Het discours van president Raúl Alfonsín (1983-1987).
275
UNIVERSITEIT GENT FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE OPLEIDING GESCHIEDENIS ____________________ Academiejaar 2007 - 2008 Het discours van president Raúl Alfonsín (1983-1987). Democratisering na de ‘Vuile Oorlog’ in Argentinië. Thomas Kindt Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, voor het behalen van de graad van Master in de Geschiedenis. Prof. dr. Gita Deneckere Vakgroep Nieuwste Geschiedenis
Transcript of Het discours van president Raúl Alfonsín (1983-1987).
UNIVERSITEIT GENT
FACULTEIT LETTEREN EN WIJSBEGEERTE
OPLEIDING GESCHIEDENIS
____________________
Academiejaar 2007 - 2008
Het discours van president Raúl Alfonsín (1983-1987).
Democratisering na de ‘Vuile Oorlog’ in Argentinië.
Thomas Kindt
Scriptie voorgelegd aan de Faculteit Letteren en Wijsbegeerte, voor het behalen van de graad van
Master in de Geschiedenis.
Prof. dr. Gita Deneckere Vakgroep Nieuwste Geschiedenis
Inhoudsopgave Dankwoord ............................................................................................................................... 3 1. Inleiding ................................................................................................................................ 4 2. Kwalitatieve Analyse .......................................................................................................... 25
2.1 Binnenlandse discours .................................................................................................. 29 2.1.1. CONADEP ........................................................................................................... 32
Conclusie. ................................................................................................................... 47 2.1.2 Leger ...................................................................................................................... 48
1983. ........................................................................................................................... 55 1984. ........................................................................................................................... 56 1985. ........................................................................................................................... 62 1986. ........................................................................................................................... 66 1987. ........................................................................................................................... 77 Conclusie. ................................................................................................................... 86
2.2. Buitenlandse discours .................................................................................................. 87 2.2.1. Staatsbezoeken in het buitenland .......................................................................... 88
1984. ........................................................................................................................... 90 1985. ........................................................................................................................... 94 1986. ......................................................................................................................... 102 1987. ......................................................................................................................... 111 Conclusie. ................................................................................................................. 115
2.2.2. Ontvangen van buitenlandse gasten ................................................................... 117 1984. ......................................................................................................................... 117 1985. ......................................................................................................................... 120 1986. ......................................................................................................................... 124 1987. ......................................................................................................................... 127 Conclusie. ................................................................................................................. 132
3. Kwantitatieve analyse ....................................................................................................... 133 3.1 Thematiek ................................................................................................................... 143 3.2 Publiek ........................................................................................................................ 152 3.3 Plaats ........................................................................................................................... 173 3.4 Conclusie. ................................................................................................................... 174
4. Conclusie .......................................................................................................................... 176 5. Bibliografie ....................................................................................................................... 179
5.1 Wetenschappelijke literatuur ...................................................................................... 179 5.2 Wetenschappelijke artikels ......................................................................................... 183 5.3 Websites ..................................................................................................................... 188
6. Bijlagen ............................................................................................................................. 189 9.1 Tabellen ...................................................................................................................... 190 9.2 Bijlage 2: Overzicht van alle titels van alle volumes. ................................................ 199 9.3 Bijlage 3: De bron en het kwantitatieve onderzoek, op DVD-rom. ........................... 275
2
Dankwoord
Argentinië is een land met een geschiedenis van hoge pieken en diepe dalen, maar waar er in
Europa weinig onderzoek naar wordt verricht. Een verhandeling over dit onderwerp aan de
Universiteit Gent is dan ook geen vanzelfsprekendheid. Daarom dank ik op de eerste plaats
prof. dr. Gita Deneckere en drs. Berber Bevernage voor de mogelijkheid die ze mij hebben
geboden om dit onderzoek te voeren. Zowel bij de bachelorproef als de masterscriptie
stonden zij steeds klaar. Door hun kritische opmerkingen en gemeende interesse, slaagden ze
er in dit onderzoek bij te sturen en naar een hoger niveau te tillen.
De interesse voor Zuid-Amerika heb ik grotendeels te danken aan mijn ouders, die met ons
ontelbare onvergetelijke reizen hebben gemaakt. Dat die interesse verder uitgewerkt kon
worden aan de universiteit, heb ik ook aan hen te danken. Daarenboven dank ik mijn vader
in het bijzonder, die met veel zin voor detail deze scriptie ontelbare keren heeft nagelezen.
Erkenning verdienen ook de vele professoren en assistenten aan de universiteiten van Gent
en Sevilla. Zij leerden me Latijns-Amerika kennen, lezen en begrijpen. Anderen brachten me
dan weer op het spoor van de mensenrechten en transitional justice. In het bijzonder dank ik
prof. dr. Cristina García Bernal en prof. dr. Carmen Borrego Plá voor hun redenaarstalent,
emotie en passie voor de hedendaagse geschiedenis van Latijns-Amerika.
Wie ik ook zeker niet vergeet zijn de vrienden en familie. Ze hebben me gemaakt tot wie ik
ben en zijn er steeds in geslaagd me te boeien, te prikkelen en te ontspannen. In het bijzonder
dank ik Marta, omdat ze mijn liefde voor de Spaanse taal groter heeft gemaakt en ze steeds
bereid was ter hulp te schieten. Daarnaast dank ik Céline, Dieter, Frederik, Freija, Stefanie,
Simon, Wannes en Stijn voor de hulp die ze boden en om steeds voor me klaar te staan. Zij
zorgden er voor dat deze thesis in ideale omstandigheden kon worden geschreven.
3
1. Inleiding “De mooie woorden van de democratische regeringen doen niet wat ze zeggen; over
het algemeen schenken de slachtoffers geen vergiffenis; de verantwoordelijken voor
het geweld van de overheid vragen geen vergiffenis; de maatschappijen verzoenen
zich niet. Noch op korte termijn, noch op lange termijn.”1
Na zeven jaar dictatuur en terreur kwam mensenrechtenactivist Raúl Alfonsín democratisch
aan de macht in Argentinië. Hij had de moeilijke taak gekregen om de Argentijnen te
verzoenen. Een gigantisch en uitgestrekt land met een sterke militaire klasse die dreigde
vervolgd te worden voor de ravage die ze had aangericht tijdens de zeven jaren die nu als de
‘Vuile Oorlog’ berucht zijn geworden. De balans was negatief na dit dictatoriale intermezzo:
duizenden verdwenen studenten, zwangere vrouwen en kinderen, een economie die in
duigen was gevallen en uiteenlopende sociale problemen. Wat was er gebeurd tijdens dat
regime van de junta’s en voor ons nog belangrijker: tijdens de presidentiële termijn van
Alfonsín?
Om de moeilijkheden waarmee Alfonsín geconfronteerd werd beter te begrijpen, moeten we
nagaan wat er gebeurd was voor zijn aantreden op 10 december 1983. Hij ging namelijk
meteen over tot het oprichten van een waarheidscommissie die moest onderzoeken wat er
zich de voorbije jaren had afgespeeld in Argentinië. Er was namelijk een grote nood aan
waarheid in de Argentijnse samenleving. Alfonsín geloofde dat het zoeken naar de waarheid
soelaas kon bieden en het Argentijnse volk kon herenigen.
Wat hadden de junta’s gedaan tijdens de jaren van repressie in Argentinië? Wat was er met
de familieleden van de Argentijnen gebeurd? Hoeveel mensen waren er gefolterd en in
kerkers verdwenen? Er was een oorlog uitgevochten in de straten van Argentinië tussen
1 LEFRANC (Sandrine), Las políticas el perdón y de la reconciliación. Los gobiernos democráticos y el ajuste de cuentas con el legado del autoritarismo, Desarrollo Económico, 2005, vol. 45, p. 174.
4
linkse terroristen en een rechtse junta waarbij de burgerbevolking het grootste slachtoffer
was gebleken.2
Om te begrijpen wat tot zoveel geweld had geleid, moeten we even terug in de geschiedenis.
Argentinië had al op het einde van de jaren zestig en het begin van de jaren zeventig te
kampen met politiek geweld. Toen Juan Péron stierf, volgde zijn weduwe, María Estela
Martínez de Perón, hem op. Het land werd geconfronteerd met ernstige economische
problemen en niet aflatende politieke oproer. Op 6 november 1974 werd de noodtoestand
afgekondigd en 3000 personen die verdacht werden van subversieve activiteiten werden in
hechtenis genomen. De toestand verbeterde echter niet door deze harde en repressieve
maatregelen. We kunnen dit moment als het begin van de militaire dictatuur nemen, hoewel
die officieel pas anderhalf jaar later begon. Tijdens de nacht van 23 op 24 maart 1976 nam
een militaire junta, onder leiding van generaal Videla, de macht over. 3
Voor de Argentijnen was dit geen wereldschokkend nieuws.
Militaire machtsovernames waren hen niet vreemd. Ze dachten
dat dit nieuwe bewind onder Videla4 met harde hand orde op
zaken zou stellen en de rust in het land zou terugbrengen door de
verschillende paramilitaire bewegingen en guerrillagroepen die
het land terroriseerden het zwijgen op te leggen. Hun
verwachtingen werden slechts ten dele ingevuld. Het terrorisme
werd namelijk wel bestreden, maar het geweld verminderde niet.
Voor de burgerbevolking kwam er in tegendeel nog een
onzichtbare machtige vijand bij, de staat.5
Na de coup werd de repressie met dezelfde methodes op nationale schaal verder gezet. Er
werden wetten goedgekeurd die het makkelijker maakten om verdachten van subversieve
praktijken te vervolgen en het leger werd gereorganiseerd om de subversieve activiteiten een
halt toe te roepen. Bij het invullen van de term subversieven ging men niet al te strikt te 2 MERRET (Christopher) en GRAVIL (Roger), Comparing Human Rights: South Africa and Argentina, Comparative Studies in Society and History, vol. 33, 1991, pp. 255-287. 3 MERRET (Christopher) en GRAVIL (Roger), art.cit., pp. 255-287. 4 Op de foto: Jorge Rafael Videla. Bron: http://anclaos.files.wordpress.com/2007/06/jorge_rafael_videla.jpg. 5 MERRET (Christopher) en GRAVIL (Roger), art.cit., pp. 255-287.
5
werk; men vulde deze term in door er een brede interpretatieruimte bij te laten. Niet alleen
de gewelddadige en gevaarlijke terroristen als de Montoneros, maar ook studenten, arbeiders
en journalisten werden als gevaarlijk aangezien.6 Dat het onderscheid tussen een
onschuldige burger en een strijder in een gewapend conflict niet duidelijk was voor de junta
bewijst het volgende citaat van Jorge Videla: “Een terrorist is niet gewoon iemand met een
geweer of een bom, maar ook iemand die ideeën verspreidt die haaks staan op die van de
Westerse en christelijke beschaving.”7
De oorlog tegen de subversie was echter geen uitsluitend Argentijns fenomeen, maar iets wat
in heel Latijns-Amerika voorkwam. Plaatsen we dit conflict in de ruimere Amerikaanse
context, dan is het makkelijker om het terrorisme en de repressie daarvan te begrijpen. De
vermeende dreiging van het communisme was volgens de militairen overal voelbaar. Zij
wilden echter een nieuw Cuba vermijden en voelden het als hun plicht om het vaderland
voor het rode gevaar te behoeden. De overheid riep hen in sommige gevallen ter hulp, in
andere gevallen nam het leger de macht gewoon over. Men voerde nieuwe wetten door en
versterkte zo de capaciteit en de macht van het leger. De strijd tegen de subversie was
volgens de strijdkrachten geen bedreiging die men kon neutraliseren door het handelen van
de politie of gerichte militaire acties. Dit was volgens hen een oorlog tegen subversie en door
de aard en de grootte van het gevaar vroeg dit om een grootse campagne. Brian Loveman
schrijft hierover: “The logic and moral imperatives of war replaced those of politics, thus
inevitably enhancing the role of the armed forces in policymaking and administration.
Unlike law enforcement, which is focused on crimes by individual human actors, war is
made on ‘enemies’ and ‘targets’. […] The logic of war replaces the niceties of civil liberties
and due process. War substitutes coercion and killing for negotiation and compromise. War
makes killing righteous; it is a strategic and tactical method to attain political and military
objectives.”8 De legale middelen werden later volledig aan de kant geschoven en arrestaties
werden vervangen door ontvoeringen. Het werd een ‘guerra sucia’ of ‘Vuile Oorlog’.9 Toch
6 MERRET (Christopher) en GRAVIL (Roger), art.cit., pp. 255-287. 7 SMITH (Peter H.), Democracy in Latin America, 2005, Oxford, Oxford University Press, 380 p., pp. 87. 8 LOVEMAN (Brian), For La Patria: Politics and the Armed Forces in Latin America, Wilmington, Scholarly Resources, 1997, pp. 184-185. 9 CIETERS (Marthe), Demilitarisatie in Zuid-Amerika : Evaluatie van de democratie in Argentinië, Gent, Universiteit Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1989, (Vakgroep Politieke wetenschappen), pp. 63-73.
6
kunnen we niet van een gewone oorlog spreken. Er waren namelijk geen twee partijen die
elkaar openlijk bestreden. Het ging in de jaren zeventig in Argentinië om een staatsrepressie
die tegenover het al even onzichtbare terrorisme stond. De militairen spraken echter wel over
een oorlog, om zo hun harde optreden te kunnen rechtvaardigen aan de bevolking. Het was
een oorlog die niet op een slagveld werd gevochten, maar in de huizen van de mensen, op de
straten en zelfs in de scholen. Het was een oorlog om de harten en de zieltjes van de mensen.
En dat vereiste methodes als terreur, foltering en intimidatie. De staatsgreep in Argentinië op
zichzelf mag dan wel niet bloedig geweest zijn, het repressieve beleid was dat zeker.10
De wetten die voor de legale basis moesten zorgen waren de proto-Nationale
Verdedigingswetten. Het feit dat het toenmalige hoofd van het leger en juntaleider, Generaal
Jorge Rafael Videla op 10 september 1975 het congres voorstelde om militaire rechtbanken
op te richten tegen de subversieven terwijl Isabel Perón nog president was, bewijst dat het
leger reeds geruime tijd voor de staatsgreep bezig was om zijn invloed te laten gelden in de
politiek.11 Dit kaderde in het zogenaamde Proces tot Nationale Reorganisatie.12 Dit moest
het subversieve gedachtegoed en bijgevolg ook de subversieven uitroeien. Dit gebeurde met
grote efficiëntie, want men wou zo grondig mogelijk te werk gaan. Ibérico Saint-Jean, een
generaal van het Argentijnse leger, verklaarde in mei 197713: “Eerst doden we alle
subversieven. Dan zullen we alle collaborateurs doden, dan de sympathisanten, dan de
onbeslisten. En ten slotte doden we alle onverschilligen.”14
De meeste ‘desaparecidos’ (vermisten) werden na langdurige marteling vermoord en
verdwenen daarna. Vaak gooide men hen uit een vliegtuig boven de Atlantische Oceaan of
werden ze in een rivier gedumpt. In andere gevallen dumpte men de lijken in massagraven.
Momenteel is men bezig deze op te graven en wordt de omvang van de menselijke schade in
deze periode langzaamaan duidelijk. De schatting over het totale aantal verdwijningen loopt
op tot 20 000 en dit alleen al in de periode 1976-1977.15 Gedurende de volledige periode van
10 SMITH (Peter H.), op.cit, pp. 80-86. 11 MERRET (Christopher) en GRAVIL (Roger), art.cit., pp. 255-287. 12 Proceso de Reoganización Nacional. 13 KNUDSON (Jerry W.), “Veil of Silence: The Argentine Press and the Dirty War, 1976-1983”, Latin American Perspectives, 1997, vol. 24, p. 93. 14 SMITH (Peter H.), op.cit., p. 87. 15 CIETERS (Marthe), op.cit., pp. 63-73.
7
repressie van de vermoedelijk subversieven schat men dat 30 000 personen (bijvoorbeeld de
Madres de la Plaza de Mayo) verdwenen door toedoen van de militaire junta’s .16
Toch kwam er een einde aan de periode waarin militairen de hoogste politieke posten
bekleedden. De junta’s hadden het land berooid achtergelaten. Een periode van gruwelijke
repressie, de economie in een diepe recessie en een vernedering na het verlies van de
Falklandoorlog.17 Door de excessen tijdens de dictatuur geraakte het leger geïsoleerd van
zijn medestanders onder de burgerbevolking.18 Dit zorgde voor een overgangsregime vanaf
juni 1982. Ondertussen vonden er onderhandelingen plaats tussen de uittredende militairen
en de leiders van de Peronistische beweging. Het akkoord dat volgde uit deze gesprekken
was de ruil van amnestie voor de militairen met het leiderschap van de Peronisten over de
vakbonden. Zo zou Argentinië de overgang maken naar de democratie met een volledige
amnestie. Dit ging echter niet door omdat niet de Peronisten, de Partido Justicialista, de
verkiezingen wonnen maar wel de Unión Civica Radical. De verkiezingen met deze
verrassende uitslag zorgden er voor dat de democratie niet met een geheim akkoord van start
ging.19
De presidentiële kandidaat voor de Peronistische partij, Italo Luder, verloor tegen Alfonsín
in de verkiezingen. Dat zorgde ervoor dat laatstgenoemde met een zekere naam en faam in
de mensenrechtenbeweging en met een gewaagd programma om de maatschappij te
verzoenen de touwtjes in handen nam. Er kwam echter wel een Nationale Verzoeningswet
onder het overgangsregime.20 Deze wet, daterende van september 1983, een maand voor de
verkiezingen, was een amnestie voor al het militaire personeel. Deze beschermde alle
militairen die zich schuldig hadden gemaakt aan mensenrechtenschendingen tussen 1974 en
1982. Deze zelfamnestie van het leger werd bij het begin van de termijn van Alfonsín
ongedaan gemaakt. Deze ingreep zette de deur op een kier voor een eventuele vervolging
van de militairen voor hun vergrijpen tijdens de voorgaande periode.21
16 Centro de Investigación de Relaciones Internacionales y Desarrollo. Biografie van Alfonsín op www.cidob.org, (geraadpleegd op 19/02/2008, laatste update 07/06/2007). 17 SMITH (Peter H.), op.cit., p. 69. 18 SMITH (Peter H.), op.cit., pp. 92-93. 19 SMITH (Peter H.), op.cit., p. 69. 20 SMITH (Peter H.), op.cit., pp. 92-93. 21 Ibid.
8
Vanzelfsprekend zijn al deze ingrepen niet het werk van één man, maar toch is de rol van
Alfonsín niet te onderschatten wanneer het gaat over het strafbaar maken, in beschuldiging
stellen en vervolgen van de vermoedelijke schenders van de mensenrechten gedurende de
jaren zeventig en tachtig in Argentinië. De president heeft in Argentinië veel macht over het
parlement doordat zijn partij daar de meerderheid had, hij had macht over het leger als
opperbevelhebber en hij duidde de rechters van het Hooggerechtshof aan.
President Alfonsín en zijn regering hadden een cruciale rol in de transitie. Het is dan ook
belangrijk dat we dieper ingaan op de levensloop en de geschiedenis van deze belangrijke
persoon en protagonist in dit onderzoek. Volgens sommigen was hij een
mensenrechtenactivist, volgens anderen heulde hij mee met het leger. Volgens het leger ging
hij te ver in het vervolgen van de schenders van de mensenrechten, terwijl de bevolking hem
verdacht van het zwichten voor de militaire druk. Dit noopt ons de feiten van de fictie te
onderscheiden wanneer we het over de levensloop van Alfonsín hebben.
9
Voor we het presidentschap van Alfonsín en zijn
bijbehorende speeches van naderbij bekijken en
bespreken, moeten we eerst nagaan wie Raúl Ricardo
Alfonsín Foulkes nu eigenlijk was.22 Hij volbracht zijn
middelbare studies aan het ‘Liceo Militar General San
Martín’ (een vermaarde militaire middelbare school),
waar hij als klasgenoot zelfs de latere dictator Leopoldo
Galtieri had.23 Hij studeerde aan de Faculteit Rechten van
de universiteit van La Plata, waar hij in 1950 als advocaat
afstudeerde. Vervolgens begon hij aan een politieke
carrière bij de ‘Unión Civica Radical’ (UCR). Hij werd
verkozen in 1958 voor de Provinciale Raad van Buenos
Aires. Geleidelijk aan maakte hij zijn opgang binnen de partij. In 1963 won zijn partij de
presidentsverkiezingen en Arthuro Ilia werd het nieuwe staatshoofd. Er wachtte Alfonsín een
bloeiende toekomst in de politiek maar zijn opmars werd gestuit door een nieuwe
staatsgreep. 24
Op 28 juni 1966 kwam de dictator Juan Carlos Onganía aan de macht, wat er voor zorgde dat
Alfonsín zich opnieuw ging toeleggen op het advocatenberoep. Hij bleef zich desalniettemin
interesseren voor de politiek en dat uitte zich in de steun aan de ‘Moviemiento de
Renovación y Cambio’. Deze beweging bevond zich aan de sociaal progressieve kant van de
Unión Cívica Radical, vergelijkbaar met de Europese sociaaldemocraten. Zij keerde zich
tegen de meer conservatieve lijn die gevolgd werd door Balbín. Ondertussen, in 1973, was
Perón met een verkiezingsoverwinning terug uit ballingschap gekomen, wat de U.C.R. terug
in de oppositie dwong. Door het oplaaiende geweld dat plaatsvond tijdens de regering van
María Estela Isabel Martínez de Perón richtte Alfonsín mee het ‘Asamblea Permanente de
los Derechos Humanos’ op, daartoe gedwongen door het stijgende aantal schendingen van
de mensenrechten. 25
22 Foto: Raúl Alfonsín in september 1983, afkomstig van Corbis.com. 23 Zie hier ook zijn toespraak op 1 juni 1984, N° 351: “Palabras del señor presidente en el Liceo Militar, el 30 de noviembre de 1984”. 24 Biografie van Alfonsín op www.cidob.org, Centro de Investigación de Relaciones Internacionales y Desarrollo, geraadpleegd op 19/02/2008, laatste update 07/06/2007. 25 Ibid.
10
Op 24 maart 1976 kwam er dan de laatste geslaagde staatsgreep van de hedendaagse
geschiedenis van Argentinië.26 Tijdens deze periode hield Alfonsín zich vooral bezig met het
verdedigen van de onderdrukten door de dictatuur. Hij vroeg ‘habeus corpussen’ aan voor
gevangenen die nog niet officieel in beschuldiging waren gesteld en voor de verdwenen
personen. Daarnaast hield hij zich ook druk bezig met de partijpolitieke bekommernissen,
des te meer omdat hij na de dood van Balbín, zijn ‘rivaal’ binnen de partij, doorbrak als
sterke man van de Unión Civica Radical. In 1983 werd hij als voorzitter gekozen op een
UCR-congres. Dit terwijl de macht en de populariteit van de militaire junta tanende was door
de Falklandoorlog en de mensenrechtenschendingen.27 Verandering drong zich op. Enkele
weken na het verlies op de Falklandeilanden, kondigde de nieuwe president, generaal
Bignone, veranderingen aan. Op 1 juli kondigde hij zijn intentie aan om de politieke macht
aan de burgerbevolking terug te geven. Zo kwam er een einde aan het feitelijke verbod op
politieke partijen in Argentinië.28
Dit opende de deur voor Alfonsín die, vooral over het leger, duidelijke standpunten had. Hij
wilde ze duidelijk ondergeschikt maken aan de rechtsstaat en de grondwet en vond dat de
president ook het hoofd van de strijdkrachten moest worden. Daarenboven beloofde hij
zwaar te besparen op het leger in de begroting, dit tegen de sterke Latijns-Amerikaanse trend
in.29 Hij zou deze slechts één derde van het vroegere budget toekennen. Daarnaast beloofde
hij ook de vakbonden te willen hervormen. Deze standpunten, gegoten in het ‘Plataforma’30
van de UCR (dat de verkiezingsbeloften bevatte) overtuigden de kiezer op 30 oktober 1983.
Zijn beleid zou tot doel hebben de nationale crisis te beteugelen, de democratie te
consolideren en een basis voor een periode van stabiliteit, gerechtigheid en ontwikkeling te
creëren.31
26 Ibid. 27 Ibid. 28 ARMONY (Victor): Argentina y Canadá : discursos políticos y proyectos de sociedad en los años ochenta y noventa, in: RAPOPORT (Mario) (coord.), Globalización, integración e identidad nacional: Análisis comparado Argentina-Canadá, Buenos Aires, Grupo Editor Latinoamericano, 1995, pp. 363-376. 29 SMITH (Peter H.), op.cit., pp. 91-96. 30 100 medidas para que su vida cambie. Síntesis de la plataforma radical, Buenos Aires, Unión Cívica Radical, 1983. 31 ARMONY (Victor), 1995, op.cit., p. 363-376.
11
Hij wist de kiezer te overtuigen op 30 oktober 1983 en werd verkozen met een
verpletterende –en verrassende- 51,7%, met maar liefst 12 procent meer dan de Peronistische
Partij. Dit zorgde voor euforische taferelen in de straten.32 Daarenboven behaalde zijn partij
ook een absolute meerderheid in het parlement, wat er voor zorgde dat hij een ambitieus
beleid kon voeren. Op 10 december 1983 kwam hij aan de macht, als president van
Argentinië én als hoofd van de regering. In een land als Argentinië met uitgebreide
presidentiële bevoegdheden is dit zonder twijfel een uitermate machtige positie. Er is wel
degelijk een scheiding der machten, maar de wetgevende en de rechterlijke macht kunnen
makkelijk aan de zijlijn gezet of omzeild worden. Daarnaast kan de president op een
eenvoudige manier de beslissingen tegenhouden door een veto (bij de wetgevende macht) of
ontkrachten door een pardon (bij de gerechtelijke macht).33
32 Foto genomen bij de verkiezingsoverwinning van Alfonsín op 30 oktober 1983, afkomstig van Corbis.com. 33 Centro de Investigación de Relaciones Internacionales y Desarrollo. Biografie van Alfonsín op www.cidob.org, (geraadpleegd op 19/02/2008, laatste update 07/06/2007).
12
Iedere president houdt op regelmatige basis toespraken voor zijn volk en communiceert op
vele momenten via de pers. Dit ruwe materiaal, de verzameling toespraken en
persconferenties van Alfonsín zal onze bron zijn. Deze zal ik naar inhoud en evolutie
grondig bespreken. De streefdoelen van het beleid van Alfonsín werden bij aanvang van zijn
termijn aangekondigd.
De opzet van deze verhandeling is het vergelijken van het binnenlandse en het buitenlandse
discours over de berechting en de democratisering van Argentinië. Stelde hij zich anders op
in het buitenland dan in eigen land? Werd zijn houding hem opgedrongen door binnenlandse
of buitenlandse actoren? Hield hij dingen verborgen in het buitenland? Probeerde hij met
zijn mensenrechtendiscours iets te bereiken?
Na een aantal maanden werd hem verweten dat zijn idealisme en de strijd voor de
mensenrechten al begon te tanen. Er werden inderdaad wetten goedgekeurd die verdere
vervolging van de schenders van de mensenrechten beperkte en in vele gevallen zelfs
onmogelijk had gemaakt. Paste Alfonsín zijn beleid aan of kondigde hij de maatregelen aan
die hij al vanaf de eerste dag zou nemen? Schoof hij zijn principes aan de kant uit
opportunisme of realisme?
Beginnen doen we met een inhoudelijke analyse van het binnenlandse en buitenlandse
discours. Dat behandelen we in enkele aandachtspunten, die eveneens de pijnpunten vormen.
Ten eerste is er het leger en het moeilijke evenwicht van de gewapende machten in de prille
democratie. Vervolgens zijn er de slachtoffers. Heeft Alfonsín aandacht voor hen in zijn
discours? Ten derde kijken we naar de mensenrechten. Welke invulling geeft Alfonsín
daaraan en hoe belangrijk zijn deze in zijn discours? Daarbij bespreek ik ook de
binnenlandse pers. Wat interesseert hen en waarin verschillen zij daarin van hun
buitenlandse collega’s? Dit zullen we doen in twee onderdelen, enerzijds is de
waarheidscommissie het centrale thema, in het tweede deel is dit het leger. Daarin zullen we
het discours van Alfonsín ontleden met aandacht voor deze twee instituten.
In een volgend hoofdstuk behandel ik het discours van Alfonsín in het buitenland. Ten eerste
bij staatsbezoeken in het buitenland, vervolgens bij het ontvangen van buitenlandse gasten in
13
eigen land. Daar ga ik ook dieper in op de buitenlandse pers, want die bleek te veel aandacht
te besteden aan de Argentijnse transitie.
Ik ga na hoe hij de feiten voorstelde aan zijn publiek. Minimaliseerde of overdreef hij om
dingen gedaan te krijgen? En hing dit ook af van het publiek voor wie hij aan het spreken is?
Dit alles is de kwalitatieve analyse waarin we dieper ingaan op de inhoud, de context en het
doelpubliek.
Om te kunnen vergelijken maken we natuurlijk ook een kwantitatieve analyse van de
belangrijkste zaken die uit zijn speeches te halen zijn. Ik heb het wat, voor wie en waar van
al zijn speeches, persconferenties en verklaringen opgelijst en zal daaruit conclusies trekken.
Dit stelt ons in staat duidelijke evoluties te onderkennen en met exacte cijfers te werken. Alle
speeches werden in verschillende categorieën ingedeeld naargelang de inhoud, het
doelpubliek, en de plaats waar hij deze toespraak hield. Dit laat ons toe om verschillende
zaken tegenover elkaar te plaatsen en weten we precies de juiste verhoudingen van zijn
discours. Het kwantificeren is een tijdrovend werk, maar hoogstnoodzakelijk aangezien de
bron vier jaar beslaat en uit 1110 teksten bestaat die verdeeld zijn over 4111 pagina’s.
Hoeveel aandacht besteedde hij aan democratisering, aan ‘transitional justice’, aan economie
of de sociale toestand van het land? Zat hij veel in het buitenland en behandelde hij daar
dezelfde problematiek als in eigen land? Sprak hij evenveel over overgangsgerechtigheid in
het buitenland als in eigen land? Zijn er veranderingen waar te nemen gedurende de
verschillende jaren?
Het opzet van deze thesis is dan ook de tegenstellingen en de moeilijkheden van het beleid
van Alfonsín te doorgronden via zijn discours. Dit doen we door vragen te stellen aan een
bron die slechts door enkele onderzoekers is gebruikt. De antwoorden op deze vragen zullen
ons in staat stellen om na te gaan hoe Alfonsín in zijn discours aandacht besteedde aan de
verwerking van de ‘Vuile Oorlog’ in Argentinië. En hoe hij deze transitie naar democratie en
het afrekenen met de spoken van het verleden voorstelde in het buitenland.
Over de transitie van democratie en de bijkomende groeipijnen van die jonge democratieën,
werd er relatief gezien weinig geschreven. Transitional justice of overgangsgerechtigheid
wordt slechts beetje bij beetje belangrijker en is een behoorlijk jonge discipline.
14
Verschillende onderzoekers en mensen in het veld houden zich met dit brede onderwerp
bezig. De wetenschappelijke literatuur over de thematiek die wij behandelen is gefundeerd
op een waaier van disciplines. Dit onderzoek kleurt niet binnen de lijntjes van de historische
discipline, maar is zeer interdisciplinair. Het zoeken naar de beste oplossing voor het multi-
gefaceteerde probleem, verlangt een even complex voorstel tot oplossing. Recht, sociologie,
politieke wetenschappen, economie, psychologie, antropologie en geschiedenis zijn allemaal
disciplines die veelvuldig gebruikt worden als het aankomt op transitional justice. Het grote
voordeel, de rijkdom van al die disciplines is ook het grote nadeel. Door de versplinterde en
geïndividualiseerde aanpak is het onmogelijk voort te bouwen op vorig onderzoek of te
vergelijken. Dit komt de evolutie van de discipline zeker niet ten goede.
Het brede spectrum van ingrepen dat een samenleving moet ondernemen om af te rekenen
met de erfenis van wijdverspreide of systematische mensenrechtenschendingen is de lading
die de vlag van transitional justice dekt. Deze samenleving moet na een periode van
gewelddadig conflict streven naar vrede en democratie door een rechtsstaat uit te bouwen en
de mensenrechten te respecteren. Dit kan op verschillende manieren. Om een geteisterde
samenleving opnieuw leefbaar te maken moet men gerechtelijke en niet gerechtelijke
ingrepen doen die erop gericht zijn om het pijnlijke verleden te verwerken. Dit moet bij
voorkeur in samenspraak en met samenwerking van alle partijen gebeuren. De leidraad voor
deze transitie moeten de universele mensenrechten zijn. Deze eisen namelijk dat de staat
schendingen vermijdt, onderzoekt, herstelt en stopt.34
Bij ons onderzoek was het eerste houvast de periode met Alfonsín aan het roer van
Argentinië. Over hem werd er niet erg veel geschreven. Zijn opvolger, Menem, slaagde er
meer in om het onderwerp te vormen van verschillende studies. Als we de belangrijkste
werken op een rijtje zetten die ons kunnen helpen bij het onderzoek naar het discours van
Alfonsín in het binnen- en het buitenland, dan vinden we ook hier auteurs uit verschillende
vakgebieden terug.
34 International Center for Transitional Justice: www.ictj.org (geraadpleegd op 06/05/2008).
15
Het belangrijkste werk voor een beter begrip van Alfonsín is zonder twijfel dat van Carlos
Santiago Nino.35 Hij was adviseur van de president en het werk is niet alleen heel belangrijk
in het veld van de transitional justice, maar het is ook een rondleiding in de interne keuken
van de president. Op verschillende momenten zullen we dit werk aanhalen, want de auteur is
er in geslaagd een goed filosofisch onderbouwd werk af te leveren dat ook veel
feitelijkheden over de Argentijnse transitie naar democratie bevat.
Dit boek over Alfonsín is echter een uitzondering want de meeste informatie vonden we
terug in wetenschappelijke artikels. Aangezien dit onderwerp zo goed als onbehandeld is
gebleven in het Nederlandse taalgebied, werd voor ons onderzoek vooral gesteund op studies
uit Argentinië en de Verenigde Staten. Vooral enkele universiteiten in de Verenigde Staten
hebben doorheen de jaren een grote expertise opgebouwd als het gaat om de contemporaine
geschiedenis van Latijns-Amerika. De meeste artikels handelen over de gedwongen
verdwijningen waaraan de militairen zich in de Zuidkegel schuldig hadden gemaakt. Dat
verklaart waarom er veel geschreven werd over de waarheidscommissie van Argentinië, met
als taak om de verdwijningen in kaart te brengen. Bovendien was deze waarheidscommissie
ook om historische redenen heel belangrijk. Ze was namelijk één van de eerste. Wat hierover
geschreven is zetten we heel duidelijk op een rijtje in het eerste deel van het buitenlandse
hoofdstuk. Hét sleutelwerk is natuurlijk het rapport van de Commissie zelf.36 Een theoretisch
kader met een duidelijk overzicht van de visies op de verschillende waarheidscommissies is
dat van Greg Grandin.37
Het deel over de waarheidscommissies vormt samen met het deel over het leger het
binnenlandse hoofdstuk van de kwalitatieve analyse. We hebben er in dit onderzoek voor
gekozen te categoriseren naar het binnenlandse en het buitenlandse discours van de
president. In het deel over het leger bespreken we eerder de feitelijkheden en de context. De
Vuile Oorlog, een oorlog die er geen was, en de rol van het leger daarin werd in meer dan
één studie besproken. Het belangrijkste werk over het leger en de strafrechterlijke
35 NINO (Carlos Santiago), Radical Evil on Trial, New Haven/ London, Yale University Press, 1996, 220 p. 36 CONADEP: Nunca Más: a report by Argentina’s National Commission on Disappeared People, London-Boston, Faber and Faber, 1986, s. p. 37 GRANDIN (Greg), The Instruction of Great Catastrophe: Truth Commissions, National History, and State Formation in Argentina, Chile, and Guatemala, The American Historical Review, 2005, vol. 110, s.p.
16
verantwoordelijkheid in Argentinië is dat van Dahl en Garro.38 Ten aanzien van het leger is
het ook belangrijk te kijken naar de rol die de president speelde in het verwerkingsproces.
Hij greep actief in door verschillende wetten uit te vaardigen. Ook dit bespreken we grondig
in het deel over het leger. Een uitmuntend werk hiervoor is dat van Sandrine Lefranc.39
Het volgende deel dat we behandelen is het buitenlandse discours. Dit is het tweede deel van
de inhoudsanalyse van het discours. Een passend werk kunnen we hier niet vermelden, enkel
dan misschien een studie over de relaties tussen Argentinië en het buitenland. Dat is van de
hand van Carlos Escudé en Andrés Cisneros.40 Het plaatst Argentinië goed in de
internationale context, die naast de nationale heel belangrijk is voor een goed begrip van het
discours van Alfonsín.
Als we het over transitional justice hebben dan mogen we niet voorbij gaan aan het werk van
Luc Huyse, dat een inleiding kan bieden op de geschiedenis van verschillende landen die
worstelden met hun verleden.41 Het werk van Neil Kritz gaat een paar stappen verder en lijst
mooi de verschillende werken over transitional justice over de verschillende landen op en
illustreert dit met bijbehorende wetgeving omtrent dit thema.42
Het laatste deel van ons onderzoek is een kwantitatieve analyse. Daar steunen we
voornamelijk op eigen onderzoeksresultaten. Over het discours van Alfonsín werd er nog
bijna niets geschreven. Het enige wat we konden terugvinden was het boek van Victor
Armony, dat een uitvoerige kwantitatieve woordelijke analyse bevat van het discours van de
38 DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), Legal accountability for human rights violations in Argentina: One step forward and two steps backward, Human rights law journal, 1987, vol. 8, pp. 283-477. 39 LEFRANC (Sandrine), art.cit., pp. 163-186. 40 ESCUDÉ (Carlos) en CISNEROS (Andrés), Historia de las Relaciones Exteriores Argentinas, Buenos Aires, Consejo Argentino para las Relaciones Internacionales (CARI), 2000, 15 volumes, volume 14. 41 HUYSE (Luc), Alles Gaat Voorbij Behalve het Verleden, Leuven, Van Halewyck, 2006, 205 p. 42 KRITZ (Neil J.) (ed.), Transitional Justice: How emerging democracies reckon with former regimes, VOL. II: Country Studies, Washington D.C., United States Institute of Peace Press, 1995, 780 p.
17
opeenvolgende Argentijnse presidenten Alfonsín en Carlos Menem.43 Hij verrichtte vooral
onderzoek naar het nationalistische discours van beide. We gebruiken dit onderzoek op
enkele momenten in dit werk, maar het blijft in hoofdzaak beperkt tot de kwantitatieve
analyse. In dat deel gaan we dan ook dieper in op de inhoud van dit werk.
De wetenschappelijke literatuur behandelt vanzelfsprekend het onderzoek van andere auteurs
en dit wenden we aan om onze argumenten kracht bij te zetten of om de feiten het geschikte
kader te bieden. Zelf verrichtten we ook intensief onderzoek. We gebruikten de
inhoudsanalyse als methode en gingen zo de toespraken van Alfonsín te lijf. De bron van
waaruit al dat verdere onderzoek zal geschieden is afkomstig van het Secretariaat van
Publieke Informatie van Argentinië (‘Secretaria de Información Publica – Dirección General
de Difusión’). Het is een verzameling van 21 volumes getiteld ‘Presidentiële Toespraken’
(‘Discursos Presidenciales’). Deze verzameling officiële teksten bevat volgens de inleiding
op elk volume de “toespraken, boodschappen en verklaringen uitgevoerd door de heer
President van de Natie, doctor Raúl Ricardo Alfonsín”. We vinden hier ook persconferenties,
radio- en televisieboodschappen, interviews en in enkele gevallen zelfs open brieven.
De overheid voelde hier de nood om alle toespraken, persconferenties en diens meer te
bewaren en openbaar te maken zodat het brede publiek ze kon raadplegen. Dit op zich is al
een interessant gegeven. Door het op papier te zetten overstijgt de toespraak het
evenementiele en wordt het een duurzaam gegeven. Volgens Armony wijst de bezorgdheid
van de regering om het presidentiële woord te bewaren op een sterk gecentraliseerd politiek
systeem dat het ontstaan van charismatisch leiderschap bevordert. Men kan het beschouwen
als “une prétention à ‘faire l’histoire’ et donc à l’écrire. 44
Een andere mogelijke verklaring is volgens dezelfde auteur dat men alles zo nauwkeurig
optekent en bijhoudt omdat men de strijd om het collectieve geheugen wil winnen. Het
belang van dit collectieve geheugen (en de strijd hierom) is duidelijk in de censuur. Tijdens
de militaire dictatuur werden de teksten van Juan Perón verboden. Dit is niet vreemd gezien
het om een dictatuur ging. Maar dat ook de teksten en speeches van Alfonsín verdwenen
43 ARMONY (Victor), Représenter la Nation: Le discours présidentiel de la transition démocratique en Argentine (1983-1993), Montréal, Les Editions Balzac, 2000, 242 p. 44 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 80.
