----------------------------------

Historische Vereniging gemeente Epe

nA ~,1P ! IJ P Eli•.~.""'"-·I ...••,.+,,,,

I

0\ o

1MEDEDELINGENBLAD nA r~ P T EPEn

oktober 1969, nr. 18----------------------------------------

Abonnementsprijs :voor leden der Vereniging gratis~

voor niet-leden f 0~75 p.nr.----------------------------

{;0';:i;~'S':',"I ~".,'~'~..i c0>',,~2,<,; i:'!K"'" ;' . .,' I I~,r'0', \."'.',

\ ~~~~~«y/"..)~~~/,~-

(Voorzitter:

Secretariaat:

Penningmeest'er:

G.S.va~ LohuizenBeekstraat 2O~ Epe

A.J.Ve~ingaAnkerstraat 4l~ Epe

G.Stork:DelLenparkweg 8, EpeGird:: 1194015, t.n.v.Penn. Ampt Epe

Kopij voor ons blad dient, zo mogelijk, tevoldoen aan het navolgende:

a. getypt met regelafstand 1;b. tekstbreedte maximaal 11 cm;c. het papier aan één kant gebruikt

(dus achterzijde blanco);d. gebruikte bronnen vermelden;e. inleveren 15 dagen v66r de

verschijningsmaand (jan. ,april of okt.)

--------------------

------------------------------

LiClmClo.!;t:Jchnp: .1' ) 1 -- per jaar

()I()Redactieadres:

Mej. P.E.Berkhout, Sparrenlaan 12, Epe,telefoon 2056

2

De zaak van de verdwenen vrjiheidsboom

De komst der Franse troepen in 1795 wasvoor de Patriotten reden om hun blijdschapte uiten. Dit gebeurde o.a. door hetplaatsen van z.g. vrijheidsbomen. Reeds op20 januari 1795 werd in Leiden voor hetstadshuis een vrijheid.sboomgeplant, wat metveel moeite gepaard ging daar eerst de grondmet een vuur van turf en takkebossen moestworden ontdooid. Het vroor zo hard dat een

der boomplanters er zelfs een bevroren handaan overhield.

Ook andere plaatsen volgden het Leidsevoorbeeld, maar het is duidelijk dat dezevrijheidssymbolen veel Nederlanders een doornin het oog waren en sommige bomen maar eenkort leven beschoren was. In Den Haag heeftmen zelfs tot vijfmaal toe een nieuwe boommoeten plaatsen.

Ook ons naburige Heerde heeft zich des­tijds de weelde van een vrijheidsboom veroor­loofd, en al weten we niet wanneer hijge­plaatst werd, wel is bekend dat hij in denacht van 18 op 19 november 1795 van deaardbodem verdween, gn dat dit niet zomaar getolereerd werd zal de lezer uit hetvolgende blijken. De 20ste november komt aldirect de 11 rJ[agistraat" van Heerde in actie.Ambtssecretaris Peter van Meurs en nog tweeleden der dorpsregering beginnen het onder­zoek en een zevental Heerdenaren wordt metde volgende vragen het vuur aan de schenengelegd.lee 11 off getuygen niet weeten en op

gisteren gesien hebben dat de vrijheids­boom uyt het dorp te Heerde weg is 11

()'.i ,

0,

r

3

Nu het verdwijnen is wel in het oog gevallenwant alle zeven kunnen ze deze vraag met jabeantwoorden. Dan wordt de tweede vraag afge­vuurd.

" off getuygen om en digt bijdie plaatswonende daer de selve heeft gestaan, in denagt tusschen 18 en 19 deser maand ook de

een off anderen bijdie boom daar nog staandehebben gesien off vernoomen.11

() Het antwoord is enigzins teleurstellend voor deondervragers want het blijkt dat de getuigen dienacht goed geslapen hebben en zijlaten derhalveeen eenparig neen horen. Het verhoor is echter

nog niet afgelopen en tot besluit wordt vraag3 gesteld.

Ir off getuygen dan ook niet weeten off ge­hoord hebben door wie of welke persoonen dievrijheydsboom daar uyt de plaats gehaald enweggebracht is."

Ook nu geen resultaat, want een eenstemmig neenis de reactie van de ondervraagden.

Mocht nog niet iedereen van de mysterieuseverdwijning op de hoogte zijn, twee dagen laterkomt hier verandering in. Koster Boeve deelt degoegemeente in een officiële publicatie mee datquaadwillige persoonen zig niet ontsien hebbende vrijheydsboom uyt de grond te haaIen en weg

()te brengen. De municipaliteit belooft een goedebeloning aan diegene die de dader of dadersweet aan te brengen. Men hoeft niet bang tezijnvoor aanbrenger aangezien te worden wantdeze personen zullen desgewenst worden"gesecreteerd". Het is wel opmerkelijk dat demunicipaliteit alleen maar spreekt over eengoede beloning en er voor waakt te vertellenwat zijhieronder verstaat.

