Het Griekse theater

KCV

Erasmiaans Gymnasium

De grote Dionysia

• Jaarlijks feest in Athene, 5e eeuw v.Chr.

• Vijfdaags toneelfestival ter ere van Dionysus

• Eind maart: winter voorbij, stad weer toegankelijk voor bezoekers > ook veel niet-Atheners bij feest

• Wedstrijd (agoon): eerste en tweede prijzen

Dionysustheater in Athene

Ca. 17.000 zitplaatsen en rond 330 v.Chr. gebouwd

Opbouw festival

• Nacht ervoor: cultusbeeld van Dionysus naar theater

• Dag 1: optocht en offers aan Dionysus• 3 dagen met tragedies (treurspelen)• Elke dag 3 tragedies (trilogie) van één

schrijver• Afgesloten door satyrspel > acteurs

verkleed als saters• ‘s Middags nog een komedie• Dag 5: optocht en offers,

bekendmaking winnaars en bekroning met klimop

Organisatie festival

• Voorbereiding in zomer: selectie dichters• Choregen: rijke burgers die productie

financierden > kostuums, salaris zangers, training en levensonderhoud koor (15 man) = vorm van belasting

• Dichter zelf was regisseur > componeerde ook muziek + deed choreografie koor. Aanvankelijk ook vaak acteur

• Staat betaalde acteurs• Jury van 10 mensen uit publiek

Oorsprong tragedie I

• Ontstaan uit choros (koor), zang-dansgroep van jongens/mannen

• Wedstrijden tussen choroi ter ere van Dionysus > eerste prijs: tragos (bok)

• Vandaar naam tragoidia (bokkenzang)

• Solist scheidde zich af van koor > dialoog. Thespis was eerste acteur

• In loop van 5e eeuw meer acteurs: Aeschylus > 2e acteur, Sophocles 3e acteur

Oorsprong tragedie II

• Alleen mannelijke acteurs > ook in vrouwenrollen

• Max. 3 sprekende acteurs op toneel, maar meer personages

• Acteurs speelden meer dan één rol

• Figuranten • Maskers voor koor en acteurs• Muziek en dans: koor begeleid

door dubbele fluit (aulos)

Maskers

Opvoeringspraktijk I

• Muziek nauwelijks bekend

• Choreografie niet bekend

• Kostuums en decors niet teruggevonden > vaasafbeeldingen en muurschilderingen

Acteurs met maskers van Hercules enDionysus

Opvoeringspraktijk II

• Opvoering in open lucht, overdag

• Weinig effecten met licht of decor > beschilderde panelen

• Moord achter de coulissen > lijk op podium binnengerold (ekkuklèma)

• Geluidseffecten: spiegel/trommel (donder en bliksem), paarden (houten borden), regen (pot bonen)

• Toneelmachines: deus ex machina (hijskraan)

Medea op slangenwagen als deus ex machina,ca. 400 v.Chr.

Opbouw tragedie I

• Meestal één plaats (mogelijkheden voor decorwisseling beperkt) > meestal voor tempel of paleis

• Gebeurtenissen elders > bodeverhaal

• Tijdsverloop beperkt

• Plot één geheel

Opbouw tragedie II

• Proloog• Parodos: eerste koorlied• Eerste epeisodion (scène)• Eerste stasimon (eenstemmig koorlied)• Nog drie of vier epeisodia en stasima• Exodos en epiloog (laatste scène en slotregels

koor)

• Bijzondere tekstvormen: bodeverhaal, stichomythie

Functie van…

• Koor: danst in de orchestra tussen de scènes, neemt deel aan handeling, geeft commentaar op de gebeurtenissen, leeft me met de personae.

• Proloog: in de proloog wordt verteld op welk moment we in het verhaal vallen en waar het over gaat (‘programmaboekje’).

• Bodeverhaal: lange, vaak emotionele monoloog, die gebeurtenissen elders vertelt, te gruwelijk/onmogelijk om te tonen.

Vervolg 24

• Dramatische ironie: spanning die ontstaat door verschil in voorkennis tussen personages en publiek. Personage zegt iets waarvan hijzelf niet weet hoe waar het is.

• Ekkuklema: plankier op wielen waarmee het slachtoffer wordt getoond

• Deus ex machina: god die ontknoping brengt, via hijskraan boven skene

Vervolg …(bron: Forum blz 39)

• Peripetie: plotselinge ommekeer van hoopvolle verwachting naar totale ondergang

• Hamartia: tragische misstap, begaan door verkeerd inzicht in de situatie of door ‘blindheid’ voor de werkelijkheid.

• ‘Regels’ voor goede tragedie > invloed op toneelschrijvers tot in 17e eeuw: eenheid van plaats, tijd en handeling. Drie eenheden echter niet bij hem terug te vinden

• Wel: één leidende gedachte; niets over plaats; niet langer dan één etmaal > geen regels

Aeschylus

• 525-456 v.Chr.• Ca. 90 tragedies

geschreven• 7 tragedies bewaard

gebleven, waaronder één trilogie: Oresteia

• Enige van wie tragedies werden herhaald op Dionysia na zijn dood

• Slechts twee acteurs; belangrijke rol voor koor

Sophocles

• 495-406 v.Chr.• 123 stukken geschreven,

ook satyrspelen• 24 keer eerste prijs

gewonnen• 7 tragedies volledig

bewaard• Introduceerde derde

acteur; koor niet echt betrokken bij handeling, maar geeft commentaar

Euripides

• 480-406 v.Chr.• 92 tragedies geschreven• 18 bewaard gebleven• Slechts 5 keer eerste

prijs gewonnen• Sterk psychologische

inslag, inleving in vrouwen

Visies van de grote drie

• Visie Aeschylus:

-op goden: noodlot, goddelijke gerechtigheid

-op mens: moet boeten voor hybris• Visie Sophokles:

-op goden: theatrale conventie?

-op mens: zoals ze moeten zijn, edel• Visie Euripides:

-op goden: kritiek!

-op mens: zoals ze zijn, inlevingsvermogen

Aristoteles’ Poetica

• Begin 4e eeuw v.Chr.• Bron over ontstaan tragedie (in deel 1);

ook over komedie (deel 2, verloren)• Karakter van personages ondergeschikt

aan handeling• Doel: angst en medelijden opwekken >

daardoor “reiniging” (katharsis) van publiek

• Plot moet omslag (peripetie) bevatten > van geluk naar ongeluk, liefst samen met herkenning of tragische vergissing

Tragedie volgens Taplin

• Blz 43: “Met behulp van de tragedie kunnen wij de verschrikking van de verbijstering en de wanhoop van onze tijd onder ogen zien, zónder dat wij hierdoor in steen veranderen. De Griekse tragedie verwoordt namelijk het ergste en geeft volledige uitdrukking aan de menselijke reactie hierop.”

Vaas met scènes uit de Medea van Euripides. 325 v.Chr.

Opbouw theater

1. Skènè

2. Orchestra (in midden plaats voor altaar)

3. Parodoi of eisodoi

4. Tribune

Epidauros

Theaterreconstructies

Stamboom Thebaanse koningshuis

Menoikeus x ?

Laios x Iokaste Creon x Euridyce

Oedipus x Iokaste Haemon, Menoikeus

Antigone, Ismene, Eteokles, Polyneikes

Stamboom van het Spartaans/ koningshuis