18
spreekt al minder voor zich. Vele exemplaren van de ‘Discursos Presidenciales’ die
afkomstig waren van Alfonsín werden verloren gelegd of ‘per ongeluk’ vernietigd onder de
regering van Menem. Maar het staat vast dat ook veel opzettelijk werd vernietigd onder de
nieuwe Peronistische regering van Menem.45
De traditie om de presidentiële boodschap tot in de ‘huiskamers’ te brengen wordt tot op de
dag van vandaag verder gezet. Dit gebeurt door een sterk uitgebouwde website die nog
steeds de toespraken van de president publiceert.46 Nu echter is het moeilijker de
documenten en publicaties nog te doen verdwijnen, gezien hun grote verspreiding via het
internet.
Voor mijn onderzoek maak ik gebruik van de éénentwintig online beschikbare volumes.47
Deze beginnen bij het aantreden van Alfonsín op 10 december 1983 en lopen tot 23
december 1987.48 De volumes werden beschikbaar gesteld door ‘The Latin Americanist
Research Resources Project’ (LARRP), een initiatief van verschillende bibliotheken in zowel
Noord- als Latijns-Amerika. Hun doel is de toegang tot Latijns-Amerikaanse
onderzoeksbronnen uit te breiden. Dit trachten ze te bereiken door met verschillende
platforms te werken.49
Aan het hoofd van dit project staat Scott Van Jacob, bibliothecaris aan de Universiteit van
Notre Dame. Men is er in geslaagd een groot deel van de toespraken van de presidenten van
twee landen te verzamelen. Enerzijds die van de Mexicaanse presidenten, anderzijds die van
de Argentijnse staatshoofden. In totaal is dat goed voor 75 000 pagina’s. Het zijn
gedigitaliseerde microfilms van overheidsdocumenten. De Argentijnse microfilms werden
door The Library of Congress omgezet naar digitaal formaat, de Mexicaanse door
Preservation Resources. Naast de speeches van Alfonsín zijn er ook speeches aanwezig van
andere Argentijnse presidenten. Het meest volledig is de collectie van de toespraken van
45 ARMONY (Victor), , 2000, op.cit., p. 80. 46 Presidentiële website: http://www.presidencia.gov.ar/ (geraadpleegd op 18/04/2008). 47 University of Austin, Texas, Discursos Presidenciales op de website van: http://lanic.utexas.edu/larrp/pm/sample2/argentin/alfonsin/index.html (geraadpleegd op 07-05-2008). 48 Ibid. 49 Ibid.
19
Alfonsín. De laatste update van de site dateert van 11 augustus 2000.50 Het verzamelen van
presidentiële toespraken is echter niet het enige waarmee het LARRP zich bezig houdt.
Naast de presidentiële speeches van de Mexicaanse en Argentijnse presidenten zijn er nog
twee belangrijke onderdelen in dit project. Een eerste is de Latin American Periodicals
Tables of Contents (LAPTOC). Dit is een database die makkelijke toegang biedt tot
wetenschappelijke tijdschriften over de menswetenschappen, gepubliceerd in Latijns-
Amerika. Een tweede tak is het Latin American Open Archives Portal (LAOAP). Dat heeft
zich tot doel gesteld een portaalsite te zijn om op een eenvoudige manier toegang te krijgen
tot de grijze literatuur afkomstig uit Latijns-Amerika.51
De financiering van dit project gebeurt door het Onderwijsdepartement van de Verenigde
Staten van Amerika. Zij pompten in de periode 1999-2006 een slordige 990 000 dollar in dit
project. Dit gebeurde in twee keer, telkens voor een periode van drie jaar. Daarnaast dragen
ook de deelnemende instellingen hun steentje bij. Zij betalen een jaarlijkse bijdrage van 3000
dollar. Dit geld gaat voornamelijk naar het verwerven, digitaliseren en onderhouden van het
bronmateriaal. Het overgrote deel daarvan gaat naar het portaal met de grijze literatuur.52
Illustratie: voorbeeld van een titelbladzijde (juli 1985):
50 Ibid. 51 Ibid. 52 Ibid.
20
Het is nuttig om eerst dieper op de vormelijke kenmerken van de bron in te gaan. In totaal
beslaat de bron die ik gebruik 4111 pagina’s. Met een gemiddelde van rond de 300 woorden
per pagina komt dit al gauw uit op 1 250 000 woorden.53 Dit noopt ons dus om keuzes te
maken hoe we de teksten in categorieën zullen indelen. Dit zullen we in dit onderzoek verder
bespreken. Het was echter wel noodzakelijk om alle teksten te lezen en na te gaan of deze
ons iets bijbrengen over het Alfonsinistische discours in binnen- en buitenland.
Hoewel onderzoek heeft uitgewezen dat er enkele publieke optredens van Alfonsín
ontbreken, kunnen we toch stellen dat de beschikbare volumes zowel kwantitatief als
kwalitatief representatief zijn.54
53 Gemiddelde berekend door Armony in: ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 85. 54 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 82.
21
Onderstaand voorbeeld geeft duidelijker aan hoe een bladzijde er uitziet. Het bestaat meestal
uit twee kolommen, is getypt en is een transcriptie van het discours, in het Spaans
geschreven. Het voorbeeld hieronder is de eerste van de twee speeches gegeven vanaf het
balkon van het presidentiële paleis, de Casa Rosada, op de woelige paasdag van 1987
wanneer er een legeropstand had plaatsgegrepen.
22
Alfonsín had veel publieke optredens en dat is ook te merken aan het aantal toespraken. In
totaal onderzocht ik er 1110. Een overzicht per volume ziet er zo uit:
Volume Datum Aantal
1 Dec. 10, 1983 tot Mar. 23, 1984 29
2 Apr. 1, 1984 tot Mei 31, 1984 39
3 Jun. 1, 1984 tot Aug. 31, 1984 56
4 Sep. 8, 1984 tot Dec. 7, 1984 48
5 Dec. 13, 1984 tot Mar. 21, 1985 60
6 Mar. 21, 1985 tot Mei 3, 1985 38
7 Mei 6, 1985 tot Juni 9, 1985 65
8 Juni 10, 1985 tot Sept. 9, 1985 45
9 Sept. 9, 1985 tot Okt. 9, 1985 43
10 Okt. 11, 1985 tot Dec. 27, 1985 50
11 Jan. 2, 1986 tot April 29, 1986 47
12 Mei 1, 1986 tot Juni 29, 1986 32
13 Juli 1, 1986 tot Aug.31, 1986 53
14 Sept. 2, 1986 tot Okt. 28, 1986 58
15 Nov. 3, 1986 tot Dec. 30, 1986 45
16 Jan 15, 1987 tot Mei 26, 1987 45
17 Juni 4, 1987 tot Juni 29, 1987 44
18 Juli 2, 1987 tot Aug. 9, 1987 52
19 Aug. 10, 1987 tot Okt. 31, 1987 46
20 Nov. 1, 1987 tot Dec. 23, 1987 33
Totaal 928
Daarbovenop komt er dan nog eens een extra volume. Dit volume bevat het discours van
Alfonsín van 10 december 1983 tot einde 1984. Het hoort niet bij de andere thuis omdat het
vreemd genoeg overlapt met de volumes één tot en met vier. Het bevat vooral korte
mededelingen aan de binnen- en buitenlandse pers. In totaal komen we zo dus aan 1110
speeches. Doordat dat ene volume overlapt hoort het niet bij de andere volumes. Het is er
later bijgevoegd en we behandelen het dan ook apart. Dit heeft niets te maken met een
ingreep van het LARRP, maar wel met het Secretariaat voor Publieke Informatie, dat dit
volume apart uitbracht.
Een groot aantal teksten dus die met de nodige grondigheid moeten worden verwerkt. We
maken eerst gebruik van de inhoudsanalyse als methode voor het kwalitatieve gedeelte,
23
daarna gooien we het over een andere boeg, en gaan we de kwantitatieve richting uit. Deze
ondersteunen elkaar echter perfect en zullen ons in staat stellen een volledig beeld te krijgen
en een analyse te maken van het discours van president Raúl Alfonsín over transitional
justice in Argentinië tussen december 1983 en januari 1988.
24
2. Kwalitatieve Analyse
We zullen de inhoud van het discours grondig analyseren om deze dan te vergelijken met de
context en de gespecialiseerde literatuur terzake. Bij deze analyse ligt de klemtoon wederom
op het verschil tussen buiten- en binnenland.
De analyse zelf is slechts de laatste stap in onze inhoudsanalyse. In dit deel maken we
gebruik van een valentieanalyse die dieper zal ingaan op de inhoud in zijn context. In het
kwantitatieve gedeelte zullen we een frequentieanalyse van het discours van Alfonsín
maken.
Voor we aan de analyse kunnen beginnen moeten we nog een aantal fasen doorlopen. Een
eerste fase is die van de theorievorming. Wat willen we van de tekst te weten komen? Ten
tweede de operationalisering: hoe classificeren we de teksten? Vervolgens decoderen we de
gegevens en tenslotte analyseren we de verwerkte en gedecodeerde gegevens door ze te
toetsen aan vooraf geformuleerde hypotheses.55
Bij ons onderzoek volgden we ook deze stappen. Ons uitgangspunt was te weten te komen of
er grote verschillen merkbaar zijn tussen het buitenlandse en het binnenlandse discours over
de mensenrechten en transitional justice in Argentinië. We doen dit aan de hand van de bron
die we hiervoor al uitvoerig toegelicht hebben en die de toespraken en persconferenties van
Alfonsín bevatten.
Eens we ons onderzoeksterrein hadden afgebakend staken we de handen uit de mouwen en
gingen we de bron te lijf. We bakenden de verschillende categorieën af en we gaven de
teksten hun geschikte labels. Dit zullen we vooral zien wanneer we de kwantitatieve analyse
van de teksten zullen maken. Daar zullen we haarfijn uitleggen wat de criteria zijn en
waarom een tekst in die categorie thuishoort. Voor het kwalitatieve onderzoek is dit minder
van toepassing omdat we hier vooral de teksten moesten lezen.
55 DENECKERE (Gita) en DESMET (Lieve), Historische Kritiek van Woord en Beeld in de Massamedia, Gent, Academia Press, 2008, pp. 24-25.
25
Dat ze dan al ingedeeld waren in de verschillende categorieën zorgde er voor dat we ons
konden beperken tot de teksten die betrekking hadden tot de transitie in Argentinië tijdens de
codeerfase. Dit is een heel arbeidsintensief proces, want om de teksten te kunnen indelen is
het nodig om ze allemaal te lezen en te verwerken. De uiteindelijke indeling van de teksten
in hun categorieën deden we met behulp van verschillende kolommen. Eerst was het nodig
om een inventaris of een index op te stellen van alle teksten en ze te nummeren. Eens dit
gebeurd was, werkten we dit verder uit. In totaal waren er zes kolommen. Ten eerste het
nummer en de datum. Dan onderzochten we in welke categorieën van inhoud, plaats en
publiek ze thuishoorden. Tenslotte was er nog een kolom die de inhoud specificeerde indien
het over transitional justice ging. Dit zorgde er voor dat alle teksten makkelijk terug te
vinden waren en dat er op een eenvoudige manier met de uitvoerige bron kon gewerkt
worden eens de gegevens in de computer ingevoerd waren. De teksten die weerhouden
werden om hun belang voor ons onderzoek werden verschillende malen gelezen om zo de
details en de eventuele verborgen agenda te kunnen blootleggen.
Een laatste fase is de analyse. Dit is het eindpunt van het onderzoek en komt vooral hier, in
de schriftelijke neerslag van het onderzoek aan bod. De tweede en de derde fase kunnen om
vanzelfsprekende redenen hier niet uitgeschreven worden, maar waren onontbeerlijk om tot
de laatste fase te kunnen overgaan.
Voor we de analyse van het discours maken, is het best om de periode die we bespreken in te
delen in verschillende periodes om zo een kapstok te maken waaraan we het discours kunnen
hangen. Dit komt de structuur ten goede en maakt het mogelijk om verschillende momenten
te onderkennen. In totaal zijn er zes sleutelmomenten te herkennen tijdens het presidentschap
van Alfonsín. We moeten deze niet enkel als een gebeurtenis zien. De meeste momenten zijn
processen die maanden, dan wel jaren aanslepen. Aangezien wij niet de volledige termijn
bespreken, valt de laatste periode weg. Dit is de periode na december 1987 en omvat de
crisis die het einde van het presidentschap betekende.56
Daarenboven kunnen we deze zes ‘momenten’ indelen in twee verschillende fases. De eerste
drie momenten vallen onder de ‘offensieve fase’. Bij de laatste drie ligt het initiatief minder
56 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., pp. 57-59.
26
bij de president en is er sprake van een ‘defensieve fase’. In de eerste fase zet de regering de
lijnen voor het beleid uit. Men wil met het nieuwe beleid voor een politieke, economische en
culturele transformatie zorgen. Hij kan dit doen doordat er een brede basis is bij de
bevolking die hem steunt. Het eerste moment in deze fase is meteen ook het belangrijkste.
Het is het proces tegen de junta’s, dat er meteen na het aantreden van Alfonsín kwam. Dit is
de periode waarin er een moeilijk evenwicht moet worden gevonden tussen drie
belangengroepen. De publieke opinie van de burgers, die mee wordt gevormd door de
slachtoffers, het leger en de regering.57
In deze eerste fase is Alfonsín vooral offensief bezig als het gaat om het afschaffen van de
uitzonderingsmaatregelen van de junta’s, het oprichten van een waarheidscommissie en het
in werking laten treden van verschillende maatregelen die de mensenrechten beter moeten
beschermen in de toekomst. Hij zoekt hier de veroordeling van de hoge officieren, wiens
straffen dan als voorbeeld moeten dienen voor de militairen op de lagere echelons. Het in
werking zetten van het gerechtelijk onderzoek naar de mensenrechtenschending van de
aanvoerders van de militairen en de rebellen vormt het eerste sleutelmoment.58
Ondertussen is de tweede belangrijke periode sinds midden 1985 van start gegaan. Dit
bevindt zich in de economische sfeer. Dit tweede sleutelmoment is de lancering van het
‘Plan Austral’, het ambitieuze plan om de economie terug op de rails te krijgen en de inflatie
te bestrijden. Dit plan werd positief onthaald en ook de resultaten waren in het begin
verbluffend, maar na een tijdje viel het in duigen en verslechterde de situatie opnieuw.59
Een derde moment, het laatste van de ‘offensieve fase’ is de poging tot hervorming van de
grondwet. Het werd ook ‘de stichting van de tweede republiek’ genoemd. Hier probeerde het
staatshoofd tot een evenwichtiger presidentieel systeem te komen door onder andere de
creatie van de functie van eerste minister. Bovendien had hij het idee om Patagonië opnieuw
belangrijker te maken en de hoofdstad daar naar toe te verplaatsen.
57 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 57-59. 58 Ibid. 59 Ibid.
27
Dit waren de momenten die samen de ‘offensieve fase’ vormden. In de tweede fase, die ook
chronologisch erna komt, ligt het initiatief bij de andere partijen. In de ‘defensieve fase’ is
het vooral aan het leger, de andere politieke partijen en in sommige gevallen de economisch
achtergestelde bevolking die op straat komt. Alfonsín wordt in een verdedigende rol
gedwongen en moet vooral aan ‘damage control’ doen.
Het eerste moment hier, het vierde in zijn termijn, komt er bij de herwonnen invloed van die
andere belangrijke politieke partij, de Peronistische of Justicialistische Partij. Zij zet zich
weer op de electorale kaart bij de lokale en wetgevende verkiezingen van 1987.
Het vijfde moment komt er met de opstanden van de ‘carapintadas’. In totaal waren er in
1987 en 1988 drie opstanden van legerofficieren die de democratie bedreigden en Alfonsín
dwongen om maatregelen te treffen die verdere onrust onder het leger neutraliseerden. Zij
eisten een einde aan de vervolging van hun kameraden nadat bleek dat de ‘Ley Punto Final’
toch niet de amnestie bracht die ze hadden verwacht.60
Het laatste moment is dan de uiteindelijke crisis die het einde van de termijn van Alfonsín
inluidde en hem dwong om vervroegd af te treden.
Dit is de context en de periodisering waarin het discours van Alfonsín zal plaatsgrijpen. We
gaan daar verder en dieper op in wanneer we de teksten analyseren naar inhoud. Dit
offensieve en defensieve discours zal zeker ook terug te vinden zijn. We gaan na of er een
verschil is in het binnenland en het buitenland.
60 Ibid.
28
2.1 Binnenlandse discours
Het binnenlandse discours zullen we bespreken aan de hand van verschillende onderdelen.
We kijken hier naar de daders, de slachtoffers, de burgers, de verdiensten en trofeeën van
Alfonsín, de reactie en de relatie met de pers.
De slachtoffers worden hier vertegenwoordigd en ondergebracht in het onderdeel over de
commissie voor de verdwenen personen, CONADEP. We onderzoeken hoe belangrijk deze
commissie was in de dagelijkse toespraken van Alfonsín. Is hun aandeel groot gezien het
grote belang van deze commissie of probeert hij toch niet té veel te koop te lopen met de
commissie om het leger niet tegen zich in het harnas te jagen? In tweede instantie gaan we
ook na wat de voordelen en nadelen zijn van zo een waarheidscommissie.
Daarna bespreken we het het leger en we bekijken hier vooral de teksten uitgesproken voor
dat leger. Ieder woord is hier belangrijk en werd op voorhand gewikt en gewogen. Dit was
meestal ook het geval wanneer er over het leger werd gesproken in eigen land. We vragen
ons hier vooral af, na de cijfers te hebben gezien, wat hij nu juist tegen dat leger komt
vertellen. Wijst hij hen terecht of blijft het veeleer beleefd en formalistisch. Hier zijn ook de
wetten die de vervolging van het leger beperken heel belangrijk, dus gaan we daar ook zeker
dieper op in.
De laatste categorie hier is gemeenschappelijk met het hoofdstuk over het buitenlandse
discours. Het gaat hier om de pers. We zullen deze onder de andere onderdelen behandelen
om het chronologisch overzicht te behouden. De pers stelde geen opmerkelijke vragen over
CONADEP, maar was eerder geïnteresseerd in de vervolging en de beperking hierop.
Daarom zullen we de pers behandelen onder het deel waar we het leger bespreken. We
bekijken de inhoud van de persconferenties en zoeken naar opmerkelijke zaken. Deze taak
zal echter behoorlijk complex zijn aangezien er veel verschillende journalisten van
verschillende strekkingen en met verschillende interesses aanwezig zijn, waardoor
veralgemeningen en eindconclusies moeilijk te maken zijn. Eerst moeten we wel dieper in
gaan op de relatie tussen de pers en de president. Hoe komt het dat er zo weinig over
transitional justice wordt gesproken? En wat zijn de verschillen met de buitenlandse pers?
29
De binnenlandse pers in Argentinië is niet neutraal. In 1974 werden alle televisiezenders
door Juan Domingo Perón genationaliseerd. Sindsdien is er slechts een zender in Buenos
Aires, Channel 9, terug in de handen van private personen. Deze zender is in de eerste plaats
een entertainmentzender en beweegt zich dus niet in de presidentiële kringen en is niet
aanwezig op persconferenties. Bij de radiozenders werd er wel eerder begonnen met de
privatisering van de stations. De meeste zenders waren reeds tegen het midden van de
termijn van Alfonsín opnieuw geprivatiseerd en lieten zich later kritisch en beter
geïnformeerd uit over de gebeurtenissen. De bron vermeldt niet wat er weerhouden werd van
de persconferenties en welke interviews wel of niet werden opgenomen. We vermoeden dat
het bij de binnenlandse pers voornamelijk om de staatsmedia gaat.61
Aangezien de media in staatshanden is laten ze het na om lastige vragen te stellen aan de
president. Dit viel ons meteen op wanneer we de binnenlandse en de buitenlandse pers
vergeleken in het kwantitatieve gedeelte. Terwijl er op 22 procent van de persconferenties in
het buitenland werd gesproken over overgangsberechting, viel dit in de cijfers van de
binnenlandse pers nogal tegen. In de staatsgecontroleerde media kwam het thema slechts in
drie procent van de gevallen ter sprake. Deze cijfers zijn onderzoeksresultaten uit het
kwantitatieve onderdeel. Hoe we aan deze gegevens kwamen, wordt onder de kwantitatieve
analyse uitgelegd. De cijfers geven we in de meeste gevallen weer aan de hand van
grafieken. Minder belangrijke categorieën werden weggelaten en ‘Meerdere thema’s’ en
‘Acte de Présence’ werden samengevoegd in een restcategorie. Het cijfer van de grafiek
verwijst naar de bijhorende tabel, die terug te vinden is in de bijlagen onder ‘Tabellen’.
61 CHRISTIAN (Shirley), 2 winners in Argentina: Alfonsín and democracy, The New York Times, 4 mei 1987.
30
Grafiek 15: Binnenlandse Pers - Inhoud
Rest54%
Economie20%
Democratie3%
Sociaal Cultureel3%
Transitional Justice3%
Transitie van dictatuur naar
democratie6%
Buitenlands beleid9%
We zullen een tiental teksten en persconferenties bespreken die betrekking hebben op de
transitie en transitional justice. We zullen deze selecteren zodat ze representatief zijn op het
vlak van tijd. We moeten benadrukken dat economie het belangrijkste is bij de binnenlandse
pers, maar we laten dit links liggen en bespreken enkel de teksten over de democratie, de
transitie en de overgangsgerechtigheid.
31
2.1.1. CONADEP
Eerst bespreken we de ‘Comisión Nacional sobre Desaparición de Personas’ (CONADEP)
die de nieuwe democratische regering oprichtte.62 Ze werd belast met het onderzoek naar de
verdwijning van de duizenden desaparecidos.63 Alfonsín deed dit meteen na zijn aantreden,
op 15 december 1983. Hij gaf de commissie 180 dagen om haar taak tot een succesvol einde
te brengen.
De waarheidscommissie werd in Argentinië opgericht door de nieuwe democratische
regering en niet door een internationale instelling. Daarom behandelden we deze dan ook
onder het binnenlandse gedeelte. Toch zijn we genoodzaakt hier ook de buitenlandse teksten
te vermelden aangezien Alfonsín in eigen land heel karig is met zijn commentaar over de
waarheidscommissie tegen de binnnenlandse pers. De teksten uit het buitenland over de
waarheidscommissie horen hier naar inhoud goed thuis, hoewel ze niet tot het buitenlandse
discours horen.
Wat we de lezer ook zeker willen meegeven is het theoretische kader en de verschillende
visies op een waarheidscommissie. We gaan dieper in op het doel en de werkwijze van de
commissie. Daarbij zullen we zien dat de relatie tussen recht en geschiedenis hierbij heel
belangrijk is.
In totaal heeft hij het in zijn toespraken tien keer over deze Commissie.64 De eerste keer op 1
februari 1984, een goede maand na de inwerkingtreding van de commissie en een laatste
keer op 15 april 1985, een week voor het begin van de processen tegen de juntaleden. Het
valt op dat hij zich eigenlijk niet te veel uitlaat over de commissie en net daarom is het
interessant om de relatie tussen Alfonsín en de commissie te bekijken.
62 Foto van een vergadering van Alfonsín met de leden van de waarheidscommissie, genomen op 20 september 1984 bij het in ontvangst nemen van ‘Nunca Más’, afkomstig van Corbis.com. 63 ‘Comisión Nacional sobre Desaparición de Personas’ betekent ‘Nationale Commissie voor de Verdwijning van Personen’. 64 N° 160, 162, 195, 304, 317, 414, 416, 418, 427 en 433.
32
Tellen we de toespraak bij het ontvangen van het rapport niet mee, dan sprak hij negen keer
over de waarheidscommissie. Het is heel opvallend vast te stellen dat dit bij zeven van die
negen keer in het buitenland was. Slechts twee keer sprak hij hierover in eigen land, waarvan
éénmaal tegen de buitenlandse pers.65 Hij sprak er dus nooit over in eigen land tegen
landgenoten. Desalniettemin was deze waarheidscommissie de belangrijkste verwezenlijking
van de regering Alfonsín. Hij sprak over de commissie in Venezuela, Spanje, Frankrijk, de
Verenigde Staten en Mexico.
We gaan even dieper in op de verschillende toespraken in die landen. Chronologisch gezien
was de eerste toespraak waar Alfonsín melding van de commissie maakte in Caracas. Een
belangrijk treffen tussen buitenlandse journalisten en Alfonsín vond hier plaats want hij had
het, na vragen van de journalisten, uitvoerig over zijn beleid op het vlak van transitional
justice. Hij licht zijn verschillende werkwijzen en dogma’s toe. Hij heeft het over het
vermijden van wraak, over ethiek als basis van het beleid, over de rechtsstaat, de
onafhankelijkheid van de rechters,… Dit is een van de eerste keren dat hij zo uitvoerig tegen
buitenlandse journalisten over zijn mensenrechtenbeleid spreekt. Hij heeft het natuurlijk ook
65 N° 304: “Diálogo del señor presidente con periodistas canadienses y franceses, el 27 de agosto de 1984” en N° 433: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el día 15 de abril de 1985”.
33
over de te volgen buitenlandse politiek van zijn land en de economische situatie. En waar het
ons hier over gaat: hij heeft het ook kort over de commissie voor de verdwenen personen bij
een vraag of men al verder staat met het onderzoek. En of deze geen hinder zullen
ondervinden door het feit dat sommigen van de verdachten voormalige staatshoofden zijn.
Hij antwoordt kort dat “de Nationale Commissie het onderzoek in volledige vrijheid aan het
voeren is, zonder dat het daarbij enige hindernissen ondervindt.”66
Een tweede tekst die voor ons van belang is, komt er al bijna bij het einde van het eerste
mandaat van de waarheidscommissie, op 27 augustus 1984. Ditmaal zijn de journalisten van
Canadese en Franse origine. Ook zij zijn geïnteresseerd in de vordering op het vlak van
mensenrechten, gezien Alfonsín in december, in een interview met de krant Le Monde, drie
prioriteiten voorop had gesteld. Deze waren de mensenrechten, de hervorming van het leger
en de implementatie van economische maatregelen. Hij kan hen meedelen dat men voor de
mensenrechten op wetgevend gebied bijna rond is. Op vlak van vervolging vermeldt hij de
hervorming van het systeem waardoor de militairen nu ook voor de burgerlijke rechtbanken
verantwoording zullen afleggen in beroep en niet meer uitsluitend voor militaire rechtbanken
zullen verschijnen. Daarna heeft hij het over het verslag van de commissie dat hij ieder
moment verwachtende is.67
In de maand september zal hij inderdaad het verslag ontvangen. De commissie verzamelde
duizenden getuigenissen over vermisten, martelingen en geheime gevangenissen. De
legerleiding en de veiligheidsdiensten weigerden om aan het onderzoek mee te werken. Op
20 september 1984 legde de commissie haar bevinding voor aan de president in het rapport
‘Nunca Más’. Dit verslag documenteerde de 8 960 gevallen van vermisten die op dat
moment bekend waren, maar iedereen wist dat het echte aantal vermisten veel hoger lag.
Vele mensen durven geen aangifte doen uit vrees voor represailles van rechtse paramilitaire
bewegingen. Op basis van het verslag dat de Commissie opstelt, worden de negen leiders
van de eerste drie militaire junta’s voor de rechter gebracht. Door de grote hoeveelheid
documentatie is duidelijk geworden dat op alle niveaus de mensenrechten geschonden
werden door de staat en dit op een systematische manier. Dit wijst erop dat het een geplande
66 N° 195: “Conferencia de Prensa del Sr. Presidente en Caracas el 10-2-84 101 del Grupo Independientes con Alfonsín en Venezuela el 1°-2-84”. 67 N° 304: “Diálogo del señor presidente con periodistas canadienses y franceses, el 27 de agosto de 1984”.
34
campagne was en dat de lagere officieren en de vele militairen niet op eigen houtje
handelden.
Hoewel er geen sprake kan zijn van individuele excessen, probeerden de leden van de
militaire junta’s toch de schuld op hen af te schuiven. De ontvoeringen waren heel precies
georganiseerde operaties. Mensen werden door militairen in burgerkleding opgepakt en
weggebracht naar al dan niet clandestiene gevangenissen. Daarna werd hun huis geplunderd
en hun familieleden werden met geweld in bedwang gehouden. Diegenen die werden
opgepakt verloren hun burgerrechten en van dan af aan werden ze beschouwd als
desaparecidos. Iedereen wist wat er gaande was maar het kon onmogelijk worden bewezen
door de commissie. Het regime had niets van sporen nagelaten in de jaren van dictatuur. Alle
officiële documenten waren verdwenen en de perscensuur had er voor gezorgd dat de pers
ook amper als bron gebruikt kon worden. De schuldigen toonden geen berouw en ze
beweerden dat ze enkel ten strijde waren getrokken tegen de personen die het regime, dat
instond voor de verdediging van de christelijke waarden, probeerden te ondermijnen. De
conclusie van de CONADEP was dan ook duidelijk: enkel de democratie kan het volk
behoeden voor dit soort algemene terreur.68
Hoe belangrijk ‘Nunca Más’ ook was, zowel voor de slachtoffers als voor de verzoening
door waarheid, Alfonsín gaf geen uitvoerige toespraak bij het ontvangen van het rapport van
de commissie. Slechts een enkele pagina met enkele woorden van dank.69 Toch was er
volgens Carlos Santiago Nino, de presidentiële adviseur voor de mensenrechten, sprake van
een emotionele ceremonie op 20 september 1984. Er werd dan ook geschiedenis geschreven
die dag. In deze ceremonie kreeg Alfonsín naast het rapport van de commissie ook 50 000
pagina’s die het volledige dossier van de vermiste personen vormde. De president stond er
op dat dit gepubliceerd zou worden zodat ook het brede publiek kon nagaan wat er tijdens
die donkere periode van dictatuur was gebeurd.70 Hij zei tijdens de ceremonie dat
“verzoening enkel kan bereikt worden als het gebeurt op basis van waarheid en
68 CONADEP: Nunca Más: a report by Argentina’s National Commission on Disappeared People, London-Boston, Faber and Faber, 1986, p. 463. 69 N° 317: “Discurso del señor presidente al recibir el informe de la Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas, el 20 de septiembre de 1984”. 70 NINO (Carlos Santiago), op.cit., p. 80.
35
gerechtigheid. Want wanneer men dit tracht te doen met leugens en gebrek aan informatie,
dan slaagt men er nooit in om tot een nationale eenheid te komen.”71
Hoewel de impact van dit document heel groot is geweest, zowel in Argentinië als in het
buitenland, gaf Alfonsín in eigen land dus slechts een korte verklaring bij het ontvangen van
het verslag van de commissie. Het is op zijn zachtst gezegd vreemd te noemen dat hij niet
meer dan één pagina besteedt aan deze belangrijke gebeurtenis.72 Hij kreeg de sleutel voor
de vervolging van de misdaden in handen en hij stopte deze zonder veel aandacht in zijn zak
zoals we hierboven al gezien hebben. Nochtans was dit verslag de grootste verwezenlijking
van Alfonsín tot dan toe en had hij in zijn discours altijd veel belang gehecht aan het
achterhalen van de waarheid. In plaats van meer tekst en uitleg te geven in eigen land
vertrekt Alfonsín twee dagen later naar de Verenigde Staten van Amerika. Het was
begrijpelijk voor een figuur als Alfonsín dat hij niet veel uitlatingen deed over het rapport
om de onpartijdigheid ervan niet in het gedrang te brengen en om het zo weinig mogelijk
politiek te maken. Toch mocht hij hier wat pluimen op zijn hoed steken, want het was vanaf
het begin van zijn termijn de prioriteit geweest om de waarheid te achterhalen door een
commissie op te richten. Het was natuurlijk goed mogelijk dat hij zich nu onthield van
uitlatingen om het hogere doel van het rapport niet in het gedrang te brengen. Namelijk dat
het zou gebruikt worden als bewijslast voor de processen tegen de militairen. Indien hij het
nu zou compromitteren door het politiek te gebruiken zou dat alles wellicht op de helling
zetten.
Maar het project voor de verzoening van de bevolking was een mislukking. Volgens Lefranc
in alle betekenissen van het woord. In de brede betekenis moet de verzoening gebeuren
tussen alle partijen, maar vooral de slachtoffers. Zij moeten een nieuwe opvatting van
gerechtigheid aanvaarden. De nieuwe publieke waarheid is daar slechts een klein deel van,
naast veroordelingen van de schuldigen en herstel van de geleden schade. Als we verzoening
echter nauw interpreteren, dan is Alfonsín wel in zijn opzet geslaagd. De vijandigheden
tussen de verschillende politieke partijen hielden op, zeker onder de elite.73
71 N° 317. 72 N° 317: “Discurso del señor presidente al recibir el informe de la Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas, el 20 de septiembre de 1984”, p. 39. 73 LEFRANC (Sandrine), art.cit., pp. 164-165.
36
Maar hij pareert ook meteen de kritiek op de commissie. “Ik weet heel goed dat niet iedereen
akkoord zal zijn; maar het is iets dat binnen het kader van de wet, van de rechtsstaat
plaatsgrijpt, met gerechtigheid als doel en niet als een vorm van wraak. Er zijn er zeker die
hun stem zullen verheffen om andere soorten handelingen te eisen.”74 Daarmee verwijst hij
vooral naar groepen zoals de Madres die veel verder wilden gaan. Met die Madres de Plaza
de Mayo verliepen de contacten niet zo goed. In diezelfde periode had Alfonsín een
onderhoud met hen om zijn strategie ten aanzien van de verwerking van het verleden te
verduidelijken. Volgens Nino, die samen met Malamud en Alfonsín aanwezig was, eisten de
moeders dat alle verdwenen personen levend terug moesten komen en dat alle schuldigen
moesten gestraft worden. Daarop kon Alfonsín zich zelfs voor een moment niet meer
beheersen en zei hij aan de moeders dat ze zijn beleid met dat van de militairen aan het
verwarren waren.75
Desondanks de kritiek van de Madres staat volgens Alfonsín de meerderheid van de
Argentijnen toch achter het werk van CONADEP. Daarenboven belooft hij te handelen naar
het rapport van CONADEP, om te streven naar gerechtigheid, door het noodzakelijke
proces, wederom binnen het kader van de rechtsstaat om zo het geschrift om te zetten in
daden. Het addertje hier is echter het feit dat de commissie-Sabato geen daders noemt in het
rapport. Het document kan dus wel worden gebruikt als bewijsmateriaal, maar het is niet zo
ver gegaan om ook in één adem de vermoedelijke verantwoordelijken te vermelden. 76 Dit
stond al tijdens de samenkomsten van de commissie ter discussie. Er werd uiteindelijk
gekozen om geen namen van vermoedelijke daders te publiceren om geen twijfel te zaaien
over de bedoelingen van de commissie. Zij werd ingericht om de waarheid te achterhalen en
niet om de schuldigen te straffen. Toch maakte CONADEP een lijst op. Ze besloot deze ook
aan de president door te spelen, weliswaar in het geheim. Door een gunstige wind kreeg ook
de pers die in handen en enkele dagen later werd de lijst gepubliceerd in de krant El
Periodista. Nino verdenkt hier mensen uit de commissie die banden hadden met
mensenrechtenbewegingen.77
74 N° 317. 75 NINO (Carlos Santiago), Radical Evil on Trial, New Haven/ London, Yale University Press, 1996, pp. 78-79. 76 N° 317. 77 NINO (Carlos Santiago), op.cit., p. 80
37
Een volgende melding van de commissie in onze bron volgt een maand na het officiële
afgeven van Nunca Más. In oktober vertoeft de president op Spaanse bodem en ook daar
tonen de journalisten een gezonde interesse voor het werk van de commissie. Hij zegt dat er
akte werd genomen van het verslag en het overgedragen werd aan de gerechtelijke instanties
die nu de nodige stappen zullen moeten zetten.78 Hij hield het dus bij een korte en
oppervlakkige mededeling.
Een paar dagen later op zijn Europese tournee is hij in Frankrijk beland. Daar stelt hij dat het
Sábato-verslag nationaal en internationaal goed ontvangen is. Hij zegt dat maar liefst 90
procent van de bevolking akkoord is met het “niet enkel uitzonderlijke, maar zelfs nobele
werk” dat de commissie heeft verricht. Hij herhaalt dat het pad van de waarheid de enige
manier is om tot een soort van verzoening van de gefragmenteerde Argentijnse maatschappij
te komen. Ondertussen waren er een deel van die tien procent ontevredenen overgegaan tot
een hongerstaking. Sommige politici en Madres van de Plaza de Mayo waren het namelijk
oneens met het beleid dat de regering voerde. Daarenboven refereerde de journalist ook nog
aan de gespannen situatie met het leger, iets wat Alfonsín ontkende. Hij stelde namelijk dat
hij de baas van het leger is en er aldus geen problemen zijn.79 Hij gaat daar natuurlijk wel
kort door de bocht door te denken dat de problemen zo makkelijk op te lossen of te
vermijden zijn.
Voor de volgende vermelding van de commissie in zijn toespraken moeten we geduld
oefenen tot maart 1985. Dan deed hij bij een bezoek aan Noord-Amerika de Verenigde
Staten en Mexico aan. Maar liefst vier keer heeft hij het hier over de verwezenlijkingen van
de waarheidscommissie. Drie daarvan vallen op dezelfde dag en het doelpubliek zijn de
studenten van de Universiteit van New York en de Universiteit van Columbia, ook in New
York. Hij maakt niet veel aanpassingen op inhoudelijk vlak voor de verschillende
universiteiten. Hij zet in essentie eigenlijk gewoon de successen van zijn
mensenrechtenbeleid op een rijtje. Hierbij vermeldt hij de verschillende hervormingen en
inspanningen om af te rekenen met de spoken van de dictatuur. Dit doet hij door te verwijzen
78 N° 160: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Las Palmas de Gran Canaria, el día 21 de octubre de 1984”. 79 N° 162: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la Televisión Catalana, efectuadas en Paris, el día 22 de octubre de 1984”.
38
naar verantwoordelijken voor de duistere puzzel. 80 Het begrip duistere puzzel (‘tenebroso
rompecabezas’) komt uit de samenvatting van het onderzoek van CONADEP en Alfonsín
verwijst er in zijn toespraken in de Verenigde Staten ook verschillende malen naar.81 Deze
teksten zullen we nog uitvoeriger bespreken wanneer we het over het buitenlandse discours
van Alfonsín hebben.
Vijf dagen later en al enkele duizenden kilometers verder op de terugweg naar Argentinië
spreekt hij het Mexicaanse congres toe. Daar treedt hij nog meer in detail over de
verschillende maatregelen die genomen waren betreffende de mensenrechten. Hij heeft het
over de wijde verspreiding die het document gekend heeft, met zijn 175 000 verdeelde
exemplaren in slechts 4 maanden tijd.82
Wanneer hij dan in eigen land eindelijk spreekt over de commissie, dan zegt hij maar heel
weinig. Bij een vraag wat er zal gedaan worden voor de buitenlandse verdwenen personen,
dan antwoordt hij kort dat er daar een commissie voor bestaat. Deze persconferentie viel
samen met het bezoek van koning Juan Carlos I van Spanje aan zijn land en het is dus goed
mogelijk dat deze vraag werd gesteld door een buitenlandse journalist. De tekst geeft dit ons
echter niet mee.83 De commissie valt in het binnenlandse discours dus vooral op door haar
afwezigheid.
Maar er kwam ook kritiek op de waarheidscommissie. En daarin stonden de Madres van de
Plaza de Mayo niet alleen. Sommigen bekritiseerden de werking, terwijl andere de beperkte
bevoegdheden van de commissie op de korrel namen. De wisselwerking en 80 N° 414: “Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl A. Alfonsín, al recibir el Doctor ad Honoris Causa de la Universidad de Nueva York, el día 21 de marzo de 1985”, N° 416: “Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a las palabras de bienvenida del presidente de la Universidad de Columbia, en Nueva York, el día 21 de marzo de 1985” en N° 418: “Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Asociación Americana para el Avance de la Ciencia, el día 21 de marzo de 1985”. 81 “Debimos recomponer un tenebroso rompecabezas, después de muchos años de ocurridos los hechos, cuando se han borrado todos los rastros, se ha quemado toda documentación y hasta se han demolido edificios.”, CONADEP, Nunca Más: a report by Argentina’s National Commission on Disappeared People, London-Boston, Faber and Faber, 1986, p. 32. 82 N° 427: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso Mexicano, el día 26 de marzo de 1985”. 83 N° 433: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el día 15 de abril de 1985”.
39
complementariteit van recht en geschiedenis in deze commissie is enerzijds een grote troef,
anderzijds een groot nadeel. We zetten even de belangrijkste argumenten op een rijtje.