4

Deze terughoudendheid wordt duidelijk als weeen schrijven van 8 maart 1796 onder ogenkrijgen door van Meurs gericht aan het Collegevan Policie, Financie en Algemeen Welzijn inGelderland. Hieruit blijkt dat dit college bijschrijven van 2 maart bijhet ambtsbestuurheeft geinformeerd naar de stand van zakenbetreffende de verdwenen boom en van Meure

geeft opening van zaken. Hijvertelt van hetgetuigenverhoor van 20 november en wijst op depublicatie van 22 november, waarin een goedebeloning werd uitgeloofd voor het aanbrengender daders, terwijl hijverder meedeelt dat zijvoornemens waren deze beloning "uyt haareprive b~"tI.rste betaalen". Maar alles isvruchteloos gebleken en de municipaliteitheeft gemeend hierin te moeten berusten. Hetzal wel een opluchting voor de heren geweestzijndat zijhun privebeurs niet behoefden aante spreken. Ter verdere geruststelling ver­telt van Meurs nog dat er een andere vrijheyds­boom geplant is welke tot op heden is blijvenstaan en ongeschonden is gebleven. Geschrevenin het tweede jaar der Bataaffsche Vrijheyd,Heil en Broederschap., hiermee: besluit desecretaris zijnepistel.

Op 15 april klimt van Meurs al weer in depen om het College van Policie, de publicatievan 22 november en het getuigenverhoor toete zenden, terwijl hij eraan toevoegt dat allenaspeuringen ook in secretie zonder gevolgzijngebleven.

Nu treedt een ander hooggeplaatst persoonvoor het voetlicht. Roukens, momboir dezerlandschap heeft ambtshalve van deze affaire.vernomen. Hij schrijft aan het college vanPolicie dat de municipaliteit van Heerde teslap is opgetreden.

0·

.'

5

Heerde moet de aldersterkste publicatieemaneeren en op het aanbrengen van de daderseen premie stellen van drie honderd guldente voldoen uit de domeinen dezer provincie:Een beloning zoals Heerde die heeft voorgesteldhoudt niets in en is veel te willekeurig omer zich iets goeds van voor te stellen envervolgt hij "sulks soveel te meer wann~er mende geest kent welke aldaar heerst •••.•• "

Op 5 juli is dan weer het woord aan

A()koster Boeve en bijklokkenslag brengt hijhetvolgende onder de aandacht van zijntoehoorders.Alsoo tusschen den 18 en 19 November j6ngst­

leeden de vrijheidsboom in het Dorp van Heerdegestaan hebbende uyt de grond gehaald en wegge­voerd is, en de daders daarvan niet tegenstaandealle aangewende moeite niet hebben kunnen uyt­vindig gemaakt worden. Soo beloofft de municipa­liteyt des Ampts Heerde als daar toe speciaalgeauthoriseert een premie van drie honderdguldens uyt de domeynen deser Provincie te vol­doen aan den gene welke de dader off daders daarvan weten te ontdekken, sodaanig dat in handenvan justitie geraaken en van het feyt wordenovertuygd, zullende des aanbrengers desbegeerende worden gesecreteert ... o ••••••••• o ••

Voor de goede orde stuurt Peter van Meurs. een afschrift van deze publicatie aan het College

~van Policie, waar de betreffende ambtenaar hetschrijven voorziet van de notitie "ter bewaring".Verdere gegevens omtrent deze zaak mochten wijniet ontdekken, maar we zullen de waarheid welgeen geweld aandoen als we veronderstellen datde premie van drie honderd gulden nimmer isuitgekeerd.

W.TerwelBron:R.A. in GelderlandArchief Gew.Bestuur 1795-1813inv. nr.4

6

Bericht over een

Ernstige Hagelschade' op 13 JulU 1809

De noodlottige dag van den 13e Julijdeezes jaars heeft bijzonder in de Districtenvan Doornspijk, Oldebroek en Elburg, eenallerakeligst schouwspel aangericht, nadatde successive nachtrijpen en nachtvorstenin den beginne van Julij vooraf de schoonstevelden van veelbelovende Boekweit groot en­deels vernield hadden, heeft de daarop ge­volgdeallergeweldigste Hageslag van den13e Julij in gemelde districten bijkans nietsmeer over gelaten- al het korengewas metde verdere veld- en hofvruchten zijndaardoor in één oogenblik tijds verpletterd entot niets gebracht; al de Boomgaarden vanderzelver vruchten beroofd, en met deoverige Houtgewassen, buiten voorbeeldvernield geworden. Geen huis dat in delinie van het onweer stond heeft de glazenbehouden en het melk- en ander vee met de

overige dieren is daardoor in de veldendeerlijk gehavend en de arme landman doordat onheil voor het grootste deel geruïneerd.De streek waar dit ontzettende Onweer huis­

hield, strekt zich uit van het Zuiden tothet Noorden, door het grootste gedeeltevan Doornspijk en een groot gedeelte vanOldebroek met een gedeelte van Elburg,over Oosterwolde door een gedeelte vanCamperveen tot in Zalk ongeveer 3 en eenhalf uur lengte en ter breedte van bijkanseen uur.

