Het gebruik van ict in de klas

Voortgezet onderwijs

Februari 2017

NVvW

Inleiding

Welke ICT-middelen gebruiken docenten in het voortgezet onderwijs in hun lespraktijk? Waarom doen ze dat en wat levert het op? Wat werkt wel en wat werkt niet? Wat zijn de voor- en nadelen? Daarover gaat deze brochure. De brochure levert je ideeën op en helpt je bij de keuze van ICT-tools in de praktijk.

Schoolleiders en docenten die op zoek zijn naar inspiratie of best practices van gebruik van digitale hulpmiddelen in de les vinden in deze brochure veel verschillende voorbeelden.

Kennisnet heeft een model ontwikkeld dat laat zien hoe scholen optimaal rendement kunnen halen uit de inzet van ICT: het Vier in balans model. Het Vier in balans model bestaat uit vier onderdelen, twee menselijke randvoorwaarden en twee materiële randvoorwaarden. Deze brochure richt zich op de materiële randvoorwaarden en met name het onderdeel ‘Inhoud en toepassingen’ van dit model.

Voor deze brochure hebben we twaalf docenten geïnterviewd. Op verschillende scholen, in verschillende delen van het land en van verschillende schoolniveaus. Achterin de brochure vind je een aantal aanbevelingen voor docenten en schoolleiders. Ook vind je een overzicht van alle genoemde ICT-middelen en waar je deze kan vinden.

ICT bij de start van de les Indelen groepjes, actualiteit, voorkennis Het indelen van groepjes doet gymdocente Lisette met de app TeamShaker. Hierdoor is ze verzekerd van steeds andere groepje. Met de app SlowPro laat ze de leerlingen slow motion filmpjes zien van de oefening die ze gaan doen. Dit helpt de leerlingen om de oefening goed uit te voeren.

Francien start haar les Nederlands met een eerder gemaakt overzicht van signaalwoorden. Het overzicht had ze samen met de klas gemaakt en via de mogelijkheden van het digibord opgeslagen. Ze kan dit plaatje weer terughalen en direct verder met haar lesstof.

Geschiedenisdocente Annie start de les met de online fotoalbums van het Historisch Archief op Flickr, bijvoorbeeld over Amerikaanse presidenten en politieke gebeurtenissen. Hierdoor kan ze aansluiten bij de actualiteit.

Elly wil aan de slag met een nieuw onderwerp voor wiskunde. Ze begint de les met een quiz. Hiermee haalt ze de voorkennis van de leerlingen op en krijgt ze inzicht in de gaten in de kennis. Zij gebruikt hiervoor Kahoot.

Uitleg en instructie Verwerken, oefenen, uitleg, praktijk Scheikundeleraar Jo gebruikt het meetprogramma IP Coach. De leerlingen zetten hiermee hun metingen direct in een database. Ze kunnen ze eenvoudig verwerken, bijvoorbeeld in een grafiek. Jo gebruikt dit programma ook op verzoek van de leerlingen.

Hilde is docent Beeldende Vorming. Tijdens een fotoproject kunnen de leerlingen hun eigen gemaakte foto’s uploaden in de elektronische leeromgeving en vervolgens uitwisselen met andere leerlingen. Ook kunnen ze in groepjes of klassikaal hun eigen werk en dat van anderen analyseren.

Met website jufmelis.nl laat docente Cindy haar leerlingen zelfstandig oefenen met Nederlandse spelling en grammatica. Met deze interactieve site kunnen leerlingen meteen controleren of ze klaar zijn om de toets te maken.

Diana is docente NaSk. In haar lessen maakt ze regelmatig gebruik van Kernpunt van Schooltv. Met filmpjes laat ze leerlingen zien hoe natuur- en scheikunde worden toegepast in het dagelijks leven en in beroepen.

Veel docenten gebruiken tijdens de les filmpjes met uitleg en instructie, gemaakt door andere docenten. De filmpjes vinden ze bijvoorbeeld op YouTube, bij vakgroepen op Facebook, op website VO-content.nl of op de website van de uitgeverij van de lesmethode.

Leerlingen aan het werk Samenwerken, verder werken, zelfstandig aan de slag

Ook leerlingen kunnen aan de slag met een digitale leermethode. Zo kunnen ze zelfstandig filmpjes met instructie bekijken. In groepjes kunnen ze een digitale mindmap maken (via sites als mindmapping.com) en deze via het digibord met de rest van de klas bespreken.

Scheikundedocent Jo heeft op YouTube video’s van scheikundeleraar Sieger Kooij gevonden die aansluiten bij de stof van deze week. Hij verwijst zijn leerlingen aan het einde van de les naar deze video’s om thuis de uitleg nog eens rustig te bekijken.