Greg Grandin, professor aan de Universiteit van New York onderzoekt in ‘The Instruction of
Great Catastrophe: Truth Commissions, National History and State Formation in Argentina,
Chile, and Guatemala’ de rol die de waarheidscommissies hebben in het vergeten en
herdenken. Hij doet dit aan de hand van de casussen Argentinië, Chili en Guatemala. De
intellectuelen die instonden voor het postdictatoriale mensenrechtenbeleid zagen er van af
om enig historisch waardeoordeel te vellen, zowel in de rechtszaak als in de
waarheidscommissie, de Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas
(CONADEP). Ze waren er zich weliswaar wel van bewust dat de oorzaken van het politieke
geweld geworteld waren in psychologische en culturele kenmerken eigen aan de
geschiedenis van het land. Criminele vervolging zou volgens hen een alternatief zijn om
direct met het verleden om te gaan. De transparantie en onpartijdigheid van het recht zou in
schril contrast staan met de duisternis en willekeur van de dictatuur. Alfonsín omringde zich
vanaf het begin met adviseurs. De belangrijkste waren Carlos Nino en Jaime Malamud-Goti,
professoren in de Rechten, die veel invloed hadden op het beleid. Ze ontwierpen een
strategie die een aantal bekommernissen moest verhelpen. Er waren namelijk protesten die
opriepen om gerechtigheid te laten geschieden, maar de politieke top bleef voorzichtig om de
machtige legertop niet tegen zich in het harnas te jagen. In de eerste ontwerpen voor het
mensenrechtenbeleid riepen de adviseurs op om een waarheidscommissie op te richten. Deze
commissie zou maar een deel zijn, want het zou moeten gecombineerd worden met
gerechtelijke vervolging. Zij geloofden niet dat bij de zoektocht naar gerechtigheid, de
waarheid achter kon blijven. De regering stond niet te springen om tot vervolging over te
gaan, maar het was wel nodig om het leger te beletten terug de macht te grijpen. De creatie
van een onderzoeksorgaan was een belangrijke eerste stap in het voor zich winnen van de
publieke steun voor gerechtelijke vervolging. Het moest tenlasteleggingen voorbereiden en
families opheldering verschaffen over wat er met hun familieleden en vrienden gebeurd
was.84
Enkele dagen nadat hij aan de macht kwam kondigde Alfonsín de geboorte van de
waarheidscommissie aan. Zij verzamelde in het eerste jaar duizenden getuigenissen en ze
84 GRANDIN (Greg), art.cit.
40
bezocht honderden foltercentra en begraafplaatsen. In november 1984 kon het haar
eindrapport voorleggen. Minder dan een jaar nadat het opgericht werd. In de conclusie
draagt ze 1086 zaken over aan het gerecht en raadt ze de regering aan om een permanent
orgaan in het leven te roepen om verdere klachten neer te leggen bij de gerechtshoven.
Nunca Más (Nooit Meer: het eindrapport van CONADEP) was geen poging om de politieke
verdwijningen in een historische context te plaatsen, hoewel dit plaatsen toch belangrijk was
voor de Argentijnen. In zijn artikel geeft hij ook een aantal voorbeelden van academici die
het grote aantal dictaturen probeerden te verklaren. Sommigen waren geïnspireerd door het
analytische kader dat beïnvloed was door Webers sociologie en het Marxisme. Voorbeelden
daarvan zijn Guillermo O’Donnell (professor en onderzoeker verbonden aan verschillende
universiteiten en onderzoekscentra in Latijns-Amerika) en Fernando Henrique Cardoso
(professor sociologie en voormalig president van Brazilië) die zich toespitsen op de
economische en politieke variabelen om zo de bureaucratisering te onderzoeken die gepaard
ging met de autoritaire militaire dictaturen. Aanhangers van ‘transitional justice’ daarentegen
vertrekken vanuit de psychologische ontwrichting, veroorzaakt door de veranderingen in de
sociale relaties. Malamud-Goti (professor Recht aan verschillende universiteiten in
Argentinië en de Verenigde Staten) is hier een voorbeeld van. Hij stelde dat politiek geweld
voortspruit uit een ‘dictatoriale geest’, een recurrent fenomeen in de Argentijnse
geschiedenis. Nino gebruikt ook de psychologische methodiek en terminologie om het
fenomeen van de dictaturen te verklaren. Hij heeft het over het ideologische dualisme tussen
het seculiere liberalisme en het gesloten conservatisme. Hij volgt hierin Émile Durkheim en
zijn concept van wetteloosheid. Hij beschreef hoe de modernisering van publieke
instellingen voor een psychologische tolerantie van het autoritarisme zorgt. Julie Taylor, een
antropologe gespecialiseerd in de geschiedenis van Argentinië, stelt voor dat de legalistische
procedures van CONADEP de logica van een repressie voortbracht die bedoeld was om
netwerken van politieke solidariteit neer te halen. Dit omdat de waarheidscommissie de
schendingen van de mensenrechten afgescheiden had van de context, de auteur heeft het over
het loskoppelen van schendingen en de “dynamics of social power and conflict”. Ze schrijft
in ‘Body Memories: Aide-Memoires and Collective Amnesia in the Wake of the Argentine
Terror’ dat “all who passed through this process, then, accused and accusers—actors in
highly political dramas where they had represented clashing world views and collective
strategies for implementing them—were refigured as innocent or transgressing individuals
with individual rights and obligations. The truth commission's opposition of the order of law
41
and the chaos of violence further led to the omission of collective motivation not only of
victimizers ... but of victims as well, who were defended as individuals whose human rights
had been violated rather than as political activists.”85
José Zalaquett, architect van de Chileense waarheidscommissie en professor ethiek en
mensenrechten aan de Universidad de Chile, stelt dat de waarheid op zich herstel en
preventie is. Waarheidscommissies kunnen helpen om een consensus te creëren bij
gebeurtenissen die door verschillende groepen volledig anders worden bekeken, die diepe
wonden geslagen hebben in de eenheid van het land. Het doel van de waarheidscommissie is
een basis te creëren om de recente crisis te begrijpen en vooral, hoe die crisis te
overwinnen.86 Het is wel nodig en wenselijk om deze basis te gebruiken om verder te gaan
en (een deel van de) schuldigen ter verantwoording te roepen.
De auteurs zien in het ethische karakter van de waarheidscommissies dat deze verstrikt zijn
in het politieke liberalisme van na de Koude Oorlog dat zich manifesteert in de werking van
deze. De waarheidscommissie is er op gericht, in theorie althans, “to sacramentalize violence
into a useful creation myth”. Daarom gebruiken ze vaak de historische analyse die soms
gelijkloopt met de legale analyse, maar in sommige aspecten ook afwijkt. Wat de twee
gemeen hebben is dat ze dezelfde methodologie aanwenden. Ze steunen op ooggetuigen,
verzamelen bewijsmateriaal, redeneren analytisch en werken een aanvaardbare
aaneenschakeling van feiten uit. Toch verschillen beiden, gezien historici dieper ingaan op
collectieve schuld, ze beroepen zich daarvoor op sociale, economische en culturele modellen
om deze fenomenen te verklaren. Voor de auteurs en actoren van wie het uitgangspunt het
recht is, is de uitkomst veeleer rechtlijniger. Hun conclusies zijn niet vatbaar voor
interpretatie, wat van de historische analyses in de meeste gevallen niet kan worden
gezegd.87 Die twee interpretaties of analyses waren ook in Argentinië belangrijk. De
waarheid moest worden opgediept om te louteren en in de toekomst niet dezelfde fouten te
maken. De bestraffing had dezelfde doelstellingen, maar op een andere manier. Alfonsín zag
zich vanaf het begin genoodzaakt beide sporen te volgen, waarbij de historische analyse ook
85 Ibid. 86 GRANDIN (Greg) en KLUBOCK (Thomas Miller), Editors’ Introduction, Radical History Review, vol. 97, pp. 2-3. 87 GRANDIN (Greg) en KLUBOCK (Thomas Miller), art.cit., p. 3.
42
moest kunnen worden gebruikt bij de juridische analyse. Die overlapping komen we ook
tegen bij de volgende auteur.
Antoon De Baets, professor geschiedenis aan de Universiteit van Groningen, heeft het in zijn
artikel over dezelfde problematiek bij de genocide van Srebrenica. Ook daar zocht men naar
het evenwicht tussen waarheid en berechting. Hij stelt het als volgt: “Berechten is de manier
van rechters en uitleggen de manier van historici om met het verleden om te gaan, maar
beide kunnen overlappen, namelijk wanneer berechten bepaalde versies van uitleggen
versterkt of verzwakt, of wanneer uitleggen het vellen van oordelen impliceert.”88 Net zoals
Grandin en Kublock bespreekt De Baets de verschillen tussen de beide beroepsgroepen. Hij
stelt dat ze heel verschillend opereren in vrijwel alle stadia van hun werk. Rechters zijn
gebonden aan vastgelegde procedures, terwijl historici hun uitgangspunt en methodiek
kunnen kiezen. De nadruk van de historici ligt meer op de context. Het is dan ook niet
verwonderlijk dat de waarheidsconcepties uiteenlopen.89
Waarheidscommissies distilleren uit het verleden een morele boodschap. De commissie stelt
de terreur voor als het spiegelbeeld van de democratische samenleving, als een
waarschuwing voor de toekomst. De auteurs menen dat men vaak over het hoofd ziet dat de
Argentijnse intellectuelen die de eerste echte waarheidscommissie ontwierpen niet alleen de
nationale verzoening veel belangrijker achtten dan het bestraffen en verantwoordelijk achtten
van individuen voor de schendingen van de mensenrechten. Ze begrepen reeds van in het
begin dat de nationale verzoening op de helling zou worden gezet wanneer men zou
overgaan tot het bestraffen van individuen. Nino, hierboven reeds vermeld, had kritiek op
wat hij ‘het absolutisme van groepen zoals de Madres van de Plaza de Mayo’ noemde. Hij
beriep zich hierbij op Immanuel Kant om over te gaan tot de bestraffing van iedereen die
schuldig is aan de schendingen die plaatsvonden, ook al mocht dit leiden tot de ontbinding
van de volledige maatschappij. Desalniettemin was Nino voorstander van een gemengde
oplossing waarbij het onderzoek van CONADEP gecomplementeerd moest worden met
gerechtelijke vervolging. Anders zou de inspanning van de waarheidscommissie geen effect
hebben. Nino had het dan niet alleen over de vervolging van de juntaleden die het beleid
uittekenden, maar hij zag het ruimer. Hij was voorstander van het bestraffen van al de 88 DE BAETS (Antoon), Na de genocide. Waarheidsstrategieën van rechters en historici, Tijdschrift voor Geschiedenis, 2003, vol. 116, p. 212. 89 DE BAETS (Antoon), art.cit., pp. 217-218.
43
militairen en politieleden die hadden gemarteld en gemoord.90 Geschiedenis was
noodzakelijk om het onmenselijke verleden op te roepen en dit tegenover de onpartijdige
toekomst te plaatsen. Dit contrast zou voorgesteld worden door de onpartijdigheid en de
helderheid die de gerechtelijke procedures zouden brengen.91
Volgens Huyse is een waarheidscommissie de derde weg om pijn en puin te gaan ruimen.
Hoewel men gratie verleend had aan de juntaleden in Argentinië (infra), toch had men
getracht de waarheid in kaart te brengen door middel van een waarheidscommissie, net zoals
dit het geval was in El Salvador, Bolivia, Uruguay en Chili. Zuid-Afrika volgde dit Latijns-
Amerikaanse model, maar dan wel lerende uit de fouten van de vorige waarheidscommissies.
Bolivia was het eerste land (1982) dat met deze methode de gruweldaden in kaart probeerde
te brengen door middel van een waarheidscommissie. Daarna kwamen er een hele reeks
andere, waarvan sommigen als een voorbeeld kunnen beschouwd worden, anderen waren
dan weer een grote mislukking.92
Er is ook een onderscheid te maken in de verschillende waarheidscommissies naargelang wie
het initiatief nam om via een waarheidcommissie te gaan graven in het verleden. In sommige
landen neemt de president of het parlement het initiatief. In Argentinië nam de regering het
voortouw om een commissie op te richten, meteen na de dictatuur. Volgens Huyse komt dit
onderzoek er best zo snel mogelijk na de feiten. Toch is dit niet de enige mogelijkheid. Ook
de Verenigde Naties richtten waarheidscommissies op, zoals in El Salvador (1992).
Daarnaast zijn er ook de verschillende niet-gouvernementele organisaties, zoals
mensenrechtenorganisaties, die een orgaan oprichten om de eigenlijke toedracht van de
feiten te gaan achterhalen. Guatemala is hier een voorbeeld van. Volgens Huyse haalt een
waarheidscommissie slechts een klein deeltje van de eigenlijke waarheid naar boven. Ze
kunnen volgens hem wel hun nut bewijzen door de vele leugens te decimeren en de
slachtoffers te steunen door het bestaan van de gruweldaden te bevestigen en bijvoorbeeld in
een rapport vast te leggen. Het is dan ook geen toeval dat de formule van de
waarheidscommissies in Latijns-Amerika ontstond, daar waar de illegale detentiecentra
90 GRANDIN (Greg) en KLUBOCK (Thomas Miller), art.cit., pp. 4-5. 91 GRANDIN (Greg), art.cit., s.p. 92 HUYSE (Luc), Alles gaat voorbij behalve het verleden, Leuven, Van Halewyck, 2006, p.129.
44
welig tierden tijdens bijvoorbeeld de ‘Vuile Oorlog’.93 De commissie stelde met Nunca Más
een voorbeeld door zoveel mogelijk detentiecentra te lokaliseren. Ze gaf meer uitleg bij die
detentiecentra door kaarten en foto’s bij te voegen. Daarenboven stelde ze ook een lijst op
van de vermiste personen waarvan ze zeker was dat het regime er voor iets tussen zat.
Volgens Huyse was deze behoefte dan ook bijzonder groot bij de Argentijnse bevolking. Zij
wou weten wat er nu precies gebeurd was met deze tienduizenden mensen. Waar ze
vastgehouden werden, waar ze stierven, hoe ze stierven en waar hun lichamen gedumpt
werden. Deze kennis moest hen helpen om erkenning te krijgen.94
David Dyzenhaus, professor Recht en Filosofie aan de Universiteit van Toronto, is net zoals
De Baets minder positief over de waarheidscommissies. Hij ziet ze als een product van
politieke compromissen. Ze komen er volgens hem in een periode van transitie en zo
brengen ze zowel het recht als de waarheid in gevaar. Hij argumenteert zijn boude uitspraak
door te stellen dat ze beperkt is in wat ze gaan onderzoeken. Daarenboven worden ze geremd
door diegene die de commissie heeft opgericht, in dit geval de Argentijnse regering. Hij
heeft het over de geheime waarheid en de publieke waarheid. Daarenboven zijn de
mogelijkheden voor een waarheidscommissie ook niet zo groot op het gebied van recht te
brengen. Ze brengen alleen een aantal feiten aan de oppervlakte, vooral omdat ze geremd
worden door het geringe aantal bronnen en documenten dat nog overblijft gezien het te
vervolgen regime zich meestal wel heeft voorbereid op de ondergang en zoveel mogelijk
bewijsmateriaal heeft vernietigd. 95 Dit is natuurlijk ook eigen aan de techniek van de
verdwijningen. In de eerste plaats zijn er geen lijken, dus is het heel moeilijk om de feiten
aan te tonen. De halve waarheden die dan nog boven komen zijn meestal niet voldoende om
over te gaan tot vervolging. Is dat wel het geval, dan is het nog altijd moeilijk om tot
vervolgen over te gaan, want geen enkel wetboek stelde op dat moment het laten verdwijnen
van burgers strafbaar in de landen van de Zuidkegel.96
Dyzenhaus meent dat een commissie de autoriteit heeft om op zoek te gaan naar de waarheid
zoals het hoort, maar deze verkregen autoriteit kan echter wel eerder afgekocht worden met
93 HUYSE (Luc), op.cit., p.157-158. 94 HUYSE (Luc), op.cit., p.158-159. 95 DYZENHAUS (David), Survey Article: Justifying the Truth and Reconciliation Commission, The Journal of Political Philosophy, 2000, vol. 8, pp. 470-496. 96 LEFRANC (Sandrine), art.cit., p. 167.
45
de belofte van amnestie. Dit was bijvoorbeeld het geval in Chili. Ook is het balanceren
tussen gerechtigheid en waarheid een moeilijke opdracht gezien ze een ander doel voor ogen
hebben. Want een waarheidscommissie diept alle feiten op om een beeld te gaan vormen van
de maatschappij waarin deze misdaden plaatsgrepen (de waarheid), terwijl bij vervolging
alleen de individuele schuld telt en daarom slechts de relevante feiten mogen aangewend
worden die betrekking hebben op de beschuldigde bij criminele vervolging (de
gerechtigheid).97
Thomas Nagel, professor filosofie en recht aan de New York University, volgt deze
denkwijze. Hij meent dat het achterhalen van de waarheid niet volstaat, maar dat een
officiële erkenning van het geleden onrecht nodig is. Hij heeft het over een verschil tussen
kennen en erkennen. Het kennen van de waarheid en het erkennen van de misdaden. Deze
erkenning kan er volgens hem maar komen bij een officiële sanctionering, als het deel gaat
uitmaken van de ‘publieke cognitieve scène’. Volgens Lloyd Vogelman, directeur van het
‘Centre for the Study of Violence and Reconciliation’ in Johannesburg kan financiële
compensatie daarin ook een heel belangrijke rol vervullen. Hoewel het moeilijk kan zijn om
iedereen uit te betalen, kan men ook op een andere manier tegemoet komen aan de
verzuchtingen van de slachtoffers. Zo kan de nieuwe democratische regering bijvoorbeeld
belastingsvoordelen geven, gratis medische zorg verstrekken of interestvermindering
toestaan bij leningen voor onderwijs of bij het bouwen van een woning. Ook is hij
voorstander van het oprichten van monumenten en musea en het invoeren van nationale
herinneringsdagen.98 Een museum werd opgericht in 2003 ter nagedachtenis van de
slachtoffers van de foltercentra. Eerder werden slachtoffers al vergoed door Menem, maar
tegen welke prijs? Deze maatregel ging namelijk hand in hand met de amnestieverlening aan
de misdadigers.
97 DYZENHAUS (David), art.cit., 470-496. 98 NAGEL (Thomas) en VOGELMAN (Lloyd) geciteerd in: HUYSE (Luc), Justice after Transition: On the Choices Successor Elites Make in Dealing with the Past, Law & Social Inquiry, 1995, vol. 20, p. 53.
46
Conclusie. Alfonsín was van mening dat de verzoening van de Argentijnen er moest komen op basis
van waarheid en gerechtigheid. De waarheidscommissie stond in voor dat eerste element.
Het is dan ook opmerkelijk dat hij in eigen land tegen de Argentijnen niet meer over de
commissie sprak, tenzij dan die enkele keer bij het in ontvangst nemen van het rapport. De
stilte rond deze commissie in eigen land is volgens ons te verklaren door de strategie van
Alfonsín om van de waarheidscommissie geen politiek thema te maken. Hij wou de
commissie onder leiding van Ernesto Sabáto haar werk laten doen en zo veel mogelijk aan
het licht laten brengen, zonder dat er twijfel was over de onafhankelijkheid van de
commissie.
Enkel tijdens zijn reis in maart 1985 naar de Verenigde Staten en Mexico praat hij uit
zichzelf over de commissie. Toch was ook dit een uitzondering. Hij hield zijn speeches in de
Verenigde Staten voor de universiteitsstudenten en liep aldus minder risico om politiek
afgestrafd te worden voor zijn uitspraken. Bovendien hechtte hij ook daar niet uitzonderlijk
veel belang aan de commissie, maar kwam deze eerder voor in een opsomming.
Enkel bij het ontvangen van het rapport van de commissie komt er dus een belangrijke tekst.
Deze telde slechts één pagina. Toch is het belang van deze toespraak ontegensprekelijk
groot. Daarenboven kaderde zijn speech in een emotionele ceremonie en was de president
daar niet de meest geschikte persoon om over het verslag te praten.
Over hoe het verslag werd gebruikt voor de verdere vervolging en hoe Alfonsín zijn
transitiebeleid verder naar de bevolking communiceert zien we heel goed in het volgend
deel. Daar behandelen we het leger in het binnenlandse discours. Hier beschikken we over
een groot aantal teksten die over de positie van het leger in de maatschappij handelen en zijn
er ook verscheidene teksten uitgesproken voor het leger. De context en de feiten zijn hier
heel belangrijk en deze zullen we dus ook uitvoerig bespreken.
47
2.1.2 Leger
Het leger was een van de grootste bekommernissen van Alfonsín. Er was de eeuwige
dreiging van een nieuwe staatsgreep. In het openbaar erkende hij deze mogelijkheid echter
niet. Hij was er van overtuigd dat de weg van de democratie ingeslagen was en de
Argentijnen niet meer zouden afwijken van dit pad. Het leger in Argentinië is echter altijd
een (bovendien gewapende) macht geweest om rekening mee te houden. Net zoals de
vakbonden. Lachend zegt men wel eens in Argentinië dat het niet mogelijk is zonder de
steun van de vakbonden en het leger te regeren. De werkelijkheid toont ons dat dit inderdaad
zo is.
Ook de publieke opinie veranderde haar visie ten aanzien van de dreiging van het leger.
Terwijl in het begin van 1984 nog vijftig procent vreesde voor een gewapend optreden van
het leger, verminderde dit samen met de vrees om de democratie te verliezen doorheen de
jaren. In 1987 stagneerden deze cijfers en bleven ze schommelen rond de 40 procent. Dit
kwam door de dreiging van het leger tijdens de paasweek. Nadien werd men zekerder dat de
democratie een verworven en geconsolideerd goed was geworden en had slechts minder dan
dertig procent angst voor een militaire staatsgreep. Dit toont onderstaande grafiek over de
vrees op een militaire staatsgreep en de angst om de democratie te verliezen aan.99
99 ADROGUE (Gerardo), Estudiar la opinión pública: Teoría y datos sobre la opinion publica argentina, Desarrollo Económico, vol. 38, 1998, p. 394.
48
Alfonsín nam al vanaf het begin van zijn ambtsperiode de macht over het leger over. Hij
werd “comandante en jefe de las Fuerzas Armadas”, opperbevelhebber van het leger. Hij
verenigde in één persoon de functies van de president van het land, de eerste minister van de
regering en het hoofd van de strijdkrachten. De macht over het leger zou de officieren en
soldaten duidelijk moeten maken dat zij vanaf dan moesten handelen binnen het wettelijke
kader, vastgesteld door het militaire wetboek en de nationale grondwet. Bovendien werd er
grondig gesnoeid in het budget dat werd besteed aan het leger. In tegenstelling tot de
buurlanden, halveerde men in Argentinië de uitgaven van het leger.100 Dit zien we ook op
onderstaande grafiek. Deze toont het aandeel van het budget voor het leger ten opzichte van
het bruto nationaal product.101
100 SMITH (Peter H.), op.cit., pp. 91-93. 101 Ibid.
49
In de nieuwe democratie moest er een plaats worden gevonden voor het leger. Dit is dan ook
een belangrijk en steeds wederkerend thema in zijn discours.102 Alfonsín moest er voor
zorgen dat de militairen tevreden waren, want anders riskeerde hij de stabiliteit van het land.
Dit mocht echter niet ten koste gaan van gerechtigheid die de bevolking eiste. Hij moest er
dus voor zorgen in de beginperiode dat het leger tevreden was zonder dat het veel gunsten
kreeg. Hij deed dit door voortdurend terug te grijpen naar het verleden. In meer dan een
speech haalde hij het roemrijke verleden van de Argentijnse strijdkrachten aan. Zij waren de
nazaten van San Martín, die van de droom naar onafhankelijkheid van landen van het Zuid-
Amerikaanse continent een werkelijkheid had gemaakt.103 Het recente verleden van de
strijdkrachten op militair vlak was echter niet zo roemrijk. Het prestige was verdwenen door
de nederlaag in de Falklandoorlog tegen Groot-Brittannië waarin de volledige natie veel
meer had verloren dan enkel wat eilanden. De schande van de nederlaag had mede voor de
val van de laatste junta gezorgd. En dat was geen enkele soldaat vergeten.
De relatie tussen het leger en Alfonsín was op zijn zachtst gezegd dubbelzinnig te noemen.
Hij was behalve verdediger van de mensenrechten ook een militair. In meerdere gevallen
herinnerde hij bij zijn toespraken aan het leger dat ook hij de militaire carrière had
doorlopen, dat ook hij op de schoolbanken van de militaire school had gezeten.104 Hij
probeerde hiermee begrip te krijgen voor zijn situatie, hij wilde tonen dat hij één van hen
was, dat hij wist wat het was om deel uit te maken van het leger. Dit bracht hem natuurlijk
ook in een oncomfortabele spreidstand. Hij pareerde echter de kritiek door te stellen dat zijn
verbondenheid met het leger, zowel door zijn functie als door zijn verleden, hem in staat
stelde de zaken met meer voorzichtigheid en begrip voor hun situatie af te handelen. 102 N° 535: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Regimiento 8 de Caballería Blindada, en Magdalena, el día 12 de agosto de 1985”, N° 639: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de finalización del Curso Superior de Estrategia, el día 5 de diciembre de 1985” en N° 701: “Alocución del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Tercera Brigada Aérea de Reconquista, Santa Fe, el día 25 de abril de 1986”. 103 Bijvoorbeeld N° 46:” Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los suboficiales del regimiento granaderos a caballo General San Martin el día 16 de marzo de 1984”, N° 251: “Discurso del señor presidente en Mendoza, por el Día del Ejército Argentino, el 29 de mayo de 1984”, N° 300: “Palabras del señor presidente en el Casino de Oficiales de la Fuerza Aérea, en Córdoba, el 14 de agosto de 1984” en N° 557: “Alocución del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de la VI Brigada Aérea en Tandil, el día 4 de septiembre de 1985”. 104 N° 234: “Palabras del señor presidente en el Regimiento de Infantería Patricios, el 4 de mayo de 1984”.
50
Wanneer Alfonsín de decreten uitvaardigde om de verantwoordelijken van de ‘Vuile Oorlog’
te arresteren en te berechten waren er bepaalde militairen die problemen hadden met het
beleid. Hij wilde in eerste instantie niet alleen de leiders van de junta vervolgen, maar ook de
schuldigen onder de terroristen moesten zich verantwoorden. Dit kwam neer op de leiders
van de Montoneros en het ERP (Ejército Revolucionario del Pueblo). Dit werd door de grote
meerderheid van de bevolking gesteund, want zij vreesde dat een mogelijke amnestiewet niet
de nodige gerechtigheid zou verschaffen voor de vele ‘desaparecidos’. Door het feit dat de
vervolging werkelijkheid werd, kreeg men een groot vertrouwen in de werkwijze van
justitie. Dat het tot een echte veroordeling van de juntaleden kwam in 1985, was bijna
onverhoopt. Dit had een positieve invloed op het imago van de rechtsstaat en de
geloofwaardigheid van het gerecht steeg nog. Dit bleek later het hoogtepunt te zijn
geworden, want wanneer de vervolgingen ook op de lagere echelons slachtoffers begonnen
te eisen, protesteerden de militairen. Zij vonden al die vervolgingen voor de
mensenrechtenschendingen ongehoord omdat zij toch immers slechts de bevelen opgevolgd
hadden en volgens hen in het belang van het land hadden gehandeld.105
Volgens Alfonsín was er geen probleem of waren er geen spanningen tussen hem, de
bevolking en de militairen. Hij was namelijk ‘comandante en jefe’ van de strijdkrachten. Dit
was volgens hem afdoende om geen spanningen te hebben. Over het leger zei hij: “Het kan
zijn dat er enkele mannen van de gewapende machten niet begrepen hebben dat - zelfs om
aanzien te geven aan de gewapende machten - er duidelijk gewerkt moet worden voor de
democratie met veel transparantie en dat het moeten benadrukken van de goedheid van die
democratie geen aanzien aan het leger verschaft. […] Ik kan ook geen druk aanvaarden,
gelijk op welke manier die druk wordt uitgevoerd, omdat de ganse constructie die we willen
verderzetten in ons land in de eerste plaats ethisch is, dan filosofisch en op de laatste plaats
pas gerechtelijk en die hele constructie daardoor volledig zal verzwakken.”106
105 ADROGUE (Gerardo), Estudiar la opinión pública: Teoría y datos sobre la opinion publica argentina, Desarrollo Económico, vol. 38, 1998, p. 400. 106 N° 162: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la Televisión Catalana, efectuadas en Paris, el día 22 de octubre de 1984”. (met dank aan Celine Van de Vyver voor de hulp met de vertaling.)
51
Sandrine Lefranc stelt dat de retoriek van de nationale verzoening niets meer en niets minder
is dan de moralisering van de amnestie. Ze heeft het over een valse moraliteit die
nietszeggend is. De slachtoffers kunnen ze enkel aanvaarden en de daders van het geweld
hebben geen reden om de amnestie te beklagen. Er is dus volgens de auteur niets ethisch aan
deze verzoening, want verzoening kan er enkel komen wanneer er vergiffenis wordt
geschonken. Dit kan niet gebeuren door een democratische regering, maar enkel door de
slachtoffers zelf. Ze kunnen en mogen niet gedwongen worden in een ongewilde verzoening.
De echte vergiffenis is geconstrueerd door de filosofen en theologen. Deze spreken van een
vrije keuze van de gekwetste en de dader die de interpersonale en exclusieve relatie tussen
beide partijen weer doet hervatten. Aangezien de regering geen partij is in deze constructie,
kan zij ook niet beslissen om de verzoening op te leggen, maar enkel als bemiddelaar
optreden.107
Daarenboven is het in de strikte betekenis dus onmogelijk om nog tot een verzoening te
komen, gezien er vele slachtoffers verdwenen zijn. Deze kunnen de schuld van de daders dus
niet meer kwijtschelden. De verantwoordelijkheid rust dan op de schouders van de
overgebleven familieleden en vrienden.108
De realiteit was toch wel anders dan hij die voorstelde als hij zei dat de relaties tussen de
regering en het leger uitstekend waren. Hij zag zich na de opstand van de ‘Carapintadas’ wel
degelijk genoodzaakt om de onrust onder de militairen te beteugelen. Het culminatiepunt van
de onrust kwam er in de paasweek van 1987, de ‘Semana Santa’. Dit zullen we ruimschoots
bespreken. Maatregelen om het leger te sussen en een staatsgreep te vermijden drongen zich
op. Hij ging over tot het uitvaardigen van een nieuwe ordonnantie die stelde dat alleen
officieren die buiten de bevelen van hun oversten hadden gehandeld nog vervolgd konden
worden. Dit bracht grote publieke verontwaardiging teweeg en de rechters van het Federaal
Hof van het Federaal District Buenos Aires dreigden met ontslag als deze verordening niet
onmiddellijk terug werd ingetrokken. Maar ook de militairen waren er niet gerust in, gezien
107 LEFRANC (Sandrine), art.cit., pp. 169-170. 108 LEFRANC (Sandrine), art.cit., p. 170.
52
ze niet hetzelfde wilden meemaken als sommige politiemensen. Deze werden namelijk door
burgerlijke rechtbanken vervolgd in plaats van een militaire rechtbank.109
Daarom nam Alfonsín verschillende maatregelen. Die betekenden een inperking van de
mogelijkheid tot vervolging. De belangrijkste maatregelen betreffen het invoeren van de wet
‘Punto Final’ en de wet ‘Obediencia Debida’ (de Argentijnse versie van ‘Befehl ist Befehl’),
respectievelijk op 29 december 1986 en 4 juni 1987. ‘Ley Punto Final’ (letterlijk eindpunt)
hield in dat de tijd om processen aan te spannen tegen de militairen beperkt werd tot zestig
dagen na het in werking treden van de wet. Door het traag functionerende rechtssysteem en
het zomerverlof in Argentinië werd het aldus bijna onmogelijk om nog dagvaardingen uit te
schrijven. De president en het leger hadden gedacht dat dit voor enkele tientallen nieuwe
vervolgingen zou zorgen. De openbare aanklagers, mensenrechtenorganisaties en
familieleden van slachtoffers leverden echter een gevecht tegen de klok en lieten hun
jaarlijkse vakantie vallen. Zij slaagden er vooralsnog in om meer dan 300 dagvaardingen te
laten uitschrijven door acht federale Hoven van Beroep voor de tijdslimiet verstreek. Dit
ontstemde de militairen want ze hadden gedacht dat bijna niemand nog aan vervolging zou
blootgesteld worden. Daarom namen ze hun gedagvaarde collega’s in bescherming.
Daarenboven weigerden ze ook nog verder op te treden tegen de rebellen en kwamen ze in
opstand.110
Dit dwong Alfonsín om de militairen nog maar eens tegemoet te komen door de ‘Obediencia
Debida’-wet uit te vaardigen. Hiermee formaliseerde hij de inhoud van zijn beslissing die hij
reeds aan het begin van zijn termijn had genomen. Hij was echter nooit heel duidelijk
geweest wie nu wel of niet schulduitsluitingsgronden zou kunnen inroepen onder de drie
verschillende graden van verantwoordelijkheid. De wet betekende een feitelijk amnestie
voor bijna alle misdaden begaan tijdens de Vuile Oorlog en stelde dat ondergeschikte
militairen orders opvolgden en niet in staat waren de legitimiteit van de orders in vraag te
stellen, de zogenaamde ‘verplichte gehoorzaamheid’111. Hadden zij niet immers slechts de
doctrine van nationale veiligheid gevolgd, die gekaderd kon worden in de internationale
109 RONIGER (Luis), Paths of Citizenship and the Legacy of Human Rights Violations: The Cases of Redemocratized Argentina and Uruguay, Journal of Historical Sociology, 1997, vol. 10, p. 287. 110 DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), art.cit., pp. 329-333. 111 DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), art.cit., pp. 329-333.
53
strijd tegen het communisme? De uitspraak ‘orders zijn orders’ is wel vaker terug te vinden
bij militaire dictaturen. Desnoods wordt die redenering zelfs nog versterkt met fysieke
dwang van hogerhand bij militairen die twijfels hebben over de rechtsgeldigheid van het
bevel. Sinds de naziprocessen van Nürnberg is een bevel van hogerhand echter geen
uitsluitingsgrond meer voor schuld.112 Openbare Aanklagers moesten aanklachten van
marteling, dood, willekeurige arrestatie en vele andere misdaden laten vallen ook al was het
proces al in een vergevorderd stadium. Enkel verkrachting, het onrechtmatige toe-eigenen
van onroerend goed en ontvoering van kinderen, vallen niet onder de wet van de verplichte
gehoorzaamheid. Het Federaal Hof van Beroep meende dat de wet ongrondwettelijk was
omdat de wet het principe van de gelijkheid voor de wet schendt. Het Hooggerechtshof, dat
bestond uit rechters aangesteld door Alfonsín, bevestigde op 23 juni 1987 echter de
grondwettelijkheid van de wet waardoor verdere vervolging van de schenders van de
mensenrechten volslagen onmogelijk werd.113 De regering had desalniettemin de controle
over het land in het algemeen en over het leger in het bijzonder verloren gezien de steeds
slechter wordende situatie in Argentinië. Hyperinflatie zorgde ervoor dat de mensen zich
meer zorgen begonnen te maken over de economie, maar het politieke zelfbehoud zorgde er
voor dat er van de originele intenties van Alfonsín niet veel meer over bleef.114 Dit is
tenminste wat er meestal wordt gezegd in de literatuur. Maar wat waren die originele
intenties van Alfonsín nu juist weer? Was hij als mensenrechtenactivist wel een voorstander
van de volledige vervolging van alle schuldigen?
We gaan nu dieper in op de teksten en we zullen die chronologisch bespreken. Hierin nemen
we niet alleen de toespraken voor het leger, maar bekijken we ook de teksten die de rol van
het leger en de vervolging bespreken. De persconferenties leggen we hier terzijde, want deze
komen in het desbetreffende deel nog uitgebreid aan bod. Ook beperken we ons hier tot de
teksten in eigen land. Dit komt ongeveer overeen met de helft van de teksten die nog in
aanmerking komen, 543 in totaal. De toespraken voor het leger maken daar slechts een klein
deel van uit, namelijk 7,2% of 39 teksten.
112 HUYSE (Luc), op.cit., p.37. 113 DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), art.cit., pp. 329-333. 114 RONIGER (Luis), art.cit., p. 290.
54
1983. Een eerste keer spreekt hij concreet over de rol van het leger op 13 december 1983. In een
radio- en televisietoespraak spreekt hij over de maatregelen die hij gepast acht om de
maatschappij opnieuw te verzoenen. Dit kwam neer op de annulatie van de ‘Ley de
pacificación’. Dit is de autoamnestiewet die de junta’s zichzelf nog vlug cadeau deden voor
ze het bestuur definitief overlieten aan het volk. Daarnaast was er ook een voorstel tot
hervorming van het Militaire Wetboek. Dit was een ander geschenk dat de militairen zichzelf
hadden gedaan. Dit moest er hen van verzekeren dat, mocht men in het slechtste geval toch
ter verantwoording worden geroepen, dit in geen geval zou gebeuren voor een burgerlijke
rechtbank. Alfonsín vond dat dit niet kon en hij wijzigde dit ten dele. Het proces in eerste
aanleg zou dan wel voor een militaire rechtbank geschieden, het beroep echter moest voor
een burgerlijke rechtbank gebeuren. Zo probeerde hij niet te raken aan de onafhankelijkheid
van de militairen om hun medestanders te berechten en gaf hij hen de kans dit ook voor de
mensenrechtenschendingen te doen. Dat men eerst voor een militaire rechtbank moest
verschijnen was de doctrine van de ‘juez natural’ of de natuurlijke, oorspronkelijke rechter.
Weigerden de militairen echter, dan was beroep dus mogelijk. Zo probeerde hij iedereen
tevreden te stellen.115 De militairen kregen de kans om aan zelfloutering te doen, maar
indien zij dit niet serieus deden of men onvoldoende streng was, dan kregen de burgers het
laatste woord.
115 N° 191: “Conferencia de prensa del Sr. Presidente del 12-1-84”, pp. 57-59.
55
1984. Een eerste tekst is een persconferentie. Alfonsín vindt dat het kwade niet met het kwade
bestreden mag worden, anders veranderen de Argentijnen het land in een hel. Daarom is het
noodzakelijk volgens Alfonsín116 om transparante wetgeving te laten gelden en die te volgen
om tot een verzoening te komen. Dit zegt hij tijdens het eerste belangrijke interview van zijn
termijn als president op 12 januari 1984. Dit is een duidelijk voorbeeld van de president die
nog volop in de offensieve fase verkeert. Hij stelt nieuwe wetten voor, blaakt van
zelfvertrouwen en heeft een blind vertrouwen in de sluitende wetgeving die er onder zijn
bewind zal komen. De pers stelt hem de vraag of hij van enige kant druk voelt om de
militairen die zich vermeend schuldig
hebben gemaakt aan excessen tijdens de
strijd tegen de subversie, om hen zo zwaar
mogelijk te straffen. De president zegt dat de
regering nooit enige druk zal aanvaarden
omdat men de geschreven wet zal volgen.
Over de verhoudingen van de regering met
het leger is hij schijnbaar uitdagend, maar
eigenlijk zegt hij niets. Hij zegt dat de regering geen banden heeft met het leger, maar dat het
leger deel uitmaakt van de regering, want hij is aangesteld tot opperbevelhebber van het
leger.117
Hij spreekt op 16 maart voor het regiment grenadiers ter ere van de verjaardag van het
regiment. De kern van de boodschap hier is dat het leger de wetten van het land in het
algemeen en de grondwet in het bijzonder moeten respecteren en verdedigen. Dit is de
functie die zij in dit land hebben en moeten zich daar naar schikken. Hij zet zijn argument
kracht bij door te stellen dat dit in alle geciviliseerde landen van de wereld zo is. De ‘Fuerzas
Armadas’ maken deel uit van de uitvoerende macht en krijgen hun bevoegdheden toebedeeld
in de grondwet. Aan het hoofd van de uitvoerende macht staat de president en hij is dan ook
het hoofd van de strijdkrachten. “Ik ben me perfect bewust van de verantwoordelijkheid van
diegene die aangeduid is door de grondwet om de troepen aan te voeren. Ik ben me volledig
116 Foto van Alfonsín op zijn eerste persconferentie op 12 januari 1984, afkomstig van Corbis.com. 117 N° 191: “Conferencia de prensa del Sr. Presidente del 12-1-84”.
