H

THEMA J A N D E V R I E S

Een driemaster, waarschijnlijk een spiegelschip. Aan de mast de vlag vanStaveren, vreemd genoeg op de kop. Geschutspoorten zijn zichtbaar aanstuurboordzijde en in de spiegel. Schipper Zachala Jelis van Stauerden1595, staat erbij, op een ruitje dat wordt bewaard in Philadelphia.Raadsels te over.

Het Philadelphia Museum of Art bezitgebrandschilderde ruitjes van Nederlandse her-komst. Op drie ervan staan schepen, waarvaneentje met het Staverse schip. Sytse ten Hoeve,oud-directeur van het Fries ScheepvaartMuseum, deed deze ontdekking in de digitalecollectie van het museum.1 De tekst ‘SchipperZachala Jelis van Stauerden 1595’ is trouwenseen aardige oude illustratie van de verwarringover de naam van Frieslands oudste stad.Staveren, zoals men in 1595 schreef, moestblijkbaar het onderscheid met het GelderseStaverden duidelijk maken. In de 17de eeuw

kwam de schrijfwijze Stavoren in zwang. Alshavenplaats was Staveren door de eeuwenheen het domicilie van vele schippers. Maarwoonde er in 1595 een schipper met de nietFries aandoende naam Zachala Jelis? Het is nietonmogelijk want in de tollijsten van deOostzeehaven Koningsbergen, het huidigeKaliningrad, komt een schipper voor met eennaam die daar sterk op lijkt. Schipper GertZacharis von Stavern loste er 81 last zout (eenlast is circa 2.000 kilo) op 26 september 1597.2

Er zou op grond van deze gegevens sprakekunnen zijn van een Staverse schippersfamilie,waarin de naam Zachala of Zacharis werddoorgegeven. Durk Strikwerda van de werk-groep Oud-Staveren kwam echter met een

andere mogelijkheid. Hij opperde dat Zachalaen Zacharis verbasteringen zijn van de Friesenaam Saeckele en hij wees daarbij op GerritSaeckeles uit Staveren, die als erfgenaam voor-komt in het testament van zijn zuster Holck.3

Uit nader onderzoek bleek dat de vader vanHolck en Gerrit inderdaad Saeckele Jelles heet-te en in 1595 actief was als schipper. Dezeschreef zijn naam als Sackle Jellijs.4 BehalveGerrit had Sackle nog een zoon, Andriesgenaamd, en naast Holck nog vier dochters.Sackle was getrouwd met Ant Galtjens. Zijvormden in Staveren een vooraanstaand echt-paar. Hun kinderen trouwden met zonen endochters uit toonaangevende Staverse schip-persfamilies, zoals Backer, Galtjes, Oudewagen,Jongestal en Van Stavoren.5

ZoutvrachtenIn het archief van de Amsterdamse notarissenbleef van schipper Sackle Jelles uit Stavereneen bevrachtingscontract bewaard uit 1595,het jaartal dat ook op het ruitje staat.6 Inopdracht van een Amsterdamse koopmanmoest hij zout halen in St. Uvis (Setubal) inPortugal en dit afleveren in Riga, tegenwoor-dig in Letland. Daar moest hij een retourvrachtladen. Het contract noemt De Valck alsscheepsnaam. Op 28 augustus 1595 passeerdeSackle Jelles de Sont met zeventig last zout.7

Het ruitje van Saeckele JellesOp speurtocht naar een Staverse schipper

Stadsplattegrond van Staveren uit 1588 door Braun enHogenberg. (Fries Scheepvaart Museum)

Het gebrandschilderde ruitje met het Staverse schip.