De schade hierdoor veroorzaakt is over

het geheel onberekenbaar, zelfs niet globaalte begrooten, aangezien dit geweldige onweerop alles ge-influenseerd en niets verschoondheeft.

o

Cl ~

.}

IC

iÛ

7

Het Ambt Doornspijk alléén bevat 1005 1/2mudden verpletterd koorngewas, waarvan hetveelbeloofd hebbende zaadgewas bijkans geheelvernield geworden en de schade daarvan doorkundige en eerlijke Taxateurs onder eede isbegroot geworden ter somma van 67.140 = 10=

Voor Elburg werdt de schade geschat op4221 gulden.

Hoewel Epe niet vermeld wordt in het"inventaris no. 607 van de Gewestelijke Besturenuit het Rijks Arch. v. Gelderland" blijkt tochdat het noodweer ook hier heeft huisgehoudendaar een bedrag groot f 29.342,-- wegensHagelslagschade is uitbetaald.

F.Zandstra

EPE uit enkele Oude Standaardwerken 11-----------------------------------------

(Vervolg op I in nO.17, april 1969)

Volledig overgenomen uit:A.J.van der AA, Aardrijkskundig

woordenboek der Nederlanden.

Gorinchem. Noorduyn.dl.4,!ê1~

"EPE bevat de dorpen Epe, Oene en Vaassen,alsmëde de daartoe behoorende buurschappen deBrink, Broek, Dijkerrot, Dijkhuizen, Achter-Enk,Emster-Enk, West er-Enk , Gortel, Over-de-Grift,Horsthoekerrot, Hegge, Laarstraat, LOhuizen,Norel, Ooster-Oen, Schaveren, Tongeren, Vemde,Westendorp, Wissel of Wijssel en Zuuk, benevenshet adellijk huis Kannenburg.

8

Zijtelt 877 huizen, bewoond door 1129huisgezinnen (5900 inwoners), die meesthun bestaan vindën in den landbouw en zichook veel op de sChapenweidërD-töëleggen,terwijl men er vröëgër-öök-vëël hop plagtte teelen. Voorts heeft men in dëze gemeente

24 E~E!~E~~~~~~,van welke 9 onder het dorpEpe en 15 onder Vaassen, 2 kopermolens,1 te Epe en 1 te Vaassen, van-wëlkë-d1e teEpe een stel cylinders of eene pletmachine,eene staventrekkerij en eene cenenknipperij,en die te Vaassen eene pletterij, doch vanmindere zwaarte, hebben.

De Hervormden, die hier ongeveer 5000in getäI-zDn;-maken de gem. van Epe, Oeneen Vaassen uit, welke ieder eene kerk hebben.De R.K. van welke men er bijna 800 aantreft,makën-de stat. van Vaas sen- en Epe uit.

Men heeft in deze gemeente 4 scholen,als: ééne te Epe, ééne te Oene, ~enë-tëVaassen en eene buurtschool aan den Emster­

Enk, onder Epe, voor weinge jaren gebouwd,welke gezamenlijk gemiddeld door 700 leer­lingen bezocht worden.

Het dorp Epe, ook Eep genaamd, ligt 8u.N. van Arnhem, 2+ u.N. van Apeldoorn, aanhet Griftkanaal, waar langs hier veel door­togt-is7-mën-tëlt er, in de kom van het dorp84 huizen en 530 inwoners en met de daartoebehoorende buurschappen Lohuizen, Wissel,Gortel, Schaveren, Achter-Enk, Norel, Vemde,Dijkhuizen, Emster-Enk, Over-de-Grift,de Brink, Westendorp, Laarstraat en Zuuk,502 huizen en 3300 inwoners.

(I

Cl,'

.tC

q)

9

De Hervormden, die hier ongeveer 3000 ingetal' zDn;-makën eene gem. uit, welke tot deklass. van Harderwijk, ring van Hattem behoort.De eerste, die hier het leeraarambt heeft

waargenomen, is geweest Ludolphus Porke of Pijk,die in 1592 herwaarts kwam en in 1598-1safgezet, omdat hij de leer van den Heidel­bergschen Catechismus niet wilde onderteekenen.Het beroep geschiedt door den kerkeraad.

