Historische optocht 5 juli - HTM Personenvervoer · v o n l traa pr s ed i - straa v a speijk- s...
2
2 16 5 prin s bernhardviaduct spui veld tournoo i- schedel- doekshaven p. potters traa t laan n. nachte la a mezen- plein spr ee sportlaan cypres straa t oorn straa t thomson laan abeel plein stra at han en bur gl aan ahornstraat pijnboom st r . beuk s traa t elsstraa t kastanje- str. linde- str. thomson plein wi lg en str. berkstr. eikstraa t iep laan beek laan p o p u l i e r s t r a a t p i j n b o o m st r . p o p u l ie r st r aat mo r sestr . archimedes s traa t volt astr. snelliuss tra at galv an i straa t suez kade stra at fa hrenheit - f ampére straa t copernicus- straa t buijs ball ot straa t columbus- straa t edison- stra at marcon i straa t galilei s traa t daguerre str. galilei s traa t daguerres traa t columbus- straa t straa t stephenson- copernicus- straa t fu lt on straa t w eimar straa t weimar straa t suez kade van bylandt s traa t frankli n s traa t keppler- straa t kepplerstraa t newt onstraa t newton- str aat keppler plein gaslaan gasla an van sw in den- straa t karel rooss traa t hondius s traa t ro tterm on t str. xavery str. gheijnstr. noo rw it z str. l ynckers tr. v. maru m str. car tesiusstr. car tesiu s dwarsstr. gheijns tr. de rea umur n ken- s teijn straa t k noorderbeekdw arsstr. straa t teijle r stra at beek laan de gheijn- straa t newt on plein f o r p . s r e s i a k tr. herschel str. noorderbeekdw arsstr. car t esius st r aat r egentesse la an reg entesse laa n valkenbos valkenbos laan beek laan beek laan lu nteren str. eerbeek l n. stra at nunspeet laan speetstr. n hu ls - maj ubat str. straa t n- 1e pieterburg - 2e pieterbur g str. str. vaalrivier - oastraa t kritzinge r str. co l en s tafel berg str. schalk burger straa t str. kaap bloemfontein boerenstr. wolmarans fisher wessels s traa t herm an coster man dela plein sring fontein fisher str. straa t w olm arans wessels s tra at kaapstr. boerenstr. schalk burger straa t hobbema plein johanne s burgs tr. oranjerivie r str. natal straa t heilbrons tr. cillier s str. scheepers str. scheepers straa t beijersstraa t beijersstr. kritzingers traa t kritzinge r str. hertz ogstraa t hertzo g str. brandts traa t brandts tr. steijnlaan steijnlaan fron eman str. herm an- co st e r s t r a a t cronje str. joubert straa t smit straa t bothas tr. chr. de wet str. kock straa t reitz straa t kock straa t reitz straa t pret oriuss traa t joubert plantsoe n uitenh age straa t retief str. paul kruge r- laa n de heem s traa t kemp s traa t ter westen straa t honthors t str. v. mierevelt str. snijders- straa t seghersstraa t van der neer straa t brueghel straa t van der venne stra vers pronck str. v.d. neers traa t brueghels traa t de heems traa t netscher- v.d. veldestr. bakhuizens tr. de vli egersstr. ru ysdael kade delftse laan delftse laan de lier str . hons holredijk s traa t terheyde str. wateringse- straa t westls tr. 's gravenlandse laan rozenburg s tr. str. roze n burgs traa t van goghs traa t zuster straa t schapen- laan jacobastraa t hill gon dastr. zoutkeetsinge l mon t er se st r a a t va n dam gr oen est ein st r . jacobastraa t r ijn str aat la mgroe turf mark t gerard dous traa t herderslaan rubensstraa t p. potters tr. rembrandts tra at lievensstr . hobbemastraa t groenewegje zuid wa l om en bij zuid wal herderinnes tr. lange bees ten- mark t herders tr. oog in 't zeil str. katerstr . dunne bierkade wa genstr. wagenstraa t p a v i l j o e n sg ra c ht houtzagerssinge l buitenom buitenom spijkermakers- blekerslaan warmoezier str. lage nieuwstr. westeinde westeind e vleers tr. breedstr. ja n hendri kstr . kort e beesten- mark t grote mark t laan laan bij de westerm olens noordwes tbuiten singe l noo rdwal noordwal sirt ema straa t tw entestr. sirt emastra at noords tr. geest zuilings tr. snoekstr. korte vleers tr. toren- straa t molen - straa t nobel- straa t noordeind e prinsestr . prinsestr. h oo gstr. prin sessew al to uss antkade hoge wa l noordeind e oranje- straat amalia straa t baut ersem str. zamehof str. cort heyligers str. stra at jos ledel- dibbetsstraa t kl . ve enkade kade emmakade koningi n wa ldeck pyrmont- kade conrad- merlen- straa t straa t van swieten- konings- plein w eimar - str. chrispijns traa t helm ersstraa t da cos ta stra at zorgvliets traa t hemsterhuisstr aat westerbaenstr. to llenss tr. bil derdijk str aat veenkade veenkade vondel s traa t prins hendri k- straa t van speijk- straa t elands traa t witte de withstraat piet heinstraa t r oggeveen st r aat van diemenstraa t ta sman straa t van brakels tr. van kin sberges tr . zout man- prins hendrik plein van galenstraa t tromps traa t v.d. spiegelstr . hugo de groo t stra at bazars tr. van speij kstr aat pr. hendri kstr. kort enaerkade sophialn. sophialn. schuyt str. 2e van blankenbur g str. waldeck c onr ad k ade obr echt straat groot- 2e schuyt 2esweel in ckstraat her toginne l aan hol l an der st r aat r e in k en st raat str. gogel - weg stadhoudersplantsoe n tobi as asser la an giel aan w - an d r i e s b i c k e r - w eg al e x a n d e r - j . d e g r a e f f l n. sta dhou d e r sl aa n stadhouders- plan tsoen straa t straa t straa t lü beck- danker ts 2e sweelink str. nicolai - dunklers tr. o b r e c h t s t r . 2e schuyt- straa t co n r a d kade val e r iu ss tr . cornelis de w ittlaan van lo o- straa t ja cob gellisstr . 2e anto nie heinsiu sstr. an to nie h einsiusstr. pauwstr. van den e stadhouderslaan frede ri k hendri k- plein a . v . d. g o e s s t r. stadhouderslaan scheveningse weg verl . to lweg wille m lodew ijklaan catsheuvel adriaan goekoopl aan jan willemfriso- l aan cat s- heuvel har i ng- k ad e kla tte- weg oos- weg weg p jea maurits de weg v i o l e n - wa g enaar weg v a n l e n n e pw eg pl esman- weg kweker ij - we g k weker ij - w e g st. h u b e r tus weg pl e sman- w eg kerkhof- riouw - straat straat straat straa t straa t celebes- malakka- timors traa t boni- s traa t burg . rn egie- plein riouw- billit on- str. madoera- str. patijn- l aan ar ie van der s u w e pr insevi n k e n pa r k r ns e vin k en r k deli - lom - bok- str. batj an str. bank as traa t laan coppes van cattenburch balis traa t nassauplein surinames traat kon in gin n egrach t nassaulaan kerk stra at pr. mariestr. koninginnegracht boorlaa n jan van nassaust r aat bosl a an wa ssenaarseweg wa ssenaarse- weg stra at mauve- jozef israëls- laan neuhuys- neuhuy s- kade kade j o zef isr a ë l sp l ein l eidse st r aat w eg paul van hoytema- straa t stra ca a weissenbruch- stra at roelofs- bilderss tr. johanne s bisschop- str. duchatte l- str. breit n e van zaeck- van wijn- gaarde n str. van hogenhouck laan fl oris g ri j ps t r a a t ridd er - la an ridderlaan van der hou venstr . v. moerssele- str. van wouw str . van tedingerbr ouck- str. van lanscroons tr . goetl ijfst r aat van hogenhouckla an ve r h e ul l w e g al etta jacobs- w eg oostduinlaan 't hoenstraa t burniers traa t dedelstra at schiefbaan str. oostduinl aan ru ychrocklaan oostduin laan v. maudrics tr. waalsdorper weg van diepenbur ch- straa t utenbro ekestr . v r e d n a woer t straa t de bruynestraa t van nijenro destraa t van berwaerdew eg van voor schotenl aan v .d . b ur c l a a n houtru stweg copernicus- plein p.a. schalis- pad van hoytema- straa t prinsegracht fahrenheit straa t sportlaan henri du nantpad prof. bossch apad ge ner a a l duf o ur pad houtrus tweg verhuls t- plein r .j.schim mel penninckln. i e p l a a n gedempte sloo t laan straat burg . marijnenlaan straa t o t w l eg r ust en bu r g w e g b u i t e n r u s t w e g ers- weg ammunitieh aven acht er raamstr. vlaming- str. gedempte burgwal n plaats fre derik str aat heemskerckstraa t barent sz s traa t jacob v.d. doess traa t tr omps tra at bazarlaan anna pa ulownas traa t de ruyters traat lang e lombards traa t assendelfts tr. brouwers- gracht aa t hooftskade hoge zand glasblazerslaan 1e de rieme r str. schelp- kad e prinsegrach t straa t nassaulaan slijkeinde bakkerstr . lage nieuws tr. lijnb aan lu th erse burg wal kon. julianaplei n turf mark t wijn- haven valiant- plein heul str. papestr. elands traa t korte molenstr. hartogstr. aproche- str. vis- banken nassauplein oude molstr. koninginnegra cht plein wa ssenaarse- weg n. marialaa n bezuidenhoutseweg gr oot her t oginnel aan mauritskade willems traat paleis- str. loui s couperus- plein muzen- plein kneuterdijk parkstraat alexanderstraat javastraat buitenhof Graven- straat kerkplein laan van meerderv oort lange voorhout n laan van meerderv oor t ade de la rey stra at de la rey s tr aat vaillant laan vaillant laan straa t hamerstr. boekhors tstr. nieuwe molstr. stille veerkade gedemptegracht st. jacobstr . amsterdamse veerkade nw emolstraat venestr. koningsk ade de carpentiers traa t de c theresias traa t theresia- s traa t at aa t helenas traa t w i l h e l m i n a - st r aat emma- s traa t adel heid- st r aat dr. kuyperstraa t kazernes traa t denneweg hooikade smidsw at er schools traa t houtweg kanons tr. kor te voorhout hoge nieuwstr. vijverber g lange houts tr. kort e vijverberg la nge poten kor te poten herengra cht bleijenburg casuaries tr. herens tr. kor te houts tr . fluwelen bur gwal kalv er mark t zw ar te weg prinsessegrach t vos in tuins tr. hofweg spuistraat grote marktstraa t bezem str. wagenstr. bierstr. ranestraa t bezuidenhoutsew eg u GEM/Fotomuseum Paleis- tuinen carnegie- plein n meer dervoort 88 turf mark t wijn- haven 35 k u vis 24 hof - doe st 20 22 53 57 46 47 91 102 101 helm s t r . kanaalweg hogeweg l e u v e n s es t r . g e n t s e st r aat gondel st r . st. huber t u s we g k o m p a ss t r . nieu we l a an t j es jaco b pr o nk st r . ad r.c oenenst r. t rei l erdwarsweg ze esl u is w e g d u i n s t r . duins tr. z e e w e g s e i n p o s t - d u i n s c h e v e n in g s e s l a g s t r a a t u t r e c ht s e - gr oot hertoginne l aan h u b e rtu sv i a d uct johan dewittlaan s e gbr oekl aan 24 24 24 24 11 11 9 17 11 9 wieringses traa t markensestraa t pluviers traa t zeezwaluws traa t tesselse- plein tesselsestraa t houtrus tlaan leeuw- erik plein mezen- plein sportlaan s u r t u o h tweg houtrus tweg kranenburg weg laan van poot hanenburgl aan ahorns traa t pijnboomstr. ieplaan po p u l ie r s traat m o r sest r . k i n r o o d s - e s traa t o gogel weg stadhoudersplantsoe n johan de wittlaan j . d e g r a e f f l n . sta dhou d er s l a a n stadhouders- plantsoe n straa t straa t straa t lü beck- danker ts 2e sweelinkstr. nicolai- conradkade v a l er i u ss t r . cornelis de wittlaan van loo- straa t ja cob gelliss tr. 2e antonie heinsiuss tr . an to nie heinsiuss tr . stadhouderslaan frederi k- hendriklaan frederi k hendri k- plein van slingelandt- straa t van beveringk - straa t a. v.d.goesstr. stadhouderslaan an to nie duyckstraa t frankensla g van aerssenstr. van lumeystraa t kranenburg weg willem de zwijgerlaan sonoy- s traa t van egmondstraa t willem de zwijgerlaan kra n en b u r gw eg v. hoornes tr. menninck - straa t koppelstokstraa t douzastraa t datheenstraa t dr. lely kade dr. lely kade helling weg stat enlaan stat enlaan stat enlaan stat enlaan w estduin w eg wes t dui nweg helling weg catsheuvel churchill- plein eisenhowerlaan eisenhowerlaan ad r iaangoekoopl aan jan willem frisolaan van beuningen- van weede van dijkvelds traa t straa t straa t bentinck - van bleiswijk straa t van bleiswijkstraat frankensla g van aerssenstraa t van aerssenstraa t prins maurits- laan franken- straa t van hoornbeekstraat ten hovestraat vivienstraat van der heimstraat paul us buijsstraat frederi k- hendriklaan f ran kenstraat frankenslag doorns traa t j o h a n v a n ol d e n b a rn e ve lt laan van dorp- s t raat scholstraat schols traa t frankensla g vissersha ven weg visafslag weg strandweg schokker weg vissersha venweg d u in - st r aa t w e s t d uin w eg treiler weg korboo tstr. vissersha venstraa t zeekant vuurt orenweg vuurbaak- str. va n s t o l k weg p a r k weg du in we g b el v ed e re- w eg p r o f. p. s. gerbra n d yw eg v e r h u el l w e g har ing- ka de cornelis jols traa t vijze l- straa t badhuis traa t mar celisst r aat p a n sie r - st r . heemraadstr. ker k l aan logger- str aat haringkade jan kistenstr. dr. de visse r plein keizerstraa t pr. willems traa t s c h i p p e r str . d r o g e r s d ij k kol e n wagenslag zeilstr. korendijk str. badhuiskade w e r f s t r a a t w a s s e naar se- st r aat jurriaan kokst r aat jongeneel str. pellenaerstr. har te- velt str. gevers deynootweg scheveningseweg scheveningseweg scheveningseweg gevers deynootweg zeekant strandweg havenk ade dirk - hoogenraad - straa t v. tuyll - str. katwijk - straa t ro tterd s e s m a tr. 2e messstraat renb aanstr. maasw ijkstr . seinpoststr. badhuisweg berkenboschblok str. nep tunuss traat r ij s l a g n i e u w e pa r k - l a a n badhuisweg n i e u w e p a r k - laan bad h ui s w e g n ie u w e p a r k- l a a n nieuwe duinwe g br usse l s e- l aan a n t w erps estr . le u vense st r . gentsestr. stevinstraa t b r u gs e- s t r a a t b r u g se- st raat amsterdamses tr. hars tenhoe k- weg stevinstr. haagse- straat deventersestr. zutphensestr. belgische- plein zw olsestraa t h assel tsest r. strandweg zwar tepad hars tenhoekweg s e s g n i n o r g tr. alkmaarsestr. groningses traa t kla tteweg duinroosweg tapijtweg pompstationsweg pompstationsweg gerrit kas teinwe g maurits de bra uwweg e w n e n o o m n ë i r d a g pompstationsweg pl esm a n - w e g pl esmanw e g verhuell weg al ett a j acobs- weg nieboer weg zeesluisweg verhuls t- plein r .j . sch im m el pe nninckln. palace- plein s e s t n e g traa t zeezwaluws traa t i e pl a a n lindodui n k a p e l w e g cr e m e r w eg zeekant haringkade zwolse- straa t zwolses traa t dr. lely kade al e x a n d e r - ieplaan kla tteweg tapijtweg v a n l e n n e p w e g v a n l e n n e p w e g ha s se l t s est r . stevinstr. stevinstraa t gentsestr. badhuisweg d oornst r a at schipper- plein circus- plein gevers deynoot- plein haar - lemsestr. keizerstr. stevinstr. palace promenade bossches tr. van boet zel a erl aan van boetzelaerlaan president kenne dylaan van alkemadelaan prof . b.m. teldersw eg van alkemadelaan Scheveningen Haven 11 Scheveningen Noorderstrand Statenkwartier 10 17 2 Doornpark 1 e Binnenhave n 2 e Binnenhaven 3 e Binnenhaven Voorhaven Buitenhaven Bosjes van Poot plants. Zorgvliet Rode Kruis- Nieuw e Scheveningse Bosjes Hubertuspark Scheveningse Bosjes Sportpark Klein Zwitserland Harstenhoek Ruygenhoek Rosarium Westbroekpark Oostduinpark Van Stolkpar k Sportpark Houtrust A l a a n a k r e o v f BAD DORP HAVEN HAVEN DORP BAD t 25 1 D johan dew • Een alleskunner. Hij heeft autobanden en stalen tramwielen. Hij kan zowel over het spoor als over de weg rijden doordat hij rubberbanden en stalen tramwielen heeft. Op de rails kan hij de tramwielen naar beneden drukken en op het spoor verder