HERMAN CORTER EN HET SOCIALISME

Er is sinds zijn sterven op 15 september 1927. en sindsde destijds gepubliceerde, vaak hemeltergende beschouwin-gen over zijn socialistische poëzie, veel veranderd in dewaardering van Herman Corters werk na Mei en De School'der Poëzie. Ik ben, dat dient vooraf gezegd te worden, geenletterkundige en evenmin een literair criticus en matig mijdan ook op dit gebied geen "vakkundig" oordeel aan. Maarals ik goed begrepen heb, wat er zoal in de laatste jarenover de Tachtigers is betoogd, dan krijg ik de indruk, datmen Gorter, ook in zijn sociaiistiscne poëzie als een vande weinige - wellicht zelfs de enige - waarlijk groten vandie tijd is gaan beschouwen.

Hoe anders was dat in 1927 I Ik herinner mij, destijdsgelezen te hebben, hoe een "erkend" criticus zijn spijt er?ver uitdrukte, dat Gorter niet - zoals Jacques Perk _Jong gestorven is, aangezien "ons" dan dat socialistische"gerijmel" bespaard ware gebleven.

Nu is sindsdien óók het besef doorgedrongen, dat mende dichter niet los van de marxistische theoreticus en politi-cus kan beoordelen, zomin als het omgekeerde mogelijk is.Een stelling, die op 25 september 1927 reeds nadrukkelijkdoor zijn jongere vriend A. Karper in een herdenkingsbij-eenkomst in het oude Concordia aan het Weesperpleinwerd verkondigd. (Verslag "Ce tem", naar ik meen vanMr. Wiessing.) Hoewel men de vraag zou kunnen stellenof dit laatste, het begrip voor de betekenis van de marxis-tische theoreticus en politicus dus in samenhang met zijndichterschap, wel zo sterk is doorgedrongen als voor hetbegrijpen van de dichter noodzakelijk is. Zoals men even-eens de vraag zou kunnen stellen, of men hier te lande welvoldoende weet heeft van zijn bete.' enis als theoreticus vanhet marxisme. Er is aanleiding, daaraan te twijfelen,ondanks het opmerkelijke feit dat de denkbeelden, waar-voor hij in de laatste tien jaren van zijn leven zo nadrukkelijk is opgetreden - de op de arbeidersraden gebaseerdesocialistische democratie - sinds de opstand van 17 juni1953 in Oost-Duitsland en de experimenten in Joegoslaviëhun grote renaissance beleven,

25 jaren na Corters dood maakte Anton Pannekoektegenover ons de opmerking, dat hij niet kon inzien,waarom nu juist om der wille van het "ronde" getal Gorter

!jjI

, •.,.,.

460

herdacht zou moeten worden. Hij gaf de voorkeur aan eenaanleiding in de actualiteit. Het wil mij voorkomen dat,nu in Joegoslavië ernstige pogingen worden ondernomen,arbeidersraden tot grondslag van de maatschappelijke op-bouw te maken; nu op 17 juni 1953 de Oostduitse ar'rei-ders zodanig optraden, dat gezegd kon worden: "überallwo der spontane Ausbruch aufgefangen, wo die Arbeiter insto~s- und schlagkräftigen Formationen gesammelt und einerLeitung unterstellt werden sollten, suchten die Aufstän-dischen mit erstaunlicher Sicherheit die Lösung der Orza-nisationsfrage in einem Rätesystem das wohl den ein~iggangbaren Weg anzeigte, ohne Zeitverlust eine demokra-tische, handlungsfähige Autorität zu schaffen" (Stefan Brant,Der Aufstand); nu in Polen ernstige pogingen ondernomenworden, de overgang van de genationaliseerde naar degesocialiseerde economie op de arbeidersraden te baseren;nu de Hongaarse arbeiders in hun opstand met dezelfde"verbazingwekkende zekerheid" de arbeidersraden tot hunwapen kozen, - het wil mij voorkomen dat deze actualiteiter is.

Moge het vorenstaande voldoende verantwoordinz zijnvoor het belichten van enige aspecten van deze reus ~nderde socialisten, waar het om een interpretatie van zijn per-soonlijkheid gaat zijn enige restricties met betrekking daar-toe, noodzakelijk. Het is, gebrekkig als onze psychologische

-apparatuur nog altijd is, een hachelijke onderneming,van het optreden van enig mens, van zijn motieven,gedachten, gevoelens te zeggen: zo was het, zo moet hetverklaard worden. De deskundigen mogen gezegd en geschre-ven hebben wat zij willen, het lijkt mij vermetel, eenstellige interpretatie te geven. Eenvoudig, omdat niemandooit over voldoende gegevens omtrent enig mensenlevenbeschikt, waarmee men in staat is dat leven feilloos tekunnen reconstrueren. Sterker, omdat juist over die perio-den, die naar het inzicht van de psychologen het belang-rijkst zijn voor de vorming van de persoonlijkheid - dekinder· en jeugd jaren - de gegevens schaars en onbetrouw-baar zijn. Ook dan, als ze ons door tijdgenoten, familie-leden en vrienden worden verstrekt. Het .is immers zo, datvan geen enkel mens een toekomstige grootheid al in dekinderjaren bekend is, zodat men voor de kennis daarvanover niets anders beschikt dan de herinnering van anderen..En afgezien er van, dat dit herinneringsvermogen ons nooitobjektief kan inlichten, het is een open vraag of die herin-

