierontspanningsoefeningen op Omgaan met stress (teksten zijn opgenomen in bijlage 6), spierontspanningsoefening/visualisatie op Goed slapen en autogene training op Hoofdpijn te lijf.

Trainingvoorcursusbegeleid(st)er(s)De training wordt georganiseerd door de Centrale RINO Groep te Utrecht, www.rinogroep.nl, 030 230 84 50. Het is een training voor begeleid(st)er(s) van de cursus In de put uit de put. Zelf depressiviteit overwinnen.

BelangrijkeadressenenwebsitesTrimbos-instituutPostbus 7253500 AS Utrechttel. 030 297 11 00E-mail: [email protected]

Landelijke Steunfunctie Preventie (LSP)Postbus 7253500 AS UtrechtHelpdesk tel. 030 295 92 85 of 030 297 11 51 E-mail: [email protected]/preventie


Depressie CentrumStationsplein 1253818 LE AmersfoortTelefoon: 033 421 84 10Informatie- en advieslijn, tel. 0900 903 90 39 (€ 0,20 p/m)E-mail: [email protected]/depressiecentrum

Stichting Pandora2e Constantijn Huygensstraat 771054 CS AmsterdamTelefoon: 020 685 11 71 E-mail: [email protected]• Pandora Helpdesk 0900 726 36 72 (€ 0,10 p/m) ma t/m do van 10.00 tot 16.30 uur

Voor vragen over psychische problemen, GGz, behandeling, medicijnen, solliciteren en werken

• Pandora Depressielijn 0900 612 09 09 (€ 0,05 p/m) ma t/m do van 13.30 tot 15.30 uur en 19.00 tot 21.00 uur

Biedt een luisterend oor, informatie en advies bij depressies

www.kleurjeleven.nlKleurjeleven is een gestructureerd online zelfhulpprogramma voor volwassenen en ouderen met depressieve klachten. Kleurjeleven wordt vergoed door verschillende zorg-verzekeraars.

www.kiesbeter.nlWebsite met uitgebreide informatie over gezondheid en zorg.

www.50plusnet.nlOnline ontmoetingsplek voor 50+-ers met gelegenheid om te mailen en chatten.

www.mentaalvitaal.nlMentaal Vitaal is een website voor iedereen die meer wil weten over mentale gezond-heid en daar zelf mee aan de slag wil.

In de put uit de put Zelf depressiviteit overwinnen · Nellie Wilschut Marijke Dijkstra Marijke...

Documents

Transcript of In de put uit de put Zelf depressiviteit overwinnen · Nellie Wilschut Marijke Dijkstra Marijke...