rijden. Ideaal bij calamiteiten. IJzersterk als hij is, kan hij vrijwel iedere sleep- en niet al te zware takelklus aan. Zijn voorganger sleepte ooit bij een stroomstoring een complete goederentrein weg. • HTM zag niet alleen de stad als vervoersgebied. Rijswijk en Delft aan de ene kant en Wassenaar en Leiden aan de andere kant van de stad werden met Den Haag verbonden. Plannen om ook Katwijk en zelfs Alphen aan den Rijn aan te doen, zijn nooit uitgevoerd. Voor die intercommunale lijnen (zo noemde men dat) werd speciaal materieel gebouwd. Veel groter en met meer techniek zoals de wetgever voorschreef. Een luchtdrukinstallatie zorgde voor veilig remmen en liet de schelle fluit klinken, zodat de ‘buitenlijner’ al van verre was te horen. • Met één en soms twee bijwagens was een buitenlijnstel een imposante verschijning. ‘Salonwagens’ werden deze rijtuigen ook wel genoemd. Aanvankelijk hadden ze nog een deurtje in het front. Niet voor de passagiers natuurlijk, want dat zou gevaarlijk zijn, maar de conducteur kon dan onder het rijden naar de andere wagen. Toen de wagens een ander remsysteem kregen met twee luchtslangen, zat dat deurtje in de weg. Bij een verbouwing zijn de deurtjes verdwenen. Vooral de rit door Wassenaar was dankzij de grote ramen van deze rijtuigen een belevenis. • Denk niet te min over dit trammetje. Toen hij in 1904 zijn eerste rit maakte, was dat een heel evenement. Het publiek had nog maar net over het wonderlijke gehoord dat ‘het electriek’ heette. Slechts waaghalzen durfden dit technische wonder in te stappen. Zonder paard of stoomlocomotief kwam het gevaarte zo maar in beweging. De passagier kon er comfortabel in zitten, de ‘koetsier’ echter niet. Hij moest staan. In weer en wind, want zijn balkon was helemaal open. • Een ‘zakloze stofzuiger’ kan deze wagen ook wel worden genoemd. Hij spoot onder het rijden wat water in de groeven van de rails. Hij liet een soort beitel in die groef zakken en zoog het losgekomen vuil op. In het inmiddels gedempte water van de Waldeck Pyrmontkade lag een bootje waarin de bak met opgezogen vuil werd geleegd. Het systeem maakte een hels lawaai. De kale zijwanden dienden als plek voor reclame- teksten. Natuurlijk gebeurde het railreinigen met een lage snelheid en kon daardoor de passa- giersdienst behoorlijk vertragen. • De tram was een succes. Maar liefst ruim 100 nieuwe wagens kwamen in dienst. ‘Fordjes’ werden ze genoemd. Zij zouden jarenlang het Haagse straatbeeld bepalen. Hoewel het begrip ARBO-wetgeving nog lang niet bestond, was er wel aan de bestuurder gedacht. Hij stond nog steeds op een open balkon, maar inmiddels wel achter glas. Van deze nieuwe trams kregen er een paar een lager dak. Zodoende konden zij door de poortjes van het Binnenhof rijden. • Den Haag breidt steeds meer uit. Nieuwe wijken ontstaan en moeten worden bereikt. Nieuwe tramlijnen en verlengingen van bestaande lijnen vragen om meer materieel. In totaal 50 nieuwe wagens (verdeeld over een paar series en bouwjaren) maken hun opwachting. Ze zouden 40 jaar dienst doen. Voor de reizigers was nieuw dat zij niet meer naast elkaar op langsbanken (met de rug naar het raam) zaten, maar op twee- en eenpersoonsbankjes achter elkaar. Na hun buitendienststelling zouden nog veel wagens van dit type tot pekelwagen worden verbouwd. In het Haags Openbaar Vervoer Museum is er nog een te bewonderen. • De inzet van een open bijwagen lag op een niet zomerse dag niet zo voor de hand. En natuurlijk ’s winters al helemaal niet. Daarom kende de HTM-vloot ook gesloten bijwagens. Bijna gesloten weliswaar, want de balkons waren aanvankelijk open. Pas veel later kregen de balkons alsnog deuren. Later kwam er nog een tweede serie met grotere balkons. ‘Koektrommels’ werden ze genoemd. • De niet meer allerjongsten onder ons kennen misschien de ‘open tram’ naar Scheveningen nog wel. ’s Zomers werden achter de motorwagens open bijwagens gekoppeld. Je kon er gemakkelijk op- en afspringen, maar de conducteur hield streng in de gaten dat dit niet gebeurde. HTM heeft veel verschillende types open bijwagen gehad. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstond een tekort aan materieel, onder meer omdat de Duitse bezetter trams vorderde om deze in Duitsland in te zetten. Bovendien waren veel meer mensen op de tram aangewezen, want fietsen werden in beslag genomen en door brandstofge- brek konden de auto’s niet meer rijden. Daarom werden er diverse open bijwagens dicht gemaakt. Dan kon er ook ’s winters mee worden gereden. • Historische optocht met koninklijke reiziger Koning Willem-Alexander geeft persoonlijk het officiële startsein bij het Noorderstrand in Scheveningen en rijdt met de optocht mee naar de Grote Kerk in het centrum. Daar presenteren we ook onze nieuwe stadstram, die we vanaf 2015 in gebruik nemen. Motorwagen 1904 Rail-wegvoertuig 2014 Aanhangwagen 1912 Motorwagen 1923 Aanhangwagen 1905 Aanhangwagen 1923 Railreinigmotorwagen 1927 Motorwagen 1908 Motorwagen 1921 Historische optocht 5 juli • 150 jaar tram Op 23 juni 1864 heeft Den Haag de primeur van Nederland. De eerste Nederlandse paardentram rijdt die dag van de Haagse Kneuterdijk, via de Scheve- ningseweg naar het Badhuisplein. Dit jaar staat HTM uitgebreid stil bij het 150-jarig jubileum. Deze gebeur- tenis staat voor ons ook symbool voor het feit dat wij al anderhalve eeuw voor verbinding zorgen. Dat we het makkelijk en mogelijk maken dat mensen elkaar ontmoeten, dat werk en wonen minder afstand gebonden zijn. Net als opleidingen en recreatie. Dat heel onze hofstad en alle omliggende wijken en gemeenten bereikbaar zijn. Voor iedereen. Vandaag organiseren we op dezelfde route een optocht met historische trams. • Het ‘Fordje’ uit de beginjaren was na 30 jaar aan een modernisering toe. Met grotere balkons, nieuwe motoren, nieuwe apparatuur en een nieuw interieur, werd het een heel andere verschijning. ‘Ombouwers’ werden ze genoemd. Sommige wagens kregen een nieuwe bijzonder- heid: eenmansbediening. Dus geen conducteur meer in de tram, maar betalen bij de bestuurder. Tijdens het rijden waren de deuren gesloten. Motorwagen 1904
Transcript of Historische optocht 5 juli - HTM Personenvervoer · v o n l traa pr s ed i - straa v a speijk- s...
2
16
5
prin sbernhardviaduct
spui
veld
tournooi-
schenk viaduct
schedel-doekshaven
p. p
otte
rstr
aat
coor n-
her tstr .
rederijkerstr.
laan
n.
nach
tela
a
mez
en-
ple
inspr e
e
sportlaan
cypresstraa t
oornstraa t
thomson
laan
abeelplein
stra at
hanenbur gl aan
ahor nst r aat
pijnboomst r .
beuk straat
elsstraa t
kast
anje
-st
r.
lind
e-st
r.
thomson pleinwi lg
en
str.
berkstr.
eikstraat
iep
laan
beeklaan
popu
lierst ra at
pijnbo
om
str .
popul ier str aatmor sest r .
archimedes straa
t
volt astr.
snelliuss tra at
galv an istraa t
suezkade
straat
fahrenheit
-
f
ampére
straat
copernicus-
straa t
buijs ball ot straa t
columbus-
straa t
edison-
stra at
mar
con
i str
aat
galilei s traa t
daguerrestr.
galilei s traa t
daguerres traa t
columbus-
straa t
straa t
stephenson-
copernicus-straa t
fu lt on straa t
weimar straa t weimar straa t
suez kad
e
van byland
t straat
franklin
straatkeppler- straa t
kepplerstraa t
newt onstraa tnewto n-
str aat
kepp
lerp
lein
gasl
aan
gasl
aan
van sw
inden
-straa
t
karel rooss traa t
hond
ius
str
aat
ro tterm ontstr.xaverystr.gheijnstr.
noo rw it zstr.l ynckerstr.
v. maru mstr.
car tesiusstr.
car t
esiu
sdw
arss
tr.
gheijns tr.
de
reaum
ur
nken- steijn
straa t
k
noorderbeekdwarsstr.