De kerk, een vrij oud en groot gebouw,waaraan-mën veel duifsteen ziet, was vóór deReformatie aan den H.Martinus toegewijd. Zijkreeg destijds eenen Pastoor op de benoeming vanden Vorst van Gelderland. Er was slechts éénekerkdienst, waarvan de Bedienaar gehouden wasalle feestdagen en Zaturdagen de eerste missente lezen.

Ook waren er nog de vier volgende vikarijen, als:de vikarij van het H.Kruis, welke ter

benoeming van den Pastoor en van de Kerkmeestersplagt te staan; die van Onze Lieve Vrouwe,waarvan de

Dompselaren het regt van vergeving hadd.en;die van-dën-H~Äntonius, welke door den Pastooren de broederschap van den H.Antonius vergevanwerd; en die van de H.Catharina, welke in 1671

ter begeving stond van den Heer van ~~EE~~'De kerk is van een fraai orgel en eenen

spitsen toren voorzien. Ook heeft men er eenensteenen doopvont, welke echter niet gebruiktwordt.

De dorpsschool wordt gemiddeld door 230leerlingën-bëzöëfit.

Er zijnnog een distributiekantoor voor debrievenposterij, en-ëën-TIëpartëmënt-der Maat­sëfiäppD=-Töt-Nut van 't Algemeen, dat den 20Augustus 1820-Is-öpgërIgt-ën-IÖ-leden telt.

<11'(.

10

De kermis te Epe valt in den derdenWoensdäg-ën-Donderdag in September.

Epe was gedurende ettel~ke jaren dewoonplaats eener schr~fster, welke grootenroem onder hare landgenooten verwierf,Elizabeth Post, echtgenoote van denprëdIkänt-Ovërdorp. De gevoelige en gods­dienstige sëhrDfster, welke hier, in 1812,na langdurig lijden overleed, rust, volgenshaar verlangen, op het naburige landgoedTongeren, waar nog dikwerf hare eenvoudigegrafstede door den eenzamen wandelaarbezocht wordt.

Van Epe vinden ~ gewag gemaakt in 1410,toen G~sbert van Mekeren en z~ne huisvröüwgeregtëïDk-öpdrägt-dëdën ten behoeve vandes Hertogs van het erf:Op-Hinkel, gelegenin het kerspel van Epë;-büürs:-Ëffist.

Nog in het jaar 1712 moest een gewapendemagt, op last van hët-Hof, naar het Gortel­sche bosch, onder Epe, trekken, om zich vande daar verscholen Heidenen meester temaken. Eerst in het-ffiIddën-dier eeuwsch~nen de Heidenen deze oorden van hunnetegenwoordigheid verlost te hebben.

Het wapen dezer gemeente bestaat uit eenschild vän-äzuur, beladen met een hert,staande op een terras en omgeven van eenenkrans van eikenloof, alles van goud."

(Dit overzicht is iets degelijker en uit­voeriger dan wat de vorige standaardwerkenover Epe gaven en toont de groei van hetdorp)

P.E.B.

()

("IJ'~

,-,

11"M 0 0 R D BRA N D te V A A S SEN"--~---------------------------------

De BRAND

Het is in de zeer vroege morgen van Zater­dag 9 mei 1863. Plotseling wordt de nachtelijkestilte doorbroken door de sombere klanken vande brandklok in de toren. Reeds na de eerste

slagen beginnen deuren en vensters open gegooidte worden.

Langs de dorpsstraat klinkt de bange roep:"brand, brand!" Waar? Waar is de brand?

Een fel rosse gloed aan de zuidelijke randvan de dorpskom geeft al de eerste aanw~zing.

IIrtIs bie Tiem'n van 't Einde", op de hoekvan de Veenweg en de Heterstraat.

Als de manlijke bewoners komen aangerend omte redden wat te redden valt en de overigedorpsbewoners toestromen om het angstigeschouwspel gade te slaan, staan de verb~sterdeboerderijbewoners - zes in getal - al hulpeloosin nachtgewaad op het erf.

Aan blussen van het met stro gedekte huisvalt niet meer te denken. In korte tijdbrandenhofstede en schuur tot de grond toe af. B~ hetkrieken van de dag is er alleen nog een rokendepuinhoop over, waarop wat nablussingswerkwordt verricht.

11) T~men van 't Einde staat er troosteloos b~.Zijnvrouw Janna Hermina Hendrika Smit heeft,samen met haar twee/öude zoontje Marinus Willem,ondertussen onderdak gevonden op de Brinker­molens, waar haar vader, de weduwnaar MarinusSmit, het vak van papiermaker uitoefent. Tweeetmalen later zal zijdaar op 11 mei het levenschenken aan een tweede zoon, Willem Jan genaamd.Het leven gaar door.

