15/10/2015

1

Het erfgoed van de dood

Funerair erfgoed in de 20ste en 21ste eeuw © Prof. Dr. Tamara Ingels

Vrije Universiteit Brussel (VUB)/ INTRO Cultuur & Media

Bezoek Schoonselhof

• Historiek van de ruimte

• De begraafplaats als park

• Architecturale pracht, monumentale vormgeving en symbolen

• Het graf als informatiebron: biografische gegevens, symboliek, status

• Het jargon van het funerair erfgoed

15/10/2015

2

Structuur van de volgende lessen

• Benaming en actieradius funerair erfgoed – Materiële resten – Immateriële overblijfselen

• Dodenzorg door de eeuwen heen en overal ter wereld – Verklaring van gebruiken en symbolen bij ons – Verschillen in opvattingen omtrent de dood en dodenzorg

• Aandacht voor lokale noden van dodenzorg en omgaan met funerair erfgoed – Geschiedenis van onze wetgeving: waar komen enkele van onze

gebruiken vandaan? – Is de Vlaamse wetgeving zijn tijd vooruit? Nieuwe mogelijkheden sinds

2004 en dodenzorg in de toekomst – Impact op ons landschap: van kerkhof naar begraafplaats

• Ethische vraagstukken omtrent funerair erfgoed

Arnold Böcklin, Zelfportret, 1872

15/10/2015

3

Wat is funerair erfgoed?

Erfgoed omvat alle materiële en immateriële uitingen en sporen van menselijke handelingen uit het verleden en het heden, waaraan we als individu of als samenleving in het heden bewust of onbewust een waarde hechten en die we bewaren voor de toekomst Bron: L. Vermeersch en A. Vandenbroucke, Veldtekening cultuureducatie, KUL/HIVA en CJSM, 2011

– Is de dood erfgoed? – Waarom willen we/moeten we als samenleving funerair

erfgoed beschermen? – Welke kennis/inzichten levert het op?

• De dood is alomtegenwoordig = inherent aan de geschiedenis van de mens – Dodenzorg is dus van alle tijden

• De manier waarop de mens met zijn doden omspringt verschilt omwille van veel factoren. Deze zijn divers en zijn altijd onderhevig aan verandering – Geloof/levensbeschouwing

• Geloof in een leven na de dood (voorstelling van hemel/hel komt in heel veel culturen voor).

• Benamingen verschillen: hiernamaals, paradijs, Hades, eeuwige reïncarnatie, nirvana, wereld van voorouders, …

• Voorschriften om dit te bereiken/toegang te krijgen per religie kunnen verschillen • Atheïsme: angst voor het grote niets?

– Levensstijl: sedentair, nomadisch, … bepaalt hoe/waar de doden begraven worden

De manier waarop de mens met zijn doden

omspringt verschilt omwille van veel factoren

15/10/2015

4

De manier waarop de mens met zijn doden

omspringt verschilt omwille van veel factoren • Klimatologische omstandigheden

• Samenstelling van de bodem (voorwaarden voor snelle/hygiënische ontbinding zijn niet altijd ingevuld) – Woestijn, permafrost, moeras, kleigrond, … geven heel andere condities! – Aanwezigheid van bvb. hout (voor bekisting, crematie, …) – Temperatuur: door warmte snellere ontbinding, dus sneller begraven – Nu bij ons: koelcellen in funerarium

• Financiële middelen • In de dood is iedereen gelijk? • Zien en gezien worden: rang en status worden al duidelijk bij aankondiging uitvaartplechtigheid,

keuze van kist en locatie, verloop van het ritueel, dodenmaaltijd, … • Het grafteken: a room with a view? • Grafgiften: heidens of juist heel religieus? • Nu: keuze gewone begraving of concessie, verlenging van concessie, hergebruik

• Tradities en gewoonten • Kunnen lang in gebruik blijven (vb.: voorkeur begraven sinds Karel De Grote), • maar ook heel plots veranderen (Victoriaanse dodencultuur: zwart, dragen van witte kledij, …) • Meestal wel onderhevig aan al dan niet subtiele veranderingen (elke generatie heeft zijn

gebruiken) – Vb.: vandaag op Facebook: hand van overledene in hand van levende fotograferen, rouwbetuigingen via

sociale media

Beknopte historiek van de dodenzorg: een bonte verzameling!