461

nering ons juist dat materiaal verschaft of verschaffen kan,dat voor het vormen van een betrouwbaar beeld noodzake-lijk is. Want ook de herinnering is beïnvloed door latereindrukken, door publikaties, door invloeden van derden en- de eigen ontwikkeling van de getuige. Wie weet, hoeo~bctrouwbaar verklaringen omtrent feitelijke gebeurte-msse~ - een v~rkeersongeval bijvoorbeeld - kunnen zijn,zal zich beperkingen opleggen als het om de beoordelingvan mensen en hun handelingen gaat. Vooral dan als aan-genomen mag worden, dat het getuigenis mede beïnvloedkan zijn door de bewuste of onderbewuste behoefte, eigengedrag te rechtvaardigen.

Nooit zal men verder kunnen en mogen gaan - en danvooral aan de hand van documenten - dan de uitspraak:zo is het naar alle waarschijnlijkheid geweest. Vooral ook,omdat de besc?omver zelf vaak onbewust de neiging zalhebben, ~eer zichzelf dan de door hem beschouwde figuurte .~eschnJven. Aan het navolgende ligt dus niet de pre-tentie ten gr.ondslag ,:~n een a?soluut geldig oordeel. Wéleen bestude:mg van zIJn geschriften, van getuigenverklarin-gen, van bneven en gesprekken met Gorter zelf.

Sam de Wolff heeft ergens opgemerkt, dat Gorter in hetsocialisme in diepste wezen naar de bevrediging van zijnsc.~oonheidsverlangen heeft gezocht. Afgaande op hetgeenhl] daaromtrent zelf geschreven heeft, zal men niet kunnen:>ntk:nnen,. da~.daarin e.en element van juistheid aanwezigIS. ~l~ttemm lIJ~t o~s dit oor?eel te beperkt. Reeds in zijn,,~ltlek op de Iiteraire bewegmg van Tachtig" (De NieuweTIJd, 1897-1900), maar meer nog in zijn onvoltooide studie"De grote dichters" is "de neiging, meer zichzelf dan dedoor hem beschouwde figuren te beschrijven" evident; iser meer een plaats- en waardebepaling van zichzelf dan vananderen. Als hij namelijk - in het laatstgenoemde werk -bij de beschouwing van Vondel en Goethe (Goethe voor-al) het dichterschap-in-aanleg plaatst tegenover de moge-lijkhe.id het te realiseren, dan stelt hij daarvoor en voor debepaling van de rangorde van grootheid de aanleg (hoe zouhet ook anders kunnen I) wel als een eis, maar dan toch alseen eis naast andere. Andere, voortvloeiende uit maat-schappij en "tijd". Pas als de aanleg samenvalt met eenreeks factoren in maatschappij en tijd kan de in aanleggrote dichter ook werkelijk een groot dichter worden. Zostelt hij.

462

Stelt hij dit evenwel voor anderen, dan geldt het onver-minderd voor hemzelf. Aanvaardt men daarom zijn stelling,dan moet de dichter Herman Gorter zijn geboorte inNederland, in de Nederlandse verhoudingen van de tweedehelft van de 19de eeuwen in het Nederlandse taalgebied,als een vloek gevoeld hebben. Dan moet hij het gevoelgehad hebben, als dichter gekluisterd te zijn, in gevangen-schap te leven. Zodat wij de strofe uit "Mei": "Mijn stembrandt in mij als de gele vlam van gas in glazen kooi" invariaties terugvinden in "De School der Poëzie" naast uitin-gen van wanhoop over de "wrede" en "diepe" duisternis,die hem in haar klemmende greep houdt. En waarvoorzeker - voor deze wrede en diepe duisternis - zijn erva-ringen met zijn "experimentele" poëzie onvoldoende ver-klaring leveren.

Er bestaat trouwens een duidelijke aanwijzing, dat ditbesef" reeds vroeg, reeds vóór zijn marxistische, vóór zijnspinozistische en zelfs vóór zijn "experimentele" periode isontstaan. In het voorjaar van 1885 ("Mei" is gedateerd1886-1889 I) als 22-jarig student zegt hij in een oratie overHoratius :

,,0, zeg niet, dat de omstandigheden den werkelijkendichter niet schaden of bevoordelen, dat hij staat bovenzijn tijd, dat hij niet leeft in een eeuw of een land, maaronsterfelijk is en mens. Dit is nooit en nergens waar...

Zo verrijzen er dan dichters en kunstenaars wel in dagenvan woelingen strijd, maar alleen dan, als die strijd gestre-den wordt door ééne tesamenwerkende en gevoelende menig-te en voor de verbeelding van een nieuw en krachtig levens-beginsel en wereldidee ...

