1001 vrouwen in de 20ste eeuw

Verhalen van inspirerende, beroemde en beruchte vrouwen

Vanaf 4 oktober 2018 tot en met 10 maart 2019 is in het Amsterdam Museum de tentoonstelling 1001

vrouwen in de 20ste eeuw te zien. Samen met Els Kloek, de initiator en samenstelster van het

gelijknamige boek, presenteert het Amsterdam Museum een kleine 200 bekende en minder bekende

vrouwen die, ieder op hun eigen manier, een rol hebben gespeeld in de twintigste eeuw. De veelheid

aan verhalen geeft een verrassende kijk op de geschiedenis van de vorige eeuw. Al ligt de nadruk op het

verleden, de tentoonstelling is uiterst actueel: ook vandaag de dag zijn mogelijkheden en hindernissen

voor vrouwen onderwerp van gesprek.

Als vervolg op haar tot beste geschiedenisboek aller tijden uitgeroepen ‘1001 vrouwen in de

Nederlandse geschiedenis’ (2013) presenteert historica Els Kloek op 3 oktober 2018 haar boek ‘1001

vrouwen in de 20ste eeuw’ met daarin 1001 biografieën van overleden vrouwen die leefden in de

twintigste eeuw. Hieruit selecteerde Kloek samen met het Amsterdam Museum een kleine 200 vrouwen

met wie de bezoeker van dichtbij kennis maakt; de bezoeker leert hun verhalen kennen en ontdekt wat

hen zo bijzonder maakt. Sommige vrouwen zijn beroemd of juist berucht, anderen nauwelijks bekend.

Het waren politica’s, feministen, wetenschapsters, sportvrouwen, directrices of vrijheidsstrijdsters. Ze

deden iets voor het eerst, of ze deden iets het best. Ze streden voor rechten, ze veroverden het publieke

domein, ze zaten in het verzet, of juist bij de NSB, ze pleegden aanslagen, ze excelleerden in vormen

van kunst of ze wilden de wereld veranderen.

Te zien

In de tentoonstelling zijn naast portretfoto’s van de vrouwen vele objecten te zien. Deze documenten,

gebruiksvoorwerpen en foto’s vertellen steeds het verhaal van een van de 1001 vrouwen, over het

bijzondere wat zij heeft gedaan of heeft meegemaakt en over de uitdagingen in de tijd waarin zij leefde.

Het zijn vaak persoonlijke gebruiksvoorwerpen, zoals een bril, kledingstuk of schaatsen, waardoor de

bezoeker in bijna direct contact met de betreffende vrouw komt. Er zijn ook objecten te zien die iets

vertellen over haar betekenis: een boek dat zij schreef, poppenkastpoppen waarmee zij optrad of een

microscoop die zij produceerde. Irma Boom, die ook het boek ‘1001 vrouwen in de 20ste eeuw’ vorm gaf,

maakt het ontwerp van de tentoonstelling. Zij kiest voor een stoer ontwerp, dat aansluit bij het

onafhankelijke karakter van de vrouwen.

Op speeddate met de twintigste eeuw

De vrouwen in de tentoonstelling zijn chronologisch ingedeeld in vijf generatiecohorten. Aan de hand van

hun belevenissen en prestaties wordt de Nederlandse geschiedenis verteld. Vrouwen waren betrokken

bij grote gebeurtenissen zoals de kiesrechtstrijd, de Tweede Wereldoorlog, de wederopbouw en de

jeugdrevolte. Maar ook minder bekende gebeurtenissen komen aan bod. Zo weten weinig mensen dat

Beatrix de Rijk als eerste Nederlandse vrouw in 1911 een vliegbrevet haalde en dat vanaf 1958 een

vrouw, Jakoba Mulder, als directrice van de Dienst Publieke Werken jarenlang alle stedenbouwkundige

beslissingen in Amsterdam nam. Met deze tentoonstelling biedt het Amsterdam Museum een unieke

inkijk in de geschiedenis van Nederland in de twintigste eeuw.

Herkenning, verwonder en inspiratie

De bonte verzameling vrouwenlevens roept zowel herkenning als verwondering op. Te zien zijn

beroemde vrouwen van wie hun rol in de geschiedenis bekend is, zoals Majoor Bosshardt, Koningin

Juliana of Mies Bouwman. Verwondering komt vooral bij onbekende vrouwen die toch een interessante

rol speelden. Wie kent bijvoorbeeld de Surinaamse Misi Francina de Neef, die zich als weldoenster

inzette voor armen en naamgeefster is van de Mis de Neef-dracht? Of Bet van Beeren, die al in 1927

een café opende op de Amsterdamse Zeedijk waar homoseksuele mannen en vrouwen zichzelf mochten

zijn? Veel van de geselecteerde vrouwen zijn een bron van inspiratie. Zoals Carrie Pothuis-Smit, die bij

de eerste vrouwelijke gemeenteraadsleden in Amsterdam behoorde en later ook de eerste vrouw in de

Eerste Kamer was en Dolle Mina Nora Rozenbroek, die een voortrekkersrol speelde in de tweede

feministische golf. Maar lang niet alle vrouwen in de tentoonstelling zijn per se rolmodellen. Zo was Olga

de Ruiter, die op verzoek van NSB-voorman Anton Mussert in 1941 leidster werd van de Nationaal-

Socialistische Vrouwenorganisatie, een vrouw die aan de ‘foute’ kant van de geschiedenis stond. Ook

haar verhaal wordt verteld in de tentoonstelling.