straa t
teijle r stra at
beeklaan
de
gheijn- straa t
newt onplein
for
p.sr
esi a
ktr.
herschelstr.
noorderbeekdwarsstr.
car tesiusst r aat
regentesse
laan
regentesse
laan
valkenbos
valkenbos
laan
beeklaan
beek
laan
lunteren
str.
eerbeek
l n.
stra at
nunspeet la
an
speetstr.
n
huls
-
weg
mar kt weg
marktw
eg
gr oen te
weg
energie
str aat
rad ar straa t
telex straa t
televisiestraat
kop
straa t
rondebosstr.
majubatstr.
straa t
n-
1epieterburg
-
2ep
ieterbur
gstr.
str.
vaalrivier-
oastraa t
kritzinger
str.
colensostr.
tafel
bergstr.
schalk burger straat
str. kaap
bloemfontein
boerenstr.
straat
straat
straat
straat
wolm
arans
�sher
wessels straa
t
stellenboschstr.
straat
herman
coster
mandelapleinsr ing f ontein
�sherstr.
straat
wolm
arans
wessels stra
at
kaapstr.
boerenstr.
schalk burger straat
hobbemaplein
johanne sburgs tr.
oranjerivie rstr.
natal straa t
heilbrons tr.
cilliers
str.
scheepers
str.
scheepers
straa t
beijersstraat
beijersstr.kritzingers
traat
kritzinger
str.
hertzogstraat
hertzog
str.
brandtstraa
t
brandtstr.
steijnlaan
steijnlaan
froneman
str.
herman-
coste r
straat
cronjestr.
joubert straa t
smit straa t
bothas tr.
chr. de wetstr.
kock straa t
reitz straa t
kock straa t
reitz straa t
pretoriuss traa t joub
ert
plan
tsoe
n
uitenhag
estraa
t
retiefstr.
paul
kruger-
laa n
de heem straa
t
kemp straa t
langnek straa t
abra ham van beyeren
straa t
mo
r-eelsestr.
govert
�in
ckstr. saeren
damstr.
vollevensstr. houckgeeststr.
j. van hagenstr.
v.d.lissestr. fab
-ritiu
sstr.
stor tenbekerstraa t
van ostade straa t
troos t straa t
ter westen straa t
honthors t str.
v. miereveltstr.
snijders-straa t
seghersstraa t
van d
er neer straat
brueghel straa
t
van der venne straat
vers pronck str.
v.d. neerstraat
brueghelstraa
t
de heem
straat
netscher-
v.d. veldestr.
bakhuizenstr.
de vliegersstr.
ru ysdael kade
delftselaan
delftselaan
de lier str
.
hons holredijk s traa t
terheydestr.
wateringse-
straa t
westls
tr.
's gravenlandse laan
rozenburg str.
str.
rozen
burgstraa
t
van goghstraa t
zuster
straa t
schapen-laan
jacobastraa t
hill
gondastr.
zout
keet
sing
el
mo
nterse
straat
vandam
gr oenestein
st r .
jacobastraa t
d. blesstr.
v.d. helststr.
jaco
b m
aris
str
aat
suze
rob
ert
sons
tr.
r ijn
str a
at
zwetstr aat
zieken pletterijk
ade
scheep-m
akersstr.
din telst r
.
plett erij- stra
at
scheldestr.
vech
tstr
.
gouwestr.
c. p
lan
njitst
r .
merw
edest
r.
leks
traa
t
boomsluiterskade
lam
groen
nieuwe
haven
turf mark t
hoekwaterstraa
tvon geusau
straat
p. v.
mee
rder-
voor
t-str
.
van wassenaer - st r aa
nico
de
wat
eri n
ge-
laan
v. egmond
estr.
van
wi jnlaa
n
neher kade neher kadeslacht huislaan
1e v.d. kunstr .
1e lulofs dw .str. lo batt ostraa t
caland
plein
sd
nal a
caa
rtt
calandkade
leeghw at erkade
neherkade
1e laakdw
arsw
eg
molensloo tstraa t
l aak weg
tak van poortvliets traa t
th ijssen stra at
.vd iessenstr. neher kade
goudriaankade
swammerdamstr.
pool sterstra at
kray
enho
ffstr
.
jan
bla
nke
nst
r.
koni
ngin
nes
tr.
koni
ng-
stra
at
koni
ngs
traa
t
berckheydestr.
mie
risst
r.va
n
gera
rd d
ous
traa
t
herd
ersl
aan
rube
nsst
raa
tva
n di
jck
str.
van ostadestraa t
p. po
tter
str
.
rem
bran
dts
tra
at
j. lie
ven
sstr
.
tullinghs tr.
slijp -molen
hobbemastraa t
groenewegje
van hogendor pstr .
v. limburg stiru mstr.
zuid wa l
om
en
bij
zuid
wal
herderinnestr.
lang
ebe
este
n-m
arkt
herderstr.
oog in 'tzeil str.
katerstr .
dunnebierkade
bierkade
wa
genstr.w
agenstraa
t
pavil j o
ensg ra
cht
huijgens-
park
huijgensstraa
t
stat
ion
sweg
zuyl
iche
m-
str.
oranjelaan
stat ions-plein
houtzagerssinge l
buitenom
buite
nom
spijkermakers-
ble
kers
laan
war
moe
zier
str.
lage nieuwstr.
westeinde
westeind e vlee
rstr
.b
reed
str.
jan
hen
dri k
str
.
kort
ebe
este
n-m
ark
t
grotemark t
laan
laan
bij d
e w
este
rmol
ens
noor
dwes
tbui
ten
sing
el
noo rdwal
noordwal
sirt
ema
stra
at
twen
test
r.
sirt emastra at
noor
ds
tr.
geestzuilingstr.
snoekstr.
kortevleers tr.
toren-straa
t
molen -straa t
nobel-
straat
noor
dein
de
prin
sest
r.
prinsestr.
hoog
str .
prin
sess
ewal
tou
ssan
tkad
e
hoge wa l
noor
dei
nde
oranje- straat
amal
iast
raat
bautersemstr.
zamehofstr.
cortheyligersstr.
straat
jos led
el-
dib
bet
sstr
aat
kl . ve enkade
kad
e
emm
akad
eko
ning
i nw
ald
eck
pyr
mon
t-
kade
conrad-
merlen-
straat
stra
at
van
swie
ten-
koni ngs-plein weimar -str.
chris
pijn
str
aat
helm
erss
traa
t
da
cos
tast
raat
zorg
vlie
tstr
aat
hem
ster
hu
isst
raa
t
wes
terb
aens
tr.
tolle
nss
tr.
bil d
erd
ijkst
raa
t
veenkade
veenkade
vondelstraat
prin s hendri k-straat
van speijk- straa t
elands traat
wittede w ithstraat
piet heinstraat
rogg
evee
nst
r aat
van
die
men
stra
at
tasm
anst
raa t
van
bra
kels
tr.
van
kin
sber
gest
r .
zout
man
-
prinshendrik
plein
van
gal
en
stra
a t
trom
pstr
aat
v.d.
sp
iegel
str .
hugo de groo t stra at
bazarstr.
van speijkst r aat
pr. hendri kstr.
kort enaerkade
sophialn.
sophialn.
schuyt str.
2e vanblankenbur gstr.
wald
eck
con r adkade
obr echtst r aat
gr oot-
2eschuyt
2esweel inckstr aat
her toginne l aan
hol l ander st r aat
reinkenstraat
str.
gogel - weg
stadhoudersplantsoe n
tobiasasser l aan
giel aan
w-
and
r i esbicker-
weg
al exander -
j.d
eg
r aef
f ln
.
stad
ho
ude
r sl a
an
stadhouders- plantsoen
straa t
straa t
straa t
lü beck-
danker ts
2e sw
eelin
kst
r.
n icolai -
dunklers tr.
obrech
tst r .
2e s
chuy
t-st
raa
t
con
radk
ade
val e
r ius
str .
cornelisde
wittlaan
vanlo o-
straa t
jaco
b ge
lliss
tr.