(Phi

lade

lphi

a M

useu

m o

f Art

)

>

Daardoor is het zeer waarschijnlijk dat hijdaadwerkelijk Riga heeft aangedaan, zoals inhet bevrachtingscontract was overeengeko-men. Het schip zelf was waarschijnlijk eenpinas. Dat waren in het begin van de 17deeeuw betrekkelijk kleine driemasters, met eenlaadvermogen van zeventig tot honderd last.Een afbeelding van een pinasschip uit die peri-ode vertoont duidelijke overeenkomsten methet scheepje op het ruitje, vooral de kenmer-kende spiegel.8 Het contract noemt voor DeValck een laadvermogen van zeventig last.Blijkbaar was dit niet het netto laadvermogen,want schipper en bemanning mochten daar-naast vier last voor zichzelf benutten. Dezeeigenhandel noemde men destijds voering enwas belastingvrij, gezien de tolheffing in deSont. Het blijft in Amsterdam vooralsnog bij ditene contract van schipper Sackle Jelles uitStaveren. Toch is er veel, zo niet alles voor tezeggen dat hij de op het ruitje bedoelde schip-per was. Mogelijk was 1595 het laatste jaar dathij voer. Hij leefde nog in 1610.

GeschutspoortenIn de tussenliggende jaren geven de archieveneen aantal vermeldingen van hem in eenbestuurlijke rol of als gemachtigde. Hij wasonder meer één van de burgemeesters vanStaveren.9 In 1597 is er de genoemde vermel-ding in Koningsbergen van Gert Zacharis, diezeer waarschijnlijk zijn zoon Gerrit Saeckeles is.Deze heeft mogelijk enige tijd als schipper metDe Valck van zijn vader gevaren, of met eenander schip dat zo heette. In 1598 wordt ineen bevrachtingscontract op naam van schip-per Gerrit Saeckeles, van Staveren, negentiglast opgegeven als laadvermogen van zijn schipgenaamd De Valck. Uit dit contract blijkt ver-der dat De Valck van Gerrit Saeckeles wasbewapend met zes gotelingen, dat zijn kleinekanonnen, en vier steenstukken, waarmee menstenen en schroot kon afvuren. Het aantal van

zes gotelingen past bij het aantal van twee-maal drie geschutspoorten in de boorden vanhet schip op de afbeelding. De reis ging hele-maal naar het Finse schiereiland Kola aan deWitte Zee. De schipper moest ook Archangelaandoen.10 Gezien deze gegevens is het denk-baar dat Gerrit al snel na 1595 zijn vaderopvolgde als schipper van De Valck en dat zijnschip mogelijk eerst van zijn vader is geweesten dus het schip kan zijn dat op het ruitje staatafgebeeld.

Uit de Staverse kerk?Ruitjes zoals nu ontdekt in Philadelphia kunnenafkomstig zijn uit gesloopte huizen of gebou-wen in Nederland en kwamen mogelijk als ver-zamelaarobjecten in Amerika terecht. Geziende maatschappelijke positie van Sackle Jelles inStaveren is het mogelijk dat ‘zijn’ en andere inPhiladelphia aanwezige ruitjes onderdeelwaren van één of meer gebrandschilderdekerk- of gemeentehuisramen. Het kunnen ech-ter ook brokstukken zijn uit de Staverse kerk,want in 1744 zijn bij een ontploffing van deplaatselijke kruitmolen alle ruiten van de kerkgesneuveld. Het ruitje zal in dat geval door eenNederlandse ambachtsman gemaakt zijn. Eenandere en meer waarschijnlijk lijkende verkla-ring voor de herkomst is, dat het ruitje eensoort souvenir was en werd gemaakt door eenvakman in één van de Oostzeehavens, zoalsRiga of Koningsbergen. Want Zachala enZacharis klinken beide als Duitstalige verbaste-ringen van Sackle en Saeckeles. Ook de verkeer-de schrijfwijze van de woonplaats en het feitdat de Staverse vlag op zijn kop hangt, lijkenniet te duiden op Fries of Hollands handwerken hadden als versiering in de kerk in Stavereneen malle indruk gemaakt. Schipper en beman-ning hadden in havens voldoende tijd omzaken te doen, want bevrachters bedongenvaak twintig tot dertig ligdagen, om voldoendegelegenheid te hebben retourvracht te verza-

melen en te laden. Soms moest men zelfs over-winteren in een Oostzeehaven. Misschien kreegSackle het ruitje ter gelegenheid van een bij-zondere aanleiding, van bijvoorbeeld een rela-tie, van zijn bemanning, van zijn zoon of vaneen collega-schipper. Die gelegenheid kan zijngeweest zijn pensionering en/of het betrekkenvan een nieuw huis. Een oude Friese uitdruk-king luidt: ‘As it hûs klear is, jouwe de freonende ruten.’ <

