1

Ik ben ‘talented’: Jongeren en jongvolwassenen aan het woord over wat werken inclusief maakt Hanne Vandenbussche, Elisabeth De Schauwer & Matthias Van Raemdonck Vakgroep Orthopedagogiek Ugent

Ik ben ook creatief en ik ben ook een beetje een auti en ik ben talented. Ik ben dol op koken. Voor K. kunnen koken. Ik heb zoiets van 70-80 kookboeken, ik ben obsessed voor kookboeken. (H., april 2019)

Inleiding

In ‘The World Report on Disability’ (WHO, 2011, p. 39) wordt gerapporteerd dat mensen met een beperking minder kwaliteitsvol onderwijs en arbeidskansen genieten en dat ze vaker arm zijn en gemarginaliseerd worden (Slee, 2019; zie ook Barnes & Seldon, 2010; OECD 2012). Dit reflecteert zich ook in het Vlaamse werklandschap. De invoering van effectieve maatregelen om werken voor iedereen mogelijk te maken, verloopt moeizaam (Grip vzw, n.d.). Sedert 2005 is er jaarlijks een lichte stijging van het aantal personen met een beperking op de arbeidsmarkt (https://overheid.vlaanderen.be/bedrijfsinformatie/personeelsleden-met-een-handicap-chronische- ziekte). In 2015 blijkt 43,1% van mensen met een beperking een plek te hebben op de arbeidsmarkt. Er gaapt evenwel nog steeds een aanzienlijke kloof als binnen de gehele bevolking de tewerkstellingsgraad 77% bedraagt (Steunpuntwerk.be). Het aantal mensen met een beperking daalt in 2017 en België hinkt achterop in vergelijking met andere Europese landen (https://www.n- va.be/persbericht/tewerkstellingsgraad-personen-met-een-handicap-moet-stijgen). VDAB die werkzoekenden ondersteunt, beklemtoont het belang om alle talent op de arbeidsmarkt te brengen en wil er mee naar streven om werken voor iedereen mogelijk te maken (Leroy, studiedag Divergent februari 2018).

In het schooljaar 2018-2019 startte een kleinschalig project over de transitie van het regulier secundair onderwijs naar inclusief werken voor jongeren die al een inclusief onderwijstraject volg(d)en.1 Als we spreken over transitie, trachten we aandacht te hebben voor de complexiteit ervan.

Het gaat niet om 1 moment in de tijd, maar het neemt meerdere jaren in beslag zowel in de school als tijdens het werken. Het kost vaak al een voorbereiding op school, opvolging in het werkveld en jobcoaching gedurende de verdere loopbaan.

Het gaat daarbij niet om 1 domein: school en/of tewerkstelling, maar het werkt op vele manieren door in verschillende levendomeinen. We zien dat transitie samenhangt met een kluwen aan verbindingen (school, ouders, de jongvolwassene zelf, een andere plek, een nieuw netwerk, de werkgever, verwachtingen, etc.). Het verstevigen van de samenwerking tussen verschillende domeinen met een eigen ‘taal’, structuur en organisatie vergt veel van de jongeren en hun familie. Deze domeinen lopen niet naadloos in elkaar over.

1 Het project kwam tot stand met de financiële steun van Provincie Oost-Vlaanderen.

2

Verder willen we beklemtonen dat transitie van school naar werk samen gaat met een zoektocht naar autonomie voor deze jongeren, weliswaar altijd vertrekkende vanuit interafhankelijkheid (Hofmann & Schellenberg, 2019, presentatie ECER Hamburg). Het (groeiende) belang van zelfbepaling dient in de verf gezet bij jongeren die afstuderen en nieuwe paden verkennen in hun leven (Sosnowy, Silverman, & Shattuck, 2018). We dienen te bekijken hoe we hen hier binnen de secundaire school beter kunnen op voorbereiden.

Wat wil jij?