Voorkeur voor begraven/cremeren verschilt, komt soms gemengd voor, soms niet

• Prehistorie (megalieten, urnenvelden, grafvelden, crematieputten…)

• Egyptenaren (mummies, piramides, maar ook eenvoudige graven)

• Grieken/Romeinen (grafvazen, tholoi, begraafplaatsen, columbaria, …)

• Christenen/Joden/Islam

• Tibet: de hemelse begrafenis

• India: Hindu-crematie: in open lucht

15/10/2015

5

Hunebed in Drenthe, 4de millenium v. Chr. Prehistorie: fragmentarische overblijfselen Vaak interpretatieproblemen bij archeologen! Zelden geschreven bronnen

Rahotep en Nofret, beschilderde kalksteen (hoogte: 122 cm), Meidoem

(mastaba van Rahotep), ca. 2639-2604 v. chr., Louvre, Parijs

De Egyptische dodencultuur: - goed gedocumenteerd - Geschreven bronnen - We kennen vooral cultuur van de

ultra-rijken - Spreekt tot onze verbeelding

omwille van de grafgiften - Mastaba, piramide,

dodentempel, vallei der Koningen

15/10/2015

6

Van gewone begraving tot staatsbegrafenis

Howard Carter ontdekt in 1922 het graf van Toetanchamon (ca. 1341-1323 v. Chr.)

Kist uit de eerste dynastie, ca. 3000 v. Chr. , gevonden in Tarkhan, Egypte

Een bijzonder boek

15/10/2015

7

Dodenboek van Hunefer, papyrus, ca. 1275 v. chr. (19de dynastie), British Museum, London

Laatste oordeel?

Sarcofaagkist van Djehorioeëfanch, beschilderd hout (L: 203 cm), Goerna (graf van Djehorioeëfanch), ca. 946-

890 v. chr.

Het dodenboek was heel dichtbij

Dit Dodenboek lag in twaalf stukken over de mummie gevouwen. De lengte, kwaliteit en datering van dit handschrift zijn uitzonderlijk. (…) Het Dodenboek van de 'koopman' Kenna is met zijn 17,70 meter het langste handschrift in de collectie van het Rijksmuseum van Oudheden. Het werd rond 1825 gevonden in een der honderden rotsgraven in het Thebaanse gebergte, die in die periode systematisch geplunderd werden door Europese verzamelaars en hun lokale agenten. Helaas is de positie ervan nooit opgetekend en weten we tegenwoordig niet meer waar het lag. Omdat het zo 'n bijzonder stuk was, wist Athanasi zich nog precies te herinneren hoe de papyrus was aangetroffen. In een rapport over de voor Salt uitgevoerde werkzaamheden vermeldt hij dat het handschrift niet was opgerold, maar in twaalf stukken van elk anderhalve meter was gevouwen en zo op de mummie was neergelegd. Het buitenblad heeft dan ook nogal geleden door hars of olie waarmee de mummie kennelijk was overdekt. Ook het lostrekken van de eerste drie vellen tijdens de veiling bij Sotheby kan geen goed gedaan hebben.

15/10/2015

8

Dipylon vaas, 750-735 v. Chr., 108 cm (H), Metropolitan, NY

Lekyth, 2de helft 5de eeuw v. Chr., Allard Pierson Museum, Amsterdam

15/10/2015

9

Stèle van Paramythion, marmer, ca. 370 v. Chr., München,

Glyptotheek

Mummieportret van een jonge vrouw, (2de eeuw na Chr.)