Hilde, docente Beeldende Vorming, is met haar klas betrokken bij een internationaal vakoverstijgend project. Leerlingen uit verschillende landen ontwerpen en bouwen samen een website in WordPress en communiceren daarover via Skype.

Via de Facebook-groep ‘Leraar Statistiek’ heeft Elly een mooie praktische opdracht gevonden waarmee haar leerlingen zelf aan de slag kunnen.

Lerares Engels, Amy, verwijst haar leerlingen naar een luisteropdracht op de website van het British Council.

Eind van de les Controle, herhaling, inzicht in resultaat Economiedocent Eric sluit zijn les af met een Socrative quiz over de zojuist behandelde stof. Hiermee ziet hij of de lesstof goed is overgekomen bij de leerlingen. De leerlingen vinden het leuk dat het in een wedstrijd-vorm is. Ze doen er graag aan mee. Soms laat Eric de leerlingen in groepjes aan de quiz meedoen, andere keren gebeurt dit individueel.

Aan het einde van de les laat gymdocente Lisette aan de leerlingen hun vorderingen zien. Dit doet zij met filmpjes van het eerste deel van de les én filmpjes van het eindresultaat.

Martine eindigt haar lessen Frans met haar zelfgemaakte BookWidgets. Leerlingen doen hiermee interactieve oefeningen over de net geleerde stof.

Schrijven heeft nog steeds voorkeur Digitaal toetsen niet populair

Van alle mensen die we hebben gesproken, gebruikt niemand ICT voor het afnemen van toetsen. Dit is opvallend, want tien jaar geleden was de verwachting dat digitaal toetsen een enorme vlucht zou nemen. Veel scholen hebben toen geïnvesteerd in programma’s als WinToets. Deze lijken niet (meer) gebruikt te worden. De rekentoets wordt wel digitaal afgenomen. Docenten laten hun leerlingen hiervoor oefenen met Facet, het programma dat voor de rekentoets wordt gebruikt.

De geïnterviewde docenten geven aan veel waarde te hechten aan het zelf laten schrijven door leerlingen. Een andere reden voor scholen om niet digitaal te toetsen, is de beperkte beschikbaarheid van computerruimtes waar internetvrij getoetst kan worden. Ook in iPad-klassen en laptop-klassen durven docenten het niet aan om digitaal te toetsen. Het blijft lastig om onderlinge digitale communicatie tijdens de toets te voorkomen.

Portet Hester Vogels, docent wiskunde ‘Prezi en fimpjes zijn waardevol voor de leerling’ Dinsdagmorgen 9.30 uur. Hester bereidt in haar lokaal de les voor. Ze zet het digibord aan, sluit de laptop hierop aan, zoekt drie websites uit en zet ze klaar op de juiste pagina. Dan komen de leerlingen binnen. Hester begroet ze vrolijk, ze heeft er duidelijk zin in. Hester is wiskundeleraar op UniC in Utrecht. UniC geeft vernieuwend onderwijs dat aansluit bij de eisen van de tijd. In de missie van UniC staat dan ook: Onze leerlingen worden mondige burgers die hun weg weten te vinden in de multimediamaatschappij en die weten hoe ze samen met anderen resultaten kunnen boeken. Hester voelt zich als een vis in het water op deze school, die past bij haar ambities.

Verschillende werkvormen In de les van zestig minuten zet Hester verschillende werkvormen in. ‘Ik vind het belangrijk dat de leerlingen actief zijn in de les. Ik wissel dus veel van werkvorm.’ Hester begint met een prezi-presentatie met een overzicht van de lesstof van het vorige hoofdstuk. Ze loopt de lesstof door met de leerlingen en geeft voorbeelden van opgaven die bij de stof horen. De leerlingen knikken begrijpend en af en toe stelt iemand een vraag. Hester betrekt nadrukkelijk de hele klas bij het nadenken over de antwoorden. Hierna gaan de leerlingen aan de slag met opgaven.

Samen woordweb maken Na korte tijd pakt Hester de aandacht terug om te beginnen met een nieuw hoofdstuk. Ze legt uit dat het nieuwe hoofdstuk aansluit bij een hoofdstuk van vorig jaar. De leerlingen schrijven in kleine groepjes op wat ze nog van dit hoofdstuk weten. Daarna maakt Hester samen met de klas een woordweb in prezi. Ze stelt vragen, schuift met woorden en laat de leerlingen discussiëren over verbanden. Hester vult vervolgens aan waar het nieuwe hoofdstuk over gaat en hoe zich dit verhoudt tot de oude stof.

