Identiteit en bewustwording van Latijns-Amerika

De Día de los Muertos in Mexico

Marie-Therèse Geerts

Braspenninghof 22

5551 DM Valkenswaard

e-mail: marietheresegevenko@yahoo.es

Docent: Dr.A. Ouweneel

Cedla

April 2007

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 2

Inhoud

1 Inleiding ............................................................................................................................. 3

2 Mexico vóór 1600 .............................................................................................................. 4

3 Verzoening en vereniging .................................................................................................. 6

4 Ontwikkeling van de Día de los Muertos........................................................................... 7

4.1 José Guadalupe Posada (1852-1913) ......................................................................... 8

4.2 De postrevolutionaire kunstenaars ........................................................................... 10

4.3 Overige (beeldende) kunsten.................................................................................... 11

4.4 Zoete gerechten ........................................................................................................ 11

4.5 Ofrendas ................................................................................................................... 12

4.6 Commercie en de Día de los Muertos ...................................................................... 13

5 De betekenis voor de individuele Mexicaan .................................................................... 13

6 De betekenis van de Día de los Muertos voor Mexico .................................................... 15

7 Conclusie.......................................................................................................................... 16

Literatuur .................................................................................................................................. 17

Figuren

Figuur 1 Día de los Muertos tentoonstelling tijdens mijn bezoek aan Mexico-Stad in 1991 .... 3

Figuur 2 Het gebied aangeduid als Mesoamerika ...................................................................... 4

Figuur 3 Amarant ....................................................................................................................... 5

Figuur 4 Posada: Día de los Muertos ......................................................................................... 9

Figuur 5 Posada: La Catrina ...................................................................................................... 9

Figuur 6 Diego Rivera: Día de los Muertos, 1924................................................................... 10

Figuur 7 Diego Rivera: Sueño de una tarde dominical en la Alameda Central, 1947 ............ 10

Figuur 8 Papel picado, tegenwoordig commercieel in metaal uitgevoerd .............................. 11

Figuur 9 Calavera dulce........................................................................................................... 11

Figuur 10 Pan de muerto in het dorpje San Marcos de Tlatazola............................................ 12

Figuur 11 Verschillende vormen van pan de muerto ............................................................... 12

Figuur 12 Toeristische viering in Xcaret, Cancun ................................................................... 13

Figuur 13 Reclame bij de slager............................................................................................... 13

Figuur 14 Gereedmaken van het graf in San Marcos de Tlatazola ......................................... 14

Figuur 15 Día de los Muertos in Mixquic ................................................................................ 15

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 3

1 Inleiding Mijn eerste reis naar Mexico was toevallig georganiseerd eind van de maand oktober tot begin

november. Buiten een slecht voorbereide reis was het een bezoek aan een Mexicaanse familie

die in Europa een leven had geleid zoals vele Europeanen.

Aangekomen in Mexico-Stad had er naar mijn gevoel een transformatie plaatsgevonden bij

deze familie. Ik kwam midden in de periode van de viering van de Día de los Muertos.

De drukke stad zoemde van tentoonstellingen, festivals, muziek en vele uitstallingen die met

skeletten te maken hadden. Mensen waren opgewekt, vrolijk en druk bezig met allerlei zaken

rondom deze uitingen. Het was duidelijk een feest voor de gehele bevolking, zelfs bij deze

familie waarvan de heer des huizes toch ook in Frankrijk had gestudeerd. Dit was zo

intrigerend dat ik benieuwd was naar de oorspronkelijke bedoeling van dit feest. Naast de

uitstallingen van doodshoofden, skeletten, enz. die gretig aftrek vonden bij de passanten,

vielen me de druk bezochte tentoonstellingen op.

Mijn onderzoeksvraag is daarom als volgt geformuleerd.

Hoe is de Día de los Muertos ontstaan? Hoe heeft die zich ontwikkeld en

wat is de betekenis ervan in deze tijd?

Bij het onderzoek hiernaar, bleek dat de Día de los Muertos in grote delen van Mexico, vooral

Midden en Zuid Mexico wordt gevierd. Vele streken en steden hebben hun eigen specifieke

gebruiken. Ik beperk me in eerste instantie tot de ontstaansgeschiedenis van dit feest en de

viering daarvan in Mexico-Stad en omgeving.

Figuur 1 Día de los Muertos tentoonstelling tijdens mijn bezoek aan Mexico-Stad in 1991

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 4

2 Mexico vóór 1600 Toen de Spaanse veroveraars onder Hernán Cortés in 1519

1 Mexico binnenvielen kwamen ze

daar in aanraking met mensen die een totaal andere religie aanhingen. Deze was duidelijk

polytheïstisch van aard en daardoor anders dan de katholieke van de Spanjaarden die

monotheïstisch was.

Er bleek in het gebied niet één rijk te zijn maar diverse stadsstaten of staatjes rond een

ceremonieel centrum. Hierbij waren er wel vaak bondgenootschappen tussen die gebieden.

Een belangrijke alliantie was op dat moment het ‘Azteekse Keizerrijk’2, overigens een nog

vrij los verband. Op cultureel en vooral religieus gebied was er meer eenheid binnen

Mesoamerika. Natuurlijk waren er regionale verschillen en was het ene volk wreedaardiger

dan het andere maar de grote lijnen en gebruiken van de religie kwamen wel overeen.

De Azteekse machthebbers hadden een cultuur met veel rituele en ceremoniële activiteiten,

die verdeeld waren volgens een jaarlijkse cyclus in een systeem dat een kalender hanteerde.