Het Greift nur hinein ins menschliche Leben is werkelijkhet enige voorschrift voor de dichter; maar wat moet hijdoen als daar een. grote gedachte ontbreekt, als daar eer-zucht en eigenbelang alleen aan het woord zijn. Kunnener dan liederen van geestdrift en bezieling gezongen wor-den 1 Immers neen. De dichter keert zich dan af tot dedagen van voorheen, zoals Virgilius en Ovidius gedaanhebben en zoekt daar wat hij in 't heden niet vond of, endit deed Horatius, hij vergenoegt zich met wat zich vertoontom hem heen en zo hij het schone niet vindt in de mens,hij zoekt het in de natuur. Dat is het waarom ook tenonzent, nu er gebrek is aan een nieuw beginsel, waarvooreen grote menigte strijden kan, nu er loomheid is in staat

463

en kerk, zoveel schrijvers opstaan van sonetten en derge-lijke, zoveel kunstenaars met het woord ... " (curs. F.K.).

Terecht heeft Jenne Clinge Doorenbos in een kantteke-ning opgemerkt, dat hier eigenlijk al de kern aanwezig isvan hetgeen hij in "De grote dichters" betogen zal. Dit was.zijn inzicht vóór hij "Mei" schreef, het grote natuurgedicht.Hoe moest deze grote dichter-in-aanleg, die zulk een oordeelkon uitspreken over land en tijd waarin hij leefde. juistomdat hij toch eigenlijk - de term "vergenoegt" zegt het -bij Horatius een tekort constateerde, zich geremd, zichgekerkerd voelen. Men zal dan ook, zo wil het mij voor-komen, De Wolffs stelling anders en beter moeten formu-leren: Corter zocht - en vond - in het socialisme vooralzijn bevrijding als dichter. Het socialisme moest hem deruimte verschaffen die hij voor zijn volledige ontplooiingbehoefde. En dat leidde - uiteraard - naar de bevredigingvan zijn. schoonheidsverlangen. Niet in, maar door hetsocialisme verwierf hij de bevrediging van zijn schoon-heidsverlangen.

Uit dezelfde oratie blijkt bovendien dat hij wel naar detijd, maar niet naar de opvattingen bij de Tachtigersbehoorde. Niet het "l'art pour l'art", niet de woordkunst,de beelden en symbolen, hoe onmisbaar zij ook mogen zijn,op zichzelf, maar "de verbeelding van een nieuw en krachtiglevensbeginsel en wereld idee" is het wezen van het dichter-schap, waarvan hij in "De grote dichters" zal zeggen dat het't hoogste kunstenaarschap is. Het socialisme werd door hemdan ook als dit nieuwe en krachtige levensbeginsel en dezewereld idee herkend. En voor ons, in 1960, kan de vraagopkomen of we wellicht hier het antwoord kunnen. vindenop d~ actuele twist rondom de zogenaamde "abstractekunst ._.

Anders dan de meeste andere intellectuelen van eenhalve eeuwen meer geleden en eve als zijn jongere vriendAnton Pannekoek. is hij niet op zeer jeugdige leeftijd tothet socialisme gekomen. Henriette Roland Holst heeft daar-voor blijkbaar een verklaring willen geven, toen zij in "DeGids" van november 1932 betoogde; "Liefde voor de mensen de mensheid, Corter bezat ze niet van nature, het socia-lisme schonk ze hem". Het lijkt mij uitgesloten, dat ditjuist kan zijn. Als hij in de boven geciteerde oratie Coethes"Creift nur hinein ins volle Menschenleben" als "enig

464-0'

voorschrift voor de dichter" aanwijst; als hij eerzucht eneigenbelang hekelt, wat kan dit anders uitdrukken danliefde tot de mens en de mensheid? Gezien in samenhangmet het eerder gevoerde pleidooi voor het nieuwe enkrachtige levensbeginsel?

Bovendien. De stelling kan verdedigd worden dat demens, op de drempel van de ouderdom gekomen, blijkgeeft, zij het gerijpt en geschraagd door een uit ervaringgegroeide levenswijsheid, naar de werkelijke idealen vanzijn jeugd terug te grijpen. Zodat hetgeen hij dan zegt ofschrijft uitsluitsel vermag te geven over juist die periodevan zijn leven, die ogenschijnlijk zo moeilijk toegankelijk is.Daarom, als hij in de laatste jaren van zijn leven zijnwereldbeschouwing, zijn marxisme, aan een critisch onder-zoek onderwerpt, schrijft hij:

,,Hij (Marx) denkt aan de materiële oorzaken.van 't socialisme en het communisme,maar er is ááh. een ideële, van het hart.Dat is de liefde, de alomvattende liefde.

De oorzaak dat alle dingen veranderenin de maatschappij der mensen,is niet alleen de oorzaak van buiten,het is de liefde, de alomvattende liefde".

Wie deze "alomvattende liefde" kent, kent óók heterbarmen en de solidariteit met de "verworpenen deraarde". Maar daarover aanstonds.