Met prezi inzicht in verbanden ‘Ik vind het belangrijk dat leerlingen niet alleen de gereedschapskist vullen met allerlei technieken, maar dat ze ook het verband zien tussen al die gereedschappen. Dat ze weten welke dingen bij elkaar horen. Een prezi helpt daarbij veel beter dan een PowerPoint-presentatie of een tekening op het bord. Je prezi-blad is oneindig groot en je kun de verbanden mooi inzichtelijk maken.’ Een leerling beaamt dit: ’Hester gebruikt altijd prezi-presentaties en ik vind dat fijn. Ik kijk ze tijdens het hoofdstuk ook altijd een paar keer door, zodat ik weet waar ik mee bezig ben. In het boek zijn het meer losse stukjes. Met prezi zijn de verbanden veel duidelijker.’

‘ICT moet functioneel zijn’ De leerlingen hebben allemaal een laptop. Bij de wiskundeles van Hester wordt die bijna niet gebruikt. Hester vindt het belangrijk dat de leerlingen werken met pen en papier. ‘Een boek achter glas’ voegt dan niet veel toe. De inzet van ICT moet functioneel zijn.

Filmpjes met extra uitleg ‘Ik maak van alle lesstof filmpjes’, vertelt ze. ‘Ze zijn vooral bedoeld om achteraf te kijken, als leerlingen nog wat uitleg nodig hebben bij het maken van opgaven, of als ze leren voor een toets. De filmpjes maken het overbodig dat ik dingen in de les meerdere keren uitleg. Ook als een leerling een les mist, kan hij terugkijken wat ik heb uitgelegd. In de les kunnen we dan verder en kan iedereen bijblijven.’ De leerlingen vinden de filmpjes mooi, maar gebruiken ze niet altijd: ’Als ik de stof al snap, dan maak ik liever opgaven dan dat ik nog een keer naar de uitleg luister.’ Haar filmpjes worden door leerlingen in het hele land bekeken, soms op aanraden van hun eigen docenten.

Lesideeën dankzij Facebook Hester is ook beheerder van een Facebook-pagina voor docenten wiskunde (Leraar Wiskunde). Hier delen docenten lesideeën met elkaar en wisselen ze materiaal uit. Na een jaar zijn bijna 2000 wiskundedocenten lid van deze groep. Voor veel docenten is het een prettige manier om contact te hebben met collega’s in het land. ‘Je hebt eigenlijk 2000 collega’s en er is altijd wel iemand die snel antwoord geeft als je een vraag hebt.’ Voor Hester is het grote voordeel van een groep op Facebook dat de berichten automatisch langskomen. ‘Ik kijk toch regelmatig op Facebook en dan komen ook de leuke wiskundedingetjes langs. Ik hoef er niet speciaal naar op zoek.’

(interview door Heleen van der Ree)

Portret Dustin Dijkstra, docent aardrijkskunde ‘Afwisseling en een persoonlijke aanpak dankzij digitale middelen’ Ik ben te vroeg voor de afspraak met Dustin Dijkstra van het dr. Aletta Jacobs College. Ik mag alvast meekijken met de aardrijkskundeles van klas 2HB. De leerlingen zijn druk bezig met het zoeken naar afbeeldingen en informatie over kusten. Dit doen ze op hun smartphones en tablets. Dustin heeft een opdrachtvel gegeven met afbeeldingen en omschrijvingen van verschillende kuststreken. De leerlingen zoeken zelf op internet kenmerken van kustgebieden. Op basis van afbeeldingen moeten ze bepalen welk kustgebied bij welk land hoort. Ze zitten in groepjes en helpen elkaar als ze iets niet kunnen vinden.

Woordweb op digibord De school heeft een actie opgezet voor ‘Serious Request’, de jaarlijkse, landelijke actie voor het Rode Kruis. Dustin vraagt de leerlingen op te schrijven waaraan zij denken bij het thema van dit jaar: longontsteking. Ze doen dit op hun telefoon of tablet, in de app Mentimeter. Ze kunnen dit alleen of met z’n tweeën doen. Leerlingen vullen een toegangscode in en typen zes woorden in. Op het digibord verschijnt een woordweb met alle ingevulde woorden. Ze bespreken de woorden gezamenlijk. Vervolgens laat Dustin een filmpje zien over de actie.

Opdrachten in Itslearning De les is afgelopen. Het huiswerk voor de leerlingen staat in Itslearning, het elektronische leersysteem van het dr. Aletta Jacobs College. Leerlingen kunnen hier de opdrachten van de hele periode vinden, zelf opdrachten nakijken en kijken wat ze voor de volgende les moeten doen. Zo moeten ze nog foto’s uploaden van een reisje langs de Rijn. De leerlingen leveren de tablets in, deze zijn eigendom van de school. Enkele leerlingen hebben een eigen device bij zich. In de eerste klassen hebben al meer leerlingen hun eigen tablet of laptop bij zich. Ze kunnen korting krijgen bij de aanschaf ervan.