(Vervolg op blz.14)

/3aar

Joost TERWEL

geb. 9-10-1735over1. 13-3-1802 Vaassen. X 16-8-1771 Vaassen

~~§:§:~~~~_!~~~geb. 26-9-1745 Vaassenover1. 31-10-1788

Hermina TERWEL Janna TERWEL

geb. 22-7-1774 VaassenX 1796

Jan Arents SCHEIDEMANS

geb. Amsterdamover1. 3-11-1849 Vaassen

geb. 9-12-1783 Vaassenover1. 30-7-1853 Vaassen4e X 29-11-1828

Marinus SMIT

geb. 7-4-1805 Vaassenover1. 4-12-1877 Vaas sen

van!'It EINDE------ --- -----

Janna Hermina----Hendrikä-SMIT

geb. 4-3~1831 Vaassenover1. 2-5-1866 Vaassen

X 5-11-1854 Vaassen

~~~~~_!~~-~!_~!~~geb. 12-1-1823 Vaassenover1. 3-3-1900 Vaassen

geb. 4-2-1866over1.

1-7-1906

---------------

Wi11em--JäÏi-

geb.11-5-1863over1.

6-6-1942

Marinus--Wiïïëm

geb. 23-1-1861over1.15-7-1932

geb. 1-9-1841 Epe

Berend SCHEIDEMANS

~~!!~~~_ê~~!~~~~êgeb. Vaasaenover1. 24-6-1845X

~~~~~~_!~~_~êê~~

------------------

~(])U1U1(\j cd

r-Icd

P.(])

.pro~cdHProH0~

!'til

01~I~IIXJI

Predikant

OnderlivijzerLid v.d.Gem.Raad"

14

(Vervolg van blz.ll)

De SCHADE

Huis en schuur (volgens andere berichtengeen schuur maar een hooiberg) brandden

totaal af. "Acht stuks vee en een jong paard"kwamen in de vlammen om. Gelukkig waren "hethuis en de meubelen" van T.van ft Eindeverzekerd, maar z~n vee helaas niet, zodatz~n strop nog behoorl~k was.

Terw~l z~n schade dus nog enigszinsbeperkt was gebleven "zag een oppassend en~verig jongman, die in eene tot die woningbehoorende kamer een kleine verwer~ had,zich door dien brand van alles beroofd".Die was n.l. totaal niet verzekerd. "Ook de

knecht~ die aldaar diende, moest z~ne ge­ringe bezitting aan het geweld der vlammenoverlaten" .

Daarom was het dan ook, dat er in de"Apeldoornsche Courant" van 23 mei 1863,onder het hoofd "Liefdadigheid", een oproepverscheen ten behoeve van de verwer èn deknecht, die na een kort overzicht van de

situatie, als volgt eindigde: "De treurigetoestand, waarin deze beide gemeenteledenzich bevinden, noodzaakt ons, om ook aan delezers der Apeldoornsche Courant hun nood

bekend te maken. De schade die z~ leden,kan op ruim j.600,- begroot worden. Mogtenvelen bewogen worden om ons de behulpzamehand te bieden in het verleenen vangeldel~ke ondersteuning.

G.J.VerhoeffJ.TiemanJ.Mulder

15

Vermoedel~k was een actie onder de dorps­bevolking~ samen met de plaatselijke diakonie,niet b~ machte geweest, het voor die t~daanzienl~ke bedrag van f.600,- b~een tebrengen. De opbrengst van deze oproep hebbenwe helaas niet meer kunnen achterhalen.Wel meldt nog het rekeningboek van hetSt.Anthonie Gilde te Vaassen onder het jaar1863: "aan een arme jonge knegt b~ T.v. ftEinde, die al z~n goed verbrand is, één pilobuis j.3.10."

Alles deed mee om de schade te boven tekomen.

De OORZAAK----------

Vanaf het eerste moment sch~nt reeds tehebben vastgestaan, niet alleen dat de brandwas aangestoken, maar ook wie de dader was.

B~ overlevering werd ons.meegedeeld. hoebovengenoemde inwonende schllder - G.Vlssergeheten - de eerste was, die de brand ontdekte.Daarbij moet h~ geschreeuwd hebben: "Brand!brand! 0 die jongen, die jongen!"

Overigens is het aan de opmerkzaamheid vandeze G.Visser te danken geweest, dat deoverige bewoners het er levend hebben afge­bracht. Want vr~wel alle berichten meldeneensluidend: de brand "nam zoo snel toe, datde bewoners met achterlating van alles~ b~nanaakt moesten vluchten".