Onderdeel hierin was een levendige aandacht voor bloedvergieten en de dood, resulterend in

een dodencultus die bijna neerkwam op voorvader verering.3

Figuur 2 Het gebied aangeduid als Mesoamerika

1 Mexico was ontdekt door een expeditie onder leiding van Fransisco de Córdoba in 1517. Onder Juan de

Grialva volgde in 1518 een tweede expeditie waarna Hernán Cortés in 1519 voet aan land zette en weldra

grote delen van Mexico veroverde. 2 Geen formele naam maar min of meer door de Spanjaarden als zodanig geïntroduceerd. 3 Hugo G. Nutini, Todos Santos in Rural Tlaxcala (Princeton, 1988) 53-54.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 5

Bernardino de Sahagún, een Spaanse missionaris die de geschiedenis van de verovering van

Nieuw-Spanje beschreef in de zestiende eeuw, verhaalde al over gewoonten en riten.4

Hacián a honra de los montes, unas culebras de palo o de raices de árboles, y labrábanles

la cabeza como culebra; hacián también unos trozos de palo grueses como la muñeca,

largos, llamábanlos ecatotonti; así a estos como a las culebras los investían con aguella

masa que llaman tzoal: a estos trozos los investían a manera de montes, arriba les ponían

su cabeza, como cabeza de persona; hacían también estas imágenes en memoria de

aquellos que se habían ahogado en el agua, o habían muerto de tal muerte que no los

quemaban sino que los enterraban.

Depués que con muchas ceremonías habían puesto en sus altares a las imágines dichas,

ofrecíanles también tamales y otras comidas, y también les decían cantares de sus loores

y bebían vino por su honra.

Het maken van symbolische voorstellingen waaronder (mensen)hoofden en

het offeren van voedsel komen hier dus al duidelijk aan de orde. In het

vervolg gaat Sahagún in op beelden van de doden die ze in huiskapelletjes

plaatsen en weer voedsel offeren. Hij vermeldt overigens ook al het

gebruik van amarant.5 De Azteekse heersers kenden de zaden hiervan

bovennatuurlijke krachten toe. Men maakte er een deeg van, soms door-

drenkt met het bloed van slachtoffers, waar dan figuren uit werden

geboetseerd voor gebruik bij ceremonies.

De voornaamste kalender was gebaseerd op het zonnejaar en verdeeld in 18 maanden van 20

dagen met vijf extra dagen aan het eind. Of en hoe er werd omgegaan met schrikkeljaren is

niet precies bekend. Dit systeem van maanden werd universeel in Mesoamerika toegepast. De

begindatum kan blijkbaar nog wel per gebied verschillend zijn.6 In vooral secundaire bronnen

wordt deze zaak nog verder gecompliceerd door de geleidelijke invoering, vanaf 1582, van de

Gregoriaanse kalender die een sprong van tien dagen introduceerde.

Bovenstaand citaat van De Sahagún gaat over een dodenherdenking in de dertiende maand.

Mensen die waren verdronken werden hierbij speciaal herdacht en mogelijk zelfs vereerd,

gezien de offers. Verschillende bronnen vermelden herdenkingen in onder meer de vijfde,

negende, tiende, dertiende, veertiende, zeventiende en achttiende maand. Hieruit blijkt eens te

meer dat het gehele leven hiermee was doordrenkt.7

De Azteken hadden een veelheid aan Goden. Er waren Goden voor goede en slechte zaken.

Veel Goden hadden meer kanten, met zowel goede als slechte betekenissen. Vaak waren ze

mannelijk en tegelijkertijd ook vrouwelijk.8

Het leven was voor de Azteken niet zo prettig. Doodgaan betekende de weg naar een beter

bestaan. Voor die reis kreeg men eten mee. De schedels werden bewaard en opgestapeld als

teken voor de Goden dat ze waren gestorven. De rijke Azteken richtten herinneringsaltaren

op. Later werden de doden vereerd alsof het Goden waren.9

4 Nutini, Todos Santos, 55, citaat uit Fray Bernadino de Sahagún, Historia general de las cosas de la Nueva

España, 4 delen (herdruk Mexico City, 1956) Vol. 1: 125. 5 Ibidem, 55-56; citaat uit Vol. 1:200; Stanley Brandes, Skulls to the Living, Bread to the Dead. The day of the

dead in Mexico and beyond. (Malden, Oxford en Carlton, 2006) 24. 6 Nutini, Todos Santos, 418. 7 Ibidem, 53-76. 8 Daniel Anderson, The Virgin and the Dead. The Virgin of Guadalupe and the Day of the Dead in the

Construction of Mexican Identities (Göteborg, 2001) 46. 9 Angela Broek, La Fiesta con los Muertos. Een veldonderzoek naar de moderne vieringen van De Dagen der

Doden in Mexico-stad (Utrecht, 1997) 14-16.

Figuur 3 Amarant

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 6

De viering werd op een speciale dag gehouden, volgens de Azteekse kalender vooral in de

tiende maand, eind augustus. Dit was de viering voor de volwassenen, vooraf gegaan in de

negende maand door die voor de kinderen.10 Voor de Spanjaarden die voortkwamen uit de

rooms-katholieke traditie waren dit cultuuruitingen die niet konden worden geaccepteerd.