56
bewust dat ik in laatste instantie de enige verantwoordelijke ben. Want hoewel men de
autoriteit kan delegeren, verantwoordelijkheid laat zich niet delegeren en bijgevolg weet ik
goed dat zoals een soldaat zijn plicht vervult om de bevelen te gehoorzamen van zijn
meerderen, zijn meerdere bereid moet zijn om het bevel uit te vaardigen in overeenstemming
met de wetten.” Hij wil niet dat het leger een praatbarak wordt, maar in tegendeel een
inzetbaar en gedisciplineerd leger is dat zijn verplichtingen kent en er naar handelt. Het leger
is nodig om het land terug op te bouwen en mag niet aan de zijlijn blijven toekijken. Zijn
standpunt hierover is duidelijk en niet mis te verstaan: “Er is maar een weg om de transitie
door te maken. Door de wederzijdse trouw van het leger en de opperbevelhebber aangeduid
door de grondwet.” Hij zegt dus aan het leger dat hij aan hun kant staat, dat hij een van hen
is als zij hem ook trouw blijven. We kunnen dit interpreteren als een aanbod van de
opperbevelhebber om hen het leven niet lastig te maken als zij hem het leven niet zuur
maken. Zegt hij hen hiermee dat de juntaleiders dan wel zullen moeten boeten, maar de rest
gewoon de bevelen opvolgde die zij van hen hadden ontvangen en dus vrij van schuld
waren? En hoe valt een mogelijk aanbod om niet te vervolgen te rijmen met het
mensenrechtenlabel dat aan Alfonsín kleeft?118
In een andere rede die het staatshoofd die 16de maart geeft, spreekt hij vooral over de grote
geschiedenis van het Argentijnse leger, waar we later dieper op in gaan. Maar ook in droeve
dagen kent men zijn vrienden. De tweede dag van april is de dag waarop men de
Falklandoorlog herdenkt. Hij huldigt een monument in voor de gevallen soldaten. De
soldaten die hun leven voor het vaderland opofferden zijn helden volgens de president. Hij
spreekt vooral over het feit dat zij niet voor niets gestorven zijn, want er zijn nu diplomatieke
contacten met Groot-Brittannië die er op een vredevolle manier voor moeten zorgen dat de
‘Islas Malvinas’ terug Argentijns zullen worden. Hij voelt zich hierin gesteund door de
andere landen van Latijns-Amerika, die hetzelfde standpunt over de Malvinas ingenomen
hebben.119
Ook net na zijn jaarlijkse (1 mei) speech voor het parlement, op 4 mei, toont hij zich solidair
met het leed van het leger. “Ik weet heel goed dat we moeilijke uren doormaken, dat levens
118 N° 208: “Granaderos a Caballo el 16-3-84”, pp. 151-152. 119 N° 214: “Discurso del señor presidente en Luján, por la inauguración del monumento a los caídos en la guerra de las Malvinas, el 2 de abril de 1984”, pp. 9-11.
57
terug ‘geheeld’ moeten worden, dat ook de militaire familie op een specifieke manier lijdt
onder deze omstandigheden, maar ik ben volledig overtuigd van het feit dat we de nodige
inspanning zullen leveren om het land terug op het juiste pad te brengen, het pad van de
grootheid en van haar wederopbouw.” Hij voelt hier duidelijk mee met het lijden van de
militairen, maar dan gaat hij nog een stap verder. Hij voelt hetzelfde zeer, niet alleen omdat
hij hun opperbevelhebber is, maar ook omdat hij zelf ook een infanterist was. Hij voelt zich
dus nauw verbonden met het lot van de infanteristen voor wie hij spreekt.120
Een tweede belangrijk interview komt er op de eerste dag van het leger, gevierd onder het
democratisch bestel. Op 29 mei 1984 stellen de journalisten vragen over de relatie tussen het
leger en de bevolking. Alfonsín zegt dat het leger en de bevolking samen moeten werken om
de democratische instellingen te vrijwaren en veilig te stellen. De strijdkrachten moeten zich
integreren in de gemeenschappelijke strijd met de Argentijnen. Dit moeten ze wel doen met
een lager budget, zoals we eerder al hebben gezien wanneer we het leger bespraken.121
Maken we even een sprong in de tijd en gaan we naar 30 november, dan zien we deze
vereenzelviging opnieuw. Hij spreekt in het Liceo Militar, waar hij zelf nog school gelopen
heeft (zie hiervoor de biografie). Hij houdt hier een aangrijpend betoog door over zijn eigen
emoties te praten. Hij vindt het “ongepast om als politicus zijn gevoelens te tonen in het
openbaar, men moet zich trachten af te schermen wat er soms toe kan leiden dat men
onmenselijk kan lijken.” Hier doet hij wel wat hij meent niet te mogen doen. Hij praat,
anekdotisch over die goede ouwe tijd, wanneer hij zelf nog het ‘sanmartiniaans’ onderwijs
mocht genieten. Hij is één van hen, dat is toch de boodschap die blijft hangen na zijn
toespraak.122
Twee dagen later staat hij opnieuw voor het leger. Hij klinkt in het ‘Casino de oficiales de
Rio Grande’ op het persoonlijke geluk van alle aanwezigen en op het vaderland. Hij herhaalt
hier een nieuwe retoriek die hij in de weken daarvoor heeft aangenomen. Hij heeft het ook
over de democratische samenleving die niet kan bestaan wanneer er sprake is van 120 N° 234: “Palabras del señor presidente en el Regimiento de Infantería Patricios, el 4 de mayo de 1984”, p. 11. 121 N° 87: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los periodistas durante el vino de honor ofrecido en Mendoza el día 29 de mayo de 1984”. 122 N° 351: “Palabras del señor presidente en el Liceo Militar, el 30 de noviembre de 1984’, p. 173.
58
‘secatarismo’. Dit komt neer op overdreven geloofsijver of fanatisme. Hij meent dat men de
fanaat en het gewelddadige dat in allen van ons in één of andere vorm schuilt moet doden.123
Hij legt dit beter uit op een persconferentie tien dagen voordien. Wanneer ze hem vragen wat
hij hiermee bedoelt, zegt hij: “De [democratische] instellingen zijn gerecupereerd, maar we
moeten nu nog de democratie in onszelf terugwinnen. Ik denk dat men moet vluchten van het
fanatisme, het geweld en het opportunisme en de beslissing nemen om de morele vlaggen op
te nemen, want die zijn de enige die compatibel zijn met de democratie.”124
Twee weken later geeft hij op dezelfde dag drie toespraken voor het leger. Op 17 mei is het
in Argentinië namelijk de dag van de zeemacht. Ondertussen werden er maar geen vonnissen
uitgesproken door het Militaire Hooggerechtshof. Hij spreekt echter niet over de lopende
rechtszaken, maar herhaalt eerder wat hij daarvoor gezegd had. Dat het leger moet handelen
met respect voor de grondwet en dat het actief moet helpen aan het verenigen van
Argentinië. Het mag niet aan de zijlijn blijven staan.125
Op 29 mei is het wederom feest in de militaire rangen, of dat zou het toch moeten zijn op de
dag van het Argentijnse leger. De president brengt de militairen echter direct tot de orde van
de dag. De opperbevelhebber meent dat de situatie waarin het land zich bevindt hen dwingt
om dat niet feestelijk te vieren. Bescheidenheid en soberheid zijn eerder op hun plaats. Hij is
hier al veel strenger en spreekt hen op een minder vriendelijke en amicale manier toe dan
enkele weken voordien. Hij vereenzelvigt zich hier niet met de soldaten en de officieren,
maar herinnert hen aan het roemrijke verleden in de 19de eeuw wanneer ze nog streden voor
het vaderland in de legers van San Martin. Dan streden de burgers en de militairen nog
samen voor het vaderland en de militairen van vandaag moeten daar volgens hem een
voorbeeld aan nemen.126
123 N° 70: “Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el brindis ofrecido en el casino de oficiales de Rio Grande el día 6 de mayo de 1984”, p. 91. 124 N° 84: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de su partida a la ciudad de Mendoza para asistir al acto central celebratorio del día del Ejercito el día 29 de mayo de 1984”, p. 81. 125 N° 245: “Palabras del señor presidente en la Base Naval de Puerto Beigrano, el 17 de mayo de 1984”, 246 en 247. 126 N° 251: “Discurso del señor presidente en Mendoza, por el Día del Ejército Argentino, el 29 de mayo de 1984”, pp. 177-178.
59
Deze gedachte komt ook enkele dagen later terug. “De burgers en de militairen, zonder enig
onderscheid, wij zullen de grootsheid van de natie bewerkstelligen en wij zullen er voor
zorgen dat ons vaderland gerespecteerd wordt door de andere landen in de wereld.” 127 Hij
gebruikt hier dus een nationalistisch discours om de rangen in eigen land te sluiten. In die
militaire kringen werd dit soort discours zeker op prijs gesteld, maar het is een discours dat
hij slechts zelden hanteert. Eerder dan een nationalistisch discours dat eerder deed denken
aan de periode van de militaire junta’s en veeleer door zijn opvolger Menem werd gebruikt.
Gaat het hier om het ambitieuze project om de samenleving te hervormen tot een ethische
maatschappij? Alfonsín was diegene die het volk een betere toekomst beloofde. Dit kon er
komen als ze allen samen een grote inspanning deden. De samenleving was maakbaar en het
kon worden wat men er samen wou van maken. Nationalisme had daar slechts een beperkt
aandeel in.128 Dit discours van de maakbare samenleving komt steeds terug. Wanneer hij op
20 juni, bij het in ontvangst nemen van de sleutel van de stad Rosario, voor de verzamelde
bevolking spreekt, herhaalt hij dit opnieuw. “Hier zijn we, mannen en vrouwen van
verschillende politieke strekkingen, de natie aan het dienen op een dag zo speciaal als deze.
We verenigen ons, niet alleen mensen van verschillende beroepen, burgers – zoals ik dat zo
graag zeg - zonder (‘paisanos’) en mét uniformen, […] allen samen, onze vlag omhelzende,
om diegenen die van binnen uit of van buiten uit de weg naar de grote toekomst voor
Argentinië willen belemmeren te kunnen zeggen, dat er, voorbij onze verschillen een
verenigd volk is, dat is opgestaan om de grote belangen van ons land te verdedigen.”129 Dit
is het discours dat dus blijft weerkeren in deze periode: samen is de toekomst maakbaar, met
een nationalistisch sausje overgoten.
Op 7 juli gaat de jaarlijkse lunch van het leger door. Daar zijn alle hoge officieren verzameld
en spreekt hun opperbevelhebber hen ook toe. Deze toespraak is opmerkelijk door de
voorheen ongeziene eerlijkheid en vrankheid die hij hier aan de dag legt. Hij heeft het over
de zware last van het verleden. En die last is in grote mate afkomstig van de fouten die het
leger heeft gemaakt, door de vele excessen in het kader van de strijd tegen de subversie. “Ik
zou hier een hypocriet voor u allen zijn, mocht ik u zeggen dat ik niet eerlijk denk dat de
127 N° 253: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de la 5 Brigada Aérea, en Villa Reynolds. San Luis, el 1° de junio de 1984”, p. 5 128 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 212-213. 129 N° 272: “Palabras del señor presidente al recibir las llaves de la ciudad de Rosario, el 20 de junio de 1984”, p. 67.
60
mannen van de wapens zware fouten hebben begaan, maar ik zou ook onverschillig ten
opzichte van de werkelijkheid moeten zijn en ik zou een deel van mijn ware, echte en
volledige gedachtegoed verstoppen mocht ik jullie zeggen dat ook de burgermaatschappij
zich niet van zijn beste kant heeft laten zien in Argentinië.”130 Alfonsín zegt het hier dan wel
niet expliciet, maar hij doelt op de terroristische bewegingen die tijdens de jaren van
dictatuur bloedige aanslagen pleegden. Dit is een uiting van het geloof in de twee daders, de
twee bronnen van het kwaad. In Argentinië heet dit de theorie van de twee duivels. Dit was
vanaf het begin het uitgangspunt van Alfonsín. Hij wou niet alleen het leger straffen, maar
vond het ook noodzakelijk dat men onder de burgerbevolking naar de schuldigen zocht en ze
bestrafte voor de dood en het verderf dat ze hadden gezaaid. Dit gebeurde in de vorm van het
in beschuldiging stellen van de leiders van de terroristische bewegingen Montoneros en
ERP. Dit is een uiting van het spanningsveld dat er ontstaat bij een nieuwe democratie. Er is
aan de ene kant de obsessie voor de eenheid, waar burgers en militairen hand en hand
moeten defileren. Ook bij de waarheidscommissie vinden we dit terug. Er moet één
aanvaarde waarheid komen. Terwijl er aan de andere kant sprake is van de pluralistische
democratie.131 Wanneer Menem later amnestie zal verlenen aan de militaire junta’s, dan zal
hij ook amnestie verlenen aan de strijders van de terroristische groeperingen.
130 N° 281: “Discurso del señor presidente en la comida anual de las fuerzas armadas, el 7 de julio de 1984”, p. 108. 131 LEFRANC (Sandrine), art.cit., pp. 178-179.
61
1985. Precies een week voor het grote proces begint tegen de juntaleden, is er een persconferentie.
Natuurlijk komt dit belangrijke thema dan wel ter sprake. Eigenlijk is dit de eerste keer dat
men in detail en uitgesponnen over de op til zijnde vervolging spreekt voor de binnenlandse
pers. Het Spaanse Vorstenpaar was op dat moment nog aanwezig in Argentinië, en wanneer
zij vertrekken begint ook het proces.132 Alfonsín verstopt zich achter de scheiding der
machten en laat alles over aan justitie. Het valt op dat de president niets wil doen om het
proces te compromitteren. Hij wil zich dus op dit kritieke moment zo veel als mogelijk
distantiëren om zo de kritiek te pareren dat het om een politiek proces zou gaan. Ook moeten
de militairen volgens hem niet vrezen, omdat dit proces niet gericht is tegen het leger, maar
tegen de personen die excessen hebben begaan. Het is niet de bedoeling om het prestige van
het leger onderuit te halen. Alfonsín wikt zijn woorden voorzichtig. Hij probeert zo kort
mogelijk te antwoorden met een maximum aan nuance. Dit gevoelige onderwerp kon hem
zijn kop kosten, daar was hij zich zeker van bewust. Over de economie spreekt hij tijdens
datzelfde interview veel meer zonder die angst om zich te verspreken.133
In april van dit jaar geeft hij een interessante speech van op het balkon van de Casa Rosada
voor de verzamelde menigte op de Plaza de Mayo. Het is vooral een betoog dat overeenkomt
met het meer uitgebreide discours in het parlement enkele dagen later, maar het is veel
emotioneler en op maat van de mensen. Dit is bedoeld om door iedereen gehoord te worden.
Hij is dan ook zelfverzekerd. Hij drukt de mensen op het hart dat hij nog steeds dezelfde lijn
volgt van tijdens zijn verkiezingscampagnes en hij vermeldt hier al zijn verwezenlijkingen
op het vlak van de mensenrechten en de bestraffing van de verantwoordelijken. Hij
behandelt alle thema’s die op dat moment van belang zijn, maar voor ons is hier vooral het
einde van de speech van belang. Hij verzekert de mensen dat zijn “regering niet is
aangetreden om een interval te zijn tussen een militaire regering en een andere militaire
regering. De democratie is veilig wanneer alle Argentijnen die de vrede genegen zijn, in de
publieke moraal geloven en die geweld haten, samenwerken en elkaar helpen.”134
132 N° 433: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el día 15 de abril de 1985”. 133 N° 433. 134 N° 441: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde el balcón de la Casa de Gobierno el día 26 de abril de 1985”, pp. 107-114.
62
Enkele dagen voordien was het proces tegen de ex-juntaleiders van start gegaan. En tijdens
zijn jaarlijkse redevoering spreekt hij in zijn inleidende deel dan ook over de processen van
diegenen die het land zo veel hebben doen lijden. Hier vermeldt hij de terroristen niet en
spreekt hij op een heel andere toon dan tegen het leger zelf. Er wordt met geen woord gerept
over de schuldigen uit de burgermaatschappij.135
Op 5 juli geeft Alfonsín de langste speech uit de hele reeks. Als we de jaarlijkse speeches op
1 mei wanneer hij het volledige beleid behandelt niet meetellen, dan steekt deze met kop en
schouders boven de rest uit. Het is dan ook verwonderlijk dat deze speech wordt gegeven
voor het leger op de herdenking van de Argentijnse onafhankelijkheid van Spanje op 9 juli
1816. We kunnen dit interpreteren als het opnieuw betrekken van het leger in het sociale
project dat de president is gestart. Het leger is, nu de processen aan de gang zijn, een sociale
paria geworden en de gemoederen moeten worden bedaard. Hij herhaalt hier vooral het
discours dat we ook op andere momenten al zagen bij toespraken tot het leger. Hier heeft hij
het wel uitvoerig over de rol die het terrorisme en de burgers hebben gespeeld tijdens de
duistere periode. Ook maakt hij zijn punt tegenover diegenen die denken dat de bestraffing
niet ver genoeg gaat. Hij zegt: “We weten perfect dat er mensen zijn die gerechtigheid met
wraak verwarren en die zich bewegen in de ontwrichte Argentijnse maatschappij. Het zijn
die ontbindende krachten die ons willen doen geloven dat het geen mannen zijn die op de
beschuldigdenbank zitten, maar het leger zelf. Ik wil het volledig duidelijk maken dat
diegenen die zo denken, de instellingen van dit land en het presidentiële ambt beledigen
aangezien de president op grondwettelijk gezag het bevel voert over het leger.”136 Een
duidelijke sneer is dit naar (vooral) de slachtoffers die de bestraffing van enkel de juntaleden
niet ver genoeg vinden gaan. Als je deze uitspraken bekijkt, begint er bij ons twijfel te rijzen
over wat hij wel wil. Hij maakt het in ieder geval niet erg duidelijk. Hij vindt dat de
bestraffing van de schuldigen moet worden uitgevoerd. Maar hier zouden we dit anders
kunnen interpreteren. Hij is weliswaar altijd voorstander geweest van de verschillende
graden van verantwoordelijkheid, iets wat hij al vanaf dag één zegt, maar hier lijkt het er op
dat de vervolging niet verder dan de juntaleiders zal gaan. Het klopt natuurlijk wat hij zegt
dat niet het leger in de beschuldigdenbank zit. Dat sommige groepen dit anders willen
135 N° 447: “Mensaje presidencial del doctor Raúl R. Alfonsín a la Honorable Asamblea Legislativa, el día 1° de mayo de 1985.”, p. 128. 136 N° 514: “Discurso del señor presidente en la cena de camaradería e las Fuerzas Armadas, el 5 de julio de 1985”, pp. 126-128.
63
voorstellen zorgt inderdaad voor een polarisering van het debat, maar hij doet hier niets om
zijn mensenrechtenbeleid uit te leggen. Hier wordt het duidelijk dat hij op het zelfde moment
tegen een ander publiek warm en koud blaast.
Hij poneert in ditzelfde betoog nog een andere stelling. Uitsluitend militaire staatsgrepen
bestaan niet, want de verantwoordelijkheid lag ook voor een deel bij de burgermaatschappij.
Bovendien houdt een militair op militair te zijn wanneer hij zich in een regering hijst. Hij is
dan een militair die zich heeft getransformeerd tot een politicus. Alfonsín wil afrekenen met
het verleden en hij wil dat precies allemaal doen op 5 juli 1985. Hij vindt dat het verleden
achter zich moet worden gelaten en dat men vooruit moet kijken, naar de horizon van
eendracht en vooruitgang. Deze naïeve gedachte van verdorven verleden en prachtige
toekomst strookt echter niet met de werkelijkheid. De onwil om nog achteruit te kijken is
vreemd want was het niet Alfonsín die de waarheidscommissie hielp oprichten. Deze moest
door het achterom kijken en het uitspitten van het verleden tot waarheid komen om het
verleden begrijpelijk te maken? Hij wil het hoofdstuk afsluiten. Hij bedoelde het hier dan
ook niet op die manier. Hij wil de episode uit het hart doen verdwijnen, maar niet uit het
verstand. Daarom vindt hij nog altijd dat de nachtmerrie moet worden afgesloten “op basis
van gerechtigheid, opheldering en de waarheid.” De toon van zijn betoog verandert op de
laatste drie pagina’s. Hier hanteert hij eerder opnieuw het discours dat hij ook de
burgerbevolking gunt. Over het gezamenlijke project dat de Argentijnen opnieuw moet
verzoenen. De geschiedenis afsluiten kan volgens hem niet gebeuren door een wet of decreet
uit te vaardigen, maar moet vanuit de bevolking zelf komen. Deze woorden zullen hem later
waarschijnlijk nog achtervolgen wanneer hij de verzoening van de Argentijnen voor ogen
had bij het uitvaardigen van de wet op de verplichte gehoorzaamheid en de eindpuntwet.137
Op een persconferentie voor de geaccrediteerde journalisten in ‘la casa de gobierno’, de
ambtswoning van de premier, gaat er op 12 september een persconferentie door. De vragen
blijven braaf tot er een journaliste een vraag stelt over het ontbreken van het geluid bij de
uitzending op televisie van het proces wanneer de aanklacht voorgelezen wordt door de
openbare aanklager. Alfonsín kleineert de journaliste door haar ‘señorita’ te noemen en zegt
dat dit de sereniteit en de veiligheid van het land ten goede moet komen. Daarna wordt er
ook kort gevraagd of er al een meer duidelijke invulling is van de wet op de verplichte
137 N° 514, pp. 129-132.
64
gehoorzaamheid. Alfonsín zegt dat er daarover nog niet is gedebatteerd.138 Dit is volgens mij
dé kapitale fout die hij gemaakt heeft tijdens zijn termijn als president op het vlak van
transitional justice. De communicatie over de verschillende graden van verantwoordelijkheid
was er wel, maar hij heeft te lang gewacht om een precieze invulling te geven en om dit
duidelijk te maken aan de bevolking.
138 N° 569: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los periodistas acreditados en la Casa de Gobierno, el día 12 de septiembre de 1985”.
65
1986. Op zijn 1 mei-toespraak voor het congres heeft hij het over het leger, meer bepaald over de
processen tegen de uitvoerende macht die verantwoordelijk werden gesteld voor de
mensenrechtenschendingen. “Het proces, bijna zonder historische voorgangers, werd geleid
door rechtschapen en onafhankelijke rechters en had een voorbeeldfunctie die bewondering
heeft opgewekt in de hele wereld. De Argentijnen hebben aan de afgrond gestaan, maar
hebben de ethische en juridische grenzen die niet kunnen worden overgestoken in een
rechtsstaat erkend.”139 Het eerste deel van de quote is interessant omdat hij op andere
momenten zegt dat hij geen voorbeeld wil zijn voor andere landen. Dit is het geval twee
maanden later in Australië op 12 juli 1986 en een jaar later tegen buitenlandse gasten in
eigen land.140 Dit is de laatste keer dat hij zegt dat Argentinië een voorbeeld moet zijn voor
de andere landen. Aan het begin van zijn ambtsperiode, in 1984, deed hij dit wel nog.141 Dit
komt overeen met wat we voorheen hebben omschreven als de offensieve en de defensieve
fase. Het kantelpunt in zijn discours ligt hier dus op medio 1986. Hij verandert tussen mei en
juli van dat jaar van stelling dat Argentinië als voorbeeld moet dienen voor de andere landen,
hetzij in Latijns-Amerika, hetzij daarbuiten.
De overgang in zijn discours is niet willekeurig. Wanneer democratische regeringen aan de
macht komen en de democratie (opnieuw) invoeren, dan voeren ze meteen een beleid van
transitie door. Zoals we reeds gezien hebben voert Alfonsín een beleid dat de democratie in
de toekomst moet beschermen en richt hij daartoe ook instellingen op, bijvoorbeeld de
Consejo para la Consolidación de la Democracia. Dit wordt gekoppeld aan een mechanisme
dat de democratie een stabiliteit moet verlenen dat eigenlijk niet uitsluitend defensief moet
zijn: de legitimatie door de rechtsstaat. Het probleem stelt zich wanneer de uittredende
machthebbers, in dit geval de junta’s en algemener het leger, hun machtspositie weten te
139 N° 703: “Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la legislatura, el día 12 de mayo de 1986” 140 N° 748: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Canberra, Australia el día 12 de julio de 1986” en 1064: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en San Javier, Viedma, el día 24 de agosto 1987”. 141 N° 239: “Entrevista del señor presidente con periodistas franceses, el 11 de mayo de 1984”.
66
behouden en die misbruiken. Dit zullen we later zien wanneer officieren in opstand komen in
1987.142
Maar hoe kunnen we dit situeren in de tijd? Is Argentinië wel een voorloper door het vorige
regime te bestraffen? En is bestraffing wel noodzakelijk om er voor te zorgen dat ‘Nunca
Más’ geen loze slogan blijft? Volgens internationale organisaties als de Verenigde Naties,
Amnesty International en Human Rights Watch is de vervolging en de veroordeling
noodzakelijk om voor een toekomst met minder geweld en minder repressie te zorgen.143 De
veroordeling gebeurt hier in eigen beheer. De bestaande nationale gerechtshoven moesten in
Argentinië de klus klaren. Als we kijken naar Chili, met een regime dat veel eigenschappen
met de junta’s deelde, dan werd er tientallen jaren gewacht om te vervolgen. De amnestie
voor de leiders bleef daar tot 2004 bestaan, totdat het Hoog Gerechtshof deze wet
annuleerde.144 De combinatie van een waarheidscommissie die het dossier staafde met
verschillende casussen en de gerechtelijke vervolging die daar gebruik van maakte was in
ieder geval wel uniek voor die tijd.
Maar Alfonsín heeft het tijdens zijn toespraak voor het parlement op 1 mei duidelijk over de
bestraffing van enkel de opperbevelhebbers van de verschillende takken van het leger. Kon
men de bestraffing niet wat ruimer gaan zoeken en ook proberen diegenen die zich op de
lagere echelons bevonden gerechtelijk verantwoordelijk te stellen? Tijdens het proces kwam
ook de vraag naar voor of de leden van de militaire junta als individu moesten
verantwoordelijk gehouden worden of collectief verantwoordelijk waren als leden van de
regerende junta. We hebben het hier dan wel over het proces voor het Hooggerechtshof, dat
als beroep diende voor de processen van de militaire rechtbanken. Deze hadden het
nagelaten op een ernstige manier te vervolgen. De Openbare Aanklager van het
Hooggerechtshof hield vast aan de stelling dat de juntaleden als groep verantwoordelijk
moesten geacht worden. Het Hof verwierp deze stelling en schaarde zich achter de visie van
de verdediging die er van uit ging dat de leden van de junta hun beslissingen autonoom
namen voor hun tak van het leger. Daarenboven is het Hof ook van mening dat de
bevelhebbers verantwoordelijk zijn voor de misdaden begaan door de militairen waarover zij
het bevel voerden. 142 LEFRANC (Sandrine), art.cit., p. 166. 143 HUYSE (Luc), op.cit., p. 71. 144 HUYSE (Luc), op.cit., pp. 71-80.
67
De negen beklaagden kwamen dus eerst voor de Militaire Hoge Raad. Deze gaf echter niet
veel blijk van onpartijdigheid. De drie beklaagden voor de eerste junta (maart 1976-maart
1981) waren Luitenant-Generaal Jorge Rafaél Videla (President en opperbevelhebber van het
leger), Admiraal Emilio Massera (opperbevelhebber van de zeemacht) en Brigadier Orlando
Agosti (opperbevelhebber van de luchtmacht). Na zes maand had de Militaire Hoge Raad
nog maar weinig vorderingen gemaakt. Het Hof van Beroep van Buenos Aires stond een
verlenging van negentig dagen toe. Zelfs dan vertraagde de Militaire Hoge Raad de
processen zonder geldige reden en het Federaal Hof van Beroep nam zelf het proces tegen de
militaire leiders over. Het publieke proces begint op 22 april 1985 en de openbare
ondervragingen alleen al duren vijf maanden. Het proces werd, vanwege de omvang,
voorgezeten door een panel van zes rechters, afkomstig van de twee criminele divisies van
het Federaal Hof van Beroep. Het Hof besloot het proces te voeren op basis van de
procedures volgens het militaire wetboek. Deze werden wel uitgebreid om de rechten van de
beklaagden ten volle te beschermen.145
De Openbare Aanklager, Julio Strassera, bracht 700 aanklachten voor. Hij beperkte zich tot
de zwaarste misdaden om hiermee een overzicht te geven van de slachtoffers die terug te
vinden waren in de verschillende lagen van de Argentijnse maatschappij.146 De verschillende
aanklachten waren gericht tegen de systematische en methodologisch criminele aanpak van
de militairen bij de strijd tegen de subversie.147 De beschuldigden gingen in het verweer door
gebruik te maken van vier argumenten waarop hun verdediging gebaseerd was. Ten eerste
haalden hun advocaten aan dat ze onderworpen waren aan een legale plicht ingevoerd door
de regering van Maria Estala Perón, die hen verplichtte het terrorisme met wortel en tak uit
te roeien. Vervolgens brachten ze de legale doctrine van noodzaak naar voor. De strijd tegen
de subversie werd noodzakelijk geacht om het land te redden van een dreigende chaos. Het
derde argument van de beklaagden was dat ze handelden uit wettelijke zelfverdediging om
de Argentijnse maatschappij te beschermen tegen invallen van subversieve elementen. Ten
laatste - en dit argument gaf waarschijnlijk nog het meest doorslag van allemaal - bestond er
een feitelijke toestand van oorlog, volgens sommigen was er zelfs sprake van het begin van
145 DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), art. cit., pp. 319-320. 146 De mensen die geviseerd werden waren: psychologen, journalisten, joden, leden van de arbeidersbeweging, militanten van diverse politieke partijen,… 147 SCHELSTRAETE (Sarah), op.cit., p. 77.
68
een Derde Wereldoorlog. De Vuile Oorlog was volgens hen begonnen door links terrorisme
tegen het militaire regime. Volgens de beklaagden waren gewapende conflicten niet
gebonden aan regels als de vijand clandestien opereert. De vraag werd door de beklaagden
dus herleid tot “was er een oorlog?” en “was er een legitieme vijand?”. Niet alle beklaagden
voerden hun verdediging op dezelfde manier. Sommigen ontkenden het bestaan van
ontvoeringen, anderen zeiden dat de tactiek van verdwijning op basis van verschillende
argumenten verantwoord was.148
Het Hof daarentegen wijst alle argumenten van verdediging af omdat ze van oordeel is dat
de grondwet, de wetgeving en internationale verdragen niet kunnen worden uitgeschakeld bij
toelating van de Uitvoerende Macht om zo een oorlog zonder beperkingen te voeren.
Daarnaast is het Hof van mening dat met de term ‘vernietiging van de subversieve vijand’ de
regering van María Estela Perón niet hetzelfde voor ogen had als de junta. Laatstgenoemde
had met ‘vernietiging’ het fysieke uitroeien van de vijand in gedachten. Hun eerste argument
werd dus door het Hof gewoon terzijde gelegd. Ook kon er geen sprake zijn van noodzaak.
De middelen die de militairen gebruikten waren namelijk geen ‘kleiner kwaad’ om een
‘groter kwaad’ te bestrijden. Het gevaar van de subversieve organisaties was niet in proportie
met de grootschalige wrede methodes die de junta aanwendde om hen uit te schakelen. Het
derde argument dat werd aangevoerd door de beklaagden werd ook afgewezen aangezien de
middelen die gebruikt werden om het land te verdedigen onwettig waren. Tenslotte was er
volgens het Hof geen sprake van een nationale of internationale oorlog. Geen enkele
overheid had de subversieve groepen namelijk ooit als een oorlogsvoerende partij erkend.149
148 SCHELSTRAETE (Sarah), op.cit., p. 78. 149 SCHELSTRAETE (Sarah), op.cit., pp. 78-79.
69
Het Hof150 bevond vijf van de negen voormalige bevelhebbers schuldig aan de hen ten laste
gelegde feiten. De leden van de eerste junta kregen straffen opgelegd tussen vier en een half
jaar en levenslang. Voor Jorge Rafaél Videla , de hoofdbeklaagde, werd er een levenslange
opsluiting geëist en die kreeg hij ook, nadat bewezen werd dat hij verantwoordelijk was voor
de dood en verdwijning van velen. Videla werd schuldig bevonden aan: 83 moorden, het
onrechtmatig opsluiten van 504 personen, het martelen van 254 personen, 94 overvallen met
geweld, 180 vervalsingen in geschriften, vier onrechtmatige onteigeningen, het onderwerpen
van 23 personen aan slavernij, twee ontvoeringen gevolgd door marteling, het ontvreemden
van officiële documenten, het ontvoeren van zeven minderjarigen en het martelen van zeven
mensen met de dood tot gevolg. Tegen Massera, hoofd van de zeemacht, werd twaalf jaar
geëist maar hij kreeg levenslang. Voor Agosti tenslotte, hoofd van de luchtmacht, werd er
levenslang geëist. Hij kwam er vanaf met vierenhalf jaar.151 Bovendien verloren de
veroordeelden hun militaire rang en verschillende andere rechten zoals het recht op een
militair pensioen, het recht op eigendom, stemrecht en het recht op een publiek ambt.152
Tegen deze uitspraak tekenden de leden van de eerste junta beroep aan en ook daar vingen ze
bot. Het Hooggerechtshof bevestigde de uitspraak en de veroordelingen van het Federaal
Hof van Beroep.153
150 Foto van de juntaleden op de beklaagdenbank genomen op 18 september 1985, afkomstig van Corbis.com. 151 Amnesty International, Argentina: the military juntas and human rights, report of the trial of the former junta members 1985, London, A.I. Publications, 1987, p. 99. 152 DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), art.cit., pp. 321-329. 153 SCHELSTRAETE (Sarah), op.cit., pp. 70-80.
70
In zijn toespraak op 1 mei besteedt hij ruime aandacht aan dit proces. Het is dan ook samen
met de waarheidscommissie de belangrijkste verwezenlijking van zijn ambitieus
mensenrechtenbeleid. Hierboven hebben we reeds aangetoond hoezeer de
mensenrechtenprocessen en de waarheidscommissie met elkaar in verband stonden. Maar de
kansen keren snel. Hij heeft ook een nieuw voorstel. Hij wil de processen in de tijd beperken
om zo het verleden achter zich te laten.154 Dit is de aankondiging van een voorstel tot de
zogenaamde ‘Ley Punto Final’. Hij wil de processen versnellen en een tijdslot zetten op de
verdere vervolging. De bedoeling is om diegenen die niet kunnen steunen op de verplichte
gehoorzaamheid ‘voorrang’ te verlenen en deze eerst te berechten. Deze versnelling en het
bijgevolg bedoelde versnelde einde moet er voor zorgen dat de Argentijnen hun blik op de
toekomst richten en het verleden achter zich laten. In deze speech zou hij dus een voorstel
doen aan het parlement om de processen in de tijd te beperken. Op dit moment stond er
echter nog niets vast. De voorbereiding tot deze wet zou hij slechts in oktober 1986
aanvatten. Het was eigenlijk een voorstel dat kwam van rechter Petracchi van het
Hooggerechtshof. Malamud Goti en Ricardo Entelman, beiden adviseurs van Alfonsín,
moesten deze wet die gebaseerd was op het oorspronkelijke idee van Petracchi uitwerken en
in een wettekst gieten. De uiteindelijke wet zou er op 5 december komen, want dan zond
Alfonsín het ontwerp tot wet naar het parlement.155 Dit is dus geruime tijd na de eerste
aankondiging die de president dienaangaande deed op 1 mei. Dit was echter niet het enige
wat hij over de vervolging - en vooral de beperking tot vervolging - te zeggen had. Hij had
het ook over de verschillende graden van verantwoordelijkheid. Militairen die
beslissingsbevoegdheid hadden en die wrede en weerzinwekkende daden hadden gesteld
konden niet genieten van de wet op de verplichte gehoorzaamheid.156 Hij verduidelijkt dit
standpunt tijdens een lange persconferentie op 11 juni. Hij herhaalt nogmaals het standpunt
dat de plegers van de wrede en weerzinwekkende daden geen aanspraak op de verplichte
gehoorzaamheid kunnen maken. Daarenboven zegt hij dat zijn regering geen wet met een
verdoken bedoeling wil doorvoeren. Het doel van ‘Punto Final’ is niet om amnestie te
154 N° 703: “Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la legislatura, el día 12 de mayo de 1986”, pp. 26-27. 155 NINO (Carlos Santiago), op.cit., pp. 92-93. 156 N° 703, pp. 26-27.
71
verlenen, maar wel een impuls om de processen versneld te voeren.157 De meningen hierover
zijn vanzelfsprekend verdeeld of dit wel de finaliteit van de president was.
Daarna is het opnieuw lang wachten tot er nog eens wordt gesproken over het proces op een
persconferentie in eigen land. De president158 zwaait de plak en beslist waar er al dan niet
over wordt gesproken. De thematiek wordt opvallend gemeden, zowel door de journalisten
als door het staatshoofd. Hij zegt tijdens de 25 pagina’s tellende transcriptie van de
persconferentie op 12 juni niet veel over het proces. Enkel dat de regering met de ‘Ley Punto
Final’ geen verborgen agenda uitvoert, maar dat de wet er enkel op gericht is om de
processen te versnellen, net zoals het aangekondigd is.159
In de volgende maanden houdt hij vast aan het discours van “de fanaat in zichzelf te doden”
en “het leger moet de grondwet respecteren”.160 Dit herhaalt hij ook tegen het leger, maar op
zijn toespraak ter gelegenheid van het jaarlijkse etentje met de hoge officieren zegt hij ook
157 N° 725: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Casa de Gobierno efectuada, el día 11 de junio de 1986”, pp. 113-114. 158 Foto van Alfonsín belaagd door de pers tijdens zijn verkiezingscampagne op 21 mei 1983, afkomstig van Corbis.com. 159 N° 725. 160 N° 738: “Reportaje efectuado al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, por un grupó de periodistas jáponeses, el día 3 de julio 1986”.
72
andere zaken. Hij slaat hier een belangrijke weg in. Op een andere manier dan met zijn eigen
woorden kunnen we het hier niet voorstellen. “Hier wil ik in het bijzonder heel duidelijk
zijn. Het is de president van de natie die de wettelijke handelingen heeft gesteld om de
verantwoordelijkheden af te bakenen met bijbehorende straffen en vrijspraken door een
onafhankelijke justitie. En het is ook de president van de natie die inspanningen doet en zal
doen tot de volledige versteviging van de betrekkingen tussen het leger en de bevolking aan
wie ze dat verschuldigd zijn en van wie zij deel uitmaken bereikt zijn. En het is ook de
president van de natie die jullie wil doen herinneren dat onze ethische opvatting van de
politiek het ons niet toelaat dan onze kinderen een ander beeld na te laten als dat van een
verenigde maatschappij en zonder dreigende problemen van verzoening.”161 Hij zegt het hier
duidelijk. Hij heeft er voor gezorgd dat veel militairen de gerechtelijke dans konden
ontspringen. Als wederdienst hiervoor wil hij dat het leger dan ook inspanningen levert om
geen bedreiging meer te vormen en dat het zich terug in de maatschappij integreert. Hij vindt
dat als de Argentijnen niet discussierend over wat er al gebeurd is ten onder willen gaan, er
maar één oplossing is. “Ons allen, gelijk, onderwerpen aan het gezag van de wetten en naar
het eindoordeel van onze medeburgers (de processen, TK). Er is geen Argentinië voor de
burgers en een ander voor de militairen, zoals er ook geen verschillende landen zijn voor de
arbeiders en de bedrijfsleiders, de leken en de religieuzen, diegenen van de ene en de andere
politieke partij.”162 Hij wil het de militairen goed in de oren knopen. Hij heeft er voor
gezorgd dat er velen niet vervolgd zullen worden, maar dan eist hij wel dat het leger zich
onthoudt van verdere misstanden en alles in het werk stelt om de relatie tussen het leger en
de burgers te bevorderen. Wat hij hier zegt over zijn ingrepen op wettelijk vlak is niet wat hij
normaal zegt als hij bijvoorbeeld tegen journalisten praat. Dit zullen we hieronder nog zien.
Hij zegt hen altijd dat hij geen invloed uitoefent op justitie en dat de rechters volledig
onafhankelijk (van hem) te werk gaan.
Er zijn in de laatste drie maanden nog veel interessante uitspraken over het leger, zeker
omdat dit de periode is waarin de twee wetten worden voorbereid die de vervolging moeten
beperken. De wet die de vervolgingen moet versnellen (volgens de president) of onmogelijk
maken (volgens de slachtoffers en de mensenrechtenorganisaties) gaat naar het parlement op
5 december. De titel van de toespraak is indrukwekkend en meteen ook verhelderend: 161 N° 742: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de camaradería de las Fuerzas Armadas. el día 7 de julio de 1986”, pp. 29-32 162 N° 742, p. 38
73
“Discurso del Señor Presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde la residencia
presidencial de los Olivos, emitido por la cadena nacional de radio y televisión,
comunicando el envio de un proyecto de ley al congreso de la nación que contempla un
plazo de extinción de la acción penal a miembros de las Fuerzas Armadas y que procura
acelerar el proceso de juzgamiento, pronunciado el día 5 de diciembre de 1986”. Dit zegt
het eigenlijk al allemaal. Hij zegt op radio en televisie dat hij een wetsontwerp tot ‘Punto
Final’ naar het parlement heeft gestuurd om de processen te versnellen. In zes pagina’s legt
hij de bevolking het belang van de wet uit. Het vergelijken van deze speech met die
gehouden voor het leger in juli zou al een onderzoek op zich kunnen vormen. In de speech
voor de bevolking heeft hij het over het versnellen van de processen, terwijl tijdens zijn
speech voor het leger hij het veel eerder over afbakenen had. Hij maakte geen melding van
een mogelijke versnelling, maar hij sprak over een periode om af te sluiten. Tijdens deze
toespraak neemt hij de volledige verantwoordelijkheid op voor de genomen beslissingen. Hij
vindt deze stap onontbeerlijk om het verleden af te sluiten. Dit is inderdaad te begrijpen,
want de processen kunnen inderdaad niet tot in de eeuwigheid blijven doorgaan. Toch
moeten we ons hier de vraag stellen of het niet vroeg is om nu al de vervolgingen te stoppen
nadat er slechts een handvol verantwoordelijken werden gestraft. Het is in geen geval
wenselijk om tien jaar door te gaan met de vervolgingen, maar de toekomst van het verleden
heeft ons geleerd dat deze wet de vervolgingen niet zou stoppen, integendeel zelfs. Anno
2008 worden er nog altijd processen gestart tegen de voormalige juntaleden en de andere
verantwoordelijken voor die vuile ‘oorlog’.