De autoriteiten wisten vlug en terzake tehandelen zoals blijkt uit een brief d.d.zondag IÓ mei 1863 aan de Officier van Justitiete Arnhem gericht:

16

"Epe 10 mei 1863.

Ik heb de eer Ued. hierbij gevankelijk opte zenden: Berend Scheidemans boerenknecht,beschuldigd van het huis van T.van 't Eindete hebben in brand gestoken en de catechi­

satiebus te Vaassen te hebben bestolen. Hijheeft alles bekend. De nodige processenverbaal gaan hiernevens.

de burgemeester"

Ook dit laat aan duidelijkheid niets tewensen over. Een ander bericht meldt, dathij "ten huize zijnsmeester" gearresteerdwerd.

Het rmTIEF

Er was natuurlijk iets aan vooraf gegaan.Daarom riep Visser meteen al: "0 die jongen,die jongen!" Berend had n.l. last van

lange vingers. Zo had hijhet o.a. op decatechisatiebus gemunt gehad. Dat was uit­gekomen. En als het binnenkort vóór kwam,zou zijnbaas in deze zaak tegen hem moetengetuigen. Die scheen n.l. de fraude van

Berend ontdekt te hebben. Bovendien had hijal meerdere malen zo het één en ander bijzijnbaas gepikt.

Daarom was Berend met 1mei jl. uit zijnbetrekking vertrokken naar Apeldoorn.

In de bewuste nacht kwam hijheimelijkterug naar het huis van zijnvoormalige baasen"stak diens woning in brand, met het doel,naar zijneigene bekentenis, om al de perso­nen uit de weg te ruimen, die, daar h~ vandiefstal beschuldigd werd, tegen hemkonden getuigenII.

(,;,\

(1\ ,. )

liL

,,~

17

Over het motief bestond weinig misverstand.Berend hield van radicaal optreden. Zijntoelegschijnt nog op een haar na gelukt te zijnook.Maar net niet helemaal. Dank zijG.Visser. Inhem had Tijmen van 't Einde onwetend eenbeschermengel geherbergd.

Het PROCES----------

Al op 10 mei werd de dader gevankelijk naarArnhem gevoerd, om daar berecht te worden, watoverigens pas vier maanden later plaats vond.

Het was 10 september 1863 geworden, toenzijn zaak voor het "Provinciaal Geregtshof inGelderland" te Arnhem voorkwam. Advokaat­

generaal was Mr. J.M.Smits. Als verdedigertrad ambtshalve Mr. Vredenrijk Engelenburg op.

De ten laste legging loog er niet om:"1.e Twee diefstallen, gepleegd door middel

van binnenbraak op eene plaats, die nietals bewoond huis kan worden aangemerktof daarmede gelijkgesteld. (catechisatiebus?)

le Een diefstal, gepleegd door een loon­bediende in de woning en ten nadeele vanzijnen meester.

le Twee diefstallen, gepleegd bijnacht ineen bewoond huis door een loonbediende tennadeele van iemand, die zich in het huiszijns meesters bevond. (G.Visser?)

ie Vijf diefstallen onder dezelfde omstandig­heden, doch niet bij nacht gepleegd.

2e Opzettelijke brandstichting in een gebouw,waarbij te voorzien was, dat daardoormensenlevens in gevaar gebragt kondenworden 11 •

Op 11 september lezen we in de krant:"de schuldige heeft alles bekend; hetGerechtshof heeft de doodstraf tegen hemgeëischt" •

18

Het VONNIS

Op 16 september werd er uitspraak gedaan.Dan lezen we: het gerechtshof heeft "hemveroordeeld tot de straffe des doods, uitte voeren binnen de gemeente Arnhem.

Na het uitspreken van dit vonnis hieldde voorzitter tot de beschuldigde eene tref­fende toespraak1 die op alle aanwezigen eendiepen indruk te weeg bracht".

Volgens overlevering zou één van de opmer­kingen hierin het feit hebben betroffen, vande onmenselijke handelwijze van verdachte.

Hijhad n.l. het stro van het dak aange­stoken, precies boven de kop van het paard,waarmee hijkort te voren nog dagelijks op hetland had gewerkt. Daardoor was het stommedier het eerste slachtoffer geworden enlevend verbrand.

Wat de doodstraf betreft, deze werd indie jaren nog wel uitgesproken1 maar sedertkort steevast omgezet in levenslang, doorkoninklijke gratieverlening.

De laatste terechtstelling had n.l. in1861 in Apeldoorn plaatsgevonden door op­hanging. Enkele oude Vaassenaren kunnen bijoverlevering daarvan nog vertellen.