2e anto nieheinsiu sstr.
anto nie heinsiusstr.
pauw
str.
van
den
e
stad
houd
ersl
aan
frede ri khendri k-plein
a.v.d.goes str.
stad
houd
ersl
aan
scheveningse weg
verl. tolw
eg
w ille mlodew ijklaan
catsheuvel
adr iaan goekoopl aan
jan wil l em f r iso- l aancats-heuvel
har in
g-kade
kla tte-
weg
oo
s- weg
weg
p jea
maurits
de
weg
viol en-
w
agenaar wegvanlen
nepw
eg
pl esman-
weg
kweker ij - weg
kweker ij - weg
st.huber tuswegplesman
-w
eg
kerkhof-
riouw -
straat
straat
straat
straa t
straa t
celebes-
malakka-
timor
s tra
at
boni
-
stra
a t
burg .
rn egie-plein
riouw-billit on-str.
madoera-str.
pat ijn-l aan
ar ievan
ders u we
prin
sevi
nkenpar k
rn
sevi
nke
nr k
deli -
lom
-bo
k-st
r.
batj
anst
r.
bank
astr
aat
laan coppes van cattenburch
balis
traa
t
nass
aupl
ein
surin
ames
traa
t
kon
ingi
nn
egra
cht
nass
aula
an
kerk stra at
pr. mariestr.
kon
ingi
nn
egra
cht
boorlaa n
jan
van
nas
sau
str a
at
bosl aan
wassenaarseweg
wassenaarse- weg
stra
at
mau
ve-
joze
f
isra
ëls-
l
aan
neu
huy
s-ne
uhuy
s-ka
de
kad
e
j ozefisr aël spl ein
l eidse st r aatweg
paul
van
hoy
tem
a-
straa t
stra
ca
a
weissenbruch-
stra
at
roelofs-
bilderss tr.
johannes
bisschop-str.
du
chat
tel-
str.
breit ne
van zaeck-va
n w
ijn-
gaar
den
str.
van
hog
enh
ouck
laan
f lor i
sgr
ijpst r
aat
ridd er-la an
ridderlaan
van
der
hou
vens
tr.
v. m
oers
sele
-st
r .
van
wo
uwst
r.
van
ted
inge
rbr
ouck
-st
r.
van
la
nscr
oons
tr.
goet l i jf st r aat
van hog
enho
uckla
an
ver heul lw
eg
alet
taja
cobs
-w
eg
oost
duin
laan
't hoenstraa t
burn
iers
traa
tdedelstra at
schiefbaanstr. oost
duin
l aan
ru ychrocklaan
oostduin
l
aan
v. maudrics tr.
waalsdorper weg
van diep
enbur ch-
straa t
uten
broekestr
.
v r
ed
na
woert straa
t
de b
ruynestraat
van nijenro destraa t
van
berwaerd
eweg
van voor schotenl aan
v.d. bur cl aan
houtru stweg
copernicus-
plein
verh eeskade
p.a. schalis-pad
van
ho
ytem
a-st
raa
t
prinsegracht
fahr
enhe
itst
raa
t
sportlaan
henri du nantpad
pr of. bosschapad
gener aaldufour pad
hout
rus
tweg verhuls t-plein
r .j.schimmel pen
ninckl n
.
haag-
weide
v. maanenkad
e
uilebomen
iepl aan
ged
emp
tesl
oot
laan
stra
at
burg . marijnenlaan
straat
otwl
eg
r usten
bur gweg
buiten
r ustw
eg
schelde-plein
boo
msl
uite
rs-
kad
e
zwar
tew
eg
ammunitieh aven
geleenstr.
acht
erra
ams
tr.
vlaming-str.
gedempte burgwal
gor t
mol
en
oran
jep
ark
oran
jep
ark
naal
dwijk
sest
r
plaats
wol
terb
eeks
tr.
maa
sstr
aat
spaarnes tr.
weter in gkade
zaan str.
trekvlietplein
boe
r-ha
ave
str.
bonte-koestr.ent-hoven-plein bo
nteko
ekade
fre
derik
str a
at
weteringkad e
scheldestr.
heem
sker
ckst
raa t
bare
ntsz
stra
at
jaco
b v.
d. d
oess
traa
t
trom
pstr
aat
baza
rlaan
anna
pa
ulow
nas
traa
t
de r
uyte
rstr
aat
lang
elo
mb
ard
str
aat
asse
ndel
fts
tr.
brou
wer
s-gr
acht
jaco
b ca
tsst
raat
jaco
b
catss
traa
t
waterloos tr.
westenbergstr.
van
bass
enst
raa
t
hooftskade
hoge zand
glasblazerslaan
1e d
e rie
mer
str.
sche
lp-
kad
e
gabriël
metsustraa
t
frans halss tr .
prinsegracht
stra
at
nass
aula
an
slijkeinde
bakkers tr .
lage
nieu
ws
tr.
lijnb
aan
greve-lingen-
veld
lauwers
s tr.
jan pienemanstr.
luth
erse
burg
wal
jan van riebeekstr.
kon. julianaplei n
turf mark t
wijn-haven
valiant-plein
heul str.
papestr.
elands traat
weter in gkade
repelaers tr.
kortemolenstr.
hartogstr.
hekkelaan
aproche-str.
vis-banken
nass
aupl
ein
oude
mol
str.
koni
ngin
negr
ach
t
rijs wijk seplein
plein
wassenaarse- weg
stat
ions
we
g
kon
.
mar
iala
an
bezuidenhoutseweg
gr oother toginnel aan
hoefkade
rijswijk seplein
hoefk ade
hoefkade
mauritskade
will
ems t
raa
t
paleis-str.
loui
sco
uper
us-
ple
in
muzen-plein
hoefkade
kneu
terd
ijk
par
kstr
aat
alex
and
erst
raat
javastraat
buitenhof
Graven-
straat
kerkplein
laan van meerderv oort
troelstra kade
lange voorhout
n
laan van meerderv oor t
ade
de la rey straat
kade
hoef kade
fruit weg
dyn
amo
str.viaductw
eg
de la rey straat
wouw
erman s
traat
mijt en
sstr aat
par al l el
weg
ver meer st r aat
ver- meer straatterbor
g
str.
hoef kade
vaillant laan
vaill
ant
laanstraa
t
groenewegje
v.d. duynstr.
hamerstr.
boek
hor
sts
tr. n ieuwe molstr.
stille veerkade
gedemptegracht
st. jacobstr .
amsterdamse veerkade
nwemolst raat
vene
str.
koni
ngsk
ade
laan
v
an
nie
uw
oos
tin
dië
j ul iana van stol ber gl aan
de carp
entierstraa
td
e carpentiers
traat
theresias traa t
theresia- straa t
mar
ias
traa
t
paul
inas
traa
t
helenas traa t
wilh
elmin
a-straat
emm
a-
straa
t
adel
hei
d-
str a
at
utrechtse baan
2e decarp
entierstr.
a. patrass tr.
van imhoffstraa
t
jacob
mossel-
straat
j . v. hoor nst r .
3e louise de
colignystr.
2e l. de
colignystr.
louise de
colignystr.
amalia va
n solmsstraa
t
van derparras tr.
schenkkade
kon.
sop
hies
tr.
caro
lina
van
nass
aust
r.
loui
se
henr
iëtt
e s
tr.
prinsesmarijkes tr.
prin
ses
bea
trix
laan
prin
ses
bea
trix
laan
pr. margriet -plantsoe n
wilh
elm
ina
van
pru
isen
we
g
alphens traa t
van heurn straa t
van naelt wijckstraa t
koningin
wilhelm
inalaan
van sevenberge-straa t
dr. kuyperstraa t
kazernestraa t
denn
eweg
hooi
kade
smid
swat
er
scho
ols
traa
t
houtweg
kanons tr.
kor te voorhout
hoge nieuwstr.
vijverber g
lang
e ho
uts t
r.
kort
evi
jver
berg
lange potenkor te poten herengra cht
ble
ijenb
urg
casuariestr.
herens tr.
kor t
e ho
uts
tr.
�uw
elen
bur
gwal
kalv ermark t
zwar
te w
egp
rinse
sseg
rach
t
vos
intu
ins
tr.
hofwegspuistraat
grote marktstraa t
beze
mst
r.
wagenstr.
bie
rstr
.
kran
estr
aat
bezuidenhoutsew eg
laan van
nieuwoost ein
de
koningin
u
GEM/Fotomuseum
Paleis-tuinen
carnegie-pleinn meer der voor t
88
89
turf mark twijn-haven
35
k
89
u
vis
24hof -
doest
20 22
53
57
66
46
47
91
102
101
15
helmstr .
kanaalweg
hogeweg
leu
ven
sest
r.
gent sest r aat
gondel st r .
st. huber t usw eg
kom
pass
t r.
nieu
wel
aant
jesja
cobpronkst r .
ad
r .coenenst r.
t rei lerdwarswegzeesluisw
eg
duin
str.
duins tr.
zeeweg
seinpost
-
duin
schevenin
gseslag
straatutr echtse-
gr oot her toginne l aan
hu
ber tusviadu
ct
johandewit t l
aan
segbr oekl aan
24
24
24
24
11
11
9
17
11
9
wieringses traa t
markensestraa t
pluviers traa t
zeez
wal
uws
traa
t
tesselse-plein
tesselsestraa t
hout
rus
tlaan
leeuw-erikplein
mez
en-
ple
in
sportlaan
sur
tu
oh
tweg
hout
rus
tweg
kran
enb
urg
weg
l aan van poot
hanenbur gl aan
ahorns traa t
pijnboomstr.
iepl
aan
popul ier st r aatmor sest r .
kinr
oo
ds - estr
aat
o
gogelweg
stadhoudersplantsoe n
johan de
wittlaan
j.d
egr
aef f
l n.
stad
ho
ud
ersl
aan
stadhouders- plantsoen
straa t
straa t
straa t
lü beck-
danker ts
2e s
wee
links
tr.
nicolai-
conr
adka
de
vale
r iu
sst r
.
cornelisde
wittlaan
vanloo- straa t
jaco
bge
lliss
tr.