De diversiteit aan opmerkelijke vrouwen en de verhalen over wat hen zo bijzonder maakt roepen

verschillende emoties op. Sommige verhalen zijn vrolijk of stemmen tot trots. Bij andere verhalen zal

men woede of verdriet ervaren. De meeste vrouwen en hun verhaal zullen bezoekers echter inspireren.

Het zijn namelijk stuk voor stuk krachtige vrouwen die iets hebben gedaan of hebben bereikt in een tijd

dat er voor vrouwen veel minder mogelijk was.

Open blik van nu

Bij een aantal vrouwen vertelt een bekende Nederlander, onder wie oud-nieuwslezeres Noraly Beyer,

schrijver en filosoof Maxim Februari en voetbalster Tessel Middag, waarom de vrouw hem of haar

inspireert. Zo reflecteert politieagente en tv-persoonlijkheid Ellie Lust op het leven van heilsoldate majoor

Bosshardt. Met de open blik van nu wordt teruggekeken op de geschiedenis. Bezoekers kunnen ook zelf

namen van vrouwen toevoegen aan ‘1001 vrouwen’.

Noot voor redactie, niet voor publicatie: Voor meer informatie kunt u contact opnemen met Kim Koopman (persvoorlichting),

k.koopman@amsterdammuseum.nl of 06 - 22 92 77 29. Alle persfoto’s kunt u downloaden via de volgende WeTranfer-link.

Tjoet Nja Din in gebed na haar aanhouding, 1905 (Tropenmuseum, Amsterdam).

Tjoet Nja Din ca.1850-1908. Leidt een klein guerrillaleger tegen de Nederlandse troepen die

Atjeh willen onderwerpen. Ze wordt in 1905 door Nederlandse manschappen gevangen

genomen en een jaar later naar Java gebracht. Daar leeft ze in ballingschap en geeft

koranlessen tot haar dood. Cut Nyak Dhien (haar naam in Indonesische spelling) wordt in 1964

uitgeroepen tot nationale heldin van Indonesië.

Biljet van 10.000 roepia met het portet van Tjoet Nja Din (1998).

Francina de Neef, door Fred. Norton, 1890 (particuliere collectie).

Francina de Neef 1864-1948. Dochter van in slavernij geboren ouders. Ze sluit in Paramaribo een 'Surinaams huwelijk' met een hoge koloniale ambtenaar, een relatievorm waarbij niet werd samengewoond, maar de man zich wel verplichtte tot onderhoud van de vrouw en eventuele kinderen. Ze wordt bekend als weldoenster omdat ze hulpbehoevende families ondersteunt. Ze introduceert een op door Afro-Surinaamse kotodracht geïnspireerde outfit die nog steeds bekend staat als 'Mis de Neef'.

Manumissie-document vader Francina de Neef, 1855. Met dit Manumissie-document uit 1855 werd de vrijlating van Louis François de Neef, de vader van Francina, bekrachtigd.

Carrie Smit, door Frits Lemaire/MAI, ongedateerd (Maria Austria Instituut, Amsterdam).

Carrie Pothuis-Smit 1872-1951. Onderwijzeres. Spant zich in voor de 'verheffing' van arbeidersvrouwen – wil hun onwetendheid bestrijden. In 1920 eerste vrouw in de Eerste Kamer (namens SDAP). Richt zich daar vooral op onderwijs, landbouw, drankbestrijding, ontwapening en de positie van de vrouw.

Carrie Smit als onderwijzeres in het Burgerweeshuis, 1904 (Amsterdam Museum). De ‘School voor de kinderen’ in een fotoalbum van het Amsterdamse Burgerweeshuis, 1904. Pothuis-Smit werkt tussen 1900 en 1906 voor de school van het weeshuis (waar nu het Amsterdam Museum is gevestigd).

Beatrix de Rijk, door onbekende fotograaf, ongedateerd (Prieur-Branger / Collectie musée de l’Air et de l’Espace - Le Bourget).

Beatrix de Rijk 1883-1958. Eerste Nederlandse vrouw die vliegbrevet haalt – in 1911 in Frankrijk. Koopt een eendekker om vliegdemonstraties te geven, maar moet haar plannen opgeven vanwege het uitbreken van de Eerste Wereldoorlog. Doet in 1921 met haar echtgenoot mee aan een autorace Parijs-Den Haag. Raakt daarna in problemen en verarmt. Noemt zichzelf in terugblik (1951) trots 'Nederlands eerste aviatrice'.