Uit de levensherinneringen van de meeste intellectuelendie tot het socialisme kwamen, blijkt - met een bijna aanwetmatigheid grenzende regelmaat - het vóórkomen vaneen ernstig conflict met -de vader en een breuk met hetouderlijk milieu. Zo - in een willekeurige greep - bijTroelstra, De Wolff, Alexander Cohen. Bij Gorter is ditheel anders. Natuurlijk, het conflict met de vader konniet vóórkomen, aangezien Simon Gorter stierf toen Her-man nog geen zeven jaar oud was. Dat evenwel is alsverklaring onvoldoende. Hermans jeugd was anders. Daar-om kan men slechts verbaasd zijn als Dr. j.C. BrandtCorstius in zijn boek "Herman Gorter, de mens en dichter"tot de verbluffende uitspraak komt: "Onbelangrijk zijn dekinderjaren van een kunstenaar voor wie zijn leven bestu-deert". De "kunstenaar" kan immers niet van de "overige"mens gescheiden worden. Ervaringen en indrukken uit de

I'

I,: I

I

rIIj,III

.1

465

I!

1

kinderjaren zijn - zo zegt de moderne psychologie - vanvoorname, misschien zelfs van beslissende betekenis voorde vorming van de persoonlijkheid. En al' weten we, datBrandt Corstius zelf zijn "Schnitzer" sinds lang even ver-bazingwek~end vin.~t als wij, de uitspraak is belangwek-kend. Ze IS n~~ehJk. typerend voor de destijds geldendeaan~ak, waarbij de dichter, de theoreticus en de politicus,als Ik. het zo eens zeggen mag, chirurgisch van elkandergescbeiden werden. Alsof het om een soort Siamese drielinzging. In plaats van het conflict mét, was er de verering vóó~de vader. In oktober 1950 heeft Garmt Stuiveling in "Hetbo~k yan nu" een opmerkelijke autobiografie van de bijna!9·Jange. student Herman gepubliceerd, opgesteld bij diensIntrede In het Amsterdamse studentencorps. Terecht wijstStuiveling daarbij op de verering van de zoon voor de"begaafde, maar vroeg gestorven vader", zonder daaraaneveI!wel de m.i. noodzakelijke gevolgtrekking te verbinden:juist het daaruit blijkende verschil met de °anderen. Wantuit dezelfde autobiografie blijkt tevens een warm gevoelvoor de grootouders, bij wie Herman als kind vaak verbleef.A.ls Stuiveling - opnieuw terecht - opmerkt, dat men indit verslag al een prachtige beschrijving van Balk aantreft,waarin men onmiddellijk "het oude stadje aan de water-gracht" uit "Mei" herkent, dan mag men daar toch wel:nige conclusies aan verbinden. Deze enige keren bij deJonge ..Gorter ..terugkerende neiging, Balk uitbundig tebeschrijven, WIjst op een met dat stadje verbonden geluks-gevoel, met aangename herinneringen. Herinneringen even-wel, waarvan men mag aannemen, dat ze niet alléén betrek-king hebben op het stadje als zodanig, maar óók op demensen en dan vooral - de grootouders. Ik meen dat hetgeoorloofd is, zowel in de uitbeeldinz van de fluitendejongen als van de luisteraar(s) verbeeldingen te zien vande jonge Herman en zijn grootouders .•• Een hand die't venster sloot, talmde een pooze wijl de jongen floot" -het is, in samenhang met hetgeen aan deze passus vooraf-gaat, wel nauwelijks iets anders dan het waarnemen vanuitingen van een vader of een grootvader tegenover zoonof kleinzoon.

Dit is, dunkt mij, daarom van belang. omdat het op eentweede fundamenteel verschil met de anderen duidt. Er wasgeen conflict met het milieu waaruit hij voortkwam.

Simon Gorter, de vader, was doopsgezind predikant en,al heb ik de afstamming niet gecontroleerd, een tweetal ter

466

zake deskundigen - ds. Frits Kuiper en Henri A. Ett -bevestigden mij, dat de Gorters tot de oudste doopsgezindegeslachten hier te lande behoren. (Een aantal van Hermansneven en achterneven is nog steeds predikant.)

Er is wellicht geen ander kerkelijk milieu waarin detolerantie en de ondogmatische benadering van problemenzo vanzelfsprekend is als in het mennonietische. In de ISdeeeuw waren zij republikeins, behoorden zij - zo ze zichal uitten - tot de ••patriotten". Na de wilde jaren vanhun anabaptistische revolutionaire en oer-communistischevoorlopers hadden zij - evenals de Quakers - een sterkontwikkeld gevoel voor recht en sociale gerechtigheid.Reeds vóór de grote Franse Revolutie waren haar leidendedenkbeelden een levend bestanddeel van het doopsgezindedenken. Het predikersambt was geen beroep ma~r eenroeping, te vervullen naast een taak in het gewone maat-schappelijke leven. - Hermans vader was o.a. hoofdredac-teur van "Het Nieuws van de Dag". - Zij waren wel nietonmaatschappelijk, maar zij voelden zich noch verbondenmet, noch verantwoordelijk voor de bestaande orde. Zijwezen het aanvaarden van staatsambten en het dragen vanwapens àf. Maar vooral - men vergelijke op dit punt eensDe Wolffs memoires I - zij lieten de beslissing in geloofs-zaken en in de beroepskeuze over aan het individu zelf, ineen tijd, waarin met redelijkheid mocht worden aangeno-men, dat het besef had van de keuze die het deed.