Volgens hun cultuur gingen doden niet naar een betere plek. De dood was een straf, geen

beloning. Ze kregen geen voedsel mee voor onderweg, de doden vergaan. Volgens de

katholieke lezing kunnen de zielen wel naar een andere wereld gaan. Dat was overigens net

één wereld: hemel, hel, vagevuur en zelfs voorgeborchte waren mogelijk. Zoals zovele

tradities en gebruiken van de Azteken werden ook deze vieringen van de doden door de

Spanjaarden verboden.

In zijn boek Het labyrint der eenzaamheid beschrijft Nobelprijswinnaar Octavio Paz de

Mexicaan11:

Oud of jong, creool of mesties, generaal, arbeider of academicus: de Mexicaan doet zich

aan me voor als een introvert en defensief wezen: zowel zijn gezicht als zijn glimlach zijn

maskers.

Deze houding verklaart ook wat er in de periode ná de Spaanse verovering gebeurde met het

culturele erfgoed van de Azteken. De Indíanen werden gedwongen hun eigen tradities te

veronachtzamen en de katholieke leer met haar tradities aan te nemen. 12

Om te overleven deden de Indíanen schijnbaar wat de Spanjaarden hun voorschreven en

vierden hun Santos voortaan op 1 november. Met de Spanjaarden en hun officiële leer

kwamen gebruiken van de gewone Spanjaarden mee naar de nieuwe wereld. Ook Spanjaarden

herdachten in die tijd hun doden met – niet door de kerk geaccepteerde – rituelen, zoals

voedsel voor de doden. Op bepaalde dagen van het jaar werden hiervoor huisaltaartjes opge-

richt en ceremonies uitgevoerd op de kerkhoven. Die mensen kwamen met de conquistadores

eveneens naar Mexico.13

Ook in het pre-Columbiaanse Mexico waren er huisaltaren en gebedshuizen in openbare

plaatsen en in tempels. Het katholicisme was weliswaar een monotheïstische godsdienst, maar

het kende een bonte verzameling aan heiligen. Hoewel er duidelijke verschillen zijn, kan men

hierdoor ook gelijkenissen benadrukken.

3 Verzoening en vereniging Verschillende auteurs behandelen het (Engelstalige) begrip syncretism.

14 De Franciscanen

hadden de taak gekregen de Indíaanse bevolking te bekeren en ze de katholieke rituelen, cere-

monies, theologische gebruiken en geloof bij te brengen. Bekering en indoctrinatie werden

vergemakkelijkt doordat er, ook door de paters onderkende, gelijkenissen waren tussen sym-

bolen, riten en ceremonies van beide religies.15

Op zich was dit geen nieuwe ontwikkeling. Het christendom zelf zit vol met ceremonies en

feesten die overgenomen zijn van andere lokale gebruiken in Europa. Het kerstfeest behoeft in

deze context waarschijnlijk geen nadere toelichting. Allerheiligen is in de negende eeuw

10 Nutini, Todos Santos, 59-60; Broek, La Fiesta, 16.

11 Octavio Paz, Het labyrint der eenzaamheid (Derde druk, Amsterdam, 1991) 30. [Oorspronkelijke titel: El

laberinto de la soledad (1950)] 12 Broek, La Fiesta, 19-20.

13 Nutini, Todos Santos, 84.

14 A tendency or effort to reconcile and unite various systems of philosophy or religious opinion on the basis of

tenets common to all and against a common opponent; in Webster’s comprehensive dictionary. In het

Nederlands word ook wel syncretisme gebruikt. 15 Nutini, Todos Santos, 77-78; Anderson, The Virgin, 59-62.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 7

officieel als een kerkelijke feestdag op 1 november ingevoerd. Er zijn echter aanwijzingen dat

een heidens, waarschijnlijk Keltisch, feest dat de winter inluidde aan de basis van deze dag

heeft gestaan.16

Allerzielen op 2 november werd hier in de tiende eeuw geleidelijk aan toegevoegd. Beide

dagen waren dus als algemeen erkende onderdelen van de kerkelijke kalender in zwang toen

de Spanjaarden in Mexico kwamen. De heiligen werden de Indíanen aangeboden als ideolo-

gische elementen waarmee ze aanvankelijk geen raad wisten. Hiertoe aangemoedigd door de

paters begonnen de Indíanen de heiligen te verbinden met hun eigen rijke godenwereld. Ze

waren het eens met de paters als die een heilige met een speciale functie presenteerden maar

zagen in werkelijkheid een van hun eigen Goden. Ook de heiligen werden aangeroepen voor

steun bij bepaalde ziektes of andere onheilen. In feite fungeerden ze als een soort verzekering.

Ook de gewone Spanjaard zag wel overeenkomsten. Bernal Díaz del Castillo, een van Cortés’

soldaten merkt op dat de Indíanen veel afgodentempels vol demonen en duivelse beelden

hadden, net zoals er in Castilië in elke stad kerken waren en overal langs de weg kapelletjes

en kruisbeelden langs de weg stonden.17

Het proces ging echter verder en veel riten, idolen en tempels werden vernietigd waardoor de

katholieke structuren de overhand kregen. Waar de paters in eerste instantie zelf nog de

associatie met de lokale Goden hadden voorgesteld werd nu de gedachte aan het pre-

Columbiaanse erfgoed steeds minder waardoor de relaties steeds meer onvoorspelbaar

werden.

Vervolgens werd een feest als Allerheiligen [Todos Santos] zowel qua structuur als functie

een typisch katholiek feest. In werkelijkheid is dit slechts kunstmatig. Allerlei kenmerken van

de pre-Columbiaanse dodencultus vermengd met het katholieke volksgeloof uit de zestiende

eeuw zijn nog steeds aanwezig. Voor de meeste praktiserende Indíaanse katholieken is het

dan niet meer mogelijk eventuele oorsprongen te onderkennen. Alles wordt dan voor hen een

onderdeel van de religieuze traditie.18

Concluderend is er in Mexico een mengsel ontstaan van de dodencultus van diverse religies.