Dit komt omdat Alfonsín veel te vroeg is opgehouden te vervolgen. Het was een
opportunistische keuze, maar ook een realistische. De gespannen relaties tussen het leger, de
regering en de bevolking waren een ‘recipe for disaster’. Hij vond dat de vervolging niet
verder moest gaan. Veel mensen bleven onvoldaan achter met de beperkte gerechtigheid.
Alfonsín zelf vond dit ook kiezen voor het minste kwaad, want hoewel hij dit niet toegeeft in
zijn toespraak, de democratie stond op het spel. Hij verkoos beperkte vervolging boven de
mogelijkheid tot staatsgreep door de militairen die er dan zeker voor zouden zorgen dat er
een volledige blanco amnestie kwam voor alle militairen. Toch is het nergens bewezen dat
een beperkte amnestie, in dit geval schulduitsluiting, een nieuwe staatsgreep verhindert. Het
is onmogelijk om dit aan te tonen.163
163 LEFRANC (Sandrine), art.cit., p. 172.
74
Toch had hij nu tenminste de grote vissen in het net. Deze wilde hij niet meer laten
ontsnappen, zelfs al ging dit ten koste van zijn imago. Na drie jaar regeren was de balans
matig positief. Hij vroeg veel van de bevolking en hij wist dat hij ook zonder hun steun niet
verder kon. Dat de strijd tegen de straffeloosheid en het geweld gewonnen was, daar was hij
zeker van. De bevolking daarvan overtuigen was echter een ander paar mouwen. “Er is geen
plaats meer voor een verleden dat ons blijft dwarsbomen. Het is tijd voor een samenkomst
van alle Argentijnen.”164 Diezelfde dag nog vertrok Alfonsín voor een week naar Brazilië.
Er was die dag een vergadering in het buitenverblijf van de president, waar men het ontwerp
besprak. Carlos Santiago Nino was daar aanwezig en beschrijft daar kort de gebeurtenissen.
Hij was tegen de wet omdat hij dacht dat deze politiek een averechtse uitwerking zou
kennen. Minister van Binnenlandse zaken Troccoli en Minister van Buitenlandse zaken
Caputo verdedigden de wet. Nino moest zijn meerdere erkennen in de drie staatsmannen. De
volgende situatie schetst de gebeurtenissen: “Later, I gave Alfonsín a letter, clearly stating
my objections, while asking for a leave to teach at the Yale Law School. He put the letter in
his pocket, hugged me while saying, ‘Let me try’, and wished me good luck at Yale”.165 Het
publiek reageerde hevig op deze wet. Een rechter van het Hooggerechtshof diende zelfs zijn
ontslag in. Alfonsín was diep geraakt door deze reacties volgens Nino en vaardigde daarom
een decreet uit dat de Procureur-Generaal beval iedereen te vervolgen die niet in aanmerking
kwam voor de ‘Ley Obediencia Debida’ en de ‘Ley Punto Final’. De regering slaagde er
echter niet in dit op een goede manier naar het publiek te vertalen. De bevolking dacht,
samen met de meeste pers ter linker zijde en de mensenrechtenbewegingen dat dit een
nieuwe beperking op de vervolging was. Alfonsín had hiermee echter de bedoeling om net
de processen aan te zwengelen en meer schuldigen voor het gerecht te brengen. Dat het
anders is uitgedraaid deed de bevolking vermoeden dat hij opnieuw de confrontatie met het
verleden uit de weg wou gaan.166 Als Alfonsín er niet in slaagde om in honderden
toespraken zijn bedoeling kenbaar te maken, dan kan dit eerder verklaard worden uit onwil
164 N° 870: “Discurso del señor presidente de fa Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde la Residencia Presidencial de Olivos emitido por la Cadena de Radio y Televisión, comunicando el envío de un proyecto de ley al Congreso de la Nación que contempla un plazo de extinción de la acción penal a miembros de las FF.AA. y que procura acelerar el proceso de juzgamiento, pronunciado el día 5 de diciembre de 1986”, pp. 111-116. 165 NINO (Carlos Santiago), op.cit., pp. 92-93 166 NINO (Carlos Santiago), op.cit., p. 95.
75
dan uit onmacht. Hij blijft focussen op de verworvenheden van zijn beleid en legt aan de
bevolking niet genoeg uit wat de volgende stap is. Het standpunt van Nino moeten we
natuurlijk ook met een korrel zout nemen aangezien hij dit alles enkele jaren na de
gebeurtenissen heeft geschreven.
76
1987. In januari is het opnieuw tijd voor de zomervakantie in Argentinië en dit verklaart ook het
lage aantal toespraken gedurende deze periode, namelijk slechts tien toespraken tijdens de
maanden januari en februari. Maar ondertussen gingen de vervolgingen verder, namen de
rechters zelfs geen vrijaf in januari om zo veel mogelijk verantwoordelijken voor het gerecht
te brengen. Zo slaagden ze er vooralsnog in om een driehonderdtal zaken van meestal hoge
officieren te behandelen.167
Er was dan wel een zekere steun in de rangen van het leger voor de processen tegen de
juntaleiders geweest, de nieuwe onderzoeken tegen lagere officieren (lager dan de
juntaleiders) die niet vielen onder de gunstmaatregelen, ontstemden de militairen. Dit was
vooral te wijten aan een ideologische scheuring in de Radicale Partij. Het kwam er op neer
dat verschillende mensenrechtenbewegingen, advocaten en parlementsleden de regering
dwongen om verder te gaan met de vervolgingen dan dat zij oorspronkelijk voor ogen had.
Men wou ook de lagere officieren berechten en dit verontrustte Alfonsín. Dit hebben we
eerder al gezien dat hij - wanneer hij voor het leger spreekt - niet te happig is om veel
verdere vervolgingen toe te staan. Als hij echter voor de burgerbevolking sprak, dan had hij
het over het versnellen van de processen. Dit impliceerde nog vlug zo veel mogelijk
verantwoordelijken door de gerechtelijke molen te duwen. Dit komt overeen met het
standpunt van de eerder links georiënteerde afgevaardigden van de Radicale Partij. Het enige
wat zeker is, zijn de resultaten van de ‘Ley Punto Final’. Uiteindelijk slaagden
mensenrechtenactivisten er nog in om binnen dit korte tijdsbestek een groot aantal zaken
voor de rechter te brengen. Ook hielden de processen op en wie nog niet in beschuldiging
was gesteld mocht zich na het verstrijken van de termijn veilig wanen. Hij had dus zowel
zijn belofte aan de bevolking (versnellen) als aan het leger (eindigen) gehouden. Toch voelde
iedereen dit aan als een nederlaag. Dit zorgde voor onrust in beide groepen, maar
manifesteerde zich duidelijk onder de lagere officieren in april.168
167 LYNCH (John), e.a., Historia de la Argentina, Barcelona, Cambridge University Press, 2001, p. 309. 168 HUNTER (Wendy), Negotiating Civil-Military Relations in Post-Authoritarian Argentina and Chile, International Studies Quarterly, 1998, vol. 42, p. 306.
77
Er broeide iets gedurende de volgende maanden. April was een maand die de annalen zou
ingaan als het moment waarop Alfonsín op het toppunt van zijn roem stond, maar ook zijn
dieptepunt had bereikt. Hij werd in het defensief gedwongen en zag zich verplicht te
onderhandelen met het leger. Dit kwam door de opstand van de ‘carapintadas’ (letterlijk:
geschilderde gezichten) tijdens de paasweek van 1987. Dit was een relatief kleine groep
officieren die zich in een kazerne hadden verschanst omdat zij de vervolgingen zagen als een
poging om het leger als instituut te vernietigen. Het leger verkoos dus een mogelijk fatale
confrontatie boven het zich onderwerpen aan de burgerlijke rechtbanken.169
Op 15 april 1987 verschansten zich een honderdtal militairen onder leiding van Luitenant-
Kolonel Aldo Rico in de Militaire School op de Campo de Mayo.170 Directe aanleiding
hiertoe was de weigering van Majoor Ernesto Barreiro om voor de burgerlijke rechtbank van
Córdoba te verschijnen.171 Dat zorgde voor de eerste
openlijke militaire crisis van het democratische regime.
De rebellen eisten een politieke oplossing voor het
probleem van de rechtszaken. Zij wilden met andere
woorden een blanco amnestie verkrijgen. Daarom
spreken we hier dan ook niet van een staatsgreep, maar
van een opstand. Bovendien vroegen ze ook aan de
huidige legerleiding om af te treden omdat zij de
belangen van de militairen niet verdedigd hadden
tegenover het beleid van Alfonsín. De president beval
het leger om onmiddellijk een einde te maken aan de
opstand. Het leger weigerde logischerwijs om dit te
doen, gezien het ook in hun belang was dat er een
toegift van de democratische regering uit de bus viel. Op datzelfde moment had er zich
ondertussen al een menigte van 400 000 mensen verzameld voor de Casa Rosada, het
presidentiële paleis. Dit onder impuls van de media. De president besliste dan maar om zelf
te gaan onderhandelen met het leger.172
169 Ibid. 170 Foto: Centraal Aldo Rico tijdens de opstand, afkomstig van Corbis.com. 171 LYNCH (John), op.cit., pp. 309-310. 172 LYNCH (John), op.cit., p. 310.
78
De speeches gegeven op 16 en 19 april173 zijn waarschijnlijk de meest besproken toespraken
van Alfonsín. 174 Het zouden misschien ook zijn belangrijkste worden.175 De eerste werd
gehouden voor het parlement op 16 april. Alfonsín zei
dat hij niet zou zwichten onder de druk van de
militairen. Hij was niet bereid om te discussiëren over
datgene dat niet te bediscussiëren viel. “Over de
democratie van de Argentijnen wordt niet
gediscussieerd.”176 Dit viel echter nog af te wachten.
Alfonsín was er op dat moment nog van overtuigd dat
de aan hem loyale troepen de rebellie in de kiem
zouden smoren en dat dit slechts een nare droom was.
Het volk kwam na de uitspraken van hun president op
straat om de democratie morele steun te verlenen. Hij
dankte de menigte om de “nationale en internationale
waardigheid van het land te redden”.177 De loyale troepen grepen zoals eerder vermeld niet
in, maar omsingelden desalniettemin de kazerne waar de opstand plaatsvond. De
opstandelingen gebruikten geen geweld, maar gaven te kennen dat ze bereid waren te
sterven. Op Goede Vrijdag en Stille Zaterdag (17 en 18 april) werden onderhandelingen
opgestart en werd er overleg gepleegd tussen de president en zijn adviseurs enerzijds en Rico
en de legertop anderzijds. Op paasdag kwam Alfonsín samen met zijn stafchefs en de
minister van defensie. Er werd door verschillende personen geijverd voor een gewapende
inval, maar om een bloedbad te vermijden werd dit plan afgeblazen. Alfonsín bleef achter
zonder veel mogelijkheden. Nino was op dat moment ook in het paleis. Hij beschreef de
173 N° 913: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso Nacional, el día 16 de abril de 1987”, N° 914: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el balcón del Congreso Nacional ante la multitud reunida en apoyo del sistema democrático, el día 16 de abril de 1987”, N° 915: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el balcón de la Casa de Gobierno, el día 13 de abril de 1987” en N° 916: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su regreso de Campo de Mayo, desde los balcones de la Casa de Gobierno, a la muchedumbre reunida en la histórica Plaza de Mayo, el día l9 de abril de 1987”. 174 Foto: Genomen op 19 april 1987, paaszondag, tijdens de befaamde ‘La casa está en orden-speech’ na de opstand van de ‘Carapintadas’ in de Campo de Mayo. (http://liberticracia.blogspot.com/) 175 N° 913-916. 176 N° 913. 177 N° 914.
79
situatie als kritiek. De president zonderde zich na het mislukken van de onderhandeling en
het afzien van het plan aan te vallen af. Na vijf minuten door de kamer te ijsberen, ging hij
zonder iets te zeggen aan de aanwezigen naar het balkon. Om 14u40 sprak hij de menigte
toe. Niemand wist wat hij zou zeggen of wat hij had besloten. Sommigen, waaronder de
president, speelden met het idee om de bevolking - die verzameld stond rond de kazerne - op
te roepen om de kazerne over te nemen. De aanwezigen in het paleis keken toe in een staat
van trance. 178
Hij sprak de menigte toe dat de aanwezigheid van de mensen op dit plein een uiting was van
hun beslissing om in democratie te leven. Hij besloot hen niet teleur te stellen en had de
knoop doorgehakt. Het populisme had Alfonsín overgenomen van Perón. “Ik heb een
beslissing genomen: binnen enkele minuten zal ik persoonlijk naar de Campo de Mayo gaan
om opstandelingen aan te manen zich over te geven. Ik vraag u allen, wacht hier op me en
als God het wil en ons allen bijstaat kom ik over een poosje terug met oplossingen; ik zal
dadelijk terugkomen met de boodschap dat ieder van ons terug naar zijn thuis kan gaan om
onze kinderen te kussen en hen met deze kus te zeggen dat we hen voor de toekomst van
vrijheid verzekerd hebben.”179 Daarop vertrok Alfonsín naar het dak om daar de helikopter
te nemen naar de rebellen. Drie uur later kwam hij terug en betrad opnieuw het balkon.
“Landgenoten… Zalig Pasen!” Hij had de rebellie bezworen. “Het huis is in orde en er is
geen bloed gevloeid in Argentinië.”180 Alfonsín was er schijnbaar in geslaagd om de
militairen eigenhandig op hun knieën te dwingen.
Er werd bijna niets gezegd over de rebellie tegen de pers. De private stations daarentegen
hadden ook ploegen gestuurd naar de kazerne waar de opstand plaats vond en waren er in
geslaagd contact te leggen met de opstandelingen. De president en hooggeplaatste leden van
de U.C.R. uitten hun kritiek op de ‘vrije’ pers, omdat ze bijvoorbeeld Rico aan het woord
hadden gelaten. Ze hadden de media gevraagd niets uit te zenden van de verklaringen van de
opstandelingen. Dit paste niet in de propagandacampagne van Alfonsín en toont aan dat zelfs
in 1987 de controle op de zenders nog steeds groot was, als een anachronistisch gegeven dat
178 NINO (Carlos Santiago), op.cit., p. 95. 179 N° 915, p. 83. 180 N° 916, p. 85.
80
overgebleven was van de dictatuur. Dit deed de roep naar privatisering nog versterken, onder
andere door de krant La Nación.181
Hoewel we het belang van deze opstand niet mogen
onderschatten, moeten we dit toch ook nuanceren. De
opstand was geen poging tot staatsgreep zoals er wel eens
wordt gezegd. Het was eerder een uiting van ongenoegen
en verzet tegen de vervolgingen. Toen hij de meute
verzameld voor het presidentiële paleis een “Zalig Pasen”
182 kon wensen werd hij een volksheld.183 Hij had de
opstand door zijn gezag en moed verijdeld door persoonlijk
met de helikopter naar de kazerne te vliegen en daar met de
opstandelingen te praten. Toch is het belang van deze
opstand groot. Vooral voor het imago van het leger en
Alfonsín. Voor de president was 19 april het begin van het einde.
Wat er daar juist werd onderhandeld in die kazerne en wat de prijs was die de bevolking
hiervoor had moeten betalen bleek pas in latere maanden. De rebellen werden opgepakt en
kwamen voor een militair gerechtshof. De gevolgen van de onderhandelingen werden pas
duidelijk op 13 mei. Toen werd de stafchef van het leger, Hector Luis Rios Ereñú, vervangen
en kwam er een wetsontwerp dat de omvang van de verplichte gehoorzaamheid duidelijker
moest uitwerken. Uiteindelijk viel de beslissing dat iedereen beneden de rang van kolonel
buiten vervolging werd gesteld.184 Zo glipten alle lagere officieren en gewone soldaten door
de mazen van het net. Het is inderdaad zo dat al vanaf het begin van de regering de
verschillende graden van verantwoordelijkheid werden vastgesteld en dat het uiteindelijke
doel ook niet was om iedere verantwoordelijke op alle echelons te straffen. Toch werd deze
beslissing gezien als een capitulatie. Over de democratie werd er schijnbaar toch
onderhandeld. Alfonsín verloor alle geloofwaardigheid. Het contrast tussen 19 april en 13
mei kon niet groter zijn. En dit enkele maanden voor de verkiezingen. 181 CHRISTIAN (Shirley), 2 winners in Argentina: Alfonsín and democracy, The New York Times, 4 mei 1987. 182 N° 916. 183 Foto: Cover van het weekblad ‘La Semana’ titelt: ‘De held van de democratie’ afkomstig van Clarín.com. 184 LYNCH (John), op.cit., p. 310.
81
“Ik weet dat door deze wet (op de Verplichte Gehoorzaamheid, TK) diegenen die zware
misdrijven hebben begaan in vrijheid blijven. En dat staat mij niet aan. Maar het is ook zeker
dat de strafrechtelijke verantwoordelijkheid voor de schendingen van de mensenrechten
juridisch toekomt aan diegenen die het plan, de waanzinnige methodologie hebben
uitgedacht en de uitvoering in werking hebben gesteld. En dat zij ook morele, psychische en
fysieke dwang hebben uitgeoefend, die er voor zorgde dat de materiële daders dachten dat zij
handelden onder bevel en dat zij, bij gelegenheid dachten te handelen in het belang van de
natie.”185 Dit zei hij bij het indienen van het ontwerp tot wet op 13 mei. Het was een
kaakslag voor de meerderheid van zijn supporters die hem drie weken daarvoor nog hadden
staan toejuichen. Zij voelden zich verraden. Hoewel we hier eerder al hebben aangetoond dat
hij al vanaf het begin van plan was om de vervolging te beperken, toch werd dit niet overal
zo aangevoeld. Ik deel hierin de mening van Nino dat hij hier echter een duidelijker en
concreter standpunt heeft ingenomen ten opzichte van de vervolgingen. Dat was echter wel
gebaseerd op zijn originele idee van december 1983. Toch gaat dit voorbij aan twee zaken.
Ten eerste het momentum en ten tweede de manier waarop hij het verkondigt.
Het eerste argument is wat we hier eerder al hebben aangehaald. Het tijdstip is natuurlijk niet
willekeurig. De invloed van de paasopstand is hier duidelijk merkbaar. Alfonsín is wel
degelijk op de knieën gegaan en is ingegaan op de wensen van de militairen. Deze wensen
zijn achteraf bekeken eigenlijk overdreven omvangrijk voor wat de opstand eigenlijk maar
was. Ze hadden drie verschillende zaken bekomen en hadden dus heel sterk onderhandeld.
Of misschien had Alfonsín het beter voorbereid, met minder tijdsdruk en met meer adviseurs
naar de militairen moeten gaan om te praten. Hij had hoog spel gespeeld en verloren. De
opstandelingen waren er in geslaagd om veroordeeld te worden voor hun daden voor een
militaire rechtbank en niet voor een burgerlijke, iets wat duidelijk in strijd was met de
wet.186 Ze zorgden daarenboven voor het aftreden van de stafchef van het leger én ze kregen
amnestie als ze onder de rang van kolonel zaten. Rico, de aanstoker van de rebellie was
Luitenant-kolonel. De eerstvolgende rang na kolonel en dus de hoogste in rang die in
aanmerking kwam voor de wet op de verplichte gehoorzaamheid. Enkel de generaals en de
185 N° 923: “Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, fundamentando el envío al Congreso del proyecto sobre “Obediencia Debida”,el día 13 de mayo de 1987”, p. 133. 186 ‘Ley 23 049’.
82
kolonels konden dus bestraft worden. Dit zorgde er voor dat het aantal vervolgingen
terugviel van 450 tot twintig.187
Een tweede opmerking die we hierbij maken is dat het politiek zeer onverstandig is geweest
om alles niet duidelijker en stap voor stap naar de bevolking te communiceren. Dat er dan
plots maatregelen worden genomen die als een donderslag bij heldere hemel komen (of toch
zo worden aangevoeld), dan is er duidelijk iets mis met de manier waarop Alfonsín zijn
beleid communiceert. Hij had het wel aangekondigd, op verschillende momenten, maar de
manier en het moment van communiceren was heel ongelukkig. Mijns inziens had hij beter
enkele maanden gewacht met het afkondigen van de wet zodat men minder het verband zou
zien of willen zien met de dreiging en de chantage van het leger. Daarenboven treft hij zeker
ook schuld bij de gang van zaken. De crisis was eigenlijk niet zo ernstig, maar hij gaf er zo
veel gewicht aan dat het een nationale crisis werd. Had hij dit politiek verstandiger
aangepakt dan had hij niet zoveel toegevingen aan het leger moeten doen. Door niet te
reageren op de dreigingen van de opstandelingen en snel en geruisloos op te treden was het
mogelijk geweest zonder al te veel kleerscheuren door deze fase te komen.188
De onlusten onder de militairen kwamen zichtbaar aan de oppervlakte met deze opstand.
Deze waren het culminatiepunt van de langdurige onrust. Alfonsín had de wet anders
gecommuniceerd naar de militairen en oogstte nu wat hij gezaaid had. In de
wetenschappelijke literatuur wordt er niet verwezen naar deze gebrekkige communicatie, iets
wat wij hier wel aangetoond hebben.189 Ons onderzoek is dan ook veel genuanceerder en
beter onderbouwd dan de meeste werken. Nino had gelijk gekregen wanneer hij had gezegd
dat de wet politiek contraproductief zou werken.
Dat een democratisch regime toegevingen moet doen aan de uittredende macht, is volledig
normaal. Zo kan men er beter in slagen om de democratie te consolideren. Alfonsín had hier
187 HUNTER (Wendy), art.cit., p. 306. 188 Jacobo Timmerman in Time Magazine, SMOLOWE (Jill), Argentina "Democracy Is Not Negotiable", Time Magazine, 8 september 2005: “If the crisis was a ten, Alfonsín, being the shrewd politician he is, made it into a thousand. It was the first time in 60 years that there was a political and civilian answer to a military provocation.” 189 Bijvoorbeeld bij het bespreken van N° 742: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de camaradería de las Fuerzas Armadas. el día 7 de julio de 1986”.
83
te veel toegevingen gedaan, omdat de crisis eigenlijk geen aanslag op de democratie of het
staatsapparaat was. Het was een poging om de vervolging te stoppen. Maar deze beslissing
heeft gevolgen, want de straffeloosheid die volgt op de beperking tot vervolging heeft ook
grote niet-juridische gevolgen. De slachtoffers en de bevolking krijgen immers het idee dat
niet iedereen gelijk is voor de wet. Dit ondermijnt de legitimiteit van de democratie en is dus
een nog veel grotere bedreiging voor het voortbestaan van de democratie dan een kleine
opstand in een kazerne. Dit kan op lange termijn een ondermijnend en pervers effect hebben
op het verdere geloof in de democratie. Er werden in tegenstelling tot de omringende landen
symbolische processen gevoerd en er is dus geen sprake van een algemene amnestie, zoals in
Chili of Uruguay.190
Op 7 juli spreekt hij traditiegetrouw opnieuw de legertop toe. Hij rept echter geen woord
over de wetten die de vervolging onmogelijk hebben gemaakt. Het was namelijk ook niet
nodig. Niemand uit het leger zou vergeten wat hij gedaan had. Hij had hen een feitelijke
amnestie gegeven. Maar ze wisten ook dat er met hem te onderhandelen viel. Hij zat in een
zwakke positie, want hij was er niet in geslaagd het nodige morele gezag te verwerven om
toekomstige coups te vermijden. Die kwamen er dan ook. Het enige waar hij over sprak op
de 7 juli toespraak was over het snoeien in het budget voor het leger. Ze zouden efficiënter
moeten werken met de middelen die ze kregen. Het leger zou hervormd worden om het klaar
te maken voor de toekomst.191 Deze speech staat in schril contrast met die van het jaar
daarvoor wanneer hij sprak over vervolgingen.
Ondertussen was de focus al verschoven naar de economie. Die begon weer te slabakken na
de oorspronkelijke opleving bij de afkondiging van het ‘Plan Austral’. Hij wou zich daar na
de publieke nederlaag op het vlak van mensenrechten dan ook verder op concentreren.
Het enige interview dat het vermelden waard is in 1987 is dat door Tomás Eloy Martinez.192
Martinez was een journalist die voor verschillende kranten heeft gewerkt en tijdens de
dictatuur vluchtte naar Venezuela. Hij werkte daarenboven ook freelance als columnist voor
190 LEFRANC (Sandrine), art.cit., pp. 163-186. 191 N° 982: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de camaraderia de las fuerzas armadas. pronunciado el día 7 de julio de 1987”. 192 N° 1049: “Diálogo mantenido por el señor presidente ce la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el programa de televisión Los Argentinos, el día 24 de agosto 1987”.
84
verschillende Europese en Amerikaanse dagbladen. Daarnaast was hij ook een
mensenrechtenactivist en professor aan de universiteit van New Brunswick, waar hij
voorzitter is van de afdeling Latijns-Amerikaanse studies.193 In het interview voor het
televisieprogramma ‘Los Argentinos’ legde hij Alfonsín op 24 augustus over verschillende
onderwerpen op de rooster. Over de wet op de verplichte gehoorzaamheid bijvoorbeeld. Hij
vroeg hoe het kan dat hij stichter en voorzitter van de Permanente Vergadering voor de
Mensenrechten was en hoe hij dit rijmde met het uitvaardigen van deze wetten. Het
antwoord van Alfonsín hierop is uitvoerig. “Voorál omdat ik strijd voor de mensenrechten.
Al tijdens de verkiezingscampagne heb ik de verschillende niveaus van verantwoordelijkheid
vastgelegd; ik ben nooit voorstander geweest van een algemene vervolging en onderzoek
naar de Argentijnse strijdkrachten. Ik denk dat het belangrijkste is dat er geen straffeloosheid
meer is in ons land, voor de toekomst en wat we hier gedaan hebben op een manier dat we
een voorbeeld zijn voor de rest van de wereld. Er bestaan geen antecedenten, geen enkel land
in Afrika, noch Azië, noch Amerika, noch Europa hebben gedaan wat wij Argentijnen hier
gedaan hebben. Maar wij moesten de mensenrechten ook veilig stellen, niet op een
retroactieve manier, ze verdedigen en behoeden voor de toekomst. Dat is wat ik gedaan heb.
Ik ben er van overtuigd dat ik gelijk heb en de geschiedenis zal zeggen dat ik werkelijk
gelijk heb. Ik denk dat het nodig en onontbeerlijk was voor het welzijn van de Republiek.”
193 Encyclopædia Britannica Online, 10 april 2008.
85
Conclusie. Het belangrijkste in het binnenlandse discours over het leger bij aanvang van zijn termijn is
de plaats voor het leger die moet gevonden worden in de maatschappij. Dit is zijn
zogenaamde sociale project. De president is opperbevelhebber en het leger maakt deel uit
van de regering. Dat Alfonsín zelf ook zijn strepen verdiend heeft bij het leger, zet hij meer
dan eens in de verf. Net na de dictatuur was het voor Alfonsín ook niet makkelijk om tijdens
speeches voor het leger positief uit de hoek te komen met het recente verleden van de
strijdkrachten. Daarom greep hij vaak terug naar het roemrijke verleden van het Argentijnse
leger, met name dat van de 19de eeuw.
We hebben duidelijk aangetoond dat er twee fases te onderkennen vallen in het discours van
Alfonsín. Er is eerst de offensieve fase die overeen komt met een ethisch discours en dat
verschuift in de loop der tijd naar een defensieve fase en een logisch discours. Eerst was er
sprake van gerechtigheid en verzoening, maar algauw werd het tijd om realistisch te zijn en
het verleden achter zich te laten.
Dit komt volledig overeen met de defensieve fase die vooral in het teken stond van de wetten
‘Punto Final’ en ‘Verplichte Gehoorzaamheid’. Als hij het over ‘Punto Final’ had, dan
hebben we een verschil aangetoond wanneer hij sprak voor het leger, dan wel voor de
burgerbevolking. In het eerste geval had hij het over het afbakenen en eindigen van de
vervolging, terwijl hij het over versnellen had wanneer hij sprak voor de burgers.
De verschillende graden van verantwoordelijkheid werden al vanaf het begin aangekondigd
door de president, maar hij heeft nooit de moed gehad om de verplichte gehoorzaamheid in
te vullen. Wanneer hij dan wel besliste om de verantwoordelijkheden duidelijk te definiëren,
dan viel dit heel ongelukkig samen met de opstanden van de carapintadas. Dit deed duidelijk
de schijn wekken dat er wel degelijk onderhandeld werd over de precieze inhoud, terwijl er
vanaf dag één gesproken werd over de verplichte gehoorzaamheid. De onduidelijke
communicatie hebben we hier duidelijk kunnen aantonen.
Of hij beter en duidelijker communiceerde in het buitenland, zien we in het volgende
hoofdstuk waar we het buitenlandse discours onder de loep zullen nemen.
86
2.2. Buitenlandse discours
Ook in het buitenland kunnen we drie categorieën onderscheiden. Hier zijn de eerste twee
categorieën in tegenstelling tot het binnenlandse discours locatiegebonden. In de eerste
categorie gaan we de vele staatsbezoeken in het buitenland ontleden. Hij bezoekt dan vooral
staatshoofden en in enkele gevallen ook bedrijven en universiteiten. Om volledig te zijn en
een dieper inzicht te kunnen bieden over zijn discours in het buitenland, belichten we ook de
relaties tussen de verschillende landen met Argentinië. Leefden zij omwille van economische
of politieke verschillen op gespannen voet? Of konden de politiek verwante regeringen goed
met elkaar opschieten?
Een tweede categorie is het ontvangen van buitenlandse gasten. We rekenen dit ook tot het
buitenlandse discours omdat buitenlanders hier de ontvangers zijn en men kan verwachten
dat Alfonsín zijn discours dan ook heeft aangepast aan zijn doelpubliek. We vragen ons hier
vooral af of hij anders spreekt ten aanzien van buitenlanders in hun eigen land, dan
buitenlanders in Argentinië.
De laatste categorie is ook hier de pers. Net zoals in het deel over het binnenland, verwerken
we dit in de tekst over de buitenlanders. Deze groep was heel geïnteresseerd in het
mensenrechtenbeleid en de bestraffing van de verantwoordelijken van de Vuile Oorlog. Wat
is de precieze inhoud van hun vragen en kunnen we stellen dat Alfonsín tegen de pers de
zaken anders voorstelt dan in eigen land?
Ook hier moeten we ons beperken tot het bespreken van slechts de belangrijkste
persconferenties. We lichten er een tiental uit die omwille van de uitspraken van Alfonsín
opmerkelijk zijn en ons een dieper inzicht kunnen verschaffen in zijn buitenlandse discours.
Het verschil met de binnenlandse pers is dat Alfonsín hier geen macht heeft over de pers en
ze dus kunnen vragen wat ze willen. Of het dan natuurlijk ook opgenomen wordt in de
‘Discursos Presidenciales’ is nog een andere zaak. Toch biedt de buitenlandse pers ons een
beter en duidelijker beeld van de behoefte die de journalisten hadden om te weten wat men
nu juist ging doen met dat spokende verleden in Argentinië.
87
2.2.1. Staatsbezoeken in het buitenland
Alfonsín bracht bezoeken aan landen om verschillende redenen. De voornaamste waren het
bespreken en onderhandelen van de buitenlandse schuld en het uitdragen van de democratie.
In het eerste geval ging hij vooral op bezoek bij de rijkere landen van het Westen aan wie
Argentinië nog veel geld moest. Dit waren de Verenigde Staten, Frankrijk, de
Bondsrepubliek Duitsland en nog andere westerse landen. Een derde, maar minder
belangrijk motief, was de rol van Argentinië in de Organisatie van neutrale en niet-gebonden
landen.
De bezoeken brachten Alfonsín en zijn gevolg dus op veel plaatsen die net kennis hadden
gemaakt met de democratie. Meestal na een dictatuur van een militair regime. Het einde van
de jaren zeventig en het begin van de jaren tachtig waren heel erg belangrijk voor de
democratisering van Latijns-Amerika. Terwijl er slechts twee landen democratisch waren in
het begin van de jaren tachtig, waren er dat op het einde al negen. Dit zien we ook op
onderstaande grafiek, afkomstig uit het boek van Smith.194
194 SMITH (Peter H.), op.cit., p. 36.
88
We zetten de landen die Alfonsín bezocht tussen 1983 en 1987 even op een rijtje. Bolivia
kreeg een democratisch bestuur in 1982. Brazilië kreeg terug een burgerbestuur nadat het een
halve eeuw bestuurd was geweest in een periode waarin militaire interventie schering en
inslag was. Dit was in het jaar 1985 nadat het leger vrijwillig en op vreedzame wijze afstand
deed van de politieke macht. Ecuador werd in 1979 democratisch na een militaire dictatuur
die zeven jaar standhield. Verkiezingen hield men, in tegenstelling tot Argentinië, wanneer
de situatie in het land op economisch en sociaal vlak gestabiliseerd was. Daarna besloot men
vrijwillig over te gaan tot een democratisch bestel. Peru werd democratisch in 1980, maar
kampte met veel interne problemen en verloor de democratie de facto enkele jaren later.
Uruguay sloot zich aan bij het groepje geredemocratiseerden in 1985. Paraguay kunnen we
maar sinds 1989 tot de landen rekenen waar er geen dictator meer is, hoewel daar de
democratie tot in 2008 een rekbaar begrip was.195
Dat wil zeggen dat Argentinië, bij het aantreden van Alfonsín in december 1983, omringd
werd door landen met een dictatuur. Deze groep landen was gelegen in de Zuidkegel, of
Cono Sur. Die bestaat uit Argentinië, Chili, Uruguay maar ook Brazilië en Paraguay kunnen
we hierbij rekenen. Normaal gezien tellen Brazilië en Paraguay niet mee als we het over de
Zuidkegel hebben, toch doen we dit in de context van de militaire dictaturen. Alfonsín was
dus de eerste en was voorlopig afgesloten van de rest van de democratische landen. Hij ging
de democratie dan ook opzoeken in verdere oorden.
195 Central Intelligence Agency Factbook: http://cia.gov (geraadpleegd op 23/02/2008).
89
1984. Zijn eerste officiële staatsbezoek ging naar Venezuela en Colombia. Dit was in februari 1984
en hij had het daar vooral over de problemen in Centraal-Amerika. Toch profileerde hij zich
ook als de verdediger van de democratie en liet hij duidelijk verstaan dat hij als voorbeeld
wilde dienen voor de andere landen in de Zuidkegel. In zijn verklaringen aan de pers in
eigen land op 1 februari, voor zijn vertrek, spreekt hij vol lof over de diepgewortelde
democratie in Venezuela. Hij zou “het feest van de democratie gaan bijwonen” in
Venezuela. Bij een vraag van een journalist of hij een democratische as zou oprichten tussen
Venezuela en Argentinië maande hij toch aan tot voorzichtigheid. Hij wou de gesprekken
niet meer gewicht toekennen dan ze eigenlijk hadden. Toch zag Alfonsín zich al in de rol
van Venezuela, maar dan voor het zuiden van Zuid-Amerika. Hij zou trachten vanuit het
zuiden te verwezenlijken wat Venezuela betrachtte vanuit het noorden. Een manier om het
volledige continent te democratiseren door het goede voorbeeld te tonen. Want het kon de
staat alleen maar voordelen opleveren. Men kon dan bilaterale akkoorden sluiten, een grote
economische unie in Zuid-Amerika tot stand brengen, allemaal zaken die onmogelijk waren
wanneer sommige landen in dictatoriale handen bleven. Toch wilde hij niet zo ver gaan om
te stellen dat de transitie en dan vooral de hervormingen van de strijdkrachten een rem
zouden zijn voor de misdrijven van militairen in andere landen. In al zijn verklaringen was
Alfonsín steeds heel voorzichtig wanneer het bijvoorbeeld over Chili en Paraguay ging.
Deze landen zouden gedurende de jaren tachtig onder dictatoriaal bewind blijven. Hij
maakte dan ook geen directe verwijzing naar deze landen en weigerde expliciet te
antwoorden op vragen of deze landen gedemocratiseerd moesten worden. Aanleiding
hiervoor moet dan ook gezocht worden in de context van het grensdispuut tussen Chili en
Argentinië. Het Beagleconflict had reeds in de jaren ervoor tot een heel zenuwachtige
situatie geleid en dit zou zo blijven tot er een uiteindelijke oplossing kwam in 1984.196
Het volgende buitenlandse bezoek, in juni 1984, brengt ons naar Spanje. Daar wierp hij zich
op als een voorbeeld voor de regio. “Ik tracht dat Argentinië, met respect voor het niet-
interventie-principe en het zelfbeschikkingsrecht der volkeren, echt invloed kan hebben op
andere landen en andere volkeren van Latijns-Amerika opdat men de stap naar de
196 N° 22-30.
90
democratie definitief zet.”197 Ook in Spanje is de pers geïnteresseerd in de houding van
Argentinië ten opzichte van zijn naaste buren. Waar hij dus wel veel afwijkt is op zijn
standpunt of hij al dan niet een voorbeeld wil zijn voor andere landen. Tijdens die
gezamenlijke persconferentie met de premier van Spanje, Felipe Gonzalez, op 13 juni, wil
hij dat wel zijn voor de andere landen. De president probeert volgens zichzelf “andere landen
en andere volkeren van Latijns-Amerika werkelijk te beïnvloeden opdat ook zij definitief de
weg van de democratie zouden inslaan.” Als het over de buurlanden gaat die tot op dat
moment een democratie zijn, dan heeft hij ook hier een duidelijk meer uitgesproken mening
dan op elk ander moment. Alfonsín zegt hierover dat men goede contacten onderhoudt met
de democratische spelers in Chili en dat dit hen in staat stelt op het proces van
democratisering te wegen. Over Uruguay is hij optimistisch. Hij is er zeker van dat men vlug
zal democratiseren. Bovendien heeft Argentinië de week ervoor voor de opvang van Wilson
Ferreira Aldunate, een belangrijk democratische leider van dat land in ballingschap in
Argentinië, gezorgd. Deze was ondertussen terug in zijn geboorteland kunnen terugkeren.
Het land zal volgens hem snel een democratie worden. Wat Paraguay betreft zag hij de
toekomst niet zo hoopvol tegemoet. Er zaten nog ongeveer 600 000 Paraguayanen in
Argentinië te wachten op hun mogelijke terugkeer naar eigen land.198
Een volgend staatsbezoek, aan Ecuador in augustus 1984 stond ook in grote mate in het
teken van de herwonnen democratie in Argentinië. Dit had voornamelijk te maken met de
interesse van de journalisten in het land. Hij stelde zich ook vastberaden op bij vragen over
het leger. Hij maakte duidelijk aan de buitenlandse journalisten dat hij de touwtjes in handen
had. Maar dat men ook moest opletten om niet op te treden alsof het leger niet zou bestaan.
Men moest volgens Alfonsín voorzichtig zijn om het leger niet te isoleren en zo af te
zonderen van de maatschappij.199 Het is volgens de president niet mogelijk te handelen alsof
het leger niet bestaat. De bedoeling is dat ze zich integreren in de democratische
maatschappij en dat er geen militaire getto’s worden gesticht.200
197 N° 265: “Conferencia de prensa de los señores presidentes de la República Argentina, doctor Raúl R. Alfonsín, y de España, don Felipe González, el 13 de junio de 1984”, p. 46. 198 N° 265, p. 46. 199 N° 297: “Conferencia de prensa del señor presidente en la ciudad de Quito, Ecuador, el 10 de agosto de 1984”, p. 162. 200 N° 297.
91
In september 1984 onderneemt de president de tot dan toe belangrijkste reis van zijn
presidentschap. Hij gaat voor een kleine week naar de Verenigde Staten van Amerika.