Frans vliegbrevet van Beatrix de Rijk, 1911 (Aviodrome)

Portret van Ko Mulder, 1970, Willem den Ouden (Amsterdam Museum).

Zichtbaar zijn ontwerpen voor onder andere recreatiegebied Spaarnwoude, Buitenveldert en het Amsterdamse Bos.

Ko Mulder presenteert haar eerste uitwerkingsplan van het herziene AUP. Nieuwendam Noord, foto gemaakt door ANEFO, 1962 (Stadsarchief Amsterdam). Ko (Jacoba) Mulder 1900-1988 Architecte en stedenbouwkundige. Vanaf 1930 werkzaam bij de Dienst Publieke Werken in Amsterdam. Ontwerpt het Amsterdamse Bos en ontwikkelt de naoorlogse 'hovenbouw': lage bouwblokken rond een binnenplaats met veel groen, onder andere toegepast in Slotermeer. Ook betrokken bij het stedenbouwkundige ontwerp van nieuwbouw in Buitenveldert (1958-1960).

Replica Café 't Mandje in het Amsterdam Museum (Amsterdam Museum)

Bet van Beeren, door onbekende fotograaf, ca. 1954 (Café 't Mandje, Amsterdam).

Bet van Beeren 1902-1967. Caféhoudster. Neemt als 25-jarige in 1927 een café aan de Zeedijk over en noemt dat ’t Mandje. Haar kroeggasten kunnen er openlijk voor hun homoseksuele geaardheid uitkomen – zelf is ze lesbisch. Na haar dood bestaat de kroeg nog 15 jaar. Tegenwoordig is Café ’t Mandje een historisch monument.

Olga de Ruiter (r) overhandigt 70.000 gulden aan mevrouw Seyss-Inquart ten bate van het Duitse Rode Kruis, 1941 (NIOD, Amsterdam).

Olga de Ruiter van Lankeren Matthes 1902-1982. Werd in 1941 door Anton Mussert gevraagd de leiding op zich te nemen van de Nationaal-Socialistische Vrouwenorganisatie (NSVO). Zij en haar man waren sinds 1933 lid van de NSB. Na de Duitse inval van de Sovjet-Unie organiseerde zij een collecte voor het Duitse Rode Kruis. In 1943 zegde De Ruiter haar lidmaatschap van de NSB op. Ze kon zicht niet vinden in de koers van Mussert. Na de oorlog werd ze gearresteerd en zat een interneringsstraf uit. In de audiotour in de tentoonstelling zal filosoof en schrijver Maxim Februari op haar leven en daden reflecteren.

Mussert ontvangt een ets als cadeau van Olga de Ruiter, 1942 (Rijksmuseum Amsterdam)

Wieg van Juliana (Koninklijke Verzamelingen). De wieg met bijbehorend beddengoed werd bij de geboorte van prinses Juliana (1909) aan koningin Wilhelmina geschonken door de vrouwen en meisjes van Amsterdam. Nog altijd in gebruik bij de Oranjes.

Staatsieportret van prinses Juliana, door Franz Ziegler, ongedateerd (Nationaal Archief / Collectie Spaarnestad).

Juliana 1909-2004. Staatshoofd. Enige kind van Wilhelmina (ook in de tentoonstelling). Brengt de oorlogsjaren met haar dochters in Canada door: in ballingschap maar bevrijd van de hofhouding. Volgt haar moeder in 1948 op. Ze is bekend om haar betrokkenheid bij sociale vraagstukken en behoefte aan contact met 'gewone' mensen.

Majoor Bosshardt, door onbekende fotograaf, ongedateerd (Spaarnestad Photo).

Majoor Bosshardt 1913–2007. Decennia lang was Alida Bosshardt een bekende verschijning op de Amsterdamse Wallen, waar ze als lid van het Leger des Heils prostituees ondersteunde. In de tentoonstelling is haar uniform te zien en in de audiotour zal Ellie Lust op haar leven en daden reflecteren.

Nora Rozenbroek (l) tijdens een actie van Dolle Mina voor plasrecht, door onbekende fotograaf, 1970 (ANP).

Nora Rozenbroek 1944-2012. Was een van de oprichtsters van Dolle Mina, de feministische beweging die eind jaren ’60 en in de jaren ’70 actie voerde voor gelijke rechten voor vrouwen.

Pamflet van Nora Rozenbroek voor plasrecht voor vrouwen. Op 24 januari 1970 werd in Amsterdam actie gevoerd voor plasrecht voor vrouwen. De plaskrullen, waar mannen kunnen urineren werden dichtgebonden met roze linten om aandacht te vragen voor het ontbreken van dergelijke faciliteiten voor vrouwen.