15/10/2015

10

Romeinse sarcofaag, 260-280 n. Chr. Allard Piersonmuseum Amsterdam

Romeins columbarium langs de Via Appia Columbarium van Pomponius Hylas, Via Latina, Rome

Etruskisch kamergraf (Tomba deii Leopardi), Tarquinia, 480-450 v.Chr.

Asurne, British Museum, 200-100 v. Chr.

Etruskisch Museum, 6e eeuw v. Chr.

15/10/2015

11

Viking graven, Lindholm Hoje, Denemarken, 1000-1050 n. Chr.

Rogier van der Weyden, Het Laatste Oordeel, ca. 1443-1451, Musée de L’Hotel Dieu, Beaune

15/10/2015

12

15/10/2015

13

Grafstenen nabij het altaar, OLV-Kerk, Dordrecht, vanaf 1285-ca. 1470 (na 1572 Protestantse kerk)

15/10/2015

14

Transi tombe, John FitzAlan (overleden 1435)

Tombe van Dr. Farreras y Framis, Montjuic, Barcelona (overleden 1888)

15/10/2015

15

Catacombe dei Capuccini, Palermo (Sicilië), 16de eeuw – eind 19de eeuw

Highgate cemetery, London (Victoriaanse begraafplaats)

Ondergrondse galerijen, begraafplaats Laken

15/10/2015

16

Bepalende stappen in onze eigen geschiedenis

• Archeologische bronnen: zowel crematie als begraving

• Van kerkhof naar begraafplaats – Karel de Grote

– Van relieken in de kerk naar ‘rijke stinkers’

– Doorbreken van de band tussen kerk en kerkhof ging traag en stapsgewijs • Jozef II (1741-1790) (1784)

• Napoleon (1769-1821) en zijn ‘decreten’ + eeuwige vergunning

• Kerkhovenkwestie (19de eeuw)

19de eeuw: Kerkhovenkwestie

• Clash tussen kerkbesturen en liberale besturen – Compartimentering: opstart debat rond gelijkheid van

burgers

– Afschaffing van gewijde kerkhoven/begraafplaatsen • Maar uitzonderingen! Cfr. Elzestraat (Sint-Katelijne-Waver &

Mechelen)

– Debat rond hygiëne van oude kerkhoven (ook veel brieven in kerk- en gemeentearchieven beschrijven deze toestanden

– Eigendom van kerkhoven en begraafplaatsen

– Eigendom van concessies

15/10/2015

17

• Wat zei/zegt de wet? – Impact van Napoleon werkt heel lang door

– Gevolgen van de eeuwige vergunning laten zich echter snel voelen • Overvolle kerkhoven en begraafplaatsen met ‘eeuwige

vergunningen’

– Jaren 60: campagne vanuit overheid en provinciebesturen • overgang naar tijdelijke concessies promoten

• Uitbreiding van begraafplaatsen

• Dit bleek niet zo eenvoudig! (kostenplaatje, wetgeving)

– Decreet 1971: het einde van de ‘eeuwigheid’?

– Decreet 2004: focus op diverse mogelijkheden

15/10/2015

18

Impact van crematie

• 1931-1932: wetgeving crematie + komst crematorium Ukkel – Er ging een hele crematiekwestie aan vooraf – Nadien ook opkomst van verenigingen voor crematie in

Vlaanderen – ijveren voor meer faciliteiten op de begraafplaatsen

• 1982-1983: eerste Vlaamse crematorium in Antwerpen – Cijfers crematie gaan in stijgende lijn (nu nog steeds na de

komst van een nieuw crematorium) – Ontwikkeling van nieuwe dienstverlening en rituelen – Aanvankelijk antiklerikaal/vrijzinnig statement, vandaag

ook bij katholieken sterk ingeburgerd

15/10/2015

19

Vroeger was het beter? (Im)materiële aspecten van funerair erfgoed

• Impact van tradities?