Via het officiële rooms-katholieke Allerheiligen feest en de toegevoegde Allerzielen viering

komt men naar de Día de los Muertos.19

4 Ontwikkeling van de Día de los Muertos In de loop van de laatste vijf eeuwen zijn er diverse ontwikkelingen rond de Día de los

Muertos geweest. In het begin van de zestiende eeuw werd de dag voornamelijk gevierd op

het platteland door de lagere klasse. De viering bestond uit het schoonmaken van het graf

enige dagen vóór de viering. Nieuwe versierselen en kookpotten werden speciaal aangeschaft.

Op de dag van de viering werd het eten voor de doden in de nieuwe potten gekookt. De vrou-

wen kookten het typische Mexicaanse eten, zoals tamales.20 De mannen zetten thuis een altaar

op met ondermeer bloemen, kaarsen, fruit, en wierook.

Op 1 november kwamen de zielen van de kinderen terug. Ze kregen naast eten ook suiker-

beesten aangeboden. Op 2 november kwamen de zielen van de volwassenen terug. Ook zij

kregen voedsel en sterke drank. De filosofie achter deze viering is, dat de doden de geur van

16 Anderson, The Virgin, 183. De gegevens van Anderson zijn waarschijnlijk gedeeltelijk incorrect.

17 Bernal Díaz del Castillo, De ware geschiedenis van de verovering van Nieuw-Spanje (Amsterdam, 1999) 709.

Oorspronkelijke titel: Historia verdadera de la conquista de la Nueva España. 18 Nutini, Todos Santos, 79-80.

19 Broek, La Fiesta, 19-20.

20 In maïsblad gekookt maïsmeel met vlees en kruiden.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 8

de gerechten tot zich nemen en dan tevreden weer teruggaan. De doden werden niet gezien als

wezens met stoffelijke resten. Daarom konden ze ook niet eten maar wel geuren onderkennen.

Dit verklaart mede het gebruik van bloemen, bloemenblaadjes en wierook.21

Langzaam kreeg het feest een meer prominente plaats in de samenleving. Eind negentiende

eeuw veranderde Mexico in snel tempo. Porfirio Díaz was er sinds 1876 president en feitelijk

dictator. Fransisco Madero riep in 1910 op om dit presentiele dictatorschap op een vreedzame

wijze te beëindigen. Díaz werd toch herkozen en Madero gearresteerd. Na zijn vrijlating ont-

ketende hij een opstand tegen de dictator, die uitliep op een burgeroorlog, de revolutie van

1910. Deze verliep heel bloedig en zou tot 1920 duren.22

Mexicanen werden zich bewuster van hun culturele erfenis. De pre-Columbiaanse erfenis

kwam in de belangstelling, overigens veelal gezien als het bezit van de Mestizos.23

Kunstenaars werden bekend, ook buiten Mexico. Zij brachten door hun kunst de Mexicaanse

cultuur dichter bij een groot publiek.

4.1 José Guadalupe Posada (1852-1913)

José Guadalupe Posada werd in 1852 in Aguacalientes geboren. Daar leerde hij op jeugdige

leeftijd litho’s en gravures maken. In die tijd maakte hij al enkele satirische illustraties die in

een tijdschrift verschenen. Als 20 jarige verhuisde hij naar León, waar hij litho’s en gravures

van hout maakte. Het waren illustraties die bijvoorbeeld op luciferdoosjes, in documenten en

boeken verschenen.

Pas in 1887 verhuisde hij naar Mexico-Stad. Hij vestigde daar zijn eerste bedrijf. Al snel

werkte hij als redactioneel medewerker voor Antonio Varregas Arroyo, waarvoor hij duizen-

den illustraties verzorgde. Posada maakte naast gewone illustraties ook politiek karikaturen

voor andere uitgeverijen en kranten. Deze waren eigenlijk allemaal tegen Porfirio Díaz

gericht.

Het werk van Posada is heel uitgebreid en bijzonder gevarieerd. Hij heeft een eigen stijl:

levendig, er gaat een sterke suggestie uit van de personen en de scènes die hij afbeeldt. De

boodschap kan vaag zijn, zacht en harmonieus, vooral als het een huiselijk onderwerp is, maar

ook hard, in contrasterende lijnen, die de intensiteit van het gewelddadige onderwerp en

beschuldiging uitdrukt. De personages worden in hun uitbeeldingen geholpen door soms

grappige, soms venijnige teksten, later door kleingeestige, laffe, maar ook komische en

waardige teksten.

Het is een uitdaging om het werk van Posada beter te bestuderen, omdat het zowel lach, als

provocatie, afschuw en verontwaardiging oproept. Posada wordt gezien als een volks-

kunstenaar. Hij was afkomstig uit het gewone volk, maar ook de onderwerpen van zijn kunst

hadden het beeld van het gewone Mexico. Hij was ongetwijfeld één met zijn publiek.

Posada gebruikte religieuze voorstellingen van Spaanse heiligen en foto’s van Casasola, een

Mexicaans fotograaf, ook van Hugo Brehme, een Duits fotograaf die vanaf 1908 in Mexico

woonde en werkte. Maar hij gebruikte eveneens gewone symbolen die iedereen begreep,

bijvoorbeeld giftige dieren zoals slangen, daarnaast skeletten, vuur, roggen en bloed. Posada

is een meester in de Mexicaanse kunst. Hij werd in zijn tijd afgewezen door de hoger

geschoolde kunstenaars. Pas na de Revolutie zou hij opnieuw in de belangstelling komen en

min of meer uitgroeien tot een nationaal symbool.