Snel wisselen dankzij Apple TV We gaan naar boven, naar een 6 vwo-klas. In de school gaat geen bel, iedereen houdt zelf de tijd in de gaten. ‘Geeft ook een stukje rust’, zegt Dustin. In het lokaal zitten zijn leerlingen al klaar, het is een klein examengroepje. Het klassikale beeldscherm is via Apple TV verbonden met de laptops van alle docenten in de school. Dit maakt het wisselen van lokaal makkelijk en Dustin kan direct met de les beginnen.

Quiz met wedstrijdelement Dustin start met een klassikale quiz met de app Socrative. Dit laat zien wat de leerlingen nog weten van het thema ‘wijken’. De quiz helpt de leerlingen bovendien om hun kennis op te frissen. De leerlingen mogen bij twijfel de antwoorden opzoeken in hun boek. Een paar meisjes geven aan dat ze de space race, een andere quizmogelijkheid van Socrative, leuker vinden dan de variant die Dustin heeft gekozen. Dustin schakelt er direct op over. De leerlingen krijgen nu meer een wedstrijdgevoel. Elke leerling heeft een kleur en kan zien hoever hij of zij is ten

opzichte van de klas. Dustin slaat de uitslagen van de quiz op. Na de vakantie zal hij er nogmaals op terugkomen.

Kijkje in de wijk met Street View Dustin start met het nieuwe onderwerp ‘wijken in de stad Utrecht’. Per wijk staan veel gegevens in tabellen in het boek. Met Street View nemen de leerlingen een kijkje in de verschillende wijken. Zo kunnen ze er zich beter een beeld van vormen. Daarna laat Dustin de leerlingen een aantal opdrachten maken.

Gepersonaliseerd onderwijs mogelijk In de afgelopen jaren heeft Dustin samen met een collega veel opdrachten in Itslearning gezet. Ook hebben ze per klas een overzicht van de perioden gemaakt. Ze willen nu een volgende stap maken door er leerdoelen aan te koppelen en leerlingen een overzicht van hun vorderingen te geven. Door de koppeling van opdrachten aan leerdoelen, ontstaan mogelijkheden om leerlingen meer gepersonaliseerd onderwijs te bieden. Samen met een aantal collega’s gaat Dustin binnenkort opdrachten klaarzetten voor leerlingen die meer aankunnen. Zowel de docent als de leerling kunnen de vorderingen bijhouden. Zo ontstaat beter zicht op wat de leerling nog moeten leren en wat het doel daarvan is.

Leerlingen aan het denken zetten Een volgende les van Dustin gaat over de vraag ‘hoe kunnen we zorgen voor een vermindering van de files?’ Leerlingen bedenken hiervoor oplossingen en voeren deze in op hun smartphones of tablet met de app Answergarden. Dustin laat de vele genoemde oplossingen op het klassikale beeldscherm zien. Hoe meer leerlingen eenzelfde oplossing hebben genoemd, des te vetter wordt de oplossing weergegeven. Dustin licht een aantal oplossingen even uit. Na de les vertelt hij mij dat hij alle leerlingen eerst aan het denken wil zetten. Deze app helpt hem daarbij.

Mooie verhalen bij geschiedenis Als ik enkele leerlingen spreek, geven ze aan dat ze het prettig vinden om deze verschillende apps en websites te gebruiken. Dit zorgt voor afwisseling in de lessen. De uitleg van de stof willen ze wel graag op school horen. ‘De docent van geschiedenis kan mooie verhalen vertellen’, zegt een jongen. Dit wordt door de leerlingen gewaardeerd. Een filmpje of PowerPoint is vooral fijn om de les mee af te sluiten of om thuis nog een keer te bekijken.

Directe hulp bij ICT-vragen Dustin helpt zijn collega’s bij hun ICT-vragen. Hij geeft voorlichting over ICT-toepassingen en de ervaringen. Steeds meer collega’s maken hiervan gebruik, ze vinden deze directe hulp prettig. Ook de vmbo-afdeling heeft een ICT-coördinator. Dit bevordert het gebruik van ICT in de school enorm.

(interview door Ellen Schoonen)

Portret Leo Karper, docent biologie ‘ICT heeft meerwaarde: de communicatie is anders’

Leo Karper is docent biologie op Stad & Esch in Meppel. Hij geeft een blokuur les aan havo 4. Het eerste deel van het blokuur was een hoorcollege, vertelt een van de leerlingen. Ze hebben nu een korte break. Het valt mij op dat veel leerlingen deze tijd benutten om de stof nog even door te nemen, in een boek of op hun laptop of tablet. Leerlingen hebben allemaal hun eigen device. Ze kunnen deze met korting via school aanschaffen.