– Sterven, afleggen, groeten, begraven, …

• Thuiszorg => hospitalisatie

– Brieven en kaartjes

• Bidprentjes => herdenkingskaartjes

• Rouwbrieven => aankondiging in sociale media

• Condoleren => sociale media

15/10/2015

20

15/10/2015

21

15/10/2015

22

15/10/2015

23

Wie regelt wat?

• Vlaanderen => overkoepelende wetgeving

• Monumentenzorg/onroerend erfgoed

=> opvolging monumenten- en erfgoedbeleid

• Gemeenten => lokale reglementen

15/10/2015

24

Vlaams decreet op Begraafplaatsen en Lijkbezorging (d.d. 16.01.2004)

Gemeentelijke begraafplaatsen en crematoria.

• Elke gemeente dient verplicht over een begraafplaats, een urnenveld, een strooiweide en een columbarium te beschikken (of een samenwerkingsverband met een naburige gemeente). De begraafplaats moet kosteloos ter beschikking staan van haar bevolking.

Concessies.

• De gemeenteraad of het college van burgemeester en schepenen kan concessies verlenen, voor een periode van ten hoogste 50 jaar en bepaalt het hiervoor verschuldigde bedrag.

• Een concessie kan steeds verlengd worden en enkel geweigerd in geval van verwaarlozing. Een jaar voor het verstrijken moet de bevoegde gemeentelijke instantie de concessiehouder bij akte verwittigen van het verlopen van de concessie.

Lijkbezorging.

• Stoffelijke overschotten moeten in een kist of lijkwade geplaatst worden. De toegestane manieren van lijkbezorging zijn: begraven, verstrooien of bewaren van de as.

Begraving. • Er mag enkel begraven worden op gemeentelijke begraafplaatsen of op particuliere

begraafplaatsen die reeds bestonden op datum van inwerkingtreden van dit decreet. • Begraven kan bovengronds, in volle grond of in een grafkelder. • Rouwenden mogen bij het gehele verloop van de begrafenis aanwezig zijn. Crematie. • Crematie dient te worden aangevraagd bij de burgerlijke stand en een toestemming is vereist. Deze

aanvraag moet vergezeld zijn van een attest van de behandelende geneesheer. De kosten van de ambtenaar vallen ten laste van de gemeente.

• De as kan worden bijgezet op de begraafplaats, of uitgestrooid (op begraafplaats of elders). De as kan ook worden bijgehouden door nabestaanden, mits te voldoen aan bijkomende eisen.

Graftekens. • Iedereen heeft het recht een grafteken te plaatsen op het graf van zijn verwanten of vrienden.

Enkel de wil van de overledene of verzet van de verwanten kan dit verhinderen. • De gemeenteraad kan regels opleggen betreffende de afmetingen en aard van de te gebruiken

materialen. • Bij het einde van een concessie worden niet weggenomen graftekens eigendom van de gemeente.

Vlaams decreet op Begraafplaatsen en Lijkbezorging (d.d. 16.01.2004)

15/10/2015

25

Organisatie, inrichting en beheer van begraafplaatsen en crematoria (besluit van 14 mei 2004)

• de gemeente, indien zij voorziet in gelijkvormige graftekens, moet

tevens een perceel voorzien met niet gelijkvormige graftekens. – Deze regel wordt vandaag gebruikt voor de nieuwe religieuze perken

(islam, joods, …) = in feite een overtreding van gelijkheidsprincipe – Regel was bestemd voor ereperken!