Hermans moeder, aanvankelijk een diep religieus voe-lende vrouw, had graag gezien dat ook haar zoon Hermande roeping van zijn vader zou volgen en predikant zouworden. Zijn weigering theologie te gaan studeren en zijnkeuze voor de literatuurstudie was dan ook een grotet:~eurstelling. Maar hoe groot deze dan ook geweest mogeZIJn, ze was geen aanleiding hem werkelijk ernstige moei-lijkheden in de weg te leggen. Dat wil natuurlijk nietzeggen, dat ze er niet van liet blijken en poogde hem teoverreden, maar het kwam niet tot het onaangename entot verbittering leidende conflict zoals we het bij anderenontmoeten.

Overziet men het geheel, dan was het milieu waaruitHerman Gorter voortkwam er zeker niet een, dat voor eentegen het muffe en duffe Nederland van omstreeks 1880in opstand komende jongeman aanleiding bood voorrebellie naar binnen, dus tegen de kring waaruit hij af-

467

stamde. Maar dat wél de critiek op de maatschappij mobili-seert, waartegenover het milieu zelf immers eveneens critischstaat. Zodat men er nauwelijks aan behoeft te twijfelen dathet scherpe inzicht in de maatschappelijke bepaaldheid vanhet dichterschap, zoals het uit de boven aangehaalde oratieblijkt, geïnspireerd is door hetgeen hij van het doopsgezindethuis meegekregen had. .

Als het geoorloofd is, het socialisme als het ten eindegedachte liberalisme te beschouwen, dus als de getrokkenconsequenties van gedachten waarin het liberalisme voor-ging maar, gebonden als het is aan het burgerlijke bezits-instinct, niet verder kon of durfde ga,an, dan lijkt het mijeveneens geoorloofd, met betrekking tot Herman Corterskeuze voor het socialisme een parallel daarmee te trekken.Zijn socialisme was het ten einde denken van opvattingen,die hij in het doopsgezinde milieu verworven had. DatKarl Marx voor hem de grote wegwijzer werd behoeft vooraldiegene niet te verwonderen, die weet hoe .deze afstamme-ling van een rabbijnenfamilie in het ouderlijk huis met deverworvenheden van het liberalisme en de "verlichting",voorzover deze invloed heeft gehad op het protestantismevan het begin van de 19de eeuw, in aanraking kwam.Men proeve hetgeen Franz Mehring daarover geschrevenheeft: "Aber wie der Mensch niemals die letzten Folgenseines Tuns zu überblicken vermag, so hat Heinrich Marxnicht daran gedacht und nicht daran denken können, wieer durch das reiche Mass bürgerlicher Bildung, das er demSohne als kostbarste Mitgift fürs Leben gab, doch nur dengefürchteten "Dämon" entbinden half, von dem er zwei-felte, ob er "himmlischer" oder "faustischer" Natur sei",(Karl Marx, Geschichte seines Lebens).

In tal van beschouwingen en gedurende vele jaren heeftmen Gorter zowel "intellectualisme" als "individualisme"en ook wel een zekere koelheid verweten. Als men daarmeebedoelt zijn opvatting,' dat het dichterschap - of hetkunstenaarschap in het algemeen - in dienst van een grotegedachte dient te staan, dan heeft men gelijk. Meent menevenwel daarmee te zeggen, dat hij de redenatie boven rleinspiratie stelde, dan is dit een miskenning. Maar dat valtbuiten het bestek van hetgeen hier bezien wordt.

Bedoelt men bovendien daarmee zijn aard, zijn karakter,zijn "psyche" weer te geven, dan is dit wel een gebrekkige

468

en op een dwaalspoor leidende omschrijving van zijn uit-.gesproken en nadrukkelijke mannelijkheid. Of andersgezegd, van het ontbreken van een vrouwelijke weekheid,hetgeen iets ànders is dan zachtheid. Een mannelijkheid, diezich door strijdbaarheid en standvastigheid kenmerkt. Eenbundel als Henriette Roland Holsts "De vrouw in hetwoud" is voor Gorter ondenkbaar.

Inderdaad, bij hem geen vrouwelijke weekheid, geenzichzelf verwennen, geen behoefte, zich op een ongezondemanier te laten "bemoederen" of vertroetelen. Zo typischmannelijk als zijn bewondering en verering is voor devroeg gestorven vader, zo typisch mannelijk is de verhou-ding tot zijn moeder. Zijn inv.l~ed op haar is sterker dandie van haar op hem. De religieus bewogen vrouw volgtde ontwikkeling van haar zoon. Zij volgt hem in zijn pan-theïstisch spinozisme, zij volgt hem in zijn marxisme, inzijn afkeer van mysticisme en irrationalisme. Zij volgt hem- tot op hoge leeftijd (hij heeft haar niet lang overleefd)- in zijn partij keuze. Onder de geweldige overtuigings-kracht van haar zoon ontwikkelt zij zich tot vurig socialiste~ zoals hij H.R.H. voortdreef. Samen met zijn broer zorgthij voor zijn moeder en omgeeft hij haar met een tederebescherming.