Een centrale vraag tijdens het project vertrekt bij de jongere: ‘wat wil jij’? De klemtoon komt daarbij te liggen op zowel het willen als op de jongere met een beperking zelf. Transitie naar de arbeidsmarkt is verbonden met het sociaal en emotioneel welbevinden van de jongere (ibid.; Shogren 2013). Om hierop in te zetten, is het noodzakelijk om de stem van jongeren zelf te zoeken. We zijn eveneens uitgebreid in gesprek gegaan met hun ouders, die dicht bij hen staan en hen in deze overgang ondersteunen. We zien de stem van beiden als onmisbaar en tegelijk weerklinkt een ander verhaal met andere noden, verlangens, en zorgen bij de verschillende perspectieven. In deze bijdrage willen we even stil staan bij het perspectief van de jongvolwassenen zelf.

We nemen een start door de jongeren samen te brengen om invulling te geven aan ‘inclusief werken’. Wat betekent dit voor hen? Wat staat centraal? Waar moeten we rekening mee houden in de ondersteuning binnen het regulier secundair onderwijs? Het gaat over jonge mensen die reeds een lang voortraject in inclusief onderwijs hebben gelopen. We komen bij hen via een oproep van Ouders

voor Inclusie vzw en via trajecten die aan de Universiteit Gent, vakgroep Orthopedagogiek gevolgd worden door studenten die bijkomende ondersteuning bieden in het inclusieproces.

Afbeelding 1. groepsinterview, ondersteuning van G. over wat zij wil op vlak van werken.

3

Groepsinterview met jongeren met een beperking

De vakgroep Orthopedagogiek (UGent) en Ouders voor Inclusie vzw werkten samen met Onze Nieuwe Toekomst vzw2 om met de vraag rond de betekenis van inclusief werken aan de slag te gaan. Een aantal jongeren die op de wip naar afstuderen zitten of reeds enkele stappen in het werkveld hebben gezet, denken hier samen over na. Zes jongeren komen samen, omringd door vijf ondersteuners.

Afbeelding 2: uitwisseling onder elkaar over wat inclusief werken betekent voor hen

In een groepsinterview wisselen de jongeren uit rond een aantal zaken die we volgens hen indachtig moeten zijn om werken inclusief te maken. We nemen nota van de uitwisseling met verschillende verslaggevers en geven hier een samenvatting van die resultaten weer. Tijdens de begeleiding van het interview werken we met interactieve methodieken, beeldmateriaal en maken we foto’s. We gaan op zoek hoe we zo toegankelijk mogelijk met deze jongeren kunnen werken.

2 Onze Nieuwe Toekomst is een zelfadvocatenbeweging van en voor mensen met een verstandelijke beperking. (www.ont.be)

4

Afbeelding 3. Foto van het groepsinterview. Meer afbeeldingen werden op grote bladen meegebracht ter inspiratie.

Resultaten

• ‘Ik ben talented’ Veel scholen zeiden ook van: nee ik wil ze niet. En van ja, ze kan niks. Dat is niet fijn (…) dat was echt een ramp. Ze kan niks en ze gaat niks bereiken en al. (…) En moesten ze mij nu een keer bezig zien. (A, april, 2019) Het is heel belangrijk voor jongeren en jongvolwassenen om vanuit talenten te vertrekken. We dienen te kijken naar wat een jongere kan, graag doet en waar hij/zij een voorkeur voor toont. Dit kan verder uitgebouwd worden. Hier zit de meeste motivatie om te leren. De ervaring bij de jongeren is dat zij mensen vaak verrassen omdat ze nieuwe of andere kanten van zichzelf tonen door veel meer aangesproken te worden op wat ze graag doen. De hamvraag in het secundaire schooltraject wordt dan: hoe kunnen we talenten versterken, verworven competenties zichtbaar maken en het potentieel van jongeren verder ontwikkelen?