Jan de Vries (Staveren, 1958) was tot eind 2003 directeuren mede-eigenaar van vier supermarkten. Sinds dezomer van 2005 doet hij onderzoek naar 17de-eeuwsemaritieme geschiedenis van de Friese Zuidwesthoek. Hijis voorzitter van de Wurkgroep Maritime Skiednis fan deFryske Akademy en productieleider bij Teatergroep SULT.Hij publiceerde een artikel over Jacob Benckes inGevierde Friezen in Amerika.

> Meer weten: • Siem van der Woude, Reinier Olofs uit Staveren,

oplichter of katvanger?, Fries ScheepvaartMuseum jaarboek 2010

• Hanno Brand, ‘Een vete tussen Staveren enLübeck’, in Hanno Brand / Catrien Santing (red.),Stedelijk verleden in veelvoud, Verloren,Hilversum, 2011

• Binne L. Boarnstra en anderen, Staveren, hoofd-stad van de Friese kusten, Penn, Leeuwarden, 2011

• http://www.philamuseum.org/collections/perma-nent/228740.html?mulR=16972

• http://www.soundtoll.nl/ • zie voor de wetenschappelijke versie van dit arti-

kel: www.historischtijdschriftfryslan.nl doorlinkennaar ‘huidig nummer’.

1 http://www.philamuseum.org/collections/perma-nent/228740.html?mulR=16972

2 P.H. Winkelman, Nederlandse rekeningen in deTolregisters van Koningsbergen 1588-1602, RGP 133,(‘s Gravenhage 1971), p. 479.

3 Tresoar Leeuwarden, Hof van Friesland, EEE2, f. 250.4 Tresoar Leeuwarden, Staveren (13-36) nr. 20, f. 239.5 Jan de Vries, Zeventiende eeuwse Staversen, naar

aanleiding van het inventariseren van de grafschrif-ten in de Nicolaaskerk. Verschijnt naar verwachtingin het Genealogysk Jierboek 2011.

6 Stadsarchief Amsterdam, notarieel archief (5075) nr.70 / 174. Regest van het contract: 30 juni 1595,bevrachtingscontract, tussen Jan Pietersen Du Rien,als bevrachter, en Sackle Jellissen, van Stavoren,schipper op “Die Valck” van 70 lasten. VanAmsterdam naar St. Uvis, zout kopen en laden voorRiga, lossen en herladen met koopmanschappenvoor Amsterdam. Vrachtprijs: 35 Caroli gulden perlast zout. Voering: 4 last voor de bemanning. Hetgeld om zou te kopen krijgt de schipper per assig-natie in Lissabon. Als het schip later dan 10 dagenna de Amsterdammer Kermis hier voor de kustkomt, dan niet meer naar het oosten, maar inAmsterdam lossen. Het vrachtgeld is dan 1/3 deelminder, dan die in het oosten.

7 http://www.soundtoll.eu/scans/toon.php?fnr=035&sid=531 De volgende Sont passant wasschipper Poppe Alberts van Staveren, met eveneens70 last zout.

8 André Wegener Sleeswijk, De Gouden Eeuw van hetFluitschip, (Franeker 2003), p. 41.

9 Tresoar Leeuwarden, Staveren (13-36) nr. 20, f. 254.10 Stadsarchief Amsterdam, notarieel archief (5075), nr.

79 / 177.Zelf schreef hij zijn naam als GaerrietSaeckeles. Tresoar Leeuwarden, Staveren (13-36) nr.23, p. 694.

Met dank aan Sytse ten Hoeve, Durk Strikwerda, Siemvan der Woude en Hanno Brand.

Kola

Archangel

Riga

Staveren Koningsbergen

Amsterdam

St. Uvis (Setubal)Philadelphia Atla

ntische O

ceaan

Noord-AmerikaEuropa

(Kaa

rt Ke

rst H

uism

an)