2e antonieheinsiusstr .anto nie heinsiuss tr .
stad
houd
ersl
aan
frede
rik-
hendriklaan
frederi khendri k-
plein
van
slin
gela
ndt-
straa t
van
beve
ringk
-
straa t
a. v.d.goesstr.
stad
houd
ersl
aan
anto
nie duyckstraa
t
frankensla g
van aerssenstr.
van
lum
eyst
raa
t
kran
enb
urg
weg
willem de zwijgerlaansonoy- straa t
van egmondstraa t
willem de zwijgerlaan
kran
enbu
r gw
eg
v. hoornes tr.
menninck -
straa t
koppelstokstraa t
douzastraat
datheenstraat
dr. lely kade
dr. lely kade
hellingw
eg
stat
enla
an
stat
enla
an
statenlaanstat enlaan
westduinweg
westduinweg
helling weg
catsheuvel
churchill-plein
eisenhowerlaaneisenhowerlaan
ad riaan goekooplaan
jan willemfrisolaan
van beuningen-
van weed
e van
dijkveld
straat
straat
straat
bentinck
-
van bleiswijk straat van bleiswijkstraat
frankensla gvan aerssenstraat
van aerssenstraa t
prins
maurits-
laan
franken-
straa t
van hoornbeekstraat
ten hovestraat
vivienstraat
van der heimstraat
paul us buijsstraat
frederi k-
hendriklaan
f rankenstraat
frankensl ag
door
nstra
at
joh
anvan
ol de n
barnev
eltlaan
van
dorp- straat
scholstraat
scholstraat
frankenslag
vissershaven weg
visafslag weg
strandweg
schokkerweg
vissershavenw
eg
duin-
straat
westduinweg
treilerw
eg
korboo
tstr.
vissershavenstraat
zeekant
vuurtorenweg
vuurbaak-
str.
van
stol
kweg
par k
w
eg duin
weg
belvedere-w
eg
prof.p.s.
gerbran dyw
eg
ver h
uel lweg
har in
g-kad
e
cornelis jols traa t
vijze l-
straa t
badhu
istra
a t
mar cel isst r aat
pansier - st r .
heem
raad
str.
ker kl aan
l ogger - str aat
haringkade
jan kistenstr.
dr.
de
viss
er
ple
in
keiz
erst
raa t
pr.
will
emst
raa tsc
h ipp
erst
r .
drog
er sd
ijk
kolenwagenslag
zeils
tr.
kore
ndijk
str.
badhuiskade
we
rf st raat
w
assenaarse- st r aat
jur r
iaan
koks
t raa
t
jongeneel str.
pellenaerstr. harte-velt str.
gevers deynootweg
sche
veni
ngse
weg
sche
veni
ngse
weg
sche
veni
ngse
weg
gevers deynootweg
zeekant
strandweg
havenk
ade
dirk -hoogenraad -
straa t
v. tuyll -str.
katwijk-straat
rotterd
ses
matr.
2e messstraat
renb
aans
tr.
maasw
ijkst r .
seinpoststr.
badhuisw
eg
ber
kenb
osch
blo
kst
r.
neptunusstraat
r ijsl a
g
nieuw
epark -
l aan
badhuisw
eg
nie
uw
epa
r k-
l aan
badhu
isweg
nieuwe
par k-
l aan
nieuwe duinwe g
br ussel se-
l aan
antwer psestr .
leuvensest r .
gentsestr.
stevinstraat
br ugse-
str a
atbr ugse- st r aat
amst
erda
mse
str.
hars tenhoe k-
weg
stevinstr.
haagse-
straat deve
nter
sest
r.zu
tphe
nses
tr.
belgische-plein
zwolsestraat
hass
eltse
st r.
strandweg
zwar tepad
hars tenhoekweg
ses
gni
nor
gtr.
alkm
aars
estr.
groningsestraa t
kla tteweg
dui
nroo
sweg
tap
ijtw
eg
pompstatio
nsweg
pompstatio
nsweg
gerrit kasteinw
eg
maurits
de brauwweg
ew
nen
oo
m në
irda
g
pompstatio
nsweg
pl esman-
weg
pl esman
weg
verhuell weg
alet
taja
cobs
-w
eg
nieboer weg
zeesluisweg
verhuls t-plein
r .j . schimmel pen
ninck
l n
.
palace-plein
sest
neg
traa t
zeez
wal
uws
traa
t
iepl aan
lindod
uin
kap
elwe
g
crem
erw
eg
zeekant
haringkade
zwolse-
straat
zwolsestraa
t
dr. lely kade
al exan der -
iepl
aan
kla tteweg
tap
ijtw
eg
vanlen
nepw
eg
vanlen
nepw
eghassel t sest r
.
stevinstr.
stevinstraa t
gentse
str.
badhuisw
eg
door nstr aat
schipper-plein
circus-p
lein
geversdeynoot-
plein
haar
-le
mse
str.
keiz
erst
r.
stevinstr.
palacepromenade
bosschestr.
van
boet
zel a
erl a
an
van
boet
zela
erla
an
president kennedylaan
van alkemadelaan
prof . b.m. teldersweg
van alkemadelaan
Scheveningen Haven 11
Scheveningen Noorderstrand
Statenkwartier 10 17
2
Doornpark
1e Binnenhave n
2e Binnenhaven
3 e Binnenhaven
Voorhaven
Buitenhaven
Bosjes van
Poot
plants.
Zorgvliet
Rode Kruis-
Nieuw e
Scheveningse
Bosjes
Hubertuspark
Scheveningse
Bosjes
Sportpark
Klein
Zwitserland
Harstenhoek
Ruygenhoek
Rosarium
Westbroekpark
Oostduinpark
Van Stolkpar k
Sportpark
Houtrust
Ala
ana
kre
ovf
BAD
DORPHAVENHAVEN
DORP
BADt
25
1DD
johandew
• Een alleskunner. Hij heeft autobanden en stalen tramwielen. Hij kan zowel over het spoor als over de weg rijden doordat hij rubberbanden en stalen tramwielen heeft. Op de rails kan hij de tramwielen naar beneden drukken en op het spoor verder rijden. Ideaal bij calamiteiten. IJzersterk als hij is, kan hij vrijwel iedere sleep- en niet al te zware takelklus aan. Zijn voorganger sleepte ooit bij een stroomstoring een complete goederentrein weg.
• HTM zag niet alleen de stad als vervoersgebied. Rijswijk en Delft aan de ene kant en Wassenaar en Leiden aan de andere kant van de stad werden met Den Haag verbonden. Plannen om ook Katwijk en zelfs Alphen aan den Rijn aan te doen, zijn nooit uitgevoerd. Voor die intercommunale lijnen (zo noemde men dat) werd speciaal materieel gebouwd. Veel groter en met meer techniek zoals de wetgever voorschreef. Een luchtdrukinstallatie zorgde voor veilig remmen en liet de schelle fluit klinken, zodat de ‘buitenlijner’ al van verre was te horen.
• Met één en soms twee bijwagens was een buitenlijnstel een imposante verschijning. ‘Salonwagens’ werden deze rijtuigen ook wel genoemd. Aanvankelijk hadden ze nog een deurtje in het front. Niet voor de passagiers natuurlijk, want dat zou gevaarlijk zijn, maar de conducteur kon dan onder het rijden naar de andere wagen. Toen de wagens een ander remsysteem kregen met twee luchtslangen, zat dat deurtje in de weg. Bij een verbouwing zijn de deurtjes verdwenen. Vooral de rit door Wassenaar was dankzij de grote ramen van deze rijtuigen een belevenis.
• Denk niet te min over dit trammetje. Toen hij in 1904 zijn eerste rit maakte, was dat een heel evenement. Het publiek had nog maar net over het wonderlijke gehoord dat ‘het electriek’ heette. Slechts waaghalzen durfden dit technische wonder in te stappen. Zonder paard of stoomlocomotief kwam het gevaarte zo maar in beweging. De passagier kon er comfortabel in zitten, de ‘koetsier’ echter niet. Hij moest staan. In weer en wind, want zijn balkon was helemaal open.