Al voor de les vragen stellen De leerlingen moeten vooraf vaak een deel van de lesstof bestuderen. Dit doen ze bijvoorbeeld door filmpjes op Youtube te bekijken of door een aantal paragrafen in het boek te lezen. Via gosoapbox.com kunnen ze al vragen stellen. Ook de andere leerlingen kunnen deze vragen zien en aangeven dat zij deze vraag ook belangrijk vinden. De leerlingen hebben deze keer weinig vragen gesteld, in totaal slechts drie. Na de break projecteert Leo ze op het grote beeldscherm. Hij bespreekt de vragen met de klas en geeft extra uitleg.

Kennis meten met socrative De verdieping in de klas vindt plaats door opdrachten te maken. Leo neemt een testje af om te zien wat de leerlingen weten van de stof. Ze beantwoorden de vier vragen individueel in socrative. Eventueel kunnen ze de lesstof erbij pakken. Leo laat de resultaten vervolgens zien op het klassikale beeldscherm. Hij is tevreden, de meeste leerlingen hebben minstens drie vragen goed. De eerste vraag is slecht gemaakt, Leo bespreekt deze nog even met de klas, de vraag is nu veel duidelijker voor de leerlingen.

Leerlingen kunnen als extra voorbereiding van de les ook examenopdrachten maken. Ze bespreken de examenopdrachten na afloop gezamenlijk. De leerlingen die deze opdrachten hebben gemaakt, komen voorin zitten. De anderen kunnen meeluisteren, doorgaan met hun eigen opdrachten of een samenvatting van de leerstof maken.

In een overzicht wat Leo op het bord laat zien, kun je zien welke leerlingen de examenopdrachten hebben gemaakt. In Excel houdt Leo met kleuren bij hoe de leerlingen de examenopdrachten hebben gemaakt. Groen betekent dat de opdracht is gemaakt, oranje betekent ‘gemaakt maar nog niet goed genoeg’. Blauw is voor de leerling van wie Leo het werk als voorbeeld op het bord zet voor de nabespreking. Hij kan zo elke keer het werk van een andere leerling als voorbeeld gebruiken. Er is een veilige sfeer, Maaike vindt het niet vervelend dat haar werk vandaag zichtbaar is voor de hele klas.

Ze bespreken de examenopdrachten gezamenlijk. Op het grote beeldscherm toont Leo de vraag. Bij de vraag staat het aantal punten dat behaald kan worden. Onder de vraag laat hij het antwoord van de leerlingen zien, in dit geval Maaike. Hij heeft

hiervoor haar met de hand geschreven tekst gescand. Leo vraagt de leerlingen hoeveel punten zij Maaike zouden geven voor dit antwoord, en waarom. Hierdoor worden de leerlingen gestimuleerd kritisch na te denken. Leo kan duidelijk aangeven welke antwoorden goed zijn en waar informatie ontbreekt of fout is. ‘Was dit een reproductie vraag?” vraagt Leo, er wordt over de vraag nagedacht en de conclusie was dat dit inderdaad een reproductie vraag was. ‘Leerlingen krijgen zo meer inzicht in de verschillende vragen’ zegt Leo. Het officiële antwoord verschijnt als Leo op het vergrootglas klikt. Maaike is tevreden over haar behaalde punten.

Het nut van scholing voor ICT-gebruik was voor hem maar beperkt, vertelt Leo. ‘Wat meer helpt is in kleine groepjes ondersteuning op maat bieden”. Leo heeft het samen met een collega opgepakt. Om het breder in de school te krijgen, zullen er mensen voor moeten vrijgemaakt die deze ondersteuning kunnen geven. De Biologie sectie wisselt regelmatig hun ervaringen met digitale hulpmiddelen uit. Tussen de secties onderling zou dat ook meer moeten gebeuren.

Het blijft lastig voor leerlingen om niet afgeleid te worden door andere sociale media. Elkaar tijdens de les even een berichtje sturen blijft aanlokkelijk, maar ook door berichtjes van anderen worden de leerlingen snel afgeleid. Maar ondanks dat heeft het gebruik van digitale hulpmiddelen voor Leo een duidelijke meerwaarde. ‘De communicatie verloopt nu anders.’ Leerlingen kunnen vooraf vragen stellen, berichten versturen en zelf alvast de instructie voor de les bekijken. Ze kunnen dit met de filmpjes te doen die hij heeft klaargezet of met van het boek, dat bepalen ze zelf. De verdieping komt in de les. Leo kan eenvoudig in Excel de resultaten bijhouden en ook welke inspanning ze hiervoor gedaan hebben.