Een bericht over de gratieverlening aanonze Berend hebben we helaas niet weten tevinden. Wel een overlevering, dat men, omdatde tijddrong, aan koning Willem III om dehandtekening zou hebben verzocht, terwijl hijjuist aan de maaltijd zat. De temperament­volle koning, die van het geval op de hoogtewas en in eerste instantie weinig voorgratieverlening voelde in dit geval, zou zijnopgesprongen en driftig hebben uitgeroepen:"Wat drommel, is die kerel dan nog niet ge­hangen?"

(," /

(.1,

(tC

z~

19

Maar dat moeten we laten voor wat het is.Wel werd ons overgeleverd, dat Berend zo'n

14 jaar in Leeuwarden zou hebben gezeten, indie tijd "de tering" zou hebben gekregen. Inieder geval staat het vast, dat de gratie werdverleend. In het briefarchief van de gemeenteEpe bevindt zich n.l. een notitie van deThesaurier der gevangenis te Leeuwarden over eenkwitantie van storting van f 245,- voorB.Scheidemans d.d. 10 nov. 1877. Dat zou dus

vrij nauwkeurig kloppen met de mondelingetraditie.

FAMILIEVERHOUDING

Het hele verhaal is bijzonder tragisch. Maarhet wordt zo mogelijk nog tragischer, wanneer wemoeten constateren dat de vader van Berend,Matthijs Scheideman, de schoenmaker van Epe, ende vrouw van Tijmen van 't Einde, n.l. JannaHermina Hendrika Smit, bovendien volle neef ennicht waren (zie tabel). De aanslag op hun levenwerd dus door een zoon van hun neef gepleegd.

We zjjngeneigd om te zeggen: gelukkig datzijnvader Matthijs, die al in 1845 was overleden,dit niet meer heeft hoeven.te beleven.Gelukkig ook, dat Berends grootvader, Jan ArentsScheidemans, de bekende dorpsveldwachter vanEpe, deze arrestatie niet meer hoefde te ver­richten. Hij overleed in 1849, toen zijnkleinzoonnog maar 8 jaar oud was. In een tijdwaarin hetleven nog een blijspel was voor Berend en hetdrama nog in een ver verschiet lag.

NASCHRIFT

Aangezien de betreffende processtukken inArnhem in de tweede wereldoorlog verloren zijngegaan, zijnde navolgende bronnen gebruikt:

20

CURSUS VOOR AMATEUR - HISTORICI1969 - 1970

W.J.A.van 't EindeMaurik

P.S. "Moordbrand" had vroeger de betekenis vanbrandstichting met de nadrukkel~kebedoeling om bewoners langs deze weg tevermoorden. Vandaar de titel.

Gedurende de winter 1969 - 1970 organi­seert de Stichting Contact van Gelderse oud­heidkundige Verenigingen en Musea voor dev~fde maal een cursus voor hen die als amateursde plaatsel~ke en/of de streekgeschiedenisbestuderen.

21

In het Rijksarchief in Gelderland, Markt 1,Arnhem, op zaterdagochtenden; docent:J. den Draak, hoofdarchivist aan het Rijks­archief in Gelderland, correspondentieadres:Markt 1, Arnhem.

C. VOORDRACHTEN VOOR BEGINNERS, GEVORDERDEN, OUD­CURSISTEN EN ANDERE BELANGSTELLENDEN onderde titel:BOUWEN EN WONEN IN GELDERLAND IN VROEGEREEEUWENin het R~ksarchief in Gelderland, Markt 1,Arnhem.

1. ~~_oktober 1969: Bouwmaterialen (steen, hout,metaal; winning en fabricage).Docente: Mej. Dr. J.Hollestelle, Arnhem.Bouwmaterialen (handel, vervoer, financiering).Docent: Prof. Dr. W.Jappe Alberts, Voorst.

2. ~ovember 1969: Kerken en kloosters inGelderland.Docent: Drs. H.P.R.Rosenberg, 's-Gravenhage.

3. 12 december 1969: Kastelen en buitenplaatsenin Gelderland.Docent: Prof. Dr. J.G.N.Renaud, Amersfoort.

4. 17 ~p~ri 1970: Het woonhuis op het platte-land in Gelderland.Docent: Drs. C.Th.Kokke, Velp (G.).141eÈ~ari 1970: Het huis in de stad inGelderland.Docent: Dr. Ir. C.L.Temminck Groll, Driebergen.

dl~,m?art 1972: De aanleg en de ontwikkelingder steden in Gelderland.Docent: Dr. Ir. J.C.Visser, Voorschoten.

l~_§pril 1970: De monumentenzorg inGelderland.Docent: Mr. Jan Korf, Voorburg.

1_7.

<C

5.

"-C

6.