21 Broek, La Fiesta, 21; Anderson, The Virgin, 138.

22 Thomas Benjamin, Mexico’s great Revolution as memory, myth and history (Austin, 2000) 11-12.

23 Anderson, The Virgin, 188-190.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 9

Figuur 4 Posada: Día de los Muertos

De Mexicaanse mentaliteit kreeg in de afdrukken van Posada een gezicht. De Mexicaan is

chaotisch, gepassioneerd, veel bezig met de dood, tegelijkertijd met het leven. Dit botste met

het gewenste denkpatroon van eind negentiende eeuw. De wetenschap en de rede waren

leidraad, met daarnaast goede gewoonten. De voorstellingen van Posada bekritiseren met

zwarte humor de sociale ongelijkheid en veroordeelden het bestaan van de maatschappij zoals

die door Porfirio Díaz vorm gegeven was. Posada beschreef heel origineel de geest van het

Mexicaanse volk door middel van politieke onderwerpen, maar ook het huiselijke leven, de

terreur van het einde van de eeuw en de wereld. Daarnaast natuurrampen, religieuze denk-

beelden en magie. Het werk gaat van komische grappen naar tragiek en vervolgens naar de

fantastische vertellingen. Hij illustreerde gezangen, criminele verhalen gebeurtenissen en

hoop. Hij behandelde en karakteriseerde diverse typen mensen, van revolutionairen, politici,

dronken mensen, militairen, echte ‘dames’ en nog veel meer types.

La Catrina werd het prototype van de

opgedirkte dame uit hogere kringen met haar

grote vorstelijke hoed.24

De bekendste illustraties van Posada zijn die bij

de calaveras. Dit woord heeft een tweeledige

betekenis. Het zijn suikerfiguurtjes die bij de

dag van de Doden worden gebruikt, maar in dit

geval zijn het verzen, waarvan de doden worden

geacht de auteurs te zijn. Posada illustreerde die

op een geweldige manier, een manier die hij als

eerste introduceerde, samen met de kunstenaar

Manuel Manilla.

De dode is democratisch, zei Posada wat ertoe

leidde dat in de calaveras iedereen zichzelf

terug kon vinden: rijk en arm, maar ook alle

onderwerpen aan de orde konden komen.

Posada is belangrijk gebleken voor de kunst van de twintigste eeuw, toen de muralisten

opkwamen in Mexico, voor artiesten zoals Diego Rivera, José Clemente Orozco en David

Siqueiros die in hun tijd bewonderaars van deze artiest waren. Zij gebruikten de illustraties

thematisch bij hun muurschilderingen. Ook internationaal werd Posada daardoor bekend.25

24 Broek, La Fiesta, 28 veronderstelt dat het gaat om een dienstmeid in de kleren van haar mevrouw.

25 Anderson, The Virgin, 191-192; Brandes, Skulls, 45, 61-65, 109-111.

Figuur 5 Posada: La Catrina

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 10

4.2 De postrevolutionaire kunstenaars

Hoewel volgens de in 1929 aan de macht gekomen Partido Nacional Revolucionario, PNR,

en haar opvolger in 1936, de Partido Revolucionario Institucional, PRI, de Revolutie

misschien nog steeds niet was afgelopen maar geïnstitutionaliseerd, bedoel ik hier de periode

vanaf 1920, na de tien jaar durende bloedige strijd die door de vele slachtoffers het denken

over de dood voor de gemiddelde Mexicaan zeker had veranderd. Het was tevens, mede door

de olie inkomsten, een tijd van wederopbouw.

Het gebruiken van een belangrijk cultureel

verschijnsel is iets dat door andere kunste-

naars opnieuw werd opgepakt. Bekend zijn

de muurschilderingen van Diego Rivera, José

Clemente Orozco en David Siqueiros waar

ook wel skeletten werden getekend, skeletten

die waarschijnlijk een al dan niet verborgen

politieke boodschap uitdroegen. Deze muur-

schilderingen, verhalen in fresco, werden in

opdracht gemaakt om het filosofisch idea-

lisme van de minister van onderwijs, José

Vasconcelos, te verbeelden. De kunst zou

waardevol moeten zijn voor het gehele volk,

maar merkwaardig genoeg was er geen

verdere instructie hoe dit in te vullen,

behalve een avant-garde stijl. Zeker Rivera,

door Octavio Paz de hofschilder van de

Mexicaanse regering genoemd, leefde zich

uit in schilderingen vol didactische histo-

rische verwijzingen waarbij hij Marxistische

sympathieën niet onder stoelen of banken

stak.26

Figuur 7 Diego Rivera: Sueño de una tarde dominical en la Alameda Central, 1947

Een andere artieste die zichzelf opwierp om de bewustwordingen van de Mexicaanse cultuur

te promoten was de schilderes Frida Kahlo. Ze maakte zelfportretten in gezelschap van

skeletten. Ook zij had hiermee een politieke boodschap voor ogen. Zij wordt, net als Emilio

Zapata de leider van de Indianen tijdens de Revolutie, vaak afgebeeld bij ofrendas, een ander

symbool van de Día de los Muertos27

Mede door deze kunstenaars werd de Día de los Muertos ook een feest van de hogere klasse

en de stedelingen. Er kwamen in de twintigste eeuw ook andere uitingen in zwang.