(interview door Ellen Schoonen)

Portret Arnoud Kuijpers, docent Nederlands “ICT is nodig om leerlingen te begrijpen”

Arnoud is docent Nederlands op het Candea College in Duiven. Zijn vwo 2 klas is zelfstandig aan het werk. Enkele leerlingen maken de opdrachten op hun eigen device, andere werken in een schrift. De leerlingen mogen hierin zelf een keuze maken. Bij de nabespreking van de vragen hangen de leerlingen aan zijn lippen. Ze zijn enthousiast en er heerst een prettige sfeer. Arnoud omschrijft de klas, zijn enige onderbouwklas, als zijn ‘schatjes’. De leerlingen vinden het leuk om zijn vragen te beantwoorden. Ze zijn zichtbaar trots op hun leraar. Ze vertellen dat Arnoud veel digitale hulpmiddelen gebruikt in de lessen. Plot26 bijvoorbeeld, een lesmethode Nederlands. De leerlingen krijgen zelf een actieve rol bij spannende verhalen, zoals een moordzaak en een internetmysterie.

Filmpjes met veel voorbeelden Arnoud laat op het digibord de rest van het programma van het blokuur zien. De leerlingen bekijken eerst een filmpje over beeldspraak. In hoog tempo komen verschillende soorten beeldspraak langs, met voorbeelden in foto’s en tekst. Leerling Pascal vindt het erg snel gaan. ‘We hebben dit allemaal al een keer besproken. Dit is een korte herhaling, daarom laat ik het ook nu pas zien’, legt Arnoud uit. Daarna maken de leerlingen een opdracht uit het boek. Via socrative beantwoorden ze vervolgens een aantal vragen. Arnoud stelt socrative zo in dat leerlingen direct zien of hun antwoorden goed of fout zijn. Hij gebruikt dit programma regelmatig om een beeld te krijgen wat de leerlingen beheersen. Zo weet hij welke stof hij in de klas nog een keer moet behandelen.

Spelelement maakt enthousiast Leerling Quinten vertelt mij over de les van gisteren. ‘We deden een spel over spelling!’, vertelt hij glunderend. Hij laat zien hoe het spel werkt. Je ziet een omschrijving van een woord en rondvliegende letters. Met een laser moet je op de letters schieten en zo het bedoelde woord vormen. ‘Op een leuke manier leren, zonder dat je het door hebt!’, vertelt Quinten. Inmiddels gaan meer leerlingen met het spel aan de slag. Op het digibord speelt een leerling de variant play woordenschat. Hij moet hierbij woorden koppelen aan een omschrijving. De klas is razend enthousiast. De meeste leerlingen vinden spelling en woordenschat geen leuke onderdelen, maar door het spelelement wel. Veel jongens kiezen direct voor het wedstrijdelement, de meeste meisjes oefenen eerst nog even. Arnoud heeft de woorden en omschrijvingen zelf ingevoerd op cram.com.

Vier miljoen punten Arnoud vraagt de leerlingen te stoppen. ‘Dat meen je niet’, roept Simon. Hij heeft vier miljoen punten en het aantal loopt snel op. De klas is onder de indruk. In stilte mag hij nog even doorgaan, terwijl de rest de opdrachten uit het boek gaat nabespreken. Arnoud geeft aan dat hij de resultaten van de test op socrative gaat bekijken en hierop de volgende les terugkomt. Hij zal per leerling bekijken welke stof ze wel en

niet beheersen en dit tijdens volgende les klassikaal bespreken. Hierdoor kunnen ze zich goed voorbereiden op de toets.

Arnoud maakt zelf filmpjes We gaan snel door de sneeuw naar het andere gebouw. De leerlingen van 6 vwo staan al bij de deur. De les gaat over drogredenen. Arnoud start de les met een klassikale uitleg, ondersteund door een powerpoint. Leerlingen kunnen daarna de theorie zelf nog even doornemen of een filmpje bekijken. Arnoud heeft het filmpje zelf gemaakt en in itslearning gezet. Het is een mooie combinatie van foto’s, tekst, animatie en gesproken uitleg. ‘Ja, het is veel werk. Maar leerlingen hebben er baat bij.’ De filmpjes staan op YouTube en worden door leerlingen uit het hele land bekeken. ’Dat is eigenlijk mijn ideaal: alle leerlingen verder helpen.’ Tegen de leerlingen zegt hij: ‘Ik hoef mijzelf niet te horen, dus graag oortjes in’. Humor genoeg in de les.

Voorbereidingen voor het examen Arnoud heeft veel examenvragen in socrative gezet. Hij gebruikt het actief in de voorbereidingen voor het examen. Leerlingen krijgen feedback bij de antwoorden, waardoor ze er veel van leren. De leerlingen vullen na afloop een reflectieformulier in waarbij ze aangeven welke soort vraag ze fout hadden en hoe ze er van kunnen leren. Zo krijgen Arnoud en zijn leerlingen een goed beeld van waar nog aan gewerkt moet worden.