• Hoofdstuk 8 voorziet in de mogelijkheid om graven, die niet als beschermd monument zijn geregistreerd toch op te nemen in een vastgestelde lijst als graven van lokaal historisch belang (bv. oud strijders, of graven met een historische, artistieke, volkskundige of socio-culturele waarde). Een lijst van deze graven dient door de gemeente bijgehouden te worden. – Er is momenteel te weinig opvolging van deze verplichting

Gemeentelijk reglement (lokaal vastgelegd) • Huishoudelijk reglement & politiereglement • Vooral praktische afspraken

– wie op de gemeentelijke begraafplaatsen begraven kan worden – de duur van concessies en mogelijke vormen van verlengingen – de minimumduur van een graf zonder concessie – de maximale afmetingen van grafmonumenten en dekplaten

van nissen in columbaria of urnenvelden – voorschriften voor onderhoud van grafmonumenten – maatregelen in geval van verwaarlozing of einde van de

concessie

15/10/2015

26

Voorwaarden voor doodskist of ander lijkomhulsel (besluit van 21 oktober 2005) • kist moet uit biologisch afbreekbaar materiaal bestaan, inclusief de lakken en

verven, de handvatten en de symbolen. • Ook de eigenschappen van lijkwaden die een kist vervangen worden beschreven.

Een eerste vereiste is dat de lijkwade uit natuurlijk materiaal moet bestaan. • Ook bijkomende attributen zoals absorberende materialen of een onderplank

dienen aan diezelfde voorwaarden te voldoen.

Wilsbeschikking (besluit van 24 februari 2006)

• Een persoon kan in een wilsbeschikking, gericht aan de ambtenaar van de

burgerlijke stand van de gemeente waarin hij ingeschreven is in de bevolkingsregisters, neerleggen om erin te bepalen op welke manier hij bij overlijden zijn uitvaart en lijkbezorging wil laten verlopen. Hierin zijn verschillende keuzemogelijkheden, van verbranding, tot begraving, tot asverstrooiing opgenomen, met verscheidene mogelijkheden van levensbeschouwelijke uitvaartplechtigheden. Het document dient volgens bepaalde voorschriften opgesteld te worden.

De gevolgen van de wet… en veranderende tradities

• Onze dodencultuur is NIET statisch, ook niet op het gebied van wetgeving

• Ons omgaan met de dood is altijd onderhevig aan verandering

• Onder invloed van wetgeving, tradities, enz… verandert het landschap voortdurend

15/10/2015

27

• Ligging – cfr. Kerkhof/begraafplaats – Hygiëne – Bodemonderzoek (type bodem en afwateringsmogelijkheden)

• Gebouwen en afsluitingen – Afscheidsruimte – Dodenhuisje – Omheining kan worden afgesloten (na zonsondergang)

• Grafvoorzieningen – Ruimte voor ‘gewone’ begravingen – Concessies – Grafkelders – Columbaria – Urnenveld – Strooiweide

• Onderhoud – Grafmaker en/of groendienst – Onderhoudsvoorzieningen (water, compost, waterpompen in nat gebied!)

• Andere – Ereperken en herdenkingsmonumenten – Groenvoorzieningen (symboliek) (van sobere beplanting tot parkinrichting) – Vaak: een ‘oud gedeelte’ en een nieuw (hedendaags) gedeelte

Voorzieningen

Impact op het landschap: een vraagstuk?

• Omschakeling kerkhof – begraafplaats

• Behoud kerkhof?

• Landschapselementen begraafplaatsen

– 19de -eeuwse visie

– 20ste eeuw: hoe onderhouden?

• Vergroening vs. Praktisch onderhoud

– 21ste eeuw?

15/10/2015

28

Sint-Lambertuskerkhof, Heist-op-den-Berg, eind 19de eeuw

Het kerkhof verdwijnt, de landschapsoefening verschijnt …

15/10/2015

29

Geklasseerde kerkhoven bieden ook heel wat uitdagingen

Rijmenam

Hallaar

Nieuwe begraafplaatsen, ontworpen door architecten (ontwerp Leonard Blomme, eind 19de eeuw)

15/10/2015

30

Met oude en nieuwe

voorzieningen…

15/10/2015

31

Uitdagingen voor bewaring van funeraire cultuur

15/10/2015

32

15/10/2015

33

15/10/2015

34

En wat met de interpretatie?