Zijn verhouding tot de seksen is eveneens typisch manne-lijk. Met mannen kent hij echte en trouwe vriendschap,maar hij verfoeit de "edele knapenliefde" en de troebele"Miinnerfreundschaft". In de relatie met de andere seksetoont hij alle kenmerken van de mannelijke man, zoals de"he-man" in hem vrouwen aantrekt.

i·i.

Ronduit gezegd, ik sta in het algemeen met een grootwantrouwen tegenover de- door leken en dilettanten bedre-ven "onderzoekingstochten naar de diepten der ziel" inbiografieën en biografische beschouwingen. Tegenover de"verklaring" van de daden, handelingen, gedragingen vangrote figuren uit allerhande "complexen", "afwijkingen" of"overgecompenseerde tekorten". Dus, tegenover het in psy-chologistische kledij vermomde filisterdom. Tegenover demethode, die zo'n 25 à 30 jaar geleden in zwang raakte envele beunhazen tot op deze dag "freudiaans" doet door-slaan. Maar ook tegenover geborneerde "verklaringen", zoalsik ze in een "polemiek" in De Nieuwe Tijd aantrof en waar-in het revolutionairisme uitgelegd wordt als een uiting vangeëxalteerdheid - zoals ze bij dichters voorkomt. Tegen-

,ir

:i:1If

!

,fI,

469

over de meesterlijke "psychologie" ook van de soort: RosaLuxemburg had een heupgebrek en daaruit is haar revolu-tionaire gezindheid af te leiden.

Ik sta daar wantrouwend tegenover, omdat de "nuchter-heid" van dezulken in het algemeen niet meer is dan eenpose, waar men zo gemakkelijk doorheen leert kijken alsmen de orakeltaal omtrent de "religieuze beleving" bij hetzingen van de "Internationale" vergelijkt met het brok, datdezulken in de keel krijgen bij het aanhoren van het"Wilhelmus" en het zien van de Gouden Koets.

Als hier dan ook met zoveel nadruk op het typisch man-nelijke in Gorter gewezen wordt, dan is het niet, om onsaan datzelfde psychologisme te bezondigen maar, omdat'deze trek zo evident, zo zichtbaar en zo bepalend is, datmen er niet aan voorbij kàn gaan.

Terwijl men de verwijfde Kloos in de kroeg vindt rond-hangen, zich bedrinkend. ruziënd, intrigerend, naijverig,zichzelf verwennend als een bedorven kind, snakkend naarbewieroking en "God" willende zijn, niet alleen "in 'tdiepst van zijn gedachten" maar ook ~ en vooral - in zijnomgeving, treft men Gorter in alle fasen van zijn leven' ophet sportveld aan. Als beoefenaar - niet als passief toe-schouwer. (Zijn plaats in het eerste Nederlandse cricket-elftal dat interland-wedstrijden speelde, is van meer dananekdotische betekenis.) Strijd, in groepsverband of indivi-dueel. sportiviteit, fairness, moed - ziedaar wat zijn geheleoptreden tot aan zijn dood kenmerken zal. Valsheid is hem

.vreemd. Hij haat ze. In de. discussie gaat het hem om dezaak, niet om de man. Debatfoefjes zijn hem een gruwelen nimmer heeft hij enige waardering kunnen opbrengenvoor lieden, die de op het voetbalveld verboden regel "eerstde man en dan de bal" in practijk brengen of die een zaaktrachten te winnen door een tegenstander in zijn menselijkewaardigheid en zijn integriteit neer te halen.

Wat hij aanpakt wil hij ook afmaken. Als hij een werkniet ten einde brengt - zoals "De grote dichters" - danis het door de voortdurende zelfkritiek, de ontevredenheidmet eigen werk. - Nooit heb ik "Pan" zó als "burgerlijk-individualistisch" horen afkraken dan door hem, toen ikhem enkele maanden voor zijn dood in gezelschap vanA. Korper in Bergen, op de "Verbrande pan" bezocht.Onrechtvaardig tegen zichzelf, moet ik zeggen_ -

In het napluizen van problemen was hij van een bijna

470

i,Duitse" Grüridlichkeit. Zoals hij een "Grübler" was. Maarmet een opmerkelijke afkeer, om niet te zeggen weerzintegen ieder mysticisme, ieder irrationalisme. En met eeneven opmerkelijke neiging tot het. heldere, het klare, hetdoorzichtige, het zuivere, het edele. Ook, het logische, mathe-matische, wetmatige - niet het mechanische en schemati-sche trok hem aan. Steeds zoekt en ziet hij de grote lijn.De zelfbewieroking is hem vreemd - hoe overschat hijKloos en Verwey en stelt ze, ten onrechte, naar wij weten,boven zichzelf. Evenwel, een hechte vriendschap door dejaren heen zal hem niet met hén vèrbinden, maar met de"rigoureuze mathematicus" Anton Pannekoek. Spinoza's"Ethica" boeit hem niet alleen om de inhoud, maar ookom de koele, mathematische formulering. In het historischmaterialisme vindt hij de' wetmatigheid en niet - alsKautsky - het dorre schema.