• Een ‘zakloze stofzuiger’ kan deze wagen ook wel worden genoemd. Hij spoot onder het rijden wat water in de groeven van de rails. Hij liet een soort beitel in die groef zakken en zoog het losgekomen vuil op. In het inmiddels gedempte water van de Waldeck Pyrmontkade lag een bootje waarin de bak met opgezogen vuil werd geleegd. Het systeem maakte een hels lawaai. De kale zijwanden dienden als plek voor reclame- teksten. Natuurlijk gebeurde het railreinigen met een lage snelheid en kon daardoor de passa-giersdienst behoorlijk vertragen.
• De tram was een succes. Maar liefst ruim 100 nieuwe wagens kwamen in dienst. ‘Fordjes’ werden ze genoemd. Zij zouden jarenlang het Haagse straatbeeld bepalen. Hoewel het begrip ARBO-wetgeving nog lang niet bestond, was er wel aan de bestuurder gedacht. Hij stond nog steeds op een open balkon, maar inmiddels wel achter glas. Van deze nieuwe trams kregen er een paar een lager dak. Zodoende konden zij door de poortjes van het Binnenhof rijden.
• Den Haag breidt steeds meer uit. Nieuwe wijken ontstaan en moeten worden bereikt. Nieuwe tramlijnen en verlengingen van bestaande lijnen vragen om meer materieel. In totaal 50 nieuwe wagens (verdeeld over een paar series en bouwjaren) maken hun opwachting. Ze zouden 40 jaar dienst doen. Voor de reizigers was nieuw dat zij niet meer naast elkaar op langsbanken (met de rug naar het raam) zaten, maar op twee- en eenpersoonsbankjes achter elkaar. Na hun buitendienststelling zouden nog veel wagens van dit type tot pekelwagen worden verbouwd. In het Haags Openbaar Vervoer Museum is er nog een te bewonderen.
• De inzet van een open bijwagen lag op een niet zomerse dag niet zo voor de hand. En natuurlijk ’s winters al helemaal niet. Daarom kende de HTM-vloot ook gesloten bijwagens. Bijna gesloten weliswaar, want de balkons waren aanvankelijk open. Pas veel later kregen de balkons alsnog deuren. Later kwam er nog een tweede serie met grotere balkons. ‘Koektrommels’ werden ze genoemd.
• De niet meer allerjongsten onder ons kennen misschien de ‘open tram’ naar Scheveningen nog wel. ’s Zomers werden achter de motorwagens open bijwagens gekoppeld. Je kon er gemakkelijk op- en afspringen, maar de conducteur hield streng in de gaten dat dit niet gebeurde. HTM heeft veel verschillende types open bijwagen gehad. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstond een tekort aan materieel, onder meer omdat de Duitse bezetter trams vorderde om deze in Duitsland in te zetten. Bovendien waren veel meer mensen op de tram aangewezen, want fietsen werden in beslag genomen en door brandstofge-brek konden de auto’s niet meer rijden. Daarom werden er diverse open bijwagens dicht gemaakt. Dan kon er ook ’s winters mee worden gereden.
• Historische optocht met koninklijke reiziger
Koning Willem-Alexander geeft persoonlijk het officiële startsein bij het Noorderstrand in Scheveningen en rijdt met de optocht mee naar de Grote Kerk in het centrum. Daar presenteren we ook onze nieuwe stadstram, die we vanaf 2015 in gebruik nemen.
Motorwagen1904
Rail-wegvoertuig2014
Aanhangwagen1912
Motorwagen1923
Aanhangwagen1905
Aanhangwagen1923
Railreinigmotorwagen1927
Motorwagen1908
Motorwagen1921
Historische optocht 5 juli • 150 jaar tram Op 23 juni 1864 heeft Den Haag de primeur van Nederland. De eerste Nederlandse paardentram rijdt die dag van de Haagse Kneuterdijk, via de Scheve-ningseweg naar het Badhuisplein. Dit jaar staat HTM uitgebreid stil bij het 150-jarig jubileum. Deze gebeur-tenis staat voor ons ook symbool voor het feit dat wij al anderhalve eeuw voor verbinding zorgen. Dat we het makkelijk en mogelijk maken dat mensen elkaar ontmoeten, dat werk en wonen minder afstand gebonden zijn. Net als opleidingen en recreatie. Dat heel onze hofstad en alle omliggende wijken en gemeenten bereikbaar zijn. Voor iedereen. Vandaag organiseren we op dezelfde route een optocht met historische trams.
• Het ‘Fordje’ uit de beginjaren was na 30 jaar aan een modernisering toe. Met grotere balkons, nieuwe motoren, nieuwe apparatuur en een nieuw interieur, werd het een heel andere verschijning. ‘Ombouwers’ werden ze genoemd. Sommige wagens kregen een nieuwe bijzonder-heid: eenmansbediening. Dus geen conducteur meer in de tram, maar betalen bij de bestuurder. Tijdens het rijden waren de deuren gesloten.Motorwagen
1904
• Zonder stroomtoevoer kan de tram niet rijden. Deze echter wel. Hij heeft een dieselaggregaat aan boord waarmee hij zijn eigen stroom opwekt. Als de stroom op de bovenleiding is uitgeschakeld, kunnen de monteurs op de beweegbare brug op het dak van ‘dieseltinus’ reparaties aan de draad uitvoeren. Zoals nieuwe draad spannen of oude draad verwijderen. Oorspronkelijk deed de wagen alleen maar dienst op de lijn naar Wassenaar en Leiden. Daar had hij zelfs een eigen remise.
• Ook dit voertuig heeft zowel rubberen wielen als tramwielen. Zodoende kan hij als een auto naar plekken rijden waar iets aan de bovenleiding moet gebeuren. En omdat deze wagen tevens met tramwielen is uitgerust, kan hij, waar dat beter of nodig is, zich ook over het spoor verplaatsen.
• Niet alleen de Partytram kreeg een horeca- bestemming. Gelede tram 3035, niet zo lang geleden nog rood en beige van kleur, werd volledig van zijn interieur ontdaan en opnieuw ingericht als restaurant. Rijdend tafelen op hoog culinair niveau is een nieuwe attractie in de hofstad. Daarom heet deze tram ook HofTrammM.
• Meten is weten. HTM vindt het belangrijk dat de sporen in goede conditie zijn en doet daarom regelmatig onderzoek naar de kwaliteit. Een afgedankte PCC zag zijn interieur verdwijnen, maar kreeg daar veel geavanceerde apparatuur voor terug. Daarmee worden regelmatig controleritten gereden om vast te stellen of er wat aan het spoor moet gebeuren. Bijzonder is dat deze PCC een tweerichtingswagen is geworden en daardoor overal kan komen.
• Een succes, die PCC. Maar liefst nog eens 100 exemplaren werden aangekocht, waarbij het voortschrijdend inzicht tot wat verbeteringen leidde. Grotere ramen, waardoor het Amerikaanse karakter verdween en de passagier zich minder opgesloten voelde en een extra stel deuren aan de achterzijde. Daarmee werd de doorstroming aanzienlijk verbeterd. Ook werden zij van koppelingen voorzien, zodat er twee (technisch zelfs drie) gekoppeld konden rijden. Net als bij de PCC’s uit 1949 en 1952 werden alle functies elektrisch aangestuurd. De bediening doet heel sterk aan die van een auto denken. Zonder stuur natuurlijk. Aanvankelijk waren de wagens crème van kleur. Bij een revisie werden diverse aanpassingen gedaan (onder meer een beetje zelfbediening) en kregen ze de huidige donkergele kleur.
• De PCC’s zagen na vele jaren trouwe dienst het einde van hun levensduur naderen. De tram was als vervoermiddel weer redelijk populair geworden en duidelijk werd, dat de tramwagens een grotere capaciteit zouden moeten hebben. Dat leidde vanaf 1981 tot de aanschaf van 100 dubbel gelede trams, de GTL. Een aantal daarvan kreeg de onverwoestbare onderstellen van afgedankte PCC’s. De ‘openbaar vervoer gele’ kleur had afgedaan en de Hagenaar keek op bij het zien van het rood met beige. De drie wagenbakken zijn tot één grote ruimte met elkaar verbonden en bieden 77 passagiers een zitplaats en 108 reizigers een staplaats. Later keek de Hagenaar nog een keer op toen er een vervolgserie kwam die blauw was met gele deuren. Later kreeg ook deze serie het rood met beige uiterlijk.
• Maar ook de levensduur van de GTL nadert de eindstreep. Vanaf 2015 zal een nieuw type stadstram zijn intrede in het Haagse doen. Natuurlijk is dat nieuwe type met alle nieuwe technieken uitgerust. De reiziger zal vooral de lage vloer kunnen waarderen. Zonder treden rechtstreeks vanaf het perron de tram in. Dat zal een stuk comfortabeler en gemakkelijker zijn. Vooral de gebruiker van een rollator en de reiziger met een kinderwagen zullen er blij mee zijn. De nieuwe tram bestaat uit vier wagenbakken (de GTL heeft er drie). Het 35 meter lange gevaarte is vandaag voor het eerst in Den Haag te zien.