26 Benjamin, Mexico’s great Revolution, 74-75.

27 Anderson, The Virgin, 141.

Figuur 6 Diego Rivera: Día de los Muertos, 1924

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 11

4.3 Overige (beeldende) kunsten

Sinds midden twintigste eeuw zijn de calaveras heel populair. Ik bedoel hier het literair

gedicht, waarin een bestaande toestand wordt gehekeld. Doordat het gedicht door een skelet is

geschreven, anoniem, of door een met name genoemde dode kan het een politiek getint

gedicht zijn. Een aanklacht tegen de bestaande toestand, zonder dat er angst hoeft te zijn op

repressie van de overheid.28

EL PRI

Ahora si se muríó,

Estiró toda la pata

Déjole a los suyos

Puras dudas, nada mas.

Era el gran partidazo

Pero el cambio no aguantó

El merito dos de Julio

La parka se lo llevó

Bovenstaande calavera verscheen op 2 november 2000 in de krant Unión de Morelos en was

een duidelijke aanklacht tegen de PRI en tegelijkertijd spot over een partij die na zoveel jaar

aan de macht te zijn geweest de verkiezingen had verloren.29

In de steden zijn er veelal posters voor de Día de los Muertos, tentoonstellingen,

theateruitvoeringen, festivals en vele andere uitingen, zoals papel picado. Dit is, oorspron-

kelijk, geperforeerd papier waarin motieven met skeletten verwerkt zijn. Voor de houdbaar-

heid nu ook in plastic of andere materialen. De skeletten van Posada zijn voor dit doel erg

populair.

Figuur 8 Papel picado, tegenwoordig commercieel in metaal uitgevoerd

4.4 Zoete gerechten

Belangrijke uitingen – ook nu nog veelal aanwezig – zijn de zoete gerechten. Het is overigens

opvallend dat speciaal in Mexico juist zoete gerechten geliefd zijn, in tegenstelling tot

bijvoorbeeld Peru waar de Día de los Muertos ook wordt gevierd.

Veelvuldig zien we suikerschedels in allerlei maten, maar volgens

eenzelfde patroon. Witte harde suiker als basis, met gekleurde

versieringen aan oog en mond, bovendien met een aluminium strip

op het voorhoofd. Mogelijk is er een symbolische betekenis voor de

versieringen. Zeker is toch wel dat de schedel als symbool afkomstig

is uit de Aztekentijd, waar schedels bewaard bleven als teken dat de

doden op reis waren naar de Goden en een beter leven. De houten

schedelrekken, tzompantli, waarop de schedels van geofferde

mensen werden bewaard waren door de Spanjaarden te vuur en te

zwaard bestreden terwijl in die tijd de knekelhuizen in Spanje heel

gewoon waren.

28 Brandes, Skulls, 96-116.

29 Ibidem, 103.

Figuur 9 Calavera dulce

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 12

Een ander zoet gerecht dat gedurende de Día de los Muertos wordt genuttigd is pan de muerto

of pan dulce.30 Zoet brood dat in diverse vormen wordt gemaakt, van eenvoudig tot erg

gecompliceerd.31

Figuur 10 Pan de muerto in het dorpje San Marcos de Tlatazola

Figuur 11 Verschillende vormen van pan de muerto

Brandes wijst er op dat suiker in Mexico zeer waarschijnlijk pas in de koloniale tijd is geïntro-

duceerd. Hij zou ook tortilla de muerto hebben verwacht waardoor het pan de muerto een

overblijfsel zou zijn van koloniale invloeden.32

4.5 Ofrendas

Een niet te vergeten belangrijk onderdeel van de Día de los Muertos is de ofrenda. Dit is het

offer bij het altaartje dat vele gezinnen thuis maken voor de Día de los Muertos.

De meest gemaakte ofrenda bestaat uit een vierkant tafeltje dat gedurende het jaar wordt

weggezet en ten behoeve van de feestdag tevoorschijn gehaald. Dit tafeltje wordt tegen het

huisaltaartje, dat traditioneel in veel gezinnen aanwezig is, gezet. Over het tafeltje legt men

een katoenen of linnen kleed. Het altaartje is ook bedekt met een kleed, meestal gemaakt van

papier, of gedecoreerd met plantaardig materiaal, veel blaadjes die op een speciale manier op

het altaartje worden gedecoreerd. Vaak hangt men om het altaartje papel picado. Er wordt een

vaas met een lekker luchtje op gezet en fruit voor de doden. Kaarsen, gele bloemen, de

30 In het Engels wordt pan de muerto nogal eens vertaald door dead bread in plaats van bread of the dead. Door

de structuur van deze taal kan dit een totaal andere betekenis krijgen. 31 Rossana Lok, Gifts to the Dead and the living. Forms of exchange in San Miguel Tzinacapan (Leiden, 1991)

68, 70-71. 32 Brandes, Skulls, 36-40.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 13

traditionele kleur voor deze dag en foto’s van de doden maken het altaartje compleet. Op het

tafeltje zet men extra eten, zoals pan de muerto, meer fruit en later het eten wat men heeft

klaargemaakt, waaronder tamales, maar vooral zoete gerechten. Het eten op het altaartje eet

men niet zelf, wel het voedsel van het tafeltje. Het klaarmaken van het altaartje is een typische

verantwoordelijkheid van de mannen.33

4.6 Commercie en de Día de los Muertos

Het is duidelijk dat de verkoop van pan de

muerto, de schedeltjes van suiker, choco-

lade figuurtjes, papeles picados, bloemen

en andere attributen voor de kleine zaken-

lieden interessant is.