Als hij, reeds lang een van de groten onder de marxisten,kennis neemt van de opvattingen van Freud en - doorPannekoek - van die van Albert Einstein, kiest hij voorde laatste en vervalt hij niet in de opkomende ziekte vanhet psychologisme.

Men heeft wel getracht zijn afkeer juist van Freud uitzijn sensualiteit te verklaren. Uit een soort schuwheid voordiens interpretaties. Dat lijkt mij zoal niet belachelijk dantoch gezocht. De ervaring heeft immers al lang geleerd dathet omgekeerde waar is, namelijk, dat .Freud de messiasgeworden is van de door hun seksualiteit beheersten. Gor-ters voorkeur voor Einstein - hij heeft zich in de laatstejaren van zijn leven zeer intensief met diens opvattingenbeziggehouden - is zeker uitvloeisel van zijn neiging tothet heldere, het doorzichtige en - het universele. Als deDuitse kernfysicus Werner Heisenberg (s>verigens één vande ,,18 van Göttingen" 1) op 25 februari 1958 mededeelt,dat hij en zijn medewerkers menen, er in geslaagd te zijnEinsteins verenigde-veldtheorie te vervolmaken en daarbijopmerkt: De filosoof Leibniz heeft indertijd gezegd dat'deze wereld de beste is van alle mogelijke werelden'. Mijkomt het nu zeker voor, dat we mogen zeggen, dat dezewereld de eenvoudigste is van alle mogelijke werelden; e~als wij nu zéker te maken zullen krijgen met een opbloeivan nieuwe inzichten, dan is het geoorloofd te wijzen op hetdiepe inzicht dat hij, Herman Gorter, reeds meer dan30 jaar geleden toonde. Te vinden in de bundel "De

:1l.l

Ilil'1,

471

Arbeidersraad", in de "Overpeinzing na het lezen vanElnsteins theorie".

Gorter is de dertig al gepasseerd als hij zich !Jij de kortdaarvoor opgerichte SDAP - samen met Henriette RolandHolst - aansluit. De daaraan voorafgaande periode, zijndiepe geestelijke crisis, zijn spinozisme is door de literatuur-historici zo veelvuldig geschetst en de triomf voor de jongeSDAP, de grootsten van de Nederlandse cultuur dier dagenin haar rijen te hebben, zo vaak in levensherinneringengememoreerd, dat ik mij van de plicht ontheven acht, dezefeiten te releveren. Het gaat om de interpretatie.

Om zich aan de grote geestelijke crisis te ontworstelenheeft hij - om het in de woorden van Is. Querido te zeggen- "lafenis gezocht bij Spinoza, de sereen-koele". Deze lafe-nis vond. hij - maar niet de bevrijding uit het gevoel vangevangenschap en kluistering, waarvan zijn boven aa~ge-haalde oratie getuigt. Van zijn dichterschap is hij zichbewust:

... uittredend in 't oneindig lichtder aarde en van 't heelal, stralend van jeugd,-gevoelde ik de oneindige liefdevoor het heelal, de mensen en mijzeluen,die drijft de keel des jongen mens tot zingen,daar 't hart anders van liefde sterven zou :den drang tot dichten.

Maar hij vindt rondom zich de "donkre maatschappij, waar-in de strijd woedt van de heersers en de arbeiders, enwaarin 't niet licht vinden de Schoonheid is".

Dan brengt Frank van der Goes hem in kennis met desocialistische idee 'en de marxistische theorie en het is alsofhi j uit een diep donkere duisternis in het helle licht treedt.Ik heb het gevoel. dat, bij al wat er in verband met dezeovergang naar het socialisme - en het communisme in zijnklassieke en niet modern partij-politieke betekenis - ge-schreven is, de verlossing, de ont-boeiing, de bevrijding diedit voor hem meebracht tot nog toe onvoldoende begrepenen gewaardeerd is.

Nog eens. De boven aangehaalde oratie ligt vóór "Mei".Maar als hij op "Mei" terugziet e de schoonheid er vanmet de door hemzelf gestelde crite ia bepaalt, dan komt hij

472

tot een soortgelijke waardering als hij voor Horatius stelde.(Dit is geen interpretatie. Ik heb het van hemzelf.) Hijheeft zich in "Mei" - "vergenoegd met wat zich vertoontom hem heen" en omdat "hij het schone niet vond in demens, zocht hij het in de natuur". Maar dat is iets andersdan hetgeen hij voor het waarlijk grote dichterschap alseis stelde: "de strijd van een samenwerkende en gevoelendemenigte" en "de verbeelding van een nieuw en krachtiglevensbeginsel en wereldidee" .

Daar stuit hij op het socialisme ( En daarin openbaartzich voor hem wat hij zoekt: de strijd voor een nieuw enkrachtig levensbeginsel, voor een wereldidee. En welk eenwereldidee ( Een wereld van vrije en bevrijde mensen. Vanmensen, beantwoordend aan zijn - ik zou bijna willenzeggen - klassieke schoonheidsideaal.

Van uit een nieuwe wereld treedteen man mij aan met enge kleed,schittrend zoals ik nimmer zag,met 't hoofd zo stralend als de dag. '

Hij heeft geen enkel sieraad aanvan, slaafsheid en geen en kien waan,maar hij is zuiver als een mannaakt opgegroeid maar wezen kan.