Om het daar vooral te hebben over het akkoord dat Argentinië tekende met het Internationaal
Monetair Fonds.201 Het rapport van CONADEP dat rond diezelfde tijd verscheen, kwam
maar éénmaal ter sprake, heel erg bondig. Op een persconferentie in de zetel van de
Verenigde Naties in New York, verwees een journalist naar het Sábato-rapport202 bij de
inleiding op de vraag of men de schuldigen met daadkracht of met gematigdheid zou
straffen. Alfonsín antwoordde dat dit vanzelfsprekend in handen was van justitie.203
Voor serieuze vragen over het rapport in het buitenland is het wachten tot de reis naar
Europa. Dan hebben ook de journalisten het rapport grondiger doorgenomen. De
gelegenheid dient zich aan op 21 oktober, in Gran Canaria, Spanje. Veel meer dan een korte
mededeling dat het rapport naar Justitie werd gezonden komt er niet.204 De dag nadien gaat
hij toch wat verder in op dit heel belangrijke rapport. Ditmaal evenwel in Parijs en wederom
op vraag van een buitenlandse journalist. Hij zegt dat “niet iedereen tevreden is met de
uitkomst van het rapport, maar dat 90 procent van de Argentijnen dit niet alleen als een
uitzonderlijke, maar ook nobele verdienste ziet. De enige weg naar de verzoening is volgens
hem door waarheid en gerechtigheid.”205
Tussendoor vinden we in onze bron ook nog een boodschap aan Paus Johannes Paulus II
terug, gedateerd 22 oktober. De president feliciteerde hem met het zesde jaar van zijn
pontificaat en wees de Heilige Vader erop dat ook hij zijn katholieke plicht vervulde. Want
“in deze woelige tijden” waren “verschillende landen, zoals het onze, begonnen met de weg
201 N° 144: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al anunciar el acuerdo con el Fondo Monetario Internacional en Nueva York, el día 25 de septiembre” en N° 319: “Conferencia de prensa del señor presidente en la sede de las Naciones Unidas, en Nueva York, el 24 de septiembre de 1984”, pp. 45-48. 202 Sábato was de voorzitter van CONADEP en soms wordt het rapport (Nunca Más) van de commissie genoemd naar haar voorzitter. 203 N° 319, p. 51. 204 N° 160: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Las Palmas de Gran Canaria, el día 21 de octubre de 1984”, p. 197. 205 N° 162: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la Televisión Catalana, efectuadas en Paris, el día 22 de octubre de 1984”, p. 201.
92
naar de vrijheid en van de democratie te bewandelen, terwijl anderen naar dezelfde richting
onderweg zijn.”206
Daarna passeerde het Argentijnse gevolg nog langs het Europese Parlement op 24 oktober.
Daarin vroeg men aandacht voor de economie in Latijns-Amerika die grotendeels ingestort
was en te lijden had onder die enorme schuldenlast. Ook wilde men het Parlement erop
wijzen dat “veel landen, net zoals Argentinië, de stuwende kracht gevonden hadden om de
democratie in hun land te recupereren en te consolideren”.207 Alfonsín liet hier kansen liggen
om te scoren met zijn soms geprezen binnenlands beleid van verzoening.
206 N° 330: “Mensaje del señor presidente al Santísimo Padre Juan Pablo II, el 22 de octubre de 1984”, p. 87 207 N° 334: “Discurso del señor presidente en el Parlamento Europeo, en Estrasburgo, el 24 de octubre de 1984”, p. 110-111.
93
1985. Nadat Uruguay ook tot - het steeds minder selecte clubje van - de democratische landen in
Zuid-Amerika was toegetreden (cf. infra) en Argentinië zijn eerste jaar democratie had
gevierd, volgde er een bezoek aan India. Dit verliep van 23 tot 28 januari 1985. Daar was
vooral de wapenwedloop in het kader van de Koude Oorlog heel belangrijk. Zo belangrijk
zelfs dat men niet veel verder raakte dan het bespreken van de wereldpolitiek. Dit kwam
omdat Argentinië een voorname positie innam in de Organisatie van neutrale en niet-
gebonden landen. Op een gegeven moment was er sprake dat Argentinië het leiderschap van
deze organisatie zou opnemen.208 Het is duidelijk dat Alfonsín hier niet gekomen was om de
tegenstellingen in eigen land te bespreken. De ontwapening en de nucleaire dreiging stonden
voorop. Daarna reisde hij door naar Griekenland en Madrid. Daar werd door de journalisten
enkel naar de gebeurtenissen en de beslissingen in New Delhi gepeild.209
In maart 1985 ondernam Alfonsín een belangrijke reis. Hij zou maar liefst twee weken zijn
land verlaten. In die tijd bezocht hij Brazilië, Mexico en de Verenigde Staten van Amerika.
Brazilië was op dat moment net democratisch geworden. Mexico kampte nog steeds met
enorme economische problemen na haar bankroet. In de Verenigde Staten wilde Alfonsín de
geldstroom van Zuid naar Noord omkeren. Beginnen doen we met het analyseren van het
discours van Alfonsín in Brazilië.
Nu ook Brazilië democratisch was geworden ging de aandacht van de journalisten vooral uit
naar Chili. De journalist formuleerde zijn vraag nog wat meer uitgesproken: “Wat is uw
mening over het Chileense probleem binnen het kader van de redemocratisering?” Alfonsín
antwoordde daar eigenlijk op dat democratie het antwoord was voor alle problemen. Zowel
economisch en sociaal, als het probleem van de vrijheid en de waardigheid van de mens.
Maar Alfonsín is deze maal niet vertrokken uit Argentinië om het allemaal wat rustig te
ondergaan. Hij is in Brazilië om samen op het podium te staan nu het enorme buurland de
208 N° 370: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza, antes de su partida a la República de la India, el día 21 de enero de 1985”, p. 57. 209 N° 378: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas de Canal 13 de televisión durante su visita a Grecia, el día 31 de enero de 1985” en N° 379: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los periodistas en Madrid, el día 1°de febrero de 1985”.
94
democratie heeft heroverd op het leger. Evenwel zonder de president van het land, want deze
was terminaal ziek geworden kort na zijn verkiezing en hij zou nog voor zijn officiële
aanstelling als president sterven.210
In het Verenigde Staten van Reagan211 kwam Alfonsín twee belangrijke nationale thema’s
aankaarten. Eerstens waren er de enorme leningen die Argentinië had openstaan en die elke
mogelijke ontwikkeling in de kiem smoorden door de buitensporige en moordende
interestvoeten. Mede door deze externe schuld en de economische crisis gewaagde men te
spreken over de jaren tachtig als het verloren decennium, ‘la década pérdida’. Maar Alfonsín
was naar de Verenigde Staten gekomen met zelfvertrouwen. Hij wilde zich profileren als de
beste leerling van de klas. “Wij en alle nieuwe democratieën van Latijns-Amerika zitten met
een vreselijke erfenis opgescheept door de eerdere militaire regeringen. Daarom is het nodig
te begrijpen dat men ons moet helpen in de strijd die we leveren om onze productie te
ontwikkelen, ons de kans moet bieden om de markt van het Noorden (de Verenigde Staten
en Europa, TK) binnen te treden.”212
210 N° 400-403 en 437-438. 211 Foto van Alfonsín en President Reagan tijdens hun ontmoeting op 18 maart 1985 in het Witte Huis, afkomstig van Corbis.com 212 N° 405: “Entrevista del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con la periodista Judy Woodruff de la cadena nacional de televisión pública de los Estados Unidos, en Washington, el día 19 de marzo de 1985”, p. 154.
95
Als we dan ook nog het discours van de dag erop bekijken waarin hij stelt dat “de
economische dreiging de democratie op het continent in gevaar brengt”213, dan zien we een
langzame verschuiving. De democratie werd minder een doel voor Argentinië in het
binnenlandse beleid, maar veel meer een middel in het buitenlandse beleid. Dit was nu nog
niet zo duidelijk te zien, maar wordt doorheen het verdere discours van Alfonsín alsmaar
duidelijker.
Human Rights Watch schreef in haar jaarverslag van 1989 over de relaties tussen Argentinië
en de Verenigde Staten het volgende: “Democracy returned to Argentina in 1983 and
continues in force six years later, albeit after some perilous moments. Through this period,
the Reagan administration fostered warm and cordial relations with President Raúl
Alfonsín, and the Bush administration has continued equally friendly relations with his
successor, Carlos Saúl Menem, who captured the presidency on behalf of the Peronist party
by defeating the candidate from Alfonsín's Radical Party. That the United States has shown
itself able to maintain good relations with two Argentine presidents of different political
orientations demonstrates the high value the U.S. places on democracy in Argentina.”214 Dat
de Verenigde Staten democratie in Argentinië belangrijk vonden, wist ook Alfonsín. In 1985
voerde hij nog een passief discours over democratie en de relatie met de Westerse landen,
maar later zal hij druk zetten op deze landen door de democratie te gebruiken.
Het bezoek aan de Verenigde Staten viel eigenlijk uiteen in drie delen. De eerste periode liep
van 18 tot 20 maart. In deze drie dagen gaf hij tien speeches215 waarvan er slechts twee216
niet uitsluitend over het beleid van de Verenigde Staten ten opzichte van Centraal-Amerika
of de schuldbemiddeling gingen. Het tweede deel, kan men bezwaarlijk een periode noemen
gezien het enkel 21 maart betreft, was getekend door de overgangsgerechtigheid. Hij gaf vier
213 N° 410: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la OEA. Washington. el día 20 de marzo de 1985”. 214 Human Rights Watch: Rapport over Argentinië: http://www.hrw.org/reports/1989/WR89/Argentin.htm (geraadpleegd op 29/04/2008). 215 N° 404-413. 216 N° 404: “Entrevista concedida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la cadena de televisión de habla hispana, en Washington, el día 18 de marzo de 1985” en N° 413: “Respuestas del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas reunidos en el National Press Club, en Washington, el día 20 de marzo de 1985”.
96
lezingen217 waarin hij drie keer zijn volledig mensenrechtenbeleid uit de doeken deed: in de
universiteit van New York, in Columbia University en de American Association for the
Advancement of Science.218 Hij was nog nooit zo uitvoerig te werk gegaan bij het
uiteenzetten van alle getroffen maatregelen. CONADEP, ‘due process’, het creëren van een
Subsecretaría de Derechos Humanos, het ratificeren van de Amerikaanse Conventie
betreffende de Rechten van de Mens, het aanvaarden van het Inter-Amerikaanse
Mensenrechtenhof, het onderschrijven van het Internationaal Antifolterverdrag, het
bestraffen van foltering met de strafmaat van moord, de hervorming van het Militaire
Wetboek, … Maar wat hij hier wel vergat te vermelden zijn de drie graden van
verantwoordelijkheid die hij er wel altijd bij vermeldde wanneer hij in eigen land sprak.
Daarom misschien dat er zoveel onbegrip kwam vanuit vooral internationale hoek bij de
latere wetten op de verplichte gehoorzaamheid. Hij had er namelijk niet zoveel over verteld
in het buitenland. Iets wat hij wel van dag één in eigen land duidelijk had gemaakt. Later
zien we dat er hier een duidelijk verschil is wanneer hij met de pers praat. Daarna kwam de
derde en laatste periode in zijn reis naar en in de Verenigde Staten. Deze liep van 22 tot en
met 24 maart en hier raakte hij vooral opnieuw economische thema’s aan.
Vanuit Houston in Texas, trok hij verder naar Mexico. In het parlement219 voerde hij
ongeveer hetzelfde discours als in de universiteiten in New York, maar met de mededeling
dat de processen tegen de voormalige junta’s gestart waren voor hun verantwoordelijkheid in
het laten verdwijnen van personen. Daarenboven pochte hij ook voor de eerste keer met de
grote verspreiding die het rapport van CONADEP had gekend. Het verslag vond 175 000
nieuwe eigenaars en dat in slechts vier maanden tijd.
217 N° 414: “Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl A. Alfonsín, al recibir el Doctor ad Honoris Causa de la Universidad de Nueva York, el día 21 de marzo de 1985”, N° 415 : “Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a las palabras de bienvenida del presidente de la America’s Society, Marks Russell; al presidente de la Cámara Argentino—Norteamericana de Comercio. Enrique Bledel, y al señor David Rockefeller, en Nueva York, el 21 de marzo de l985”, N°416: “Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a las palabras de bienvenida del presidente de la Universidad de Columbia, en Nueva York, el día 21 de marzo de 1985” en N° 418: “Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Asociación Americana para el Avance de la Ciencia, el día 21 de marzo de 1985”. 218 N° 414, 416 en 418. 219 N° 427: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso Mexicano, el día 26 de marzo de 1985”, pp. 55-57.
97
Op 19 mei 1985 bracht Alfonsín een kort bezoek aan de buurstaat Uruguay. Door het
herwinnen van de democratie had deze kleine broer nu nog meer gelijkenissen met
Argentinië. De gesprekken gingen vooral over de enorm belangrijke economische
eenmaking van beide landen.220 Ook een tweetal weken later, wanneer hij Peru aandeed,
vormde economie de hoofdmoot van zijn discours.221 Heel merkwaardig want de processen
van de juntaleden waren volop bezig. Hij profileerde zich in het heetst van de strijd steeds
minder als verdediger van de slachtoffers. De journalisten daarentegen waren wel
geïnteresseerd in het mensenrechtenbeleid in Argentinië. Laat ons niet vergeten dat 1985
tenslotte hét jaar van de grote processen was. De buitenlandse journalisten vroegen wat hij
de andere Amerikaanse landen kon aanraden, die onder hetzelfde geweld gebukt gingen. Hij
zegt dat de belangrijkste nederlaag van een democratie plaatsgrijpt wanneer men de
handelwijze van wie men bestrijdt overneemt.222
Dit was een duidelijke verwijzing naar de binnenlandse politiek in Peru, waar men op
stuntelige wijze het geweld had proberen aan te pakken. In Peru kwam hij dus na vraag van
de journalisten om het land de les spellen. Hij meende dat het perfect mogelijk is om
mensenrechtenschendingen te stoppen zonder er zelf te plegen. Zoals we voordien al gezien
hebben had Peru hier last mee. Het zou echter nog erger worden onder Fujimori, maar toch
gaf hij het land de goede raad mee om het kwaad niet met het kwaad te bestrijden. “Want het
failliet van de democratie is wanneer men de methodologie van wie men bestrijden moet,
overneemt.” Daarnaast herhaalt hij nog eens zijn standpunten over de onterechte vrees voor
represailles van het leger en de verschillende graden van verantwoordelijkheid.223 Door het
optreden van het leger vonden nog meer terroristische aanslagen plaats. De pers loofde hem
ook voor de inspanningen die zijn regering had geleverd om de schuldigen te berechten. Zij
220 N° 465: “Palabras del señor presidente al pueblo de Colonia, República Oriental del Uruguay, el 19 de mayo de 1985”, 466: “Declaraciones del señor presidente durante su visita a la República Oriental del Uruguay, en Colonia, el 19 de mayo de 1985” en 467: “Conferencia de prensa del señor presidente junto con el señor presidente de la República Oriental del Uruguay, doctor Julio Sanguinetti, en Colonia, el 19 de mayo de 1985”. 221 N° 492: “Discurso del señor presidente al Congreso Peruano, en Lima, Perú, el 7 de junio de 1985”, 494: “Discurso del señor presidente, en la ceremonia de condecoración al presidente del Perú, Belaúnde Terry, en Lima, el 7 de junio de 1985”, 495: “Discurso del señor presidente en la ciudad de Paracas, Perú, el 8 de junio de 1985” en 496: “Llamado a la ciudadanía del señor presidente, el 14 de junio de 1985”. 222 N° 493: “Conferencia de prensa del señor presidente en la ciudad de Lima, Perú, el 7 de junio de 1985”. 223 Ibid.
98
menen dat dit getuigde van burgerlijke standvastigheid en overtuiging. Daarop stellen ze
hem de vraag wat het antwoord en het gedrag hierop is van de militaire instellingen. “De
Argentijnse gewapende machten hebben een grote opperbevelhebber, die ook de President
van de Natie is, zodanig dat het antwoord heel positief is geweest. […] Ik denk dat we hier
de Argentijnse samenleving niet kunnen opdelen in verdoemden en uitverkorenen; in
slachtoffers en beulen. Ik heb het in eigen land gezegd en ik herhaal het hier: op een zekere
manier zijn we allemaal schuldig geweest en het is zeker dat in dit geval er geen rechtszaak
bestaat tegen het leger, maar tegen enkele van hun leiders.” In datzelfde interview zegt hij
wat later dat hij niet bang is voor represailles van het leger, want “dat onze houding hierover
[…] al tijdens de verkiezingscampagne duidelijk was en we houden voet bij stuk. Er zijn hier
verschillende graden van verantwoordelijkheid en de meest belangrijke is die van diegenen
die politieke beslissingen namen om te handelen zoals men handelde.”224 Hij heeft hier een
veel uitgesprokener mening dan deze die hij had in Noord-Amerika. Daar repte hij met geen
woord over de verschillende graden van verantwoordelijkheid. De vragen die daar kwamen
waren echter ook niet zo expliciet geformuleerd. In de rest van zijn toespraken in Peru zweeg
Alfonsín echter weer in alle talen over het proces, de Verplichte Gehoorzaamheid en alles
wat er rond hangt. Hij had het te druk met de oorlogseconomie waarin Argentinië zich
volgens hem bevond.225
In september volgde er dan een nieuwe rondreis door Europa. Deze keer ging het naar
Joegoslavië, de Bondsrepubliek Duitsland en Frankrijk. Maar opnieuw weet Alfonsín zich in
Bonn te profileren als mensenrechtenpresident. Hij liet zich namelijk vergezellen door de
ondersecretaris voor de Mensenrechten. Dat secretariaat was volgens Alfonsín gelukkig niet
meer zo belangrijk aangezien er sinds de recuperatie van de democratie geen nieuwe
aangiftes meer waren geweest van schendingen van de Mensenrechten.226 Het waren
moeilijke en gevaarlijke tijden om president te zijn van Argentinië. Alfonsín kon maar
moeilijk goed doen. Als hij zich te sterk uitliet over de mensenrechtenschendingen van het
leger en de politie tijdens de Vuile Oorlog wordt zijn positie als opperbevelhebber
224 N° 493: “Conferencia de prensa del señor presidente en la ciudad de Lima, Perú, el 7 de junio de 1985”, pp. 76-80. 225 N° 496: “Llamado a la ciudadanía del señor presidente, el 14 de junio de 1985”, p. 87. 226 N° 578: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Bonn, capital de la República Federal de Alemania, el día 17 de setiembre de 1985”, pp. 77-78.
99
onhoudbaar én riskeert hij een nieuwe staatsgreep. Als hij aan de andere kant het leger
slapend wil houden door het niet te sterk aan te pakken, dan riskeerde hij een woedende
meute in zijn nek te krijgen. Toch moest hij zich profileren in elk land dat hij aandoet voor
de buitenlandse pers.
Een groot deel van de vragen aan hem handelen namelijk steeds over zijn beleid ten opzichte
van het leger, zoals ook in Frankrijk, dat hij na West-Duitsland bezocht. Daar vroeg men
hem, net zoals alle keren ervoor, wat hij al allemaal had ondernomen om het leger terug een
plaats te geven in de maatschappij en in de nieuwe democratie. Het verstandigste wat
Alfonsín dan ook opnieuw kon doen was zich verstoppen achter de onafhankelijkheid van
het gerecht om zo de neutraliteit te bewaren en zich in te dekken tegen kritiek van het leger.
Maar ondertussen is hij het wel die de indruk wekt dit beleid allemaal zo uitgetekend te
hebben en de transitie precies zo gewild te hebben.227 In de Sorbonne komt dit duidelijk naar
voor. Terwijl hij de dag voordien nog heel voorzichtig was. “Wij hebben het onderzoek naar
de mensenrechtenschendingen in gang gezet en wij hebben beslist om over te gaan tot het
berechten van de verantwoordelijken door middel van de gerechtelijke instanties en binnen
de voorwaarden van het ‘due process’.”228 Hier stelt hij het niet voor alsof het gerecht de
belangrijkste beslissingen neemt.
Hij was heel open en hij zei waar het op stond inzake mensenrechtenbeleid en vervolging. Er
was dus niet alleen een verschil merkbaar tussen binnen- en buitenland, maar ook tegen wie
hij wat zegt in het buitenland. Wat hij verklaart in een aula in Parijs of New York kent
natuurlijk veel minder verspreiding, dan wat hij zegt aan de New York Times of Le Monde.
Dat biedt hem een grotere vrijheid en daar maakt hij dankbaar gebruik van. Terwijl hij in
internationale interviews zijn rol op een vreemde manier soms durft te onderschatten, neemt
hij veel minder een blad voor de mond in buitenlandse universiteiten. En het is al helemaal
iets anders dan wanneer hij in eigen land rechtstreeks voor het leger of de burgers spreekt.
Zo zijn er dus vier andere tonen te herkennen, die steeds goed aangepast zijn aan zijn
publiek.
227 N° 581: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la conferencia de prensa brindada en Paris, Francia, el día 18 de setiembre de 1985”, pp. 90-94. 228 N° 585: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Universidad de la Sorbona, Francia, el día 19 de setiembre de 1985”, pp. 107.
100
In oktober 1985 ontvangt Alfonsín een prijs in Spanje. De ‘Premio Principe de Asturias de
Cooperación Iberoamericana’, dit voor de inspanningen die hij leverde op het vlak van de
integratie van Latijns-Amerika. Vooral door de pogingen die hij ondernam samen te werken
met Uruguay en Brazilië: de democratische buurlanden van Argentinië. Hij ging de prijs
persoonlijk ophalen en bleef er nog een paar dagen hangen, maar gaf geen noemenswaardige
interviews of deed geen markante uitspraken tijdens zijn korte toespraak in Madrid.229
229 N° 601: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio Príncipe de Asturias, en Oviedo, España. el día 5 de octubre de 1985” en 602: “Reportaje de un periodista de la B.B.C. de Londres, al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín realizado en Madrid, el día 8 de octubre de 1985”, pp. 153-160.
101
1986.
Gedurende de volledige zomer en nog een stuk daarna (tot mei) bleef Alfonsín in eigen land.
Dit is zeker te begrijpen omdat hij zich vooral bezig hield met het economische luik in eigen
land. Hij lanceerde het Plan Austral dat economische hervormingen behelsde en in mei 1986
werd ook het startschot gegeven voor de Nieuwe Republiek. Daardoor was het wachten tot
juli 1986 tot hij opnieuw een buitenlands bezoek aflegde in de hoedanigheid van president
van de Argentijnse Natie.
Op 10 juli 1986 vertrok hij van de nationale luchthaven van Ezeiza voor een bezoek dat hem
naar zeven verschillende landen zal brengen. Men is hem in eigen land terug verwachtende
op 22 juli. Hij bezoekt Nieuw-Zeeland, Australië, Japan, de Filippijnen, Saoedi-Arabië,
Portugal en Brazilië. In totaal was dat goed voor een zeventigtal pagina’s speeches en
persconferenties.230
Het begon dus in Nieuw-Zeeland waar hij vooral over het grondstoffenbeleid en het
protectionisme praat. Maar het is eerder een korte tussenlanding dan een echt staatsbezoek.
Van daaruit trok het Argentijnse gevolg naar de meer omvangrijke buur: Australië. Daar
spendeerde men al wat meer tijd om een gesprek te voeren en standpunten duidelijk te
maken. Hij maakte van de eerste mogelijkheid gebruik om zich op te werpen als “verdediger
van de mensenrechten, zowel in het binnenland als in het buitenland.” Hij had het hier wel
over de mensenrechten in de bredere betekenis en dus niet enkel over de rechten die
betrekking hebben op de militaire repressie en de gevolgen hiervan. Dit is trouwens iets wat
we altijd in het achterhoofd moeten houden. Wanneer Alfonsín het over de mensenrechten
heeft, specificeert hij niet altijd wat hij daar nu juist mee bedoelt. Soms gaat het over het
recht op een eerlijk proces, het recht op leven en het verbod op foltering, maar soms ook
over de economische en sociale rechten. Zoals het recht op voedsel, het recht op huisvesting
en het verbod op discriminatie. De president houdt dit in de meeste gevallen behoorlijk
onduidelijk, zodat we niet weten welke mensenrechten hij nu juist bedoelt.231
230 N° 746-763, pp. 43-110. 231 N° 746 en: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante un pregunta hecha por un periodista neocelandés, en Auckland. el 11 de julio de 1986” en N° 747: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la
102
Tijdens een persconferentie in Canberra, Australië, deed hij uitspraken die verdere analyse
behoeven. Eerst hadden ze het over het verbreken van de diplomatieke relaties met Zuid-
Afrika en de mensenrechtenonderscheiding die hij kreeg. Maar dan kwam er een belangrijk
antwoord dat eigenlijk inging tegen het beeld dat Alfonsín van zichzelf trachtte op te bouwen
gedurende vele jaren. De vraag van de journalist luidde: “Wij weten dat u, doctor Alfonsín,
wereldwijd bekend staat als een voortrekker van de democratie. Op welke manier zou uw
regering de overige landen van Latijns-Amerika kunnen helpen met het oog op het bereiken
van democratie, vooral in Chili en Paraguay?” Natuurlijk is het belang van de non-
interventie van uitzonderlijk belang in Latijns-Amerika. De vele keren dat andere landen
zich met de politiek van de andere landen gingen bemoeien lagen nog vers in het geheugen.
Het antwoord van Alfonsín was dan ook standaard gezien deze non-interventie-logica.
Desalniettemin stelde hij zich daarvoor steeds voor als iemand die ook andere landen zou
helpen om het democratische ideaal te bereiken, hoewel hij daarbij eigenlijk nooit landen
heeft genoemd. Nu is de vraag echter een stuk concreter en hij weet dat de gevolgen groot
zouden kunnen zijn als zijn uitspraken een eigen leven zouden gaan leiden. Zijn antwoord is
dan ook heel duidelijk. Hij maakt geen aanstalten om zich met het beleid van zijn – qua
lengte van grenzen - belangrijkste buur te gaan bemoeien. “Argentinië heeft,
vanzelfsprekend, geen voornemens om zich als voorbeeld noch als voorloper van iemand op
te stellen. Het is enkel bereid om zijn inspanningen toe te voegen voor de democratisering
van allen. Wij geloven dat de democratie een algemeen probleem is in Latijns-Amerika en
we zullen deze niet in slechts één enkel land consolideren. We moeten dat ook bereiken in al
onze broederlanden. We geloven dat dit proces van democratisering onomkeerbaar is in ons
Latijns-Amerika.” Natuurlijk kan Argentinië op een legale manier ook niet veel doen om de
democratie in de buurlanden in te voeren. Toch is hij nog nooit zo expliciet geweest in zijn
antwoorden, gewoon omdat de vragen nog nooit zo uitgesproken waren geweest. De
antwoorden bleven meestal aan de oppervlakte, of zweefden ergens in het ijle. Nooit werd er
concreet over de casus Chili of Paraguay gesproken. Ook vroeger nam men liever Brazilië en
Uruguay niet in de mond wanneer het te concreet over politieke hervormingen in een ander
land ging. Het opmerkelijke zit hem hier dus niet in het verschil tussen zijn woorden en zijn
daden, want dat verschil bestaat niet. Hij doet inderdaad niets om de militairen in de andere
comida ofrecida por el primer ministro de Australia, Robert Hawke, en Canberra, el día 12 de julio de 1986”.
103
landen op hun knieën te dwingen en zo een democratisch regime aan de macht te brengen.
Het enige wat hij deed was de landen, direct na democratisering, bezoeken en ondersteunen
in hun moeilijke weg naar consolidatie.232 Het verschil zat er hem echter in dat hij dat
voorheen wel lichtelijk anders voorstelde. Hij pretendeerde in 1984 wel nog dat hij kon
beïnvloeden. Op 11 mei 1984 bijvoorbeeld zag hij zijn macht nog wat groter in dan twee jaar
later bij een interview met Franse journalisten. Dan zei hij: “Ik kan trachten te beïnvloeden,
niets meer. Maar ik denk wel dat Argentinië het goede voorbeeld kan geven,
vanzelfsprekend zal het dienen als referentiepunt, als ‘punta de mira’ voor deze landen.”233
Na Australië is Japan de volgende bestemming. Daar bleef het vooral bij beleefde toespraken
met inhoud van weinig belang. Hij had het slechts even over de democratie als noodzakelijke
voorwaarde voor de integratie van het Latijns-Amerikaanse continent.234
Op de Filippijnen ging het wat meer over de democratische belevenis.235 Ook daar was de
democratie pas recent ingevoerd en is er aldus een gemeenschappelijke bezorgdheid van
beide landen om de democratie te consolideren. De vrouwelijke presidente, Corazon Aquino,
kreeg van haar collega te horen hoe belangrijk “het ethische aspect is voor Argentinië, zowel
in het binnenlandse als in het buitenlandse politieke beleid. Vanuit die opvatting wordt een
realistische politiek gevoerd, zonder een oneerlijk pragmatisme dat het verwaarlozen van
deze principes bij het handelen veronderstelt.”236
We kunnen hier dus duidelijk aantonen dat Alfonsín zelf ook een verschuiving waarneemt
van een ethisch discours naar een logisch discours. Er is een verschuiving van ethisch-
symbolische logica naar een politieke-staatsgerichte logica, als we de terminologie van
Manuel Antonio Garretón gebruiken. Het eerste stelt een radicale oplossing voor die de
bestaande situatie terug moet brengen naar de oude van voor de misbruiken. Dit moet
gebeuren door het uitklaren van de waarheid van wat er gebeurd is onder de dictatuur, daarna 232 N° 748: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Canberra, Australia el día 12 de julio de 1986”. 233 N° 239: “Entrevista del señor presidente con periodistas franceses, el 11 de mayo de 1984”, p. 138. Een ander voorbeeld hiervan is N° 297: “Conferencia de prensa del señor presidente en la ciudad de Quito, Ecuador, el 10 de agosto de 1984”, in Ecuador. 234 N° 750-754. 235 N° 755-759. 236 N° 758: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en el banquete que le fuera ofrecida por la señora Corazón Aquino el 17 de julio de 1986”.
104
door een verspreiding te geven van die waarheid. Daarna moeten er processen gevoerd
worden om het gedane onrecht te bestraffen. Tenslotte moet het geleden onrecht vergoed en
hersteld worden, door herstelbetalingen, teruggave van gestolen goederen, enzovoort. Dit is
ethisch-symbolische logica die we ook terug vonden in het discours van Alfonsín. Het komt
overeen met de oprichting van CONADEP, de verspreiding van het verslag van die
commissie, de – eerder symbolische - processen tegen de leiders van de junta en de
herstelbetalingen.237 Dit komt volledig overeen met de offensieve fase van Alfonsín die we
eerder al bespraken.
Daarna is het tijd voor de defensieve fase, die overeen komt met de politieke-staatsgerichte
logica in het discours. Dit maakt het thema van de mensenrechten ondergeschikt aan de
mensenrechten. Het voornaamste doel hier is het behouden en het versterken van de
democratie en de transitie te maken na het autoritarisme.238 Dit komt overeen met de
beperkingen op de vervolgingen en het eerder economische discours dat wordt gevoerd door
Alfonsín, na medio 1986. Van een ethisch discours van een mensenrechtenactivist in 1983,
naar een logisch staatsbehoudend discours van een ‘Realpolitiker’ medio 1986.
De dag nadien is er ook nog een korte persconferentie voorzien in Manilla.239 Daar zijn de
journalisten vooral geïnteresseerd in de schendingen van de mensenrechten en of die ook aan
bod zijn gekomen bij het onderhoud tussen de beide presidenten. Daar heeft hij het meteen
ook over de verschillende graden van verantwoordelijkheid van de verdachten van de Vuile
Oorlog. Heel uitzonderlijk, want dit is één van de weinige keren dat hij dit doet. Natuurlijk
zijn de omstandigheden ook wel gewijzigd ten opzichte van vroeger. Ondertussen is de wet
op de Verplichte Gehoorzaamheid immers al doorgevoerd.
In Saoedi-Arabië, Portugal en Brazilië worden vooral andere onderwerpen behandeld dan die
van de waarheid, de bestraffing of de verzoening. Op dat moment waren andere zaken
belangrijker. Volgens Nino begon de publieke aandacht zich ook in eigen land af te wenden
van de processen en alles wat daar rond hing en werd de economie veel belangrijker in de
237 LEFRANC (Sandrine), art.cit., pp. 172-173. 238 Ibid. 239 N° 759: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, realizada en Manila, Filipinas, el día 18 de julio de 1986”.
105
tweede helft van 1986.240 De laatste landen die Alfonsín aandeed zijn niet zo belangrijk meer
voor dit onderzoek. Het ging hem eerder over democratie en buitenlands beleid en zijn
persconferenties die op niets dieper ingaan.241 Het zijn geen interessante tijden voor het
buitenland of de buitenlandse pers ten aanzien van de Argentijnse zaak.
In oktober vertrok Alfonsín nogmaals voor een serie staatsbezoeken. Deze keer trok hij naar
Spanje, de Sovjet-Unie en Frankrijk. Ook bracht hij nog kort een bezoek aan Cuba, bij zijn
terugkeer.242 Hierbij komen interessante vragen en antwoorden aan bod die handelen over de
verschillende graden van verantwoordelijkheid, de Punto Final-wet en amnestie.243 Zelf
begint hij niet over deze zaken in de volgende dagen tijdens zijn verdere bezoek.
Ook in de Sovjet-Unie begint hij niet zelf over de schendingen van de mensenrechten. Men
heeft daar belangrijker zaken te bespreken. Het is namelijk niet zo vanzelfsprekend dat een
minister van Buitenlandse Zaken en een President het land komen bezoeken. Alfonsín wil
dan ook, in het kader van de niet-gealigneerden goede relaties onderhouden met de
verschillende kampen van de Koude Oorlog. Alfonsín heeft het vooral over het buitenlandse
beleid, over handel, de wapenwedloop en technologie.
In de Filippijnen, enkele maanden eerder en in Spanje zegt hij ongeveer hetzelfde als in de
vorige persconferenties. Hij heeft het over de verschillende graden van
verantwoordelijkheid.244 Ondertussen was er in oktober 1986 al meer duidelijkheid gerezen
240 NINO (Carlos Santiago), op.cit., pp. 92-93. 241 N° 760: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los enviados de la televisión argentina, efectuadas en Jaddah, Arabia Saudita, el día 20 de julio de 1986”, N° 761: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, realizada en Jaddah Arabia Saudita, el día 21 de julio de 1986”, N° 762: “Conferencia de prensa conjunta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, y el señor presidente de Portugal. doctor Mario Soares, realizada en el palacio de Belem, el día 21 de julio de 1986” en N° 763: “Telegrama enviado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de la República Federativa del Brasil, Doctor José Sarney al sobrevolar territorio del país hermano, el día 22 de julio de 1986”. 242 N° 816-831. 243 N°817: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la televisión española, el día 11 de octubre de l986”. 244 N° 759: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, realizada en Manila, Filipinas, el día 18 de julio de 1986”, N° 817: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la televisión española, el día 11
106
over de ‘ley punto final’. Alfonsín weigert in te stemmen met de journalisten die spreken
over een amnestiewet.245
Dit geheel in tegenstelling tot zijn discours in Frankrijk. Hij is daar om de prijs van de Raad
van Europa voor de Mensenrechten op te halen. Hier kan hij zich terug volledig in zijn rol
van verdediger van de mensenrechten nestelen. En ook tijdens deze reis begint hij met een
nieuw argument. Tijdens de persconferentie op 17 oktober 1986 verbindt hij voor de eerste
keer de thematiek van de mensenrechten met de economie. Hij stelt dat Europa consequent
moet zijn in haar beleid. Als men wil dat in Latijns-Amerika de mensenrechten niet worden
geschonden, dan moet men de omstandigheden gunstig maken voor deze evolutie naar een
beter, rechtvaardiger Latijns-Amerika. Hij wil hier zeggen dat de handelsakkoorden tussen
Argentinië en de Europese Economische Unie gunstiger moeten zijn. Volgens hem is er
namelijk wel sprake van een solidariteit tussen de verschillende verdragsstaten, maar is het
soms een solidariteit post mortem. Want door het gebrek aan solidariteit, zeg maar de slechte
handelsvoorwaarden, veranderen de democratieën in dictaturen, die natuurlijk schendingen
van de mensenrechten met zich meebrengen.246 Hij maakt hier dus gebruik van zijn
verdediging van de mensenrechten om zo betere handelsvoorwaarden los te weken bij het
rijkere en democratische Europa. Dat de economische omstandigheden niet gunstig waren en
dat deze de bestendiging van de democratie bemoeilijkten, daar was iedereen het mee eens.
Maar misschien mogen we zelfs wel spreken van misbruik van de mensenrechten als
hefboom om betere zakendeals te sluiten en de externe schuld naar beneden te halen. Hier
verbindt hij namelijk zijn discours van de mensenrechten met dat van de economie. Hij
gebruikt de verdediging van de mensenrechten als breekijzer voor economische
voordelen.247 Alfonsín heeft een sterke positie opgebouwd tussen de groeiende groep nieuw
verkozen presidenten in de nieuwe democratieën van de Derde Wereld en wil misschien nu
de vruchten plukken van het lange en moeilijke werk om Argentinië op de democratische
rails te houden.
de octubre de l986” en N° 819: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Palacio del Pardo, el día 12 de octubre de 1986”. 245 N° 817. 246 N° 830: “Conferencia del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Estrasburgo el día l7 de octubre de 1986”. 247 N° 830.
107
Dit was ook Human Rights Watch opgevallen in hun jaarverslag van 1989: “Because of
these good relations, and because of Argentina's difficult economic problems, related in
large part to its foreign debt crisis, the U.S. government has more leverage in Argentina
today than in previous times, and there have been many opportunities to use that leverage
constructively in the cause of human rights and democracy. Unfortunately, both the Reagan
and the Bush administrations have chosen not to take advantage of these opportunities,
observing instead an obstinate silence on all matters concerning human rights. The
democratically elected government was defended by President Reagan, in the face of
military rebellions in 1986 and 1987, but even then he made no comment on the merits of the
mutineers' demand for an end to prosecutions of those responsible for human rights abuses.
Unfortunately, over time the mutineers have largely obtained this goal.”248
Ook in november van dat jaar gebruikt hij hetzelfde argument. Deze keer in Atlanta aan de
universiteit van Emory. Ook hier roept hij op om zijn land de nodige instrumenten te geven
om de welvaart van de burgers van zijn land veilig te stellen en daarmee ook de democratie
een dienst te bewijzen. Hij verwoordde het als volgt: “Het is een bittere paradox dat de
vooruitstrevende democratieën, die ons aanmoedigen om onze democratieën die opnieuw
geboren worden te consolideren, dezelfde zijn die ons straffen door ons commercieel te
discrimineren, door de prijzen van onze exportproducten te laten dalen, door competitieve
producten dan de onze te subsidiëren, en ons met hardvochtigheid het betalen van de ons
verstikkende schuld te eisen, terwijl ze bovendien de beperkte mogelijkheden die zich
aanbieden om deze crisis te verzachten beperken. Een crisis die bovendien het voortbestaan
van diezelfde democratie verder bedreigt.”249
Alfonsín is er dus definitief in geslaagd zijn verschillende discours te verbinden. Meestal
praatte hij over of economie of mensenrechten. Soms kruisten deze thema’s elkaar wel eens
wanneer het bijvoorbeeld over de rechten van de mens ging die meer betrekking hebben op
de sociale voorzieningen van de bevolking. Hier echter gebruikt hij de termen wel degelijk
met mensenrechten geïnterpreteerd in het kader van dictaturen en militaire regimes. Hij zet
248 Human Rights Watch: Rapport over Argentinië: http://www.hrw.org/reports/1989/WR89/Argentin.htm (geraadpleegd op 29/04/2008). 249 N° 858: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la universidad de Emory, Atlanta el día 17 de noviembre de 1986”, pp. 43-48.
108
zijn kredietverleners onder druk en dreigt met het verval van de democratie als men geen
consequente houding aanneemt. Al is het misschien te zwaar om te stellen dat hij zijn
kredietverleners onder druk zet. Hij doet zijn uitspraken namelijk opnieuw in een universiteit
en niet in het Witte Huis.250 Toch geeft het ons een belangrijke indicatie van het discours van
Alfonsín dat ongetwijfeld achter de schermen aan de onderhandelingstafel wordt gevoerd.
Bijvoorbeeld wanneer hij samen zit met het Internationaal Monetair Fonds. Dit verklaart
meteen de sterke onderhandelingspositie van Argentinië inzake de verpletterende externe
schuld.
De dag nadien stond Alfonsín op de kansel aan de universiteit van Yale. Hij had het hier
uitvoerig over zijn beleid ten aanzien van de gevolgen van de Vuile Oorlog. Hij had het over
het onafhankelijk onderzoek dat werd uitgevoerd en de onafhankelijkheid van justitie, de
waarheidscommissie, het ongedaan maken van de zelfamnestie, de hervorming van het leger
en ga zo maar door. Maar heel belangrijk hier is het vermelden van de verschillende
verantwoordelijkheden. Hij heeft het dan wel niet expliciet over de drie graden van
verantwoordelijkheid maar hij vermeldt wel in zijn opsomming het verschil tussen “ aan de
ene kant, diegenen die orders gaven en diegenen die onmenselijke en abnormale daden
hebben gesteld, en aan de andere kant diegenen die in het algemeen klimaat van verwarring
250 Foto van Alfonsín samen met President Reagan in ‘The Oval Office’ van het Witte Huis, genomen op 17 november 1986, afkomstig van Corbis.com
109
en dwang gehoorzaamden aan orders die niet daden van die aard impliceerden.” Daarna
heeft hij het ook nog over de verschillende maatregelen die werden gesteld om misdaden
tegen de menselijkheid in het vervolg te vermijden. Het is een hele rist van politieke en
wetgevende initiatieven die dergelijke uitspattingen in de toekomst voornamelijk zwaarder
bestraffen. De opsomming van deze maatregelen is maar liefst 400 woorden lang. Met zijn
elf pagina’s is de speech voor de universiteit van Yale dan ook behoorlijk lang en laat deze
zeker ruimte voor nuance. Dit is dan ook meer dan duidelijk aanwezig in het discours van
Alfonsín want hij neemt ruimschoots de tijd om zijn volledige beleid haarfijn uit te leggen.