Ook toeristisch wordt deze dag steeds

belangrijker met grootse tentoonstellingen,

festivals, verkleedpartijen en speciale

markten bij de kerkhoven, de panteones,

die geld in het laatje brengen. Deze markten bij de

kerkhoven bieden meer dan het bloemenstalletje op

2 november voor de ingang, zoals op diverse plaat-

sen in Nederland. Ook luxe goederen als tassen en

andere leren producten, speelgoed, cassettebandjes

en dergelijke worden aangeboden.

Daarnaast bieden de gewone weekmarkten een

veelheid aan speciale artikelen voor deze gelegen-

heid. Bepaalde vieringen en artikelen worden voor

de toeristen ook aangepast. Zo zijn er doodshoofden

en skeletten in keramiek. Dat geeft de indruk

gemakkelijker mee naar huis te nemen te zijn dan

die van suiker. De Mexicanen gebruiken die tegen-

woordig ook voor op de graven. Voor wie het maar

wil kopen zijn er bijvoorbeeld miniatuur graftombes

van papier.

Ook andere handelaren gebruiken de Día de los Muertos om hun waren aan te prijzen.

5 De betekenis voor de individuele Mexicaan Hierboven heb ik de ontwikkeling en verschillende facetten daarin van de Día de los Muertos

geschetst. Toch is voor de gemiddelde Mexicaan een ander type viering het belangrijkste. Dat

is ook nu nog dezelfde viering als in de zestiende eeuw. Die bestaat uit het schoonmaken van

de graven, het versieren daarvan en het klaarmaken van spijzen voor de geesten van de doden.

33 Nutini, Todos Santos, 199-202; Brandes, Skulls, 20-22; Shawn D. Haley & Curt Fukuda, The Day of the Dead.

When two Worlds meet in Oaxaca (New York & Oxford, 2004) 64-65.

Figuur 12 Toeristische viering in Xcaret, Cancun

Figuur 13 Reclame bij de slager

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 14

Op de huisaltaartjes en de er voor geplaatste tafels kan ook nog wel drank aanwezig zijn,

eventueel de geliefde drank van de overlevende als dit een man was. De mannen konden en

kunnen daar zelf ook nog wel een drankje nemen. Op een publieke plaats als een kerkhof

vindt men bloemen, spijzen en andere decoraties. Koffie of chocolade voor de doden, beide

dranken met een duidelijke geur, zijn wel mogelijk. Alcoholische dranken zijn echter niet

zichtbaar aanwezig. De luidruchtigheid van de mannen later op de avond doet soms iets

anders vermoeden.

De mannen zorgen voor stellages om alles op te stellen terwijl de vrouwen zich vooral met het

schoonmaken bezig houden en verder alles inrichten. Vooral goudsbloemen worden gebruikt.

Geel is hier de kleur voor de doden. Schedels uit keramiek – vroeger gewoon uit ongebakken

klei – en veel grote kandelaars – vaak wel een meter hoog – worden opgesteld. De doden

moeten immers de weg kunnen vinden.

´s Avonds vindt dan het eten

van de maaltijd in bijzijn van de

doden op het kerkhof plaats.

Alle familieleden komen samen,

voor iedereen is er eten, ook

voor de kinderen. Met muziek

erbij is het een gezellig feest.34

Vanuit de katholieke kerk,

begeleidt de clerus tegenwoor-

dig deze viering met een heilige

mis, klokkengeluid en veel

kaarslicht, zowel in de kerk als

op het kerkhof. De parochie

priester komt bij de huizen

langs om te bidden voor de

doden en het huisaltaar te

zegenen.35

Het feest heeft een uitstraling

van vrolijkheid. Verdriet en

rouwverwerking bij overlijden

heeft hier niets mee te maken. Dit staat dus los van deze Día de los Muertos. Het is een op

zichzelf staand feest dat alleen in Mexico zo intens en uitbundig wordt gevierd.

Door de doden gedurende enkele dagen goed te herinneren kun je ze tevreden stellen en

daarna zijn ze een jaar weer gerust. Het is een omkeringsrite, zoals die in vele culturen voor-

komt. Doden komen tot leven. Door goed voor hen te zorgen kun je je angsten en tekort-

komingen uit het verleden afkopen. De doden zijn tevreden en gedurende een jaar heb je er

geen problemen mee.

Door het onluikende nationale bewustzijn na de Revolutie was er een behoefte aan Mexi-

caanse symbolen. Het was voor de gemiddelde Mexicaan niet meer duidelijk waar de echte

wortels van het feest lagen. Alles werd tot traditie verklaard. Dit is waarschijnlijk een oorzaak

voor de intense manier waarop de Día de los Muertos wordt beleefd.

34 Haley, The Day of the Dead, 105-111; Lok, Gift, 61-79.

35 Douglas Day, ‘A day with the dead. In Mexico, the living and the dead celebrate together’, in Natural history,

Vol. 99, Issue 10 (Oktober 1990).