Pilot: geen cijfers meer ‘Ik neem zo nu en dan digitaal toetsen af in socrative. We hebben hier ook wel Wintoets voor gebruikt, maar dat werkte niet prettig. Samen met een collega ben ik nu bezig met een ander soort Nederlands (Expeditie Nederlands) waarbij we formatief toetsen en geen cijfers meer geven in 3 havo.’ Arnoud laat een schema zien met verschillende onderdelen van het vak Nederlands staan. Bij leerlingen staat een * (in ontwikkeling), ** (in orde) of *** (uitstekend). ‘Kijk, deze jongen heeft nog iets te doen voor schrijven, hij heeft *. Maar bij het leesonderdeel staan al ***.’ Leerlingen hebben ook een rol in het bepalen van de criteria. ‘De pilot is veel werk, maar het is leuk en leerzaam om te doen en het geeft uiteindelijk enorm veel energie!’

Meerwaarde van ICT Arnoud is inmiddels erg enthousiast over de mogelijkheden van ICT. Dat was eerst wel anders: ‘Ik had er helemaal niets mee. Maar ik vond dat ik meer van ICT moest weten als ik de leerlingen wilde begrijpen. Ik ben er toen ingedoken.’ Twee jaar geleden heeft de school ingezet op bring your own device (BYOD). De docenten volgden scholingsdagen over de digitale leeromgeving itslearning. In deze leeromgeving zet Arnoud bijvoorbeeld de planning, behandelde stof, filmpjes, bronnen en opgaven klaar voor zijn klassen. Een meerwaarde van ICT voor Arnoud is dat hij beter zicht heeft op wat elke leerling kan. Met bijvoorbeeld flipping the classroom hebben de leerlingen de stof thuis al bekeken. Sommige leerlingen hebben bepaalde uitleg niet meer nodig. Leerlingen komen vaak met vragen de klas binnen. ‘Ik heb zo meer ruimte en vrijheid om met ze aan de slag te gaan.’ (interview door Ellen Schoonen)

ICT in de les: de voordelen en de aandachtspunten Zoals je in de interviews hebt gelezen, bieden ICT-toepassingen jou als docent veel didactische mogelijkheden. We hebben de belangrijkste voordelen voor je op een rij gezet.

• Je kunt lessen laten aansluiten bij de actualiteit. • Je kunt uitleg van een vorige les bewaren en opnieuw inzetten. • Je kunt opdrachten verbeteren en hergebruiken. • ICT geeft meer mogelijkheden om te differentiëren. • ICT geeft meer mogelijkheden om aan te sluiten bij de verschillende

leerstrategieën van de leerlingen (gepersonaliseerd leren). • Er is veel meer variatie mogelijk in uitleg, instructie en oefening. • Je hebt extra mogelijkheden voor werkvormen. • Je hebt meer mogelijkheden voor directe terugkoppeling (lesinhoud en werk

van de leerling). • Je kunt eenvoudig iets voordoen op het digibord. Hierdoor hebben leerlingen

sneller door hoe ze bijvoorbeeld een opdracht kunnen aanpakken.

Het gebruik van ICT-toepassingen levert niet automatisch deze voordelen op. Het is belangrijk om ze bewust en deskundig in te zetten. Samen met de geïnterviewde docenten hebben we een aantal aandachtspunten beschreven.

• Je bent afhankelijk van de ICT-infrastructuur op school. Zorg ervoor dat je weet bij wie je terecht kan voor (technische) ondersteuning. Is de infrastructuur niet betrouwbaar, zorg er dan voor dat je alternatieve werkvormen achter de hand hebt.

• Leerlingen hebben tijd nodig om na te denken en de stof te verwerken. Houd daarmee rekening en beperk het snel flitsen tussen informatie op het bord (van een presentatie naar een website, naar een quiz bijvoorbeeld). Het schrijven op een bord levert vertraging op die leerlingen soms nodig hebben.

• Pen en papier moeten, naast alle ICT-toepassingen, zeker niet vergeten worden!

• Als leerlingen een eigen scherm hebben, dan gaat daar de aandacht al snel naar toe en niet naar de docent. Als docent moet je daar goed op kunnen inspelen.

• De mogelijkheid om te communiceren met de buitenwereld via sociale media is voor veel leerlingen een aanlokkelijke afleiding van de dingen die in de les moeten gebeuren.

Aanbevelingen voor schoolleiders Ben je schoolleider en vind je het belangrijk dat de docenten goed met ICT overweg kunnen? Zorg dan voor volwaardige ondersteuning op school. Volwaardig wil zeggen:

• Zorg voor docenten die voortrekker zijn op ICT-gebied en collega’s kunnen inspireren.