Dit was niet het geval tijdens de speech aan de universiteit van Emory. Het koppelen van de
mensenrechten aan het economische mét vermelding van de wet op de Verplichte
Gehoorzaamheid, zou echter een stap te ver zijn gezien de kritiek vanuit het buitenland voor
deze wet. Toch is het verrassend om te zien dat ook hier Alfonsín voorzichtig de koppeling
durft te maken met de verantwoordelijkheden van het Westen. “De democratie mag dan wel
in hoofdzaak onze verantwoordelijkheid zijn, toch kunnen jullie zich niet volledig vreemd
voelen aan ons lot, dat direct of indirect samen hangt met de beslissingen die jullie nemen en
door commissie of omissie andere gevolgen met zich meebrengen.”251
251 N° 858: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la universidad de Emory, Atlanta el día 17 de noviembre de 1986”, N° 859: “Diálogo entre el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, y los estudiantes en la universidad de Yale, el día 18 de noviembre de 1986” en N° 860: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la universidad de Yale, el día 18 de noviembre de 1986”.
110
1987. Net zoals het jaar daarvoor zijn er tot in de maand mei van 1987 geen staatsbezoeken aan het
buitenland. Dan trekt hij naar Uruguay. De gesprekken en speeches hierbij handelen vooral
over de economische integratie van de regio en het buitenlandse beleid. Daarnaast is er niet
veel dat ons een dieper inzicht verschaft in het gedrag van Alfonsín ten aanzien van de
andere landen in deze postdictatoriale tijden.252
Twee weken nadien ontvlucht Alfonsín opnieuw het land na een belangrijke aankondiging in
eigen land. Op 8 juni deed hij immers verschillende belangrijke afkondigingen van wetten.
Het betreft hier onder andere de verplaatsing van de hoofdstad, van Buenos Aires naar
Viedma, en een aanpassing van het burgerlijke huwelijk. Het belangrijkste echter was de
officiële afkondiging van de Wet op de Verplichte Gehoorzaamheid.253 De dag nadien
vertrekt hij naar Zwitserland. Of deze timing wel heel goed gekozen was als was het de
bedoeling om lastige vragen te vermijden, is twijfelachtig. Hij zou het makkelijker hebben in
eigen land, waar de pers minder vragen stelt dan in het buitenland. Dit zien we dan ook in
het grote aantal kritische vragen betreffende de – in de pers amnestie genoemde - wet op
Zwitsers grondgebied.254
Het merendeel van de speeches ging over economische zaken. Hij bezocht namelijk de
Internationale Arbeidsorganisatie op de verschillende dagen van zijn verblijf. Hij sprak hier
voortdurend over de verstikkende crisis in de Latijns-Amerikaanse landen255, maar tot aan
252 N° 926-935. 253 N° 940: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, anunciando la promulgación de las leyes de traslado de la Capital Federal, de obediencia debida y de matrimonio civil, el día 8 de junio de l987”. 254 N° 946: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la 73 Conferencia Internacional del Trabajo, el día 10 de junio de 1987”, N° 944: “Conferencia de prensa ofrecida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante un centenar de periodistas en la sede de las Naciones Unidas en Ginebra, el día l0 de junio de 1987”, N° 949: “Breves palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al término del partido de fútbol entre Argentina e Italia, al conceder una entrevista a periodistas del T y Argentina, el día l0 de junio de 1987” en N° 956: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Berna, el día l2 de junio de l987”. 255 N° 945-948 en N° 950-955.
111
zijn slotspeech256, de twaalfde uit de reeks, koppelde hij dit niet aan de gebrekkige
inspanningen van de rijkere Westerse landen. Daar herhaalde hij in grote mate wat hij ook op
zijn voorbije reizen had verkondigd. “Want de aanslagen op de mensenrechten grepen plaats
wanneer de democratieën stierven. En de democratieën stierven omdat zij op hun beurt geen
antwoord konden geven op de basisbehoeften van het volk.” In zijn slotrede van het
Argentijns-Zwitserse symposium roept hij de Zwitserse Unie voor Handel en Industrie op
om samen te werken met Argentinië en de rest van Zuid-Amerika. Hij vraagt ook om begrip
voor de moeilijke situatie. Volgens hem is het te wijten aan het vroegere gebrek aan begrip
en solidariteit dat de val van de democratie in sommige landen niet is vermeden kunnen
worden.257
Een week later en terug in de Verenigde Staten is hij voor de officiële instanties terug veel
rustiger dan tijdens zijn toespraken aan de universiteiten in de Verenigde Staten enkele
maanden voordien. Hij had onder andere een onderhoud met de vice-gouverneur van
Pennsylvania, met de burgemeester van Philadelphia en de gouverneur van Californië. Hen
probeerde Alfonsín geen schuldgevoel aan te praten of hen lichtelijk te chanteren met
begrippen als mensenrechten en democratie. Hij hield ook toespraken in de universiteiten
van San Diego en Berkeley. Hij spreekt dan wel over de grote sommen geld die van de
armere landen naar de Westerse landen gaan in de vorm van schuldaflossing, maar hij
koppelt dit niet aan het al dan niet voortbestaan van de democratie. Hij doet het dus terug
kalmer aan in het buitenland.258
Op 19 juni, in Philadelphia, vragen de journalisten zich af of de wet op de verplichte
gehoorzaamheid er gekomen is door toedoen van de militaire opstand.259 Dit leest men ook
veel in de vakliteratuur, maar wat we doorheen dit onderzoek al meerdere malen hebben
aangehaald is dat Alfonsín wel degelijk vanaf het begin van plan was om slechts een beperkt
deel van de militairen te bestraffen. Dit is dan ook de verdediging die hij hier aanvoert. Wat
Alfonsín daarentegen wel te verwijten valt is dat hij niet vanaf dag één voldoende duidelijk
256 N° 957: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la clausura del Simposio Argentino-Suizo, organizado por la Unión Suiza del Comercio y la Industria, el día 12 de junio de 1987”. 257 N° 957, p. 89 258 N° 962-974. 259 N° 964: “Breve conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la ciudad de Filadelfia, el día 19 de junio de 1987”.
112
de grenzen van deze wet heeft bepaald. Had hij dit wel gedaan, dan was het duidelijker
geweest voor iedereen. Ook dit hebben we hiervoor aangetoond. Toch is het waarschijnlijk
verstandig geweest om de democratie eerst wat te consolideren vooraleer onpopulaire, maar
volgens de president toch noodzakelijke maatregelen te nemen.
De samenkomst van acht verschillende Latijns-Amerikaanse presidenten in Mexico op 27
november ging om andere redenen dan de speech die Alfonsín voor die gelegenheid had
gegeven de geschiedenis in.260 Het was namelijk de eerste keer dat zo veel presidenten van
het continent samen kwamen om een gemeenschappelijk politiek project te bespreken.
Zonder twijfel is ieder project dat de verschillende landen verbindt nuttig en
bewonderenswaardig. Toch heeft de geschiedenis ons geleerd dat deze in de praktijk heel
moeilijk realiseerbaar zijn. Ten eerste bestaat het continent uit verschillende delen: Noord-
Amerika, Centraal-Amerika, Zuid-Amerika en de Caraïben. Ze zijn zeer uiteenlopend op het
vlak van bevolking, grondstoffen, het type en de slagkracht van de economieën en
democratiseringsgraad. Dit alles zorgt voor een moeilijk te verbinden amalgaam van landen.
Deze samenkomst in Acapulco, Mexico, is echter niet veel meer dan een bijeenkomst van
verschillende staatshoofden van éénzelfde continent.
De laatste reeks toespraken die wij analyseren worden gehouden in de laatste maand die we
nog bespreken: december 1987. We zijn terug in Europa, meer bepaald in Italië. Daar flirtte
hij even met het donkere verleden dat ook Italië heeft gekend en prees hij de democratie.
Veel meer over de overgang van dictatuur naar democratie werd er niet gezegd. De pers is
wel geïnteresseerd in deze thematiek, maar de toespraken van Alfonsín gaan vooral over de
handelsrelaties met Italië. Hij spreekt dan ook vaak voor een publiek van handelaren en
zakenmensen. Hij zoekt naar oplossingen en een afzetmarkt voor zijn exportproducten. Ook
heeft de religieuze Alfonsín een audiëntie bij de Paus, Johannes Paulus II.261 In onze bron
vonden we al vier brieven aan de Heilige Vader.262 Ook kreeg hij nog niet zo lang daarvoor
260 N° 1090: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en ocasión de la primera reunión de los ocho presidentes Latinoamericanos en Acapulco. México, el día 27 de noviembre de 1987”. 261 N° 1097: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Santa Sede, el día 11 de diciembre de 1987”. 262 N° 10: “Mensaje enviado al papa por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo del día mundial de la paz el día 5 de enero de 1984”, N° 330: “Mensaje del señor presidente al Santísimo Padre Juan Pablo II, el 22 de octubre de 1984”, N° 681:
113
bezoek van de Paus.263 De aankondigingen bij deze ontmoetingen gaan steeds over
democratie, vrede, vrijheid en gerechtigheid. Deze woorden worden echter niet in verband
gebracht met concrete voorbeelden uit de praktijk.264 De bezoeken van de Paus bespreken
we in het volgende onderdeel. Daar kijken we of er grote verschillen waar te nemen zijn
wanneer Alfonsín zelf afreisde naar het buitenland of wanneer hij de gasten ontving in
Argentinië. Eerst trekken we conclusies uit het voorgaande deel, voor we over gaan naar het
volgende.
“Carta enviada por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a Su Santidad el Papa Juan Pablo II, el día 26 de marzo de 1986” en N° 838: “Carta entregada por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al embajador S. de Estrada para Su Santidad Juan Pablo II, el día 24 de octubre de 1986”. 263 N° 911: “Palabras de bienvenida del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su santidad. Juan Pablo II, en el Aeroparque Metropolitano, el día 6 de abril de 1987”. 264 Zie daarvoor bijvoorbeeld N° 1097: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Santa Sede, el día 11 de diciembre de 1987”.
114
Conclusie. De staatsbezoeken aan het buitenland leverden ons heel wat interessant
interpretatiemateriaal. In het begin van zijn termijn waren de teksten erg gelijklopend met
het binnenlandse discours, maar al vlug veranderde dit.
Net zoals in het binnenland, zei hij in het buitenland dat het belangrijk was dat het leger niet
werd afgezonderd van de maatschappij, maar dat er voor deze instelling een plaats moest
worden voorzien.
Als hij het had over Argentinië als voorbeeld voor de andere landen, dan was hij in het begin
van zijn termijn overtuigd van de belangrijke rol die Argentinië te spelen had. Hij wou het
goede voorbeeld tonen aan de andere landen in de Zuidkegel: Uruguay, Chili en Brazilië. Hij
zag zichzelf duidelijk als een ambassadeur van de democratische zaak.
Als hij het had over justitie en de vervolging, dan zei hij meer dan één keer dat dit in handen
was van justitie en dat een president daar geen invloed op had. Zoals we hebben gemerkt,
stelde hij dit in eigen land anders voor. Er is ook een duidelijk verschil bij de verschillende
groepen in het buitenland, net zoals dat bestond in Argentinië. Als hij voor staatshoofden
sprak, dan was hij veel voorzichtiger. Dit was ook zo wanneer hij voor de buitenlandse pers
sprak. In de universiteiten sprak hij veel meer vrijuit en accentueerde hij het belang dat hij
had bij de vervolging. In tegenstelling tot wat we verwacht hadden deed hij ook in het
buitenland zijn transitiebeleid uit de doeken. Naast de vele verwezenlijkingen die de regering
had bereikt op het vlak van transitie, sprak hij ook over de verschillende graden van
verantwoordelijkheid.
Het belangrijkste in het buitenland was de economie. Voor ons was dit echter van
ondergeschikt belang, totdat hij dit koppelde aan zijn mensenrechtendiscours. Hij wilde
rekenen op de solidariteit van de ontwikkelde Westerse democratieën. Deze solidariteit die
ervoor garant stond dat er geen commerciële discriminatie van de armere landen meer was,
zou er voor zorgen dat democratieën zich consolideerden en dat er geen dictaturen meer
zouden komen. Dit kwam het vermijden van toekomstige schendingen van de mensenrechten
ten goede. Democratie werd minder een doel in het binnenland, maar meer een middel in het
buitenland. Het was een hefboom om een betere onderhandelingspositie over de externe
115
schuld te bekomen. Dit is wederom de omschakeling die hij maakt van een ethisch discours
over de mensenrechten, naar een realistisch discours over de externe schuld en de negatieve
economische omstandigheden die de democratie in Argentinië bedreigden.
In het volgende onderdeel zullen we zien of dit discours ook gevoerd wordt bij de
buitenlandse gasten wanneer deze op bezoek zijn in Argentinië, of dat dit discours eerder
aansluit bij het binnenlandse discours.
116
2.2.2. Ontvangen van buitenlandse gasten
In tegenstelling tot het grotere aantal teksten voor een buitenlands publiek in het buitenland,
zijn er veel minder teksten bestemd voor buitenlandse gasten in Argentinië. Slechts 75 in
totaal. Meestal zijn het staatshoofden of regeringsleiders die Argentinië bezoeken om de
politieke of economische situatie te bespreken. Ook hier zullen we niet alle teksten
analyseren, maar lichten we er enkel de belangrijkste uit en ligt onze focus vooral opnieuw
op overgangsgerechtigheid en transitie. Eerst zullen we de teksten op zich analyseren om op
het einde een vergelijking te maken met de teksten in het buitenland. Daarna zullen we een
grotere vergelijking maken en zullen we zien of de teksten die onder deze categorie vallen
meer gelijkenissen vertonen met het binnenlandse discours, dan wel met het buitenlandse
discours.
1984. Ook hier zullen we aandacht hebben voor de pers. Ditmaal behandelen we echter enkel de
buitenlandse pers die aanwezig was in Argentinië. Een journalist uit New York, van Canal
41, is de eerste die veel interesse toont in het mensenrechtenbeleid van Alfonsín. De
president kan hier zijn verhaal doen over CONADEP en de manier waarop hij de
vervolgingen ziet. Hij maakt het hier meteen duidelijk dat het niet de bedoeling is om het
volledige leger te straffen en dat dit ook niet wenselijk is. De vervolging moet namelijk
gebeuren met een gevoel voor rechtvaardigheid en niet als wraak.265
Een eerste speech doet ons vermoeden dat het discours voor de buitenlanders in Argentinië
eerder aansluit bij het binnenlandse discours. Het is dan ook een tekst die eigenlijk bedoeld
is voor de Argentijnen, maar bij deze gelegenheid is de ambassadeur van Spanje eveneens
aanwezig. De president spreekt in La Rioja, een Argentijnse provincie, over de moeilijke
transitie die het land doormaakt.266 Toch is dit vooral een toespraak gericht tot de aanwezige
Argentijnen en is het dus minder representatief voor de aangeraakte thematiek bij
buitenlandse gasten. 265 N° 13: “Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a un periodista del Canal 41 de Nueva York el día 18 de enero de 1984”. 266 N° 79: “Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al termino del almuerzo ofrecido por el gobernador de La Rioja, el día 20 de mayo de 1984”, p. 103.
117
Op 3 april 1984 doet een eerste belangrijke gast Argentinië aan. De president van het
economische zwaargewicht Mexico: Miguel de la Madrid Hurtado. Tijdens zijn speech ter
ere van het hoge bezoek heeft Alfonsín het logischerwijze over de economische toestand.267
De Latijns-Amerikaanse economie had immers zwaar te lijden onder de crisis die volgde op
het bankroet van Mexico enkele jaren daarvoor. Na een korte geschiedenisles en een pleidooi
voor vooruitgang gaat het hier vooral over samenwerking. De twee geografische uitersten
moeten samen werken aan een betere, meer sociale toekomst voor Latijns-Amerika. De 19de-
eeuwse gedachte van ‘Orden y Progreso’ zoals we dit kenden onder Porfirio Díaz op het
einde van de 19de eeuw wordt hier geserveerd in een nieuw kleedje. De Argentijnse president
voegt er nog een derde element aan toe, namelijk dat van de samenwerking. Kan ‘orden,
progresso y cooperación’ voor een heropleving van de Amerikaanse economie zorgen?
Kristalhelder handelen, dat was het voornemen van Alfonsín. En het valt op dat tegen de
verwachtingen in Alfonsín echt zijn best doet om ook aan de buitenlandse pers alles
duidelijk uit te leggen. Iets wat we niet meteen konden vermoeden wanneer we de
toespraken van Alfonsín er op nalezen, gezien hij het in vele toespraken naliet tekst en uitleg
te verschaffen. Wanneer men hem vraagt meer duiding te geven, dan doet hij dat. Zo ook
tegen de Franse journalisten op 11 mei.268
Op 28 augustus 1984 spreekt Alfonsín voor buitenlandse zakenmensen.269 Hij opent het
twintigste congres van de vereniging voor Latijns-Amerikaanse industriëlen. Ook daar komt
bijna niets anders aan bod dan de schuldenlast die als een zwaard van Damocles boven het
continent hangt. De krachten bundelen en door samenwerking tussen de verschillende landen
en private partners de crisis het hoofd bieden, dat was de boodschap die ook hier primeerde.
Op een eerste rede over overgangsgerechtigheid voor buitenlanders in eigen land is het lang
wachten. Op 4 oktober 1984 komt die er wanneer de prijs voor de mensenrechten wordt
267 N° 215: “Discurso del señor presidente, en el palacio Errázuiz, por la visita del licenciado Miguel de La Madrid Hurtado, presidente de México, el 3 de abril de 1984”, pp. 13-17. 268 N° 239: “Entrevista del señor presidente con periodistas franceses, el 11 de mayo de 1984”. 269 N° 305: “Discurso del señor presidente en la inauguración de la sesión plenaria del XX Congreso de la Asociación de Industriales Latinoamericanos, el 28 de agosto de 1984”, pp. 193-196.
118
uitgereikt aan Alfonsín door het Inter-Amerikaanse Instituut voor de Mensenrechten. Dit
instituut wil het respect voor de mensenrechten promoten en versterken. Ook wil ze
bijdragen tot de consolidatie van de democratie door onderwijs, onderzoek, politieke
bemiddeling, juridische bijstand en het verspreiden van informatie.270 Dat Alfonsín die prijs
in dat jaar wint is dan ook niet zo verwonderlijk gezien hij voor dat jaar misschien wel als
voorbeeld kon dienen voor het gehele continent. Bij zijn dankrede somt hij dan ook op wat
hij en zijn regering hebben ondernomen om toekomstige schendingen te vermijden. Dit is
een kopie van de speeches die hij zou geven aan de universiteiten in de Verenigde Staten vijf
maanden later. Net zoals hij in het buitenland zou doen, verwijst hij ook hier naar het
verzwaren van de straf voor foltering en de processen tegen de juntaleden.271
Zwitserse journalisten vragen hem na een goede 300 dagen als president hoe het mogelijk is
om een democratie te construeren terwijl het land te lijden heeft onder schuld, hyperinflatie,
militaire dreiging en druk van de vakbonden. De president is er van overtuigd dat de
democratie de enige mogelijke weg is, de natuurlijke weg. Het is ook het enige systeem dat
rechtzetting toelaat. Bij een dictatuur is dat niet mogelijk aangezien er geen sociale controle
is op de beslissingen van de uitvoerende macht. Een dreiging van het leger is er volgens
Alfonsín in geen geval.272 Die was er op dat moment ook niet, omdat iedereen nog de kat uit
de boom keek. Niemand wist waar en hoe de processen zouden beginnen en waar ze zouden
eindigen. Op dat moment was er wel al onrust, maar de lagere officieren waanden zich
veilig. Enkel de vervolging van de juntaleden werd vooropgesteld.
270 Het Inter-Amerikaans Mensenrechteninstituut: http://www.iidh.ed.cr/ (geraadpleegd op 01/05/2008). 271 N° 326: “Discurso del señor presidente en el acto de entrega de la distinción otorgada por el Instituto Interamericano de Derechos Humanos, en la ciudad de Buenos Aires, el 4 de octubre de 1984”, pp. 69-70. 272 N° 152: “Dialogo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con periodistas Suizos en la ciudad de Buenos Aires, el día 5 de octubre de 1984”.
119
1985. In maart 1985 is Belisario Betancur, de president van Colombia, te gast in Argentinië. Ter
gelegenheid van een lunch spreekt Alfonsín voor de aanwezige gasten. Hij heeft het hier
vooral over het herwinnen van de democratie in verscheidene landen zoals Uruguay en
andere landen die op weg zijn om de democratie te bereiken. De hang naar democratie is
volgens de beide presidenten permanent en onomkeerbaar. De economie en de ontwikkeling
van de cultuur vaart wel bij deze trend.273 Net zoals bij eerdere ontmoetingen van Latijns-
Amerikaanse staatshoofden zijn de crisis, de schuld en de samenwerking dus de
belangrijkste gespreksonderwerpen.
Dit veranderde echter wanneer hij tegen staatshoofden sprak van andere continenten.
Wanneer hij bijvoorbeeld spreekt ter gelegenheid van het diner aangeboden aan de president
van Italië, Sandro Pertini, verandert het discours lichtjes. Hij heeft het hier, begin maart
1985, ook wel over de schulden en de crisis, maar hij wil vooral zijn land promoten. Hij wil
buitenlandse investeerders gerust stellen en hen aantrekken door de moderniseringen van
zijn land in de verf te zetten en het grote groeipotentieel te onderstrepen. Hij heeft echter de
omstandigheden tegen, want het investeringsklimaat is allesbehalve gunstig in Argentinië.
De democratie staat nog op losse schroeven, de economie hangt met haken en ogen aaneen
en er is te veel sociale onrust om te kunnen vertrouwen op de Argentijnse arbeiders.274 Of de
88-jarige Italiaanse president en Eerste Wereldoorlogveteraan zijn landgenoten kon
overtuigen om te investeren in dit land is twijfelachtig. Daarenboven had de president van
Italië niet veel middelen ter zijner beschikking omdat de president een eerder protocollaire
functie invult. Toch zijn de band met Italië en de investeringsmogelijkheden van dat land
heel belangrijk. Naast de Spaanse en Duitse immigranten was er namelijk een aanzienlijke
groep Italianen aanwezig in Argentinië.
273 N° 391: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al finalizar la comida ofrecida por el presidente de Colombia, el día 3 de marzo de 1985”, pp. 109-111. 274 N° 394: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida al señor presidente de Italia, doctor Sandro Pertini, el día 9 de marzo de 1985”, pp. 117-120.
120
Een maand later komt er een vertegenwoordiger van het land waarvan ook veel Argentijnen
afkomstig zijn, net zoals de president zelf. De Spaanse koning, Juan Carlos I, krijgt ongeveer
hetzelfde discours voorgeschoteld als wat de Italiaanse president te beurt viel.275
In juli volgt er een uitwisseling van onderscheidingen met de president van de Dominicaanse
Republiek. Salvador Jorge Blanco krijgt op 24 juli 1985 een ereteken van Argentinië voor
zijn inzet voor de democratie, de vrijheid en de integratie van Latijns-Amerika.276 Hij
bedankt door ook Alfonsín te onderscheiden met het hoogste ereteken dat een buitenlander
kan ontvangen van zijn republiek: ‘Gran Cruz Placa de Oro in de Orden al Mérito de Duarte,
Sánchez y Mella’.277 Dit is de standaard procedure tussen twee landen die elkaar respecteren
en die in de eerste plaats hun eigen beleid in de verf willen zetten. Alfonsín aast hier
namelijk op een onderscheiding als bedanking voor de onderscheiding die hij aan zijn
collega uitreikt.
Dat de relaties tussen Argentinië en Mexico al goed zaten, zagen we hierboven al. Alfonsín
houdt het echter niet alleen bij woorden, maar wil ook daadwerkelijk helpen. Hoewel eerder
symbolisch, toch belooft hij de geldprijs die hij zou ontvangen van Spanje verbonden aan de
‘Premio Principe de Asturias’ te schenken aan Mexico om zo het land opnieuw op te
bouwen.278 Na het effectief ontvangen van de geldprijs op 5 oktober279, overhandigt hij de
week nadien de cheque aan de ambassadeur van Mexico in Argentinië.280
275 N° 434: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena en honor del Rey Juan Carlos I de España, el día 15 de abril de 1985”, pp. 87-91. 276 N° 525: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al condecorar al señor presidente de la República Dominicana, Salvador Jorge Blanco, el día 24 de julio de 1985”. 277 N° 526: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir la condecoración conferida pór la República Dominicana, el día 24 de julio de 1985”. 278 N° 598: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al anunciar que el premio en moneda Príncipe de Asturias será donado al pueblo de México, en Mendoza, el día 2 de octubre de 1985”. 279 N° 601: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio Príncipe de Asturias, en Oviedo, España. el día 5 de octubre de 1985”. 280 N° 606: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la entrega al embajada de México del cheque correspondiente al premio Cooperación Iberoamericana del Principado de Asturias. el día 11 de octubre de 1985”.
121
Op 5 november is de Chinese Eerste Minister Zhao Ziyang op staatsbezoek. Er wordt wel
kort gesproken over democratie, maar voor de moeilijkheden die de transitie met zich mee
brengt is er geen plaats. We zien hier een gelijkaardig discours met dat gegeven voor de
Italiaanse president. Alfonsín moet de buitenlanders op hun gemak stellen en het goede en
stabiele klimaat voor investeringen promoten.281 De technologie was er niet, de kennis was
onder de dictatuur gevlucht, de infrastructuur was verwaarloosd en een afzetmarkt kon
Argentinië door het gebrek aan koopkracht evenmin worden.
Na de felicitaties op 26 november 1984282, zou Alfonsín op regelmatige basis contact
onderhouden met zijn ambtsgenoot van Uruguay. Het (kleine) buurland had veel gemeen
met Argentinië. Ook hier werd de democratie pas recent terug ingevoerd. Julio María
Sanguinetti werd president en hij kon, net zoals Alfonsín, alle steun gebruiken. Ook Uruguay
had de laatste jaren zwaar te lijden gehad. Tijdens de jaren zestig, wanneer men er niet in
slaagde om de geïmporteerde goederen te vervangen door zelf vervaardigde producten
(‘industrialización por sustitución de importaciones’ (ISI)), groeide de onrust en kwamen er
gewapende groepen op het toneel die terreur zaaiden onder de burgerbevolking. Dit kende
zijn hoogtepunt begin de jaren zeventig en in 1973 nam het leger de macht over van de
burgerbevolking. Er werden doodseskaders opgericht die de subversieve activiteiten van de
Tupamaros moesten stoppen. De burgerrechten werden om die redenen opgeschort en het
parlement werd afgeschaft. Tien procent van de bevolking ging in ballingschap naar een
ander land, en van diegenen die overbleven werd één op vijftig opgepakt, één op vijfhonderd
ging voor lange tijd achter de tralies. De repressie beperkte zich echter niet alleen tot het
Uruguayaanse territorium. De ergste mensenrechtenschendingen vonden plaats in het
naburige Argentinië. De junta’s daar verleenden steun aan het bevriende regime. Het leger
bleef tot de jaren tachtig sterk in het zadel en besliste haar macht te legitimeren met een
volksraadpleging en daarna een verkiezing. Er volgde tweemaal een nederlaag voor de
militairen die aanvankelijk meer agressie veroorzaakte. In 1983-1984 besloot het leger toch
te gaan onderhandelen voor een transitie naar democratie. De onderhandelingen waren er
vooral op gericht om niet blootgesteld te worden aan onderzoek en vervolging voor de
repressie en foltering. In november 1984 kwamen er verkiezingen die gewonnen werden
281 N° 626: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de bienvenida al primer ministro chino, Zhao Ziyang, el día 5 de noviembre de 1985”. 282 N° 347: “Telegrama de felicitación del señor presidente al presidente electo del Uruguay, doctor Julio Sanguinetti, el 26 de noviembre de 1984”.
122
door bovenvermelde Sanguinetti. Hij besloot meteen een amnestie uit te vaardigen voor de
politieke gevangenen, maar hij sloot de militairen uit. Zij kregen geen mogelijkheid tot
schuldkwijtschelding. Heel veelbelovend was dit en ook Alfonsín zat op dat moment op
dezelfde lijn als Sanguinetti. Ook hier verzette het leger zich echter hevig tegen de
vervolgingen en zag de partij van de president zich genoodzaakt in september 1986 een
algehele amnestie voor de militairen uit te vaardigen. Deze werd bekrachtigd door het
parlement in december van dat jaar.283 Vandaag de dag zijn processen echter wel weer
mogelijk geworden en 35 jaar na de machtsgreep worden de verantwoordelijken vooralsnog
voor de rechter gedaagd. De parallellen tussen Argentinië en Uruguay zijn duidelijk. Het
grote verschil is dat een de facto amnestie op een heel andere manier tot stand kwam in beide
landen. Uruguay koos niet voor de twee kwaden, waarin én het leger én de terroristen
werden bestraft. Daarenboven werd hier geopteerd voor een aanvankelijke uitsluiting van
amnestie voor alle militairen (en politieagenten). In Argentinië werd er al vanaf het begin
gepleit voor verschillende graden van verantwoordelijkheid en was het nooit de bedoeling
alle verantwoordelijken te bestraffen. In Uruguay is men dus in eerste instantie heel ver
willen gaan, om dan drastisch op hun stappen terug te keren. Argentinië was steeds
gematigder en genuanceerder in deze materie. Wanneer de beide presidenten elkaar voor de
eerste keer spreken op Argentijns grondgebied, op 22 februari 1986, kunnen de militairen
dus nog vervolgd worden in Uruguay. Toch wordt er in de toespraak van Alfonsín ter
gelegenheid van het bezoek niet gesproken over deze problematiek. Ze spreken vooral over
de internationale economische situatie die ongunstig is voor beide landen en de gebrekkige
energievoorziening.284
283 NINO (Carlos Santiago), op.cit., pp. 34-36. 284 N° 664: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la visita del señor presidente de la República Oriental del Uruguay, el día 22 de febrero de 1986”.
123
1986. In de Todayshow op NBC op 12 februari 1986 stroken de woorden van Alfonsín niet met
zijn daden. Bij een vraag of de processen op een gegeven moment zullen ophouden
antwoordt hij dat ze “op hun tijd wel zullen eindigen. Voor een samenleving is het niet goed
te leven en ondertussen voortdurend naar het verleden te kijken, zeker niet als dit met een
wraakgevoel gepaard gaat. Maar ook hier zal het de justitie zijn die hierover zal moeten
beslissen. Ik meen daarentegen dat hoe eerder de Argentijnen deze problemen achter zich
kunnen laten, hoe beter het is voor de toekomst. Die toekomst moeten we kunnen tegemoet
gaan zonder al te veel achterom te kijken.” Dit strookt dus niet met het uitvaardigen door de
president van de ‘ley punto final’ die verdere vervolging onmogelijk zal maken. Dit toont
ons de presidentiële macht die zo groot is in Argentinië. Dit was niet het enige wat hij zei dat
nooit bewaarheid zou worden. Bij een vraag of hij zijn termijn zou uitdoen als president zegt
hij: “er zeker van te zijn om de zes jaar uit te doen, net als de opvolger en de volgende. Ik
weiger de mogelijkheid tot faling te aanvaarden. Want als ik faal, dan faalt Argentinië. En
Argentinië zal niet falen.”285
Ook wanneer Alan García Pérez, de president van Peru, op bezoek komt, is het al economie
wat de klok slaat.286 Argentinië heeft hier dan ook (op dit moment nog) niets gemeen op het
vlak van overgangsgerechtigheid. De politieke problemen die volgden op een economische
crisis moesten daar namelijk nog komen. Alan García was nog niet lang aan de macht en hij
had het roer volledig omgegooid. Hij wou de inflatie binnen de perken houden en de
productie terug aanzwengelen. De prijzen van voedsel, brandstof en energie stegen echter
voortdurend en de staat probeerde dit op te vangen door subsidies. Wanneer het geld echter
op was, drukten ze er gewoon bij, wat natuurlijk aanleiding gaf tot een verhoging van de
inflatie. Op hetzelfde moment verhoogde de regering de salarissen om er voor te zorgen dat
de bevolking meer zou kopen om zo een boost te geven aan de economie door de vraag te
285 N° 661: “Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, para el programa Today de la NBC dolos Estados Unidos de Norteamérica, el día 12 de febrero de 1986”. 286 N° 677: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, dctor Raúl R. Alfonsín, en la cena que le ofreció al primer mandatario peruano, doctor Alan García Perez, en el Concejo de la Ciudad de Buenos Aires, el día 14 de marzo de 1986” en N° 678: “Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida en su honor por el presidente peruano, doctor Alan García, el día de marzo de 1986”.
124
verhogen. Op het einde van zijn mandaat bedroeg de inflatie, volgens officiële cijfers van
CEPAL en de Nationale Bank 2 178 482% over de verschillende jaren.287 Ondertussen was
de onrust in het land ook gegroeid en werden de terroristische groeperingen zoals MRTA
(Tupac Amaru) of Sendero Luminoso machtiger dan voordien. In de loop van de jaren 1986-
1987 begonnen deze groepen hun werkterrein te verleggen naar Lima en werden zo ook
politiek belangrijk. Wel kunnen we dus stellen dat Peru mutatis mutandis de Argentijnse
situatie zou meemaken, maar dan tien jaar later. Dit verklaart dan natuurlijk waarom men nu
(nog) over economie praat.
Javier Pérez de Cuéllar, de secretaris-generaal van de Verenigde Naties en ook een
Peruviaan, komt naar Argentinië op 3 april 1986. Er wordt net zoals de voorgaande keren
meer over de economie gesproken.288 De speeches zijn dus al allemaal grotendeels
gelijklopend geweest qua inhoud. De economische crisis werd veroorzaakt door wanbeheer
en de verpletterende schuldenlast. Deze trend wordt verder gezet wanneer de president van
Venezuela, Jaime Lusinchi er is. Hij is er vooral in het kader van de besprekingen over de
ALADI (Asociación Latinoamericana de Integración).289
Het is opvallend dat Alfonsín zich zo weinig profileert als een verdediger van de
mensenrechten, als iemand die de democratie opnieuw introduceerde in de gedachten en de
harten van de Argentijnen. Hij sprak voortdurend over economie, iets wat hij niet deed
wanneer hij zelf op bezoek was in die landen. Daar gaf hij graag tekst en uitleg bij het
mensenrechtenbeleid dat hij had uitgetekend en wat hij deed om de straffeloosheid te
beëindigen.
Tegen de president van El Salvador, Jose Napoleon Duarte, doet hij dat wel op 15 mei. Hij
spreekt over de democratie en de voortdurende strijd om deze te vrijwaren. Hij spreekt zich
uit over het lijden dat de twee landen en hun verdeelde volkeren delen. Volgens Alfonsín
287 BBC website: http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/business/newsid_7475000/7475870.stm (geraadpleegd op 11/07/2008). 288 N° 684: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena que le ofreció al secretario general de las Naciones Unidas en el Concejo Deliberante de la Ciudad de Buenos Aires, el día 3 de abril de 1986”. 289 N° 692: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena ofrecida al primer mandatario de Venezuela, doctor Jaime Lusinchi, el día 10 de abril de 1986”.
125
zijn ze beiden ethisch verplicht om de verschillende groepen terug dichter bij elkaar te
brengen en er voor te zorgen dat de moeilijkheden overwonnen worden. Het is een sterk
sociaal discours, waarin hij uitgaat van de eigen sterkte van de democratie en de kracht van
de universele rechten van de mens.290 Dit komt sterk overeen met de toespraak die hij voor
de Braziliaanse president, Jose Sarney geeft op de Braziliaanse ambassade op 28 juli. De
nieuwe etappe die wordt begonnen in Brazilië en die samen met de democratie voorspoed
moet brengen.291 De dictaturen slinken rondom het Argentijnse grondgebied en dit stemt de
president natuurlijk verheugd. Er is dan wel nooit sprake geweest van een effectieve
dreiging, maar toch is het voor de gemeenschappelijke politieke, economische en sociale
standpunten beter om gelijkgestemden rond de tafel te hebben wat betreft hun visie op het
staatsbestuur. Het bezoek kadert in een samenkomst ter ondertekening van een aantal
bilaterale akkoorden op vlak van de handel. Op een goedwerkende douane-unie was het
echter nog wachten tot 1991 met de oprichting van de Mercosur.
Op het elfde internationale congres voor maatschappelijke verdediging op 27 oktober 1986
laat de thematiek zich wel al raden. Voor het internationale gezelschap spreekt Alfonsín in
naam van de regering en het Argentijnse volk. Eén van de grootste bedreigingen noemt hij
het terrorisme dat in zovele landen van de wereld verderf zaait. Ook in Argentinië zelf
werden er nog steeds bomaanslagen gepleegd. Enkele aanslagen op de president werden
verijdeld. De president pleit voor het blijven vechten om de democratie te behouden en zich
niet te laten afpersen door diegenen die dood en verderf zaaien. Deze strijd moet wel met
respect voor de mensenrechten geleverd worden en men mag niet meer terug grijpen naar de
methodes die de dictaturen gebruikten.292
290 N° 717: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida en honor del presidente salvadoreño, José Napoleón Duarte, y señora, el día 15 de mayo de 1986”. 291 N° 770: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano al recibir al primer mandatario del Brasil, doctor José Sarney, el día 28 de julio de 1986” en N° 771: “Palabras de agradecimiento al señor presidente de la República Federativa del Brasil, doctor José Sarney por parte del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el brindis por la amistad entre los pueblos, durante el almuerzo realizado en la embajada brasileña, el día 28 de julio de 1986”. 292 N° 841: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la 14 Conferencia General del Consejo Internacional de Museos, el día 27 de octubre de 1986”.
126
1987. Een thema dat ook vaak terugkomt bij het toespreken van buitenlanders is de soevereiniteit
van de Malvinas, in het Engels de Falklands. Hij brengt dit meerdere keren ter sprake, voor
verschillende regeringsleiders, presidenten en koningen. Hij dankt hen voor hun steun aan de
Argentijnse zaak om de Falklandeilanden terug te krijgen van de Britten. Dit is ook het geval
wanneer hij tot Mobutu Sese Seko spreekt op 19 februari.293
Democratie daarentegen vormt opnieuw de hoofdbrok wanneer hij zich richt tot de
Guatemalteekse president en zijn echtgenote. Met respect voor de rechtsstaat en
gerechtigheid wil hij de democratie consolideren zodat ook op de zuidelijke hemisfeer de
democratie blijvend is.294
Tussendoor komt ook Paus Johannes Paulus II295 naar
Argentinië. Hij wordt ontvangen als een pelgrim van de vrede.
Hij wordt bedankt voor de bemiddeling die hij leverde bij het
Beagleconflict en op het toppunt van zijn defensieve fase komt
Alfonsín nog eens verrassend uit de hoek met zijn
verwezenlijkingen. De democratie werd geconsolideerd en de
mensenrechten zullen worden gerespecteerd, dit alles in een
sfeer van verbondenheid en eendracht. De Heilige Vader keek
en zag dat het goed was.296 Niemand kon verwachten dat één
week later de democratie zou bedreigd worden door een opstand van militairen en dat de
boodschap van vrede plots verstoord dreigde te worden door de val van de democratie.
293 N° 898: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la recepción ofrecida en el Concejo Deliberante de la Ciudad de Buenos Aires, en honor al mandatario del Zaire, señor Mobutu Sese Seko, el día 19 de febrero de 1987”. 294 N° 899: “Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la recepción ofrecida en honor del presidente de Guatemala y su señora esposa, el día 23 de febrero de 1987”. 295 Foto: Paus Johannes Paulus II tijdens zijn bezoek aan Argentinië op 9 april 1987 in Parana, afkomstig van Corbis.com. 296 N° 911: “Palabras de bienvenida del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su santidad. Juan Pablo II, en el Aeroparque Metropolitano, el día 6 de abril de 1987”.