G.F. Watts (1817-1904) , Orpheus en Eurydice

15/10/2015

35

Funerair Erfgoed

Een ethische kwestie?

Caspar David Friedrich, Friedhofseingang, 1825

Wat is funerair erfgoed?

• Functie van erfgoed is “bewaren”. Waarom?

– Cultureel waardevol

– Nagedachtenis aan bepaalde overledenen

– Artistiek waardevol

• Erfgoed bewaren is het bewaren van het (cultureel) verleden omdat we het verleden nodig hebben om te bouwen aan de toekomst

15/10/2015

36

Congreskolom Brussel Kerkhof Laken

Alveringem Lochristi

15/10/2015

37

Functies van een graf

• Verwijst naar de overledenen: wie waren zij en hoe hebben zij geleefd

• Verwijst naar een tijdsgeest: hoe sterft men?

Voorbeelden uit het verleden – Leven en sterven als krijger

– Leven en Sterven als held voor ideaal of het vaderland

– Leven en sterven in vrede

Zorg voor het erfgoed

• Is altijd de zorg voor het verleden

– Omdat we er iets kunnen uit leren

– Omdat het leven ons altijd de weg wijst naar het heden en de toekomst

– Omdat geschiedenis een tijdslijn is waarin mensen steeds de gevolgen trekken uit wat anderen hebben gedaan, hoe zij hun leven hebben ingericht en…wij allen hieruit onze conclusies kunnen trekken

15/10/2015

38

Een ethische kwestie?

• Een kwestie van goed en kwaad

– Varieert van samenleving tot samenleving

– Is verbonden met normen en waarden

• Hoe gaan mensen om met hun dilemma’s of maw met keuzes die we ogenschijnlijk onmogelijk kunnen maken.

Welke vragen?

• Wat wil men bewaren?

• Waarom wil men bewaren?

• Voor wie?

• Hoe pakken we het aan?

15/10/2015

39

Toegepast op funerair erfgoed

• Wat willen we bewaren?

– Bepaalde graven of de volledige site?

– De grafsteen of het volledige graf?

– Een paar voorwerpen?

Toegepast op funerair erfgoed

• Waarom?

– Beroemde persoon (onen)

– Emotionele waarde van de site

– Interessante informatie betreffende de geschiedenis

15/10/2015

40

Graf van Ferre Grignard Schoonselhof - Antwerpen

Joodse Begraafplaats Praag

Toegepast op funerair erfgoed

• Voor wie?

– De plaatselijke gemeenschap?

– Onderzoekers?

– Trekpleister voor bezoekers of geïnteresseerden?

15/10/2015

41

Mol – van begraafplaats naar Park

Graf van Toetanchanon – Vallei der Koningen

Lommel

Toegepast op Funerair Erfgoed

• Aanpak na alle hierboven aangestipte vragen te hebben beantwoord

- Welk is de doelgroep (en)?

- Welke zijn de perspectieven of invalshoeken?

15/10/2015

42

Welk(e) is (zijn) de doelgroep (en)

• Voorbeeld:

– Overleden inwoners en hun familie

Dit betekent dat het opzet vanuit hun uitgangspunt of perspectief moet bekeken worden

– Bezoekers

Het gans opzet wordt een trekpleister voor de gemeente en het is vanuit het uitgangspunt van de bezoekers dat het wordt bekeken.

Welke perspectieven?

• Lokaal bestuur?

• Lokale gemeenschap?

• Cultuur-historisch (heemkundige kring)?

• Toerist?