• Natuurlijk kunnen afgedankte trams gesloopt worden. Sommige afgedankte trams waren echter nog goed genoeg voor een tweede leven. Wagen 1302 werd Partytram P1. Een P2 en verder zijn er tot dusverre helaas nog niet gekomen. De ideeën van een architect werden gebruikt om een afgedankt vervoermiddel te transformeren naar een rijdend bruin café. Al zou je dat bruine niet zeggen als je van de buitenkant uitgaat. De Partytram is te huur voor iedereen die wat te vieren heeft en gelet op de belangstelling, hebben veel mensen veel te vieren.
• Door nieuwe en verlengde tramlijnen was er behoefte aan meer materieel en werden er wederom 40 PCC’s aangeschaft die van meet af aan hun gele kleur kregen. Een paar wagens werden uitgerust met een ander elektrisch systeem. Op de keper beschouwd waren dat geen PCC’s meer, maar daar merkte de reiziger niets van. HTM merkte dat wel, want de elektriciteitsrekening viel iets lager uit. Dit andere systeem verbruikte minder stroom en gaf de stroom die bij het remmen werd opgewekt, aan de bovenleiding terug. De latere (en dus ook de huidige) trams werken nog steeds zo.
• Zo rond de jaren 40 van de vorige eeuw, werd merkbaar dat het oudste materieel zijn beste tijd wel had gehad. Bovendien werd door de Duitsers in de Tweede Wereldoorlog nogal wat materieel gevorderd en naar Duitsland afgevoerd. Ook werd steeds duidelijker dat de tram zoals die tot dusverre dienst deed, moeite had om in het moderne verkeer mee te komen. Allemaal redenen om eens goed over een nieuw concept na te denken. En zo ontstond na de oorlog een nieuw type tram met rijeigenschappen die er mochten zijn. Snel optrekken en stevig remmen waren daar de kenmerken van. 16 van deze fraaie wagens maakten hun opwachting. Met een luchtdrukinstallatie werden de deuren geopend en gesloten en het remsysteem bediend. Opvallend was het geluid van de compressor die voor voldoende luchtdruk zorgde. Helaas was de serie niet succesvol. De elektrische uitrusting was niet alleen geavanceerd, maar ook nogal storingsgevoelig. Al na 16 jaar werden deze wagens alweer buiten dienst genomen.
• Vanaf 1927 verscheen wederom een nieuw type tram op de baan. Totaal 30 stuks. In eerste instantie waren de nieuwe wagens voor lijn 11 bedoeld. Lijn 11 had de plaats van de stoomtram naar Scheveningen ingenomen en kwam daardoor volledig op een vrije baan te rijden. Daarop kon snelheid worden gemaakt en op die snelheid was dit wagentype gebouwd. Ze waren wat langer en konden dus meer reizigers een zitplaats bieden. In plaats van de tot dan toe gebruikelijke kleine ramen aan de voorkant werd een mooie vierkante voorruit aangebracht, zodat de bestuurder een beter zicht had. Ook op andere lijnen werd dit nieuwe type tram ingezet en deden ze tot 1965 dienst.
• Een tram rijdt het lekkerst op een vlakke baan. Door het gebruik en andere omstandigheden ontstaan er oneffenheden en aanslag op de rails, dus van tijd tot tijd is het goed om met een slijpsteen over de rails te glijden. Dat werd gedaan met de slijpaanhangwagen die achter een motorwagen werd gekoppeld. Voorzien van vier slijpblokken wist de wagen het net vlak te houden. Met de hand werd de druk op de slijpblokken geregeld. Net als op de pekelaan-hangwagen stond het slijppersoneel buiten.
• Net als de Unimog uit 2014 heeft dit voertuig autobanden en stalen tramwielen. De bestuurder is zowel vrachtwagenchauffeur als trambestuurder. Hij rijdt met ingetrokken tramwielen op rubberbanden op de weg, maar op de rails kan hij de tramwielen naar beneden drukken en op het spoor verder rijden. Met een schuurband onder de wagen wordt de rails geschuurd. Daardoor hebben de trams minder last van vuil en gladheid en kunnen ze beter op tijd rijden.
• De winter heeft zijn oude streken nog niet verloren. Daarom zijn vier personentrams tot pekelwagen verbouwd. De zitplaatsen maakten plaats voor tanks en moderne apparatuur zorgt voor de juiste dosering. Vanaf de comfortabele en verwarmde bestuurdersstoel kan de wagenvoerder ervoor zorgen, dat onze trams ook tijdens strenge winters blijven rijden.
• Achter de nieuwe motorwagens uit 1948 hoorden ook bijwagens. Die waren niet nieuw, maar werden uit de bestaande vloot geselecteerd en aangepast. Net als in de motorwagen waren er knopjes waarmee de reiziger te kennen kon geven dat hij wilde uitstappen. Bovendien werden de al aanwezige luchtremmen aangepast aan het systeem waarmee de nieuwe motorwagen was uitgerust. Er was zelfs een noodrem. Voor 1948 werden deze bijwagens ook wel ingezet op de buitenlijnen. Niet alle bijwagens van dit type hadden luchtremmen. Dat was geen probleem en ze konden uitstekend dienst doen achter de ‘gewone’ trams.
• PCC’s konden gekoppeld rijden. Maar de tweede wagen had eigenlijk geen bedienings- installatie nodig. Dit noemde men ‘stuurstand’. Door die niet te installeren kwam er meer ruimte voor zit- en staplaatsen beschikbaar. En zo werden de laatste 40 PCC’s zonder stuurstand gebouwd. Dat was nog goedkoper ook. Niettemin konden zij zelfstandig rijden, dankzij een ‘hulpstuurstand’ die achter de voor- en achterbank is weggewerkt. Vooral bij het rangeren is dat uitgesproken handig. Toch werd dit concept geen echt succes. Er was geen personeel in die tweede wagen en het publiek voelde zich daarom niet altijd even veilig. Erg lang hebben de wagens dan ook geen dienst gedaan.
Haags Openbaar Vervoer Museum• Bezoek het HOVMHet Haags Openbaar Vervoer Museum heeft een speciale tentoonstelling gewijd aan 150 jaar tram: ‘Door de ogen van de reiziger.’ De tentoonstelling is tot oktober te bezichtigen in het museum aan de Parallelweg 224 te Den Haag. www.hovm.nl
• Ook meerijden op een historische tram? Op zaterdag 12 juli rijden veel historische trams op verschillende routes door het centrum van Den Haag. Kijk op hovm.nl voor de opstaplokaties.
In de zomer rijden historische trams op zondagmiddag een vaste route tussen het HOVM, het centrum en Scheveningen. Je kan in- en uitstappen op de tussen- gelegen halten. Deze rondritten vinden plaats op: 6 juli, 13 juli, 20 juli, 27 juli, 3 augustus en 10 augustus, 17 augustus en 31 augustus.
Slijpaanhangwagen1925
PCC1971
PCC1974
Partytram1971
Restauranttram1981
Meettram1970
GTL II1993
Avenio2014
Rail-wegvoertuig2013
Aanhangwagen1929
Motormontagewagen1923
Rail-wegvoertuig2012
PCC1957
Pekel GTL1981
Motorwagen1929
Motorwagen1948
• IJs en sneeuw zijn grote belemmeringen voor een goede dienstuitvoering. Door pekel te strooien kan het spoor berijdbaar worden gehouden. Speciale wagens hadden een tank waarin het pekelwater was opgeslagen. Een motorwagen duwde of trok zo’n pekelwagen over het spoor. En in barre omstandigheden stond het personeel in de buitenlucht de pekelinstallatie te bedienen. De term ‘arbeidsomstandigheden’ moest nog een lange weg gaan om onderwerp van goede regelgeving te worden.
Pekelaanhangwagen1927
![Summer Magazine 2020 · 2020-05-25 · ñ d ZZ E' Z^ D /E >d Z ^/ >d Z E s ^d W KK< K& Z D D Z E :hE v ^ v < Z Ç ^ µ u u } v ó Z v v ] Æ } v í ð Z v s ] Ç í ò](https://static.fdocuments.nl/doc/165x107/5f55c57470be61400548536a/summer-magazine-2020-2020-05-25-d-zz-e-z-d-e-d-z-d-z-e-s-d-w.jpg)
![s } P o u ] i W s v o P v Z ] v P€¦ · s } P o u ] i W s v o P v Z ] v P d Z À v E ] l l. s } P o u ] i > À v Ç o µ À v o Z ó r í ì P v](https://static.fdocuments.nl/doc/165x107/5fa79a4e33f3b1622c7c2b36/s-p-o-u-i-w-s-v-o-p-v-z-v-p-s-p-o-u-i-w-s-v-o-p-v-z-v-p-d-z-v-e-.jpg)