• Variatie en groeimogelijkheden in je job

Dat ik ook wel niet genoeg verantwoordelijkheid kreeg. Dat ik zo alle… taakjes krijg… stagiairetaakjes eigenlijk, maar ook nog niet, ik moet dan echt zo apart gaan zitten en word ook niet echt opgenomen in heel dat systeem daar, ook dat contact met GTB was ook niet echt goed. (N, mei 2019) Een job is niet gewoon daginvulling. Het hangt samen met ‘graag doen’, interesses, groeikansen en – mogelijkheden. Jongeren vragen variatie en ze willen ook kansen krijgen die hen toelaten om te groeien. Het gaat over het opstarten van een loopbaan waarin jongeren geleidelijk ruimte en tijd krijgen om zich een job eigen te maken en niet vastgezet worden in één job of op één plaats. Binnen het schooltraject zetten jongeren hier hun eerste stappen: ze verkennen het werkveld aan de hand van stageplaatsen en in afstemming met stagebegeleiders van de school en uit het werkveld. Dit zijn heel belangrijke ervaringen en leermomenten voor de jongeren die richting geven aan wat er in de toekomst mogelijk is. Jongeren vragen aandacht voor hun eigen ontwikkeling en verlangens om nieuwe dingen te kunnen en mogen uitproberen. We zien dat werken voor hen ook altijd samenhangt

5

met een plaats binnen de samenleving, waar ze zich welkom willen voelen en erkend weten in wie ze zijn en wat ze te bieden hebben.

• Ervaren van betrokkenheid en respect op de stage- en werkplaats

Mijn GIP vorig jaar, ik was daar een week op voorhand voor gestresseerd. De stress liep langs mijn lijf dat het geen naam had. Ik was bang om niet te slagen, om niet goed genoeg te zijn. Ik denk dat één van mijn grootste angsten is dat ik gewoon niet goed genoeg ben. (G, februari 2019) Een werkplek is gericht op doelen die moeten worden bereikt of die men wil bereiken met de werknemers. Voor jongeren is het van onnoemelijk belang om het gevoel te krijgen dat zij meehelpen en van belang zijn om die doelen te bereiken. Zij willen een job uitoefenen die een verschil maakt voor de werkplek en hechten heel veel belang aan het samenwerken met collega’s. Ze verlangen een warme atmosfeer op hun stageplaats of werkplek zodat ze ook het gevoel krijgen dat ze ergens bij horen. Op een respectvolle manier benaderd worden, is voor hen heel erg belangrijk. Sommige jongeren blikken hier terug op een aantal negatieve ervaringen van afwijzing en uitsluiting. Het is in werksituaties niet vanzelfsprekend om als persoon met een beperking toegang te krijgen en te kunnen bijdragen.

Afbeelding 4. Een van de jongeren aan het woord over haar belangrijkste verwachtingen om over inclusief werken te kunnen spreken

• Openheid en transparantie onder collega’s

Het is essentieel dat er openheid is van de twee kanten en dat andere collega’s fair zijn tegenover mij. Indien ze ergens niet tevreden over zijn, of iets té veel moeite vraagt, moet er open kaart gespeeld worden. Het is van belang dat je op elkaar kan rekenen, (…) als je zelf meer ondersteuning nodig hebt. (C, augustus 2018) Zowel vanuit de persoon met bijzondere noden als vanuit de stageplaats, collega’s en werkgever wordt openheid gevraagd. Jongeren zien hier heel scherp een eigen aandeel: dit staat ons te doen. Daarnaast verlangen ze ook de openheid bij de ander. Voor sommige zaken hebben de jongeren extra

6

ondersteuning nodig of zijn een aantal aanpassingen noodzakelijk. Aanpassingen moeten kunnen worden bekeken en ook hier is het belangrijk dat dit in evolutie zit. Ze vragen hierbij openheid om dit te willen proberen en kansen te geven. Daarnaast vragen ze om bij het minste probleem of bij een bepaalde zorg in communicatie te treden. Ze hechten belang aan het maken van duidelijke afspraken. Er wordt samen gezocht naar oplossingen voor problemen die zich stellen. Ze willen niet dat er te snel opgegeven wordt, maar willen genoeg kansen krijgen om te groeien en te leren.