15/10/2015

43

Ieder zijn dilemma

• Lokaal bestuur

Lokaal bestuur

Gevoeligheden nabestaanden Toeristische trekpleister

Ieder zijn dilemma

• Lokale gemeenschap

Begraafplaats Museum

Lokale gemeenschap

15/10/2015

44

Ieder zijn dilemma

Bezoekers

Bezoekers

Begraafplaats Bezienswaardigheid

Ieder zijn dilemma

Onderzoeker

Onderzoeker

Begraafplaats Onderzoeksactiviteit

15/10/2015

45

Werken aan ethisch aanvaarbare oplossingen

• Dilemma 1

Hoe gaan wij, vanuit het standpunt van de overledenen en vooral hun nabestaanden, ervoor zorgen dat we hun gevoeligheden kunnen combineren met de functie van bezienswaardigheid

Antwoorden: toegangsuurrooster, bevraging, degelijke opleiding van de gidsen…

• Dilemma 2

Hoe gaan wij vanuit het standpunt van de lokale gemeenschap, ervoor zorgen dat de functie van begraafplaats en museum met elkaar kunnen gecombineerd worden?

Antwoord: een klein “museum” elders onder brengen

15/10/2015

46

• Dilemma 3

Hoe gaan wij ervoor zorgen dat, vanuit het standpunt van bezoekers, de site als begraafplaats te combineren is met deze van toeristische trekpleister

Antwoord: Regelgeving voor bezoekers – uurrooster, opleiding gidsen, inkomprijzen…

• Dilemma 4

Hoe gaan wij, vanuit het standpunt van de onderzoekers, ervoor zorgen dat onderzoek op een begraafplaats mogelijk wordt

Antwoord: alvorens een onderzoek op een graftombe aan te vatten, de nabestaanden vragen wat kan en niet kan

15/10/2015

47

Wat literatuur

• De kerkhoven van Vriezeveen aan de Overijsel

http://olafhirschel.wordpress.com/2012/01/17/geen-cultuur-in-rotterdam/

• Het oude kerkhof in het centrum van Mol wordt omgevormd tot een rustig parkje. Tommy Maes (GVA)

De goede dood.

De mondige burger

Het verplaatsen van de focus van aandacht voor

het leven na de dood naar een kwaliteitsvol

levenseinde

15/10/2015

48

Eu-thanatos.

Etymologische verklaring.

De wijze van sterven staat centraal.

Toedienen van de dood of begeleiden van

een proces?

Sterven, meer dan doodgaan.

Sterven is een “terminale” levensfase = proces

Procesbenadering = pragmatisch = gericht op handelen en

een resultaat op “mensenmaat”.

Procesbenadering laat zich niet opsluiten in “principes”

(vb. “gij zult niet doden”, “vrijheid van het individu”.

Naaste omgeving: relaties hebben hoge variëteit

(omvat verschillende elementen):

-Emotionele

-Normatieve

-Economische

15/10/2015

49

Voldoening

Criteria

-Situatie zonder verliezers

-Iedereen kent zijn plaats

-Bereiken van de meest ideale toestand

-In “team” = intiem = beslotenheid

Ethiek als praktijk.

Ethiek niet hetzelfde als regelgeving.

Theorie en praktijk hebben hun plaats:

vanuit de praktijk leren (Evidence based)

Een belangrijke richtlijn: coherentie of

het wegwerken van tegenstellingen

De ideale toestand: een constructie.

15/10/2015

50

Beslissingboom “Levenseinde”

1. Vraag van de patiënt 2. Analyse van de situatie

Actieve euthanasie

Pijnbestrijding

Psychologische begeleiding van patiënt en omgeving

Comfortzorg

Stopzetten van actieve behandeling(vb. NTBR)

Levenseinde

Beslissingsboom

“Levenseinde”

Vraag van de patiënt

Analyse van de situatie

AEu CZ Pijnb Psyb

2

3

4

3 4

4

PEu

2

3

4

1 2

1

3 4 5

15/10/2015

51

Wat betekent funerair erfgoed in de 21ste eeuw?

• Wat willen we bewaren?

• Hoe doen we dit?

• Waarom?

• Voor wie?