• Zorg voor voldoende inhoudelijke ondersteuning. Docenten moeten eenvoudig hulp kunnen vinden, bijvoorbeeld bij een collega die daar dan ook tijd voor heeft.

• Zorg dat docenten voldoende tijd hebben om digitale toepassingen te onderzoeken.

• Zorg dat zowel de hardware als de software als de infrastructuur (zoals WiFi) ruim voldoende aanwezig en up-to-date zijn.

• Bekijk de monitor van het Vier in balans model van Kennisnet (zie link verderop)

Leren van elkaar Vrijwel alle geïnterviewde docenten geven aan dat ze weinig zien in algemene trainingen. Deze sluiten meestal niet aan op hun specifieke lessituatie en hun persoonlijke informatiebehoefte. Voor docenten werkt het vaak het beste als zij hulp kunnen krijgen van collega’s. Het gaat hierbij niet om de technische kennis, maar vooral om de toepassingsmogelijkheden van ICT in de les. Hoe zij kunnen omgaan met verschillende apps en programma’s en hoe ze deze kunnen inzetten om de kwaliteit van de lessen te verbeteren.

Overzicht van de genoemde ICT-toepassingen

Naam URL / app Omschrijving Answergarden http://www.answergarden.ch Voor brainstormen en

meningpeilen British Council https://www.britishcouncil.org Veel lesmateriaal voor

Engels BookWidgets https://www.bookwidgets.com Zelf lesmateriaal

ontwerpen Coach7 http://cma-science.nl/coach7 Voor meetresultaten bij

natuurkunde/scheikunde (tablet of computer)

Facebookgroep https://www.facebook.com/groups/ leraarnederlands/

Community

Facebookgroep https://www.facebook.com/groups/ Leraarwiskunde

Community

Facet http://oefenen.facet.onl/facet/pages/oefen/start/

Toetsomgeving rekentoets

Historisch Archief

https://www.flickr.com/photos/ nationaalarchief/albums/with/ 72157631910991643

Veel historische foto’s

JufMelis http://www.jufmelis.nl Spelling oefenen voor Nederlands

Kahoot https://kahoot.it/#/ Voor (klassikale) quizjes (meerkeuze)

Kennisnet https://www.kennisnet.nl/fileadmin/kennisnet/publicatie/vierinbalans/Vier_in_balans_monitor_2015.pdf

Rapport van Kennisnet

Kernpunt http://www.schooltv.nl/programma/ kernpunt/

Voor toepassing van natuur- en scheikunde

Mentimeter http://www.mentimeter.com Meten van meningen, ideeën uit de klas

Mindmapping http://mindmapping.com Digitale mindmaps maken

Prezi https://prezi.com/ Voor presentaties en mindmaps

Skype https://www.skype.com/nl/ Videoconference programma

SlowPro App voor iOS, Android en Windows Om stukjes uit video vertraagd af te spelen

Socrative http://www.socrative.com Voor (klassikale) quizjes (ook open vragen)

TeamShaker App voor iOS Om twee of meer teams te maken

VO-content http://www.vo-content.nl Online leermateriaal WordCloud generator

https://www.jasondavies.com/wordcloud/

Voor het maken van een woordwolk

WordPress https://nl.wordpress.org Voor het maken van een website

YouTube https://www.youtube.com Bestaande video’s of zelf uploaden

Dit is geen volledig overzicht, maar het geeft een goed beeld van de diversiteit aan programma’s en websites die in het Nederlandse onderwijs gebruikt worden.

Meer informatie (zoals leeftijd en aantal jaren werkervaring) over de twaalf geïnterviewde docenten vind je in de onderstaande woordwolken, gemaakt met WordCloud Generator.

Portretten

1. Hester Vogel, 24 jaar, 4 jaar ervaring, havo/vwo wiskunde, Utrecht

2. Dustin Dijkstra, 40 jaar, 17 jaar ervaring, havo/vwo aardrijkskunde, Groningen, aangesloten bij het Netwerk Onderwijsadviseurs

3. Leo Karper 54 jaar, 17 jaar ervaring, vmbo-tl/havo/vwo biologie, Meppel

4. Arnoud Kuijper 29 jaar, 4½ jaar ervaring, havo/vwo, Duiven

Onderzoek en tekst van

Tanja Stroosma Ellen Schoonen Heleen van der Ree

In opdracht van het ministerie van Onderwijs Cultuur en Wetenschap hebben we een inventarisatie gemaakt van de digitale hulpmiddelen die worden ingezet in de lespraktijk van het voortgezet onderwijs. Welke ICT-middelen gebruiken docenten in hun lespraktijk? Waarom doen ze dat en wat levert het op? Deze brochure is een bron van inspiratie en informatie. Namens de NVvW Ellen Schoonen Tanja Stroosma Heleen van der Ree

Februari 2017