• Ondersteuning is noodzakelijk

Als ik moe ben, hoor ik minder, sla ik minder op, als ik bijvoorbeeld iets aan het kopiëren ben en er komt iemand aan de balie, ben ik zo druk bezig en mensen denken, zij negeert ons, maar dat is totaal niet zo. (M, september, 2018) Deze jongeren en jongvolwassenen hebben bepaalde ondersteuningsnoden en dit vraagt ondersteuning. Die ondersteuning kan zeker vanuit redelijke aanpassingen (https://www.unia.be/nl/publicaties-statistieken/publicaties/brochure-aan-het-werk-met-een-handicap-qr) op de werkvloer worden bekeken. Er zijn aanpassingen nodig op de werkplek om te zorgen dat een jongere daar kan werken zoals aangepast meubilair, stappenplannen, duidelijke structuur in tijd en opdrachten, afbakenen van het werktempo… Daarnaast is coaching op de werkvloer van belang. De jongeren vinden het daarbij echt belangrijk dat de ondersteuning van op de werkvloer vertrekt. Daarmee doelen ze op bepaalde collega’s die intensiever betrokken worden om hen wegwijs te maken in de job en waar ze met vragen bij terecht kunnen. Zeker in het begin hechten ze belang aan mentorschap en een toegankelijk en persoonlijk aanspreekpunt, voor als iets moeilijk loopt of lastig is. De jongvolwassenen vinden het belangrijk dat het iemand is van de werkplek zelf omdat ze vaker het gevoel hebben bij een externe ondersteuner (binnen onderwijs) dat hun participatiekansen om echt deel uit te maken van het geheel gehinderd wordt. Ze belanden steeds in een uitzonderingspositie ten opzichte van andere werknemers.

• Overzicht van het takenpakket

Ik heb nood aan een stappenplan, zoals op school. Samen tot een overzicht van het takenpakket komen. Er moeten goede voorbeelden gegeven worden. (G, augustus 2018) De jongeren geven aan dat ze het belangrijk vinden dat ze weten wat hen te doen staat. Het geeft behoorlijk wat druk om op een werkplek te starten. Dikwijls hebben jongeren aan den lijve ondervonden hoe het voelt om afgewezen te worden, om niet te voldoen en niet mee te kunnen. Ze hebben schrik om ‘niet goed genoeg’ te zijn. Ze zoeken wat hierin kan helpen. Een overzicht krijgen van wat je takenpakket is, is van belang zodat verwachtingen van de werkplek van bij het begin goed kunnen worden afgestemd. Als je weet wat je te doen staat, voel je je zekerder en zie je ook hoe je aan bepaalde dingen kunt werken of kan groeien in bepaalde vaardigheden. Jongeren beklemtonen het belang om een betekenisvolle bijdrage te leveren aan wat belangrijk is op de werkplek: zij zoeken geen bezighouding, maar willen zinvol bijdragen aan iets dat ertoe doet. Dit betekent niet dat ze alles (willen) kunnen of op dezelfde manier moeten realiseren als de andere werknemers. Er is steeds differentiatie nodig naargelang hun mogelijkheden en beperkingen.

7

• Goede voorbeelden krijgen Ik heb liever de eerste dagen iemand die alles voortoont, gewoon tot ik het door heb, hoe ik het moet doen en wat ik moet doen, waar ik dingen kan vinden, en vanaf ik ermee weg ben, ben ik ermee weg en dan heb ik geen hulp meer nodig. (G, februari 2019) Als we het hebben over ondersteuning op de werkplek organiseren, ging het voor de jongeren vaak over de vraag om te mogen meelopen met een collega en zo een soort coaching op de werkvloer te krijgen. De jongvolwassen uiten een nood om goede voorbeelden te krijgen en stilletjes aan in een job te kunnen groeien. Dit gebeurt in gezelschap van iemand die opdrachten of taken net iets meer of langer voortoont dan bij een andere werknemer. Feedback en bijsturing die kort op de bal spelen en veel tijd nemen, werkt beter. Dit kan het verschil maken om bijgebeend te geraken of de job op een goede manier uit te voeren.