Hij heeft den arm in zuiore vuist,hij heeft het been tot tuiure uoeï,en om het trots gelaat, gekuist,hangt stil en hoog een sterke gloed.

Hij vindt een broederschap, een gemeenschap van a 11 emensen, waar ook ter wereld en hoe hun kleur of ras ookmoge zijn. Het is alsof het "nieuwe Jeruzalem", waarvooreens de anabaptisten gestreden hadden en dat als droombij de doopsgezinden voortleefde, ontdaan van godsdien-stige, religieuze voorstellingen voor hem gestalte kreeg.

En meer. In het marxisme vond hij een theorie, die dekomst van het socialisme, die de verwerkelijking van dezewereld idee als de uitkomst van de ontwikkeling en van demenselijke geschiedenis tot dan toe als onontkoombaar, alsonafwendbaar stelde. En meer nog vond hij, die zich geke-tend en gekluisterd wist: een klasse van verdrukten, ver-doemden, verworpenen, die zich in moeizame strijd, metvele nederlagen, met veel verzaking van eigen doeleinden,

I,I

't

",

473

met veel terugval - opricht, haar eenheid vindt, t.~t be~ust.zijn van haar kracht komt en de edelste menselijke eigen-schappen van kameraadschap, broederschap, solidariteit inde strijd ontplooit en ontwikkelt en z~chzelf daarm~7 t?tde overwinning en daarmee de mensheid naar de vnj heldvoert. Hij vond:

De arbeiders, verniel' gers van de. machtVan mens op mens. Stichters der macht van Allen

Samen.

Het kan nauwelijks anders, in de reus onder de dichtersmoest zich - onbewust - de identificatie met de reus pro-letariaat voltrekken. Hij voelde met iedere vezel dat debevrijding van het proletariaat, zelfs reeds de strijd daar-voor zij n bevrijding als dichter zou zijn. Dat daarom destrijd van de arbeiders zij n strijd was. En door de identifi-catie ~et de arbeidersklasse werd, als ik het zo zeggen mag,het proletarische bewustzijn in hem geconcentreerd.

Niemand heeft als hij zo het socialisme doorleefd e.~ vo?rniemand is het zo tot kenmerk van de persoonlijkheidgeworden als voor hem. Daarom kon hij zingen:

Zuiver, in den moreten band zuiver geslagen,met andre mensen, ken ik nu den strijd.Het zelfgekozen.) zelfbewuste doelmaakt rein. Nimmer heb ik mij zo gevoeld.Ik had altijd gewanhoopt het te uindeu,dat kalme, reine, zedelijk gevoel.Maar met den strijd vond ik het, en het isniets bijzonders, want het is de strijd zelf,voor de vrijheid der arbeiders.

Is. Querido en anderen hebben besc~reven, welk e7ngeweldige invloed van hem als propagandist van h~.t socia-lisme uitging. Hij miskende het belang van de strijd voorbeperkte doeleinden niet, maar ~ij begreep da; deze voorhet socialisme alleen dan werkelijk waarde bent, als daar-door het socialistische bewustzijn, het proletarische klassen-bewustzijn wordt ontwikkeld. Daarom sprak hij tot dearbeiders:

Hebt de mensheidlief, e~ het socialisme dat er in komt.Geeft u daaraan met heel uw ziel, uw hart:

474

Wilt daarom leven en wilt daarom sterven.Bedenkt: van u hangt 't af of de wereld wordtVrij.

Iedere handeling, iedere daad, iedere keuze, iedere tac-tiek beoordeelde hij naar dit ene criterium: wat betekenthet voor de bevordering van het klassen bewustzijn endaarmede voor de bevordering van het socialisme?

In zijn "Open brief aan pg Lenin" (De Nieuwe Tijd,1920, blz. 735) zegt hij dan ook: "Maar weet gij, wat ik danaltijd dacht, als ik hem (Troelstra) hoorde en aan mijzelfbegon te twijfelen? Ik had een middel dat nooit faalde.Het was een zin uit het partijprogram : Gij moet steedszo handelen en spreken, dat het klassenbewustzijn der arbei-ders er door wordt opgewekt en versterkt".

Het onwaarachtige hatend, heeft hij zich nooit "arbei-deristisch" getoond. Hun lafheid, hun onderworpenheid,hun slaafsheid, hun verzaken van het grote om der willevan het kleine en beperkte voordeel, hij heeft dat menig-maal scherp en duidelijk aangewezen. Maar - ze nimmergehekeld, ze niet in het gezicht gespuwd zoals een zekersoort arrivisten en conformisten zich gaarne veroorlooft.Want hij kende de oorsprong van hun zwakheid en deinvloed van de traditie der slaafsheid. Daarom hebben zehem ook nooit "teleurgesteld" en heeft hij ze-niet geïdeali-seerd. Maar daarom ook is hij ze tot aan zijn stervensuurtrouw gebleven. Nooit wierf hij aanhangers voor "de partij"-- steeds voor het socialisme. Zodat wie van hem leerde,het socialisme leerde.

Frits Kief

475