(,; I

(11.:

!. Het briefarchief van de gemeente Epe.B. Krantenberichten van die dagen uit de- Apeldoornsche, Arnhemsche, Deventer-

en Zwolsche Courant.

C. Overlevering b~ monde van m~n groot­vader Willem Jan van ft Einde, oftewelhet kind dat twee dagen na de brandwerd geboren.

N.B. Met b~zondere dank aan de heer W.Terwelvoor het verschaffen van sommigegegevens.

PROGR.A.MMA---------

A. LESSEN IN HET LEZEN VAN OUD SCHRIFT VOOR

BEGINNERS op vr~dagavonden te Tricht bijGeldermalsen. Docent: J. den Hoed,streekarchivaris van Tiel-Buren-Culemborg,Corn. Udentsstraat 13, Tiel;tel.03440-4482.

B. LESSEN IN HET LEZEN VAN OUD SCHRIFT VOOR

GEVORDERDEN op vr~dagavonden of zaterdag­ochtenden.

Te Tricht b~ Geldermalsen op vrijdagavonden;docent: J. den Hoed (zie onder A)

Volledig programma met nadere toelichting

(o.a. over kosten en lestijden) aan te vragen

bijhet Contactsecretariaat, Hogestraat 7,

Dieren. Telefoon: 08330 - 4692

lBERICHTE~

De "Prins Bernhardtoren" is sinds 10 okt. jl.niet mëërT-Opgëbïazën-ën-voor goed verdwenen uit

de omgeving van het Norelholt.Bekend in wijde omtrek, vooral bij Zwollenaren

en Kampenaren, was deze bezienswaardigheid de"Prins Bernhardtoren" van het hotel-café-restau­

rant-speeltuin, vaak het doelwit van uitstapjes,maar thans niet meer rendabel.

IC Deze betomlen toren (25 m hoog), voor het mooieuitzicht het beklimmen waard, werd gebouwd door deeigenaar van het bedrijf, de heer J.C.Kleyn endoor hem geopend op 5 mei 1938.

Voor het wel en wëë-van-fiët bedrijf, leze men destukjes in het "Veluws Nieuws" van 18 juli en14 okt. 1969 (met afbeeldingen).

De enige herinnering zal veel later nog zijnde naam ~Ç?E~g~~~!

22

D. WERKGROEPEN

Ook nu bestaat er gelegenheid om deel tenemen aan een werkgroep die in één ofmeer archieven onder deskundige leidingonderzoekingen gaat doen.

Onderwerp 1: Een onderzoek naar degeschenken in de vorm van glasramen, diedoor de overheid (provincie, kwartieren)van 1530 tot 1680 zijngeschonken aankerken, kastelen en herenhuizen.

Onderwerp 2: Het opzoeken van teksten,die op Gelderland betrekking hebben, inde z.g. Keulse Kroniek, gedrukt in 1499,ter uitbreiding en herziening van deuitgave in Van Doornincks GelderscheKronieken (Werken Gelre 5).

Data van samenkomst van medewerkers(sters) worden in overleg vastgesteld.

E. VOORDRACHTEN OVER DE GESCHIEDENIS VAN DEWESTELUKE RIVIERENSTREEK IN GELDERLANDop vrijdagavonden te Geldermalsen.

Programma

Vrijdag 10 oktober 1969

Spreker: de heer H. van Heiningen uitAlphen (Gld).Onderwerp: Dijken en waterwegen in hetwestelijke rivierengebied.

Vrijdag 14 november 1969

Spreker: de heer J. den Hoed uit Tiel.Onderwerp: Kerkelijke archieven in dewestelijke rivierenstreek.

(/ I

(I

rC

23

Y~ii<i~ 16 januari 1970

Spreker: Drs. G.J.Mentink uit EIst (Gld).Ond§1:~erp: Politieke geschiedenis van hetwestelijke rivierengebied.

VrjjSi~R13 februari 1970

Spreker: Ds. G.Hamoen uit Heusden (N.B.).9n~~rYl§rp: Grepen uit de kerkgeschiedenisvan de westelijke rivierenstreek, m.n. vande classis Bo.."llIIlelder N.H. kerk.

24

INHOUD

blz.

Bericht over een Ernstige Hagelschadeop 13 Julij 1809door F.Zandstra - - - - - - - - - - 6

De zaak van de verdwenenvrijheidsboomdoor W.Terwel - - - - 2 c

Epe uit enkele oude standaardwerken 11verzameld door P.E.Berkhout - - - - 7

"Moordbrand te Vaas sen "door W.J.A. van 't Einde - - - 11

Cursus voor ~tmateur - historici1969 - 1970 - - - - - - - - - - - 20

Berichten

De "Prins Bernhardtoren" te Epe - - 23

Voor kopij-bijdragen(wenken) - - - - - 1

------------------ -