• Geldelijke vergoeding ontvangen Dan heb ik efkes weer vrijwilligerswerk gedaan. Ik had ook zodanig diep gezeten en dat werken betaald, dat ging nog niet, ik voelde mij gewoon, allez, ik wou wel bezig zijn, maar niet teveel druk. (M, september, 2018) Een geldelijke vergoeding ontvangen is voor sommige jongeren echt belangrijk. Het toont respect voor het werk dat ze leveren. Een jongere geeft aan dat dit belangrijk is voor zijn eigenwaarde. Niet iedereen in de groep hecht hier echter evenveel belang aan. Het gevoel krijgen ergens bij te horen en erkenning krijgen, kan volgens hen ook op een andere manier. Het blijft een moeilijk gegeven waar geen eenduidig antwoord wordt op gegeven door de jongeren. Het was dikwijls niet duidelijk wat er ontvangen wordt als loon en/of als uitkering en hoe zij vandaag, maar ook in de toekomst een (flexibele) erkenning kunnen krijgen voor hun werk. Meerdere jongeren hebben het advies gekregen om de zekerheid van een uitkering voorop te stellen. Enkele concluderende beschouwingen Wat werken inclusief maakt, is niet eenduidig. Jongeren hangen vast aan het inclusief maken van werk en van hun leven. We zien dat dit erg waardegeladen is en hun eigen geschiedenis een rol speelt in wat ze verder belangrijk vinden en zeker wel of zeker niet meer willen. Verder wordt het duidelijk dat de jongeren sterke overeenkomsten vinden in wat er voor hen belangrijk is, los van de aard of graad van beperking. Samen bouwen ze aan het inclusief maken van hun leven en filteren ze uit wat ze zeker willen bewaken. Het is van belang dat we hen serieus nemen in wat ze daarrond te bieden hebben en met hen zoeken hoe ze hun capaciteiten en talenten verder kunnen benutten. Jongeren willen werken. Sommigen werken al, meestal met een vrijwilligersvergoeding, anderen zitten nog op de schoolbanken en zien vooral kansen tijdens stage-ervaringen om in hun jongvolwassenheid verder uit te bouwen. Er is veel variatie nodig in werkervaringen, werkplekken, connecties met collega’s om te leren en een carrière verder uit te bouwen. Dit gebeurt niet alleen door de jongere,

8

maar in nauw overleg met de familie, de school en de werkgevers waar de jongere terecht kan. Het gaat om een heel persoonlijke vorm van jobcarving, waar nu in het huidig tewerkstellingsbeleid weinig aandacht naartoe gaat. Indien er vragen zijn, reacties of opmerkingen, kan u altijd mailen: Hanne.vandenbussche@ugent.be Referenties Barnes, C., and A. Sheldon. 2010. Disability, Politics and Poverty in a Majority World Context. Disability & Society 25 (7), 771–782. Hofmann C. & Schellenberg C., (september 2019), School to Work Transition in Switzerland: Results from two studies about Influencing Factors on Transition and Early Career Success, ECER, Hamburg. Grip vzw, (n.d.). https://www.gripvzw.be/, geraadpleegd op 20 augustus 2017. OECD. (2012). Equity & Quality in Education: Supporting Disadvantaged Students & Schools. Paris: OECD Publishing. Shogren, K. A. (2013). Self-determination and transition planning. Brookes Publishing Co. pp. 168.

Slee, R. (2019). Belonging in an age of exclusion. International Journal of Inclusive education, 23 (9), 909-922. DOI: 10.1080/13603116.2019.1602366.

Sosnowy, C. Silverman, C., Shattuck, P. (2018). Parents’ and young adultes’ perspectives on transition outcomes for young adults with autism. Autism, 22 (1), 29-39. DOI: 10.1177/1362361317699585

Steunpuntwerk.be (n.d.). http://www.steunpuntwerk.be/ geraadpleegd op 20 augustus 2017.

Unia (n.d.). https://www.unia.be/nl/publicaties-statistieken/publicaties/brochure-aan-het-werk-met-een-handicap-qr, geraadpleegd op 16 juni 2019. World Health Organization (WHO) (2011). World Report on Disability. pp. 311. Geraadpleegd op https://www.who.int/disabilities/world_report/2011/en/, geraadpleegd op 16 september 2019.

https://overheid.vlaanderen.be/bedrijfsinformatie/personeelsleden-met-een-handicap-chronische- ziekte . Geraadpleegd op 26 maart 2018.

https://www.n-va.be/persbericht/tewerkstellingsgraad-personen-met-een-handicap-moet-stijgen) geraadpleegd op 20 augustus 2017.