Figuur 14 Gereedmaken van het graf in San Marcos de Tlatazola

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 15

6 De betekenis van de Día de los Muertos voor Mexico Met de viering van de Día de los

Muertos speelt Mexico als land zich

duidelijk in het zicht. Het is een

cultureel statement. De Mexicaan is

er trots op en draagt dat met verve

uit. Doordat het zo nadrukkelijk in de

publiciteit wordt gehaald, is het een

grote bron van inkomsten. De

toeristenindustrie profiteert er volop

van. De meeste Mexicaanse

handelaren moeten het overigens nog

steeds hebben van de speciale

aankopen door de gewone Mexicaan. Figuur 15 Día de los Muertos in Mixquic

De overheid stimuleert dit feest door de mensen een vrije dag te geven, de scholen zelfs

vakantie. Het nationalisme wordt door dit feest onderstreept en benadrukt hiermee de

culturele onafhankelijkheid van Mexico. Het feest wordt alleen door de Mexicanen zo

uitbundig gevierd. In de huidige globalisering is het een goede reclame voor Mexico.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 16

7 Conclusie De Diá de los Muertos is typisch voor de Mexicaanse aard zoals Octavio Paz die toelicht. Dit

feest heeft een basis in de wijze waarop de Azteken de doden vereerden, met een schijnbare

aanpassing aan de rooms-katholieke uitleg van de viering van Allerheiligen. Uiteindelijk heeft

ook de kerk in Mexico zich moeten conformeren aan feitelijke gang van zaken.

De betekenis van de Día de los Muertos gaat terug tot in de Aztekentijd. Er is een symbiose

met de gewoonten uit de rooms-katholieke kerk. De datum is aangepast aan de viering van

Allerheiligen op 1 november uit de katholieke kerk. Hoewel deze kerk oorspronkelijk geen

duidelijke dodenviering had, hebben ze die wel moeten accepteren vanwege de sterk

gewortelde culturele gevoelens van het gewone volk. Dit is een overlevingsstrategie van de

kerken.

De overlevingsstrategie van de Indianen en later ook de Mestizos bestaat erin dat zij uiterlijk

zich helemaal aanpassen aan hun machthebbers, maar in de praktijk de eigen cultuur

handhaven. Echter na honderden jaren overheersing door vreemde machthebbers was het niet

meer duidelijk wat nog uit de pre-Columbiaanse periode afkomstig was en wat een gevolg

van de geleidelijke symbiose en aanpassing.

Na de Revolutie ontlook het nationale bewustzijn, mede gestimuleerd door de overheid. Bij

de zoektocht naar de eigen identiteit om waarheid en fictie uit elkaar te houden. Dit heeft

uiteindelijk geleid tot een typisch Mexicaanse variant van de Día de los Muertos.

In de praktijk is de Día de los Muertos geëvolueerd tot een carnavalesk feest en minder een

religieus gebeuren. Het draagt in sterke mate bij aan het nationale Mexicaanse bewustzijn. Als

zodanig is het de belangrijkste nationale feestdag. Iedereen, dus ook de hoogste kringen,

nemen tegenwoordig deel aan het feest. Dit laatste mede onder invloed van de

postrevolutionaire kunstenaars die de skelettekeningen van Posada in een nieuw daglicht

stelden.

Voor de gewone Mexicaan, zeker in de meer landelijke gebieden, blijft het bezoek aan het

kerkhof met de gehele familie en de maaltijd met de doden het belangrijkste onderdeel. De

huiselijke viering met pan de muerto – en alcoholische dranken voor de mannen – maken het

gezinsfeest compleet.

Het feest is ook commercieel belangrijk. Dit zowel door aankopen van de eigen bevolking als

de groeiende schare toeristen. Het artisanale karakter dreigt daarmee wel verloren te gaan

doordat ook massaproductie met moderne materialen plaatsvindt.

De viering van de Día de los Muertos kent regionale verschillen. Dit betreft gerechten,

festivals en andere gebruiken. Vooral in het centrale deel rond de hoofdstad en in de

zuidelijke provincie Oaxaca zijn de meeste elementen zoals beschreven terug te vinden.

Uiteindelijk draagt de Día de los Muertos, waarschijnlijk meer dan iets anders, bij aan de

identiteit en bewustwording van de Mexicaan.

Día de los Muertos

Marie-Therèse Geerts 17

Literatuur Anderson, Daniel, The Virgin and the Dead. The Virgin of Guadalupe and the Day of the

Dead in the Construction of Mexican Identities (Göteborg, 2001).

Benjamin, Thomas, Mexico’s great Revolution as memory, myth and history (Austin, 2000).

Brandes, Stanley, Skulls to the Living, Bread to the Dead. The day of the dead in Mexico and

beyond. (Malden, Oxford en Carlton, 2006).

Broek, Angela, La Fiesta con los Muertos. Een veldonderzoek naar de moderne vieringen van

De Dagen der Doden in Mexico-Stad (Utrecht, 1997).

Day, Douglas, ‘A day with the dead. In Mexico, the living and the dead celebrate together’, in

Natural history, Vol. 99, Issue 10 (Oktober 1990).

Díaz del Castillo, Bernal, De ware geschiedenis van de verovering van Nieuw-Spanje

(Amsterdam, 1999) 709. Oorspronkelijke titel: Historica verdadera de la conquista de

la Nueva España.

Haley, Shawn D. & Curt Fukuda, The Day of the Dead. When two Worlds meet in Oaxaca

(New York & Oxford, 2004).

Lok, Rossana, Gifts to the Dead and the living. Forms of exchange in San Miguel Tzinacapan

(Leiden, 1991).

Nutini, Hugo G., Todos Santos in Rural Tlaxcala (Princeton, 1988).

Paz, Octavio, Het labyrint der eenzaamheid (Derde druk, Amsterdam, 1991).

[Oorspronkelijke titel: El laberinto de la soledad (1950)]