127
Iedereen in eigen land spreekt over de wetten die de vervolging van de verantwoordelijken
voor de verdwijningen en de mensenrechtenschendingen beperken, maar Alfonsín repte hier
met geen woord over tegen de buitenlandse gasten. Wanneer hij tussen zijn vele speeches
over de verplichte gehoorzaamheid en de ‘punto final’-wet spreekt voor verschillende
toehoorders en wanneer in april de democratie op instorten staat door de opstanden, dan nog
spreekt hij niet over de moeilijke transitie of de overgangsgerechtigheid. Hij spreekt des te
meer over de economie en in sommige gevallen over de democratie. Dit is ook het geval
wanneer de Uruguayaanse president opnieuw in Argentinië is. Wederom spreekt men vooral
over de economie en de integratie van de verschillende landen in een groter geheel.297
Op 20 augustus zien we nog eens een Alfonsín die we eigenlijk meer zagen in zijn
binnenlandse discours en op het einde van zijn buitenlandse discours. Net zoals tijdens een
persconferentie in oktober 1986298 verbindt hij nog eens de mensenrechten met het
economische aspect. Tegen de leiders van het Amerikaans-Joodse Comité zegt hij dat ze op
bezoek zijn in een land dat begonnen is met de transitie naar de democratie. Hij maakt hen
nogmaals duidelijk dat als men een democratie in Argentinië wil en als men wil dat de
mensenrechten niet geschonden worden, dat men dan voor een beter evenwicht in het
economische systeem moet zorgen. Wanneer Europa daarentegen de overstap maakte naar
de democratie kregen zij hulp van de Verenigde Staten in de vorm van het Marshallplan, dat
de heropbouw en de consolidatie van de prille democratieën met zich mee moest brengen. In
Latijns-Amerika is het omgekeerde waar. Het kan volgens Alfonsín niet dat in de laatste vijf
jaar al twee keer het totale bedrag van het Marshallplan uit Latijns-Amerika is weggevloeid
ten voordele van het Westen in de vorm van de betaling van de schulden en de hoge
interesten.299 Wil men sterke democratieën waarop men kan rekenen in Latijns-Amerika,
vooral Zuid-Amerika, dan moet men de omstandigheden gunstig maken en er voor zorgen
297 N° 924: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a empresarios italianos en el Salón Blanco de la Casa de Gobierno, el día 19 de mayo de 1987”, N° 925: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de juramento del secretario de Marina Mecante y de la presidenta de la Comisión Nacional de Energía Atómica, el día 21 de mayo de 1987” en N° 926: “Mensaje de Salutación del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de la República Oriental del Uruguay. doctor Julio M. Sanguinetti, el día 24 de mayo de 1987”. 298 N° 830: “Conferencia del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Estrasburgo el día l7 de octubre de 1986”. 299 N° 1041: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante los líderes del Comité Judío Americano que visitan Sudamérica, el día 20 de agosto 1987”.
128
dat deze democratieën zich kunnen ontwikkelen zonder gebukt te gaan onder de schulden die
ieder nieuw initiatief bij voorbaat onmogelijk maken.
In de laatste maanden van 1987 staan er nog een aantal buitenlandse bezoeken op stapel.
Mitterand300 komt en de premiers van Joegoslavië en Spanje zijn er. Beginnen doen we met
de toespraak van 6 oktober 1987 waar we eerder in dit onderzoek al naar verwezen. Hier zei
hij dat hij niet als voorbeeld wil aanzien worden in de rest van de wereld. Hij zegt wel dat de
problemen zich hier gewoon duidelijker manifesteerden en er dus bijgevolg makkelijker
lessen uit te trekken zijn. Bovendien deelt hij Mitterand mee dat hij niet wil gezegd hebben
dat het buitenland de oorzaak is voor alles wat misloopt in het Zuiden. Hij vindt wel dat de
armere landen niet alleen schuld treffen voor hun huidige situatie.301
Met de Joegoslavische president Lazar Mosjov gaat het er wat gespannen en formeel aan toe
Er wordt eerst een decoratie uitgedeeld en dan vooral over de gespannen internationale
situatie gepraat met de crisis in de Golf en de conflicten in Midden-Amerika in het
300 Foto François Mitterand en zijn eega Danielle genomen op 6 oktober 1987 bij hun ontvangst door Alfonsín op de luchthaven, afkomstig van Corbis.com. 301 N° 1064: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la recepción ofrecida en el Honorable Consejo Deliberante de la Capital Federal, en homenaje al presidente Francois Mitterrand, 23 el día 6 de octubre de 1987”.
129
bijzonder.302 Dit in tegenstelling tot de hartelijke sfeer die er hangt bij de ontvangst van de
Spaanse premier.
De Argentijnse president vindt het bij het bezoek van de Spaanse regering zelfs gepast om de
ernst van de externe schuld aan te geven door middel van een mop. “President Reagan
bezorgd om de economische situatie van zijn land veroorzaakt door een tekort op de
begroting en de betalingsbalans, trekt zich op een gegeven moment terug in de kapel van het
Witte Huis. Hij bidt tot God: ‘Zeg me God, zal ons land er ooit in slagen het tekort weg te
werken?’ God kijkt hem aan en zegt: ‘Ja, niet tijdens uw termijn, maar tijdens de volgende.’
Met Gorbatsjov gebeurde hetzelfde. Hij trok zich terug in de kapel van het Kremlin en
vroeg: ‘Zeg me God, zullen we er ooit in slagen zelfvoorzienig te zijn qua voedsel en zullen
we er in slagen de technologische kloof te dichten?’ ‘Ja, maar niet tijdens uw mandaat noch
in het volgende, maar het daaropvolgende.’ ‘Goed, dat wil tenminste al zeggen dat we in de
juiste richting gaan, antwoordde Gorbatsjov tevreden. Maar ook ik bevond mij een zekere
dag in de kapel van los Olivos en ik vroeg God: ‘Zullen we er op een dag in slagen de
externe schuld af te lossen?’ God antwoordde me: ‘Ja, maar niet in Mijn termijn.’303
Alfonsín ziet geen licht aan het einde van de tunnel wanneer de Westerse landen Argentinië
niet te hulp zullen schieten. Het is dus meer een smeekbede tot het verlagen of
heronderhandelen van de schuld dan een grap.
De laatste persconferentie die we hier aanhalen werd gehouden op 5 december 1987, na vier
jaar aan de macht te zijn. Hij zegt tegen de buitenlandse pers in Argentinië dat de wetten die
er gekomen zijn om de vervolging te beperken hem ook niet aanstaan, maar dat ze
noodzakelijk waren. Noodzakelijk om naar de toekomst te kijken en er voor te zorgen dat de
mensenrechten ook in de toekomst niet meer zouden worden geschonden. Hij moest wel
302 1072: “Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al hacer entrega de la Orden del Libertador General San Martín, al señor presidente de la República Socialista Federativa de Yugoslavia doctor Lazar Mosov, el día 26 de octubre de 1987” en N° 1073: “Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida en honor del mandatario yugoslavo, doctor Lazar Mojsov, en los Salones del palacio San Martín, el día 26 de octubre de 1987”. 303 N° 1076: “Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Club Deportivo Español, ante el señor presidente de España y miembros de la colectividad española, el día 30 de octubre de l987”.
130
onpopulaire maatregelen nemen om er voor te zorgen dat de Argentijnen de zware last niet
eeuwig met zich moesten blijven meedragen.304
De geschiedenis heeft Alfonsín geen gelijk gegeven. Anno 2008 is de thematiek van de
vervolgingen van de mensenrechtenschending gedurende de jaren zeventig en tachtig nog
steeds razend actueel. Niet alleen in Argentinië, maar ook in Europa worden nog steeds
rechtszaken gestart tegen de verantwoordelijken voor de folteringen, moorden,
verkrachtingen, onteigeningen en ontvoeringen in Argentinië tussen 1975 en 1983. Toch is
dit niet alleen aan Alfonsín te wijten, maar draagt ook zijn opvolger Menem een groot deel
van de schuld door de amnestie die hij gaf aan de juntaleden.
304 N° 1092: “Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los medios extranjeros el día 5 de diciembre de 1987”.
131
Conclusie. Als we dus kijken naar de teksten voor de buitenlandse gasten, dan valt ons meteen het
belang van de economie op. Veel bedrijfsleiders kwamen een kijkje nemen in Argentinië. De
president wilde op dat moment vanzelfsprekend niet over de problemen praten die een land
in transitie moet doormaken. Hij legde eerder de aandacht op de mogelijkheden van zijn land
om buitenlandse investeerders gerust te stellen. Daarnaast was ook de integratie van Latijns-
Amerika een belangrijk onderwerp voor deze groep. De eeuwige droom om een soort
Amerikaanse Gemeenschap op te richten was een belangrijk gespreksonderwerp van de
president onder zijn buitenlandse gasten.
Als we kijken naar wat er gezegd werd over de transitie, dan is dat niet zoveel en komt het
niet echt overeen met het beeld dat we kregen van Alfonsín in het buitenland. Behalve dan
met de presidenten van El Salvador, Uruguay en Brazilië sprak hij niet veel over de transitie.
Wat er wel gelijklopend is met het buitenland is dat hij hier ook zegt dat justitie
onafhankelijk moet beslissen over hoever men wil gaan met de vervolgingen.
Tenslotte koppelt de president het mensenrechtendiscours niet meer als dusdanig aan zijn
economische beleid. Hij doet dit enkel wanneer hij spreekt voor het Amerikaans-Joodse
Comité. Hij pleit voor een beter economisch evenwicht dat de mensenrechten ten goede zou
komen. Deze tekst is echter een uitzondering en past niet echt in het rijtje.
Nu we grondig de inhoudelijke analyse hebben gemaakt, rest ons nog het kwantitatieve luik
van dit onderzoek. Door het kwantificeren van alle teksten, kregen we een gedetailleerd
beeld van de inhoud en het publiek van de speeches van Alfonsín.
132
3. Kwantitatieve analyse Door onze bron kwantitatief te benaderen kunnen we mijns inziens ook tot interessante
conclusies komen wat betreft de thematiek en het doelpubliek. Dit stelt ons in staat
verschillende parameters zoals inhoud en publiek met elkaar te vergelijken en te
onderzoeken of de vooronderstelling die we maken wel kloppen met de realiteit.
Hieronder zullen we bekijken wat kwantitatief gezien het belangrijkste onderwerp was van
de speeches van Alfonsín tussen 1983 en 1987. We legden in het kwalitatieve gedeelte al uit
hoe we te werk zullen gaan, we herhalen dit hier voor alle duidelijkheid nog eens. In het
kwantitatieve gedeelte zullen we een frequentieanalyse van het discours van Alfonsín
maken.
Bij ons onderzoek volgden we ook de stappen die we genomen hebben bij de
inhoudsanalyse. Ons doel is ook bij het kwantitatieve gedeelte te weten te komen of er grote
verschillen merkbaar zijn tussen het buitenlandse en het binnenlandse discours over de
mensenrechten en transitional justice in Argentinië. We doen dit aan de hand van dezelfde
bron.
We bakenden de verschillende categorieën af en we gaven de teksten hun geschikte labels.
Dit zullen we hieronder zien omdat we hier uitleggen wat de criteria zijn en waarom een
tekst in die categorie thuishoort. Dit indelen van de teksten in hun categorieën deden we met
behulp van verschillende kolommen. Eerst was het nodig om een inventaris of een index op
te stellen van alle teksten en ze te nummeren. Eens dit gebeurd was, werkten we dit verder
uit. In totaal waren er verschillende kolommen, waarvan er voor het kwantitatieve onderzoek
vijf belangrijk bleken. Ten eerste het nummer en de datum. Dan onderzochten we in welke
categorieën van inhoud, plaats en publiek ze thuishoorden.
Nadat we alle gegevens in de computer ingevoerd hadden was het voor ons mogelijk daar
verschillende tabellen uit te destilleren. Van die tabellen maakten we uiteindelijk grafieken.
De tabellen kunnen nog geraadpleegd worden, want de belangrijkste zijn bijgevoegd onder
de bijlagen. Hier geldt eveneens, net zoals bij een eerdere grafiek, dat de restcategorie
bestaat uit de teksten van ‘Meerdere thema’s’ en ‘Acte de Présence’.
133
We kunnen onze hypotheses testen of het klopt dat hij zich in zijn discours in het binnenland
vooral richtte op de economie, terwijl hij in het buitenland vooral over de ‘succesvolle’
transitie ging praten? Verbindt hij de thematiek van zijn discours aan een bepaald
doelpubliek?
In het eerste onderdeel gaan we na waarover hij sprak, in het tweede deel voor wie en
tenslotte gaan we nog eens kort in op waar hij sprak. Dit doen we nadat we de teksten
hebben ingedeeld in verschillende categorieën volgens inhoud en doelpubliek. Voor we dan
zelf een kwantitatief onderzoek uitvoeren gaan we na wat er hieromtrent al geschreven en
onderzocht is. Nadien zullen we deze cijfers tegen het licht houden en kijken of dit in
overeenstemming is met ons eigen onderzoek en of de conclusies uiteenlopend zijn.
Om een kwantitatief onderzoek te kunnen voeren naar deze duizenden pagina’s doorlopende
tekst, was het nodig een degelijk systeem uit te denken dat ons in staat stelde de
verschillende toespraken te nummeren, te dateren en in te delen volgens inhoud, publiek en
plaats. Het product van al dat classificeren is een interessant document geworden dat ons in
staat stelt uiteenlopende zaken kwantitatief vast te stellen. Daarenboven voegden we ook een
kolom toe waarin alle opmerkelijk zaken konden worden ingeschreven. Dit maakte
vergelijkingen tussen de verschillende teksten mogelijk en stelde ons in staat een evolutie te
onderkennen. Dit document is bijgevoegd op de DVD, achteraan in de bijlagen. Bij het
bespreken van de verschillende teksten zullen we voortdurend naar de nummering van de
teksten verwijzen die in dit document terug te vinden zijn. We lichten eerst het systeem toe
en gaan daarna over tot de kwantitatieve analyse van het discours van Alfonsín.
134
In mijn onderzoek heb ik alle teksten gelezen en geanalyseerd op inhoud volgens de
thematiek en het publiek. Thematisch richtte ik mij op de aandacht van Alfonsín voor de
bestraffing van de verantwoordelijken van de Vuile Oorlog. Dit van zowel de juntaleden,
lagere militairen, burgers en terroristen. Om dit te kwantificeren zijn duidelijk omlijnde
categorieën echter onontbeerlijk. Ik maakte een onderverdeling in verschillende categorieën.
In totaal was alles onder te brengen in de volgende tien thema’s:
1. Meerdere thema’s
2. Democratie
3. Economie
4. Sociaal Cultureel
5. Energie
6. Acte de Présence
7. Technologie
8. Transitional Justice
9. Transitie van dictatuur naar democratie
10. Buitenlands beleid
Voor de duidelijkheid is het belangrijk wanneer we een tekst bij de ene of de andere
categorie indelen. Want vanzelfsprekend heeft iedere toespraak of persconferentie wel
verschillende onderwerpen. Hieronder geven we kort weer welke paramaters we hebben
gebruikt bij onze werkwijze om een toespraak bij de ene, dan wel bij de andere categorie te
plaatsen. Niet iedere tekst was even makkelijk ergens onder te brengen, maar over het
algemeen dekken deze tien verschillende categorieën wel de volledige inhoud van het
discours van Alfonsín.
Als deze thema’s echter allemaal even belangrijk waren en er was geen onderwerp dat
allesoverheersend was, dan kwam het in de eerste categorie terecht: ‘Meerdere thema’s’. Dit
was het geval bij tien procent van de speeches, 122 keer in totaal. Dit komt vooral voor bij
persconferenties waar de president moet antwoorden op een brede waaier van verschillende
vragen.
135
De andere categorieën zijn duidelijker omlijnd. De categorie ‘Democratie’ is van toepassing
wanneer de hoofdboodschap de democratische gedachte is. Gezien het grote belang dat
Alfonsín hecht aan deze term zijn dat er nogal wat. Als een tekst in de categorie
‘Democratie’ terecht komt wil dat dan wel zeggen dat de president het niet heeft over de
transitie van dictatuur naar democratie. In dit geval komen de teksten terecht in de
desbetreffende categorie. In dit geval is dat ‘Transitie van dictatuur naar democratie’.
Een heel belangrijke categorie is die van ‘Economie’. De problemen op economisch vlak
waren dan ook niet te onderschatten in de jaren tachtig in Argentinië. Er was de
schuldencrisis, waarbij de externe schuld (deuda externa) ongekende hoogten had bereikt.
Dat kwam omdat Argentinië geld had geleend in het buitenland in de jaren zeventig. Net
zoals andere Latijns-Amerikaanse landen ging Argentinië toen leningen aan met een
uitzonderlijk lage interestvoet. Deze waren heel voordelig voor het hele continent tot er op
het einde van de jaren zeventig, begin jaren tachtig een stijging van de interestvoet kwam.
De Verenigde Staten verhoogden de interest tot bijna 20 procent, dit om de inflatie in eigen
land de baas te kunnen. Dit bracht Argentinië vanzelfsprekend in een situatie met een
onoverbrugbare schuldenlast die op zijn beurt verschillende economische crises veroorzaakt.
Deze hebben een grote economische recessie en depressie tot gevolg die uiteindelijk leiden
tot grote armoede.305 Een groot deel van de speeches en persconferenties die over het
economische handelen gaan dus over deze schuldencrisis. Een groot deel is de
heronderhandeling van de schulden in het buitenland. Een ander deel is de integratie van
Latijns-Amerika op economisch vlak. Het vooropgestelde doel was een economische unie en
verschillende bilaterale akkoorden met vooral de democratische buurlanden Uruguay en
Brazilië.
De inhoud van de categorie ‘Sociaal Cultureel’ is heel erg specifiek en tegelijkertijd breed.
Ik heb hierbij gesteund op de inhoud van het Internationaal Verdrag inzake Economische,
Sociale en Culturele Rechten, beter gekend als het ‘EcoSoC-verdrag’. In de artikels zes tot
en met vijftien staat daarin duidelijk wat dit behelst. Het gaat over arbeid, vakbonden,
sociale zekerheid, gezondheidszorg en cultuur.306 In de Argentijnse praktijk zal dit dus
305 STIGLITZ (Joseph), Making Globalization Work, London, Penguin Books, 2006, 358 p., pp. 220-224. 306 Internationaal Verdrag inzake Economische, Sociale en Culturele Rechten opgemaakt te New York op 19 december 1966. (Belgisch Staatsblad 6 VII 1983).
136
neerkomen op de problematiek van de werkloosheid, het conflict met de Algemene
Werkverbond (‘Confederación General del Trabajo de la República Argentina’), de
algemene stakingen, een degelijk pensioenstelsel, het Nationaal Voedselprogramma (‘Plan
Alimentario Nacional’), alfabetisering en het culturele erfgoed van Argentinië.
‘Energie’ is slechts in een beperkt aantal gevallen van toepassing; het belangrijkst is hierbij
de olievoorziening en de kernenergie. Net zoals ‘Technologie’ is dit een minder belangrijke
categorie, maar deze werd toch gecreëerd om de cijfers niet te beïnvloeden door bijvoorbeeld
‘Economie’ als restcategorie te gebruiken voor alles wat niet in de andere categorieën thuis
hoorde. Door ze een aparte categorie toe te bedelen lijkt het gewicht dat ik aan die
categorieën geef misschien te groot, maar eigenlijk zorgen deze aparte categorieën er voor
dat ze niet extra belangrijk worden door de andere cijfers te vertekenen.
Daarnaast is er ook nog de op het eerste zicht onduidelijke ‘Acte de Présence’-
onderverdeling. Dit is wanneer de president zich beperkt tot het strikte minimum. Meestal is
dit bij inhuldigen van een nieuw gebouw of bij aankomst op de luchthaven. De waarde van
deze korte mededelingen voor ons onderzoek is onbestaande. Deze korte mededelingen
bevatten inhoudelijk niets dat ons dieper inzicht kan verschaffen in het discours van Alfonsín
en handelen in geen enkel geval over de verwerking van het verleden. Daarom laten we deze
categorie ook buiten beschouwing bij de analyse van het discours. Het is voor ons enkel
nuttig om te zien waar hij is en voor wie hij spreekt.
Daarna komt de belangrijkste categorie voor dit onderzoek, namelijk de ‘Transitional
Justice’ of overgangsgerechtigheid. Het heeft betrekking tot de verwerking van het verleden
in Argentinië. Voornamelijk, maar niet uitsluitend op strafrechterlijk gebied. Een korte
definitie van dit begrip is moeilijk te geven. Het International Center for Transitonal Justice
probeert dit toch te doen. Het is zo ingewikkeld omdat het een breed spectrum van ingrepen
is dat een samenleving moet ondernemen om af te rekenen met de erfenis van wijdverspreide
of systematische mensenrechtenschendingen. Deze samenleving moet na een periode van
gewelddadig conflict streven naar vrede en democratie door een rechtsstaat uit te bouwen en
de mensenrechten te respecteren. Dit kan op verschillende manieren. Om een geteisterde
samenleving opnieuw leefbaar te maken moet men gerechtelijke en niet-gerechtelijke
ingrepen doen die erop gericht zijn het pijnlijke verleden te verwerken. Dit moet bij
137
voorkeur in samenspraak en met samenwerking van alle partijen gebeuren. De leidraad voor
deze transitie moeten de universele mensenrechten zijn. Deze eisen namelijk dat de staat
schendingen vermijdt, onderzoekt, herstelt en stopt. De focus moet hier bij de slachtoffers
liggen.307 We interpreteerden deze categorie dan ook ruimer dan louter en alleen de
rechtszaak tegen de voormalige juntaleden. In Argentinië komt er namelijk veel meer bij
kijken. Concreet komt dit in Argentinië op het volgende neer. Er is in de eerste plaats het
afrekenen met de legale erfenis van het verleden. Dit komt overeen met het vernietigen van
de zelfamnestie uitgevaardigd door de junta bij het einde van hun regeerperiode onder het
mom van de maatschappij terug te verzoenen (vermijden). Daarna komt er de oprichting en
het belangrijke rapport van de nationale Commissie over de Verdwenen Personen
(onderzoeken). Nog later wordt de vervolging beperkt door de wet op de Verplichte
Gehoorzaamheid, de Argentijnse ‘Befehl ist Befehl’. Nog wat later - en dan zitten we al op
het einde van de periode die wij zullen behandelen - wordt de ‘Punto Final-wet’
uitgevaardigd, die een tijdslot zet op het vervolgen voor misdaden ten tijde van de Vuile
Oorlog en een tijdje ervoor. Ten slotte zijn er de herstelbetalingen aan de slachtoffers
(herstellen).
Een andere, heel nauw verwante categorie is die van de ‘Transitie van Dictatuur naar
Democratie’. Hier gaat het vooral over wat de democratie als voordelen biedt aan de
bevolking tegenover de dictatuur en de repressie en de verzoening van de Argentijnen.
Zowel van burgers onderling als militairen en burgers. Onder deze categorie vallen meestal
de teksten die te sterk waren qua inhoud om bij ‘Democratie’ te passen, maar te zwak om
onder ‘Transitional Justice’ te vallen.
Een allerlaatste categorie is die van het ‘Buitenlandse Beleid’. De belangrijkste
bekommernis hier is de situatie in Centraal-Amerika met de inmenging van de Verenigde
Staten van Amerika. De sleutelwoorden in dit discours zijn dan ook het
zelfbeschikkingsrecht en de non-interventie in het binnenlandse beleid van andere landen.
Ook moet men het discours zien in de context van de Koude Oorlog en de beweging van de
neutrale landen, waarin Argentinië een belangrijke rol speelt.
307 International Center for Transitional Justice: www.ictj.org (geraadpleegd op 06/05/2008).
138
Net zoals voor de inhoud, deelde ik ook het publiek van de toespraken in verschillende
categorieën in. Qua toehoorders hebben we vooral aandacht voor de Argentijnen enerzijds en
de buitenlanders anderzijds. Dit moet ons in staat stellen verschillen te onderkennen in het
discours naargelang diegenen die toegesproken worden. Ook hier is het nuttig om alles te
kwantificeren. Dit stelde me er toe in staat een beter overzicht te krijgen op het doelpubliek
en laat ons toe wederkerende fenomenen van opmerkelijke zaken te onderscheiden. In totaal
werken we met negen verschillende en zelfgekozen categorieën.
Het binnenlandse publiek bestaat uit vijf verschillende groepen: de Argentijnen, de
Argentijnen in het buitenland, het leger, de binnenlandse pers (al dan niet op Argentijns
grondgebied) en de Argentijnse universiteitsstudenten. De andere groep, die van de
buitenlanders bestaat uit een categorie minder. Hier vinden we de buitenlanders, de
buitenlanders in Argentinië, de buitenlandse pers en tenslotte de buitenlandse
universiteitsstudent.
1. Buitenlanders
2. Buitenlanders in Argentinië
3. Argentijnen
4. Argentijnen in het buitenland
5. Het leger
6. Buitenlandse pers
7. Binnenlandse pers
8. Buitenlandse universiteitsstudenten
9. Binnenlandse universiteitsstudenten
Ik heb deze categorieën niet verder onderverdeeld in bijvoorbeeld zakenmensen of
landbouwers omdat ons dat te ver zou leiden en niet interessant is om zelf te onderzoeken
omdat er hiervoor al cijfers bestaan. Die cijfers, afkomstig uit een onderzoek van Victor
Armony, zal ik hieronder wel vermelden en toelichten. Wel vond ik deze negen aangewezen,
omdat ze ons een interessant beeld kunnen geven naar de thematiek en de inhoud van de
speeches van Alfonsín in relatie tot het publiek.
139
Ons onderzoek is zoals gezegd dus niet het enige dat verricht werd op de ‘Discursos
Presidenciales’ uitgegeven door het Secretariaat van Publieke Informatie van Argentinië.
Victor Armony deed enkel statistisch onderzoek op het discours van Alfonsín en dat van zijn
opvolger Carlos Saul Menem. Victor Armony is professor sociologie aan de Universiteit van
Ottawa. Hij studeerde aan de Universiteit van Buenos Aires en die van Québec. In zijn
onderzoek spitst de Argentijn-Canadees zich toe op de kwantitatieve tekstanalyse van het
politieke discours.308
Er is interessant cijfermateriaal beschikbaar over het discours van Alfonsín, maar zonder
inleiding kan ik dat cijfermateriaal niet gebruiken gezien er enkele opmerkelijke verschillen
zijn tussen mijn werkwijze en die van Victor Armony. Het bronmateriaal dat hij hiervoor
gebruikte is namelijk niet volledig hetzelfde.
Hij vond 24 volumes terug. Hij begint, bij gebrek aan het discours van de eerste vier
maanden met Alfonsín als staatshoofd, bij april 1984. Dit is op zijn minst vreemd te noemen
gezien deze, dankzij ‘The Latin Americanist Research Resources Project’ (LARRP) vrij
makkelijk terug te vinden zijn. Een mogelijke verklaring werd hierboven al gegeven. Onder
het bewind van de Partido Justicialista van Menem verdwenen er nogal wat edities en
misschien was dit ook het geval voor het archief dat Armony raadpleegde. Toch moeten we
opmerken dat alle documenten zeker sinds augustus 2000 en misschien zelfs eerder online
terug te vinden zijn. Dit was ongeveer ten tijde van het ter perse gaan van de publicatie van
diens werk, hij kon de teksten dus misschien nog online geraadpleegd hebben, maar wist
mogelijks niet van het bestaan van dit project af. In ieder geval maakt hij er geen referentie
naar in zijn werk.
Hij slaagde er desalniettemin wel in, in tegenstelling tot mezelf, de speeches terug te vinden
van de jaren 1988 en 1989. Deze zijn enkel nog fysiek te raadplegen, in Argentinië of in
Washington. Voor mezelf was het niet mogelijk inzage in dit bronnenmateriaal te krijgen en
bovendien was het ook niet nodig. De belangrijkste feiten in het veld van de
overgangsgerechtigheid spelen zich namelijk af voor 1988. Er zijn de processen tegen de
juntaleden en de leiders van de terroristische groeperingen. Er zijn de ‘Obediencia Debida’
en ‘Punto Final’ wetten en er zijn de eerste opstanden van de ‘Carapintadas’ tijdens de
308 ARMONY (Victor), 2000, op.cit.
140
paasweek van 1987. Dit zijn de belangrijkste gebeurtenissen betreffende ‘transitional
justice’. Nadien wordt het beleid van Alfonsín vooral geteisterd door de economische
malaise en het einde van zijn ambt.
Bij het onderzoek van Armony werd slechts een derde van de teksten weerhouden. Ik kon
het mij echter niet veroorloven teksten over te slaan of slechts enkele teksten te weerhouden
aangezien het thema van overgangsgerechtigheid soms maar kort wordt aangeraakt tussen de
andere thema’s, en om de breuken en de voorzetting in het discours van Alfonsín objectief te
kunnen analyseren. Hij ging als volgt aan de slag met de teksten:309
1) Hij negeerde alles wat geen speeches waren. Dit kunnen “antwoorden op vragen van
journalisten zijn, geschreven boodschappen en korte verklaringen of aankondigingen.”
2) Hij weerhield enkel de speeches die politiek getint waren en die een bijzondere betekenis
hadden door hun inhoud of door de context waarin ze werden afgekondigd.
3) Hij zorgde voor een goede chronologische spreiding van de speeches, zodat hij een
mogelijke concentratie rond bepaalde data kon vermijden.
Dit zijn dus de verschillen die we in acht moeten nemen bij het gebruiken van cijfermateriaal
uit het grondige onderzoek van Armony. Hij richtte zich vooral op de identiteitsvorming van
de Argentijnen en hoe de natie in het discours werd voorgesteld. Hij deed dit vooral om het
discours van Alfonsín met dat van Menem te vergelijken. Ik heb ruimer gewerkt dan
voornoemde omdat voor mijn onderzoek ook de vragen van de pers belangrijk waren. Wat
interesseerde de journalisten in het beleid dat werd gevoerd in Argentinië? Het tweede
criterium, dat van de politieke betekenis of de belangrijke context heb ik natuurlijk ook
toegepast. Het derde is op mijn werkwijze niet van toepassing aangezien ik a priori geen
teksten weigerde te gebruiken voor mijn onderzoek.
Een belangrijke vraag die we ons ook moeten stellen over onze bron is hoe volledig die is.
Volgens Armony is de uitgave van het ‘Secretaria de Información Publica’ vrij volledig. We
maakten hierboven dan wel melding van het verdwijnen van teksten, maar dit heeft enkel
309 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., pp. 82-83.
141
betrekking op volledige boekdelen. Er zijn geen ontbrekende boekdelen voor de periode die
wij behandelen. Wel zijn er twee teksten die niet opgenomen zijn en toch het vermelden
waard zijn. De eerste is de Parque Norte-speech van Alfonsín.310 Hij hield deze op 1
december 1985 voor de afgevaardigden van de conventie van de Unión Cívica Radical, zijn
partij. Waarschijnlijk is hij door zijn minder publieke aard niet opgenomen in de uitgave. Het
discours werd namelijk eerder gegeven door Alfonsín in zijn hoedanigheid als partijleider en
niet als president. Het is desalniettemin een uitermate belangrijke tekst. Enerzijds gezien de
periode waarin deze werd gehouden, anderzijds omdat het beschouwd wordt als een uiting
van de doctrine van het “alfonsinistisch project”. Daarom is het belangrijk dat we ook deze
tekst in beschouwing nemen bij ons onderzoek. We nemen deze speech wel niet op in ons
statistisch onderzoek aangezien deze geen deel uitmaakt van de verzameling teksten die we
als bron gebruiken.311
Een tweede tekst die ontbreekt, is een radio- en televisietoespraak van 2 oktober 1986. Deze
speech is opgenomen in een publicatie van 1987, gecompileerd door Ricardo Nudelman,
maar dit boek was niet raadpleegbaar, noch te verkrijgen. Deze tekst kunnen en zullen we
dan ook noch in het kwantitatieve, noch in het kwalitatieve onderzoek kunnen opnemen.312
310 “Discurso pronunciado por el Presidente de la Nación, Dr. Raúl Alfonsín, ante el plenario de delegados al Comité Nacional de la U.C.R. en Parque Norte el día 1° de diciembre de 1985.” 311 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., pp. 84-85. 312 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 239.
142
3.1 Thematiek
Zoals hierboven reeds vermeld hebben we alle speeches in een bepaalde categorie
ondergebracht. Dit zorgde voor een uitgebreid document met alle speeches, persconferenties,
open brieven, felicitaties en openingsredes. Dit is in de bijlagen terug te vinden. Naar inhoud
hebben we dit volgens de tien categorieën gedaan en hebben we daarenboven nog een veld
met de heel specifieke bemerking in het veld van ‘transitional justice’ toegevoegd. We doen
dit eerst per jaar om daarna te kijken welke jaren uitzonderlijk zijn door een verhoogde
aandacht voor het ene of andere thema in vergelijking met het gemiddelde over de
verschillende jaren.
1983. Een korte zomer
Het jaar 1983 telde slechts twintig dagen, althans in het democratische Argentinië mét
president. Dat zorgt er voor dat alle cijfermateriaal moeilijk te gebruiken is gezien het
uitzonderlijke karakter van deze korte periode. Toch willen we U deze cijfers niet
onthouden. Het toont ons tenslotte toch de klemtonen die werden gelegd bij het begin van de
regeerperiode. Het is belangrijk te zien dat hij vijf maal over de transitie van het land
spreekt. Waarvan drie keer over het bestraffen van de militairen. Heel hoopgevend voor een
Argentinië dat zo lang te lijden had onder het juk van de militairen. Ook waren er veel ‘actes
de présences’ bij, met vooral korte vragen van journalisten.
Grafiek 1: Inhoud 1983
Rest36%
Sociaal Cultureel4%
Meerdere thema’s4%
Democratie4%
Acte de Présence30%
Transitional Justice13%
Transitie van dictatuur naar
democratie9%
143
1984. Economische besognes.
Gaan we kijken wat er in 1984 voornamelijk op de presidentiële agenda stond dan is dat al
grotendeels een ander plaatje wat we te zien krijgen. Hier krijgt economie de meeste
aandacht. Als we ‘transitional justice’ en de ‘transitie van dictatuur naar democratie’ samen
rekenen dan komen we nog altijd maar aan een schamele 11%. Er gaat dus minder aandacht
uit naar de verwerking van het verleden dan naar de economische problemen die Argentinië
in een wurggreep houden.
Wat we wel kunnen concluderen uit deze cijfers is dat Alfonsín volop werkt aan het
consolideren van de democratie. Maar hij probeert die ook te verkopen aan de Argentijnen.
De democratie wordt dan ook voor veel dingen aangewend om andere problemen op te
lossen of weg te moffelen. Daar gingen we natuurlijk dieper op in tijdens het kwalitatieve
onderzoek.
Grafiek 2: Inhoud 1984
Rest43%
Economie19%
Democratie15%
Transitional Justice6%
Transitie van dictatuur naar democratie
5% Sociaal Cultureel5%
Buitenlands beleid3%
144
1985. De geconsolideerde democratie.
Grafiek 3: Inhoud 1985
Rest42%
Economie19%
Sociaal Cultureel8%
Transitional Justice7%Transitie van dictatuur
naar democratie6%
Democratie6%
Buitenlands beleid9%
Opvallend bij 1985, vooral ten opzichte van het jaar ervoor, is de sterke daling van de
speeches die de democratie als belangrijkste thema hebben. Dit is een teken dat de
democratie geconsolideerd raakte in Argentinië. Toch is dit niet de enige verklaring. Dit was
een belangrijk jaar voor Alfonsín. Na zich twee jaar grondig te hebben voorbereid was dit
het jaar van de waarheid. Er waren op het einde van dat jaar ook verkiezingen en het volk
bleek zich achter het beleid te scharen.
In juni van dat jaar lanceerde hij zijn ambitieuze ‘Plan Austral’ en verklaarde hij aldus de
oorlog aan de inflatie. Hij voerde een nieuwe munteenheid in en vatte samen met zijn nieuwe
minister van economie de koe bij de horens.313
Het is het jaar van de belangrijke processen tegen de leiders van de junta. Dit vertaalt zich
echter maar in een kleine stijging van een tweetal procent bij ‘transitional justice’ en
‘transitie van dictatuur naar democratie’. Men zou toch veel meer verwachten wanneer men
weet dat het voormalige staatshoofd in dat jaar veroordeeld werd tot levenslange opsluiting.
Waar we daarentegen wel een grote stijging zien is bij het ‘Buitenlands Beleid’. Maar liefst
een vermenigvuldiging met factor drie. Dit komt vooral door de gespannen situatie in
313 N° 496: “Llamado a la ciudadanía del señor presidente, el 14 de junio de 1985”.
145
Centraal-Amerika en de wapenwedloop in het kader van de Koude Oorlog. De stijging is te
verklaren door het grote aantal belangrijke buitenlandse reizen die hij dat jaar maakte, onder
andere naar de Verenigde Staten, de Sovjet-Unie en India.
146
1986. De spoken van Argentinië.
Het daaropvolgende jaar, 1986, is bijna een kopie van het voorgaande jaar, toch in de cijfers.
Want hoewel het vonnis van de juntaleden in dat jaar werd bevestigd, werden ook de
initiatieven genomen om de vervolging van de misdaden tegen de menselijkheid te beperken
in de tijd. Dit schijnbare conflict tussen de nood om te bestraffen en de nood om een einde te
maken aan het spokende verleden laat zich echter niet zien in de cijfers.
Dit jaar was belangrijk omwille van twee zaken. Enerzijds de algemene stakingen die de
economische malaise en de onmacht van de staat op een pijnlijke wijze duidelijk maakten.
Het optimisme had onder invloed van de mindere resultaten plaats moeten ruimen voor
volkswoede. Anderzijds een voorstel tot een grote grondwetsherziening die het
presidentialisme moest afzwakken en de hoofdstad moest verhuizen naar het onderbevolkte
Patagonië.
Daarenboven kwam dan nog eens de malaise onder de militairen die de processen tegen hun
kompanen veel te vergaand vonden en met aanslagen en opstanden begonnen te dreigen. Dit
alles was natuurlijk geen klimaat om veel aandacht te besteden aan overgangsgerechtigheid
en zo zout in de wonde te strooien.
Grafiek 4: Inhoud 1986
Rest46%
Sociaal Cultureel5%
Democratie6% Economie
19%
Transitional Justice
8%Transitie van dictatuur naar
democratie5%
Buitenlands beleid9%
147
1987: Het ‘huis’ is nog niet in orde.
Dit was een moeilijk jaar voor Alfonsín en een uitzonderlijk jaar voor Argentinië. De
democratie werd bedreigd. Er was een opstand van militairen die niet akkoord gingen met
het beleid van de president ten aanzien van de bestraffing van de mensenrechten en, al dan
niet onder druk; kwam de wet op de verplichte gehoorzaamheid er. Dit uit zich in
opmerkelijke cijfers voor vijf verschillende thema’s. Ten eerste praat Alfonsín veel meer
over democratie. Wat een bijna verworven goed bleek geworden, glipte bijna opnieuw als
los zand door de verkrampte vuist die Argentinië had proberen te maken. Ook het sociale en
culturele aspect kende een verscherpte aandacht in dat jaar. Dit heeft niet echt een
verklaring. Het is een brede categorie en de documenten handelen in dat jaar over
verscheidene onderwerpen. Zowel de onderontwikkeling van sommige streken, als meerdere
culturele evenementen zorgen voor de stijging dat jaar.
Voor ons het meest interessant zijn de slechts twaalf interessante documenten op het vlak
van ‘transitional justice’. Dit komt op een moment dat men toch best meer dan een woordje
uitleg geeft voor men de wet van de verplichte gehoorzaamheid door de strot van de
burgerbevolking duwt. Dit toont aan dat Alfonsín niet veel ruchtbaarheid wenste te geven
aan de maatregelen die de vervolging moesten beperken. Tenslotte zien we ook dat er geen
enkele aandacht meer is voor het buitenlandse beleid.
Grafiek 5: Inhoud 1987
Rest39%
Democratie11%
Economie22%
Sociaal Cultureel12%
Transitional Justice6%
Transitie van dictatuur naar
democratie6%
148
1983-1987: Economie.
Wanneer we alle cijfers van de verschillende jaren over het inhoudelijke samen nemen, dan
komen we tot het volgende resultaat:
Grafiek 6: Inhoud 1983-1987
Sociaal Cultureel7%
Economie19%
Democratie10%
Rest44%
Buitenlands beleid6%
Transitie van dictatuur naar
democratie5%
Transitional Justice7%
Kijken we naar deze cijfers van de vijf jaren dan zien we dat alles ondergeschikt is aan de
economie. Dit zal zeker niet enkel aan Alfonsín gelegen hebben, want deze liet meerdere
malen uitschijnen dat hij geen economist was.314 Toch ging zijn beleid gebukt onder de
economische perikelen waarvan de oorzaken vele jaren daarvoor terug te vinden waren.
Dit kan verschillende oorzaken hebben. De omstandigheden waardoor hij zo veel over het
economische praat kan te maken hebben met wat de mensen bezig hield. Men is veel meer
geïnteresseerd in de waarde van hun geld en de mogelijkheden om iets te kopen.
Overgangsgerechtigheid komt dan op de tweede plaats. De jaren tachtig werden in Latijns-
Amerika dan ook niet voor niets op economisch vlak ‘la década perdida’, het verloren
decennium genoemd. Maar het is niet omdat er niet over gesproken wordt dat het publiek
niet geïnteresseerd zou zijn in de problematiek. Dit leert ons de volgende situatie.
We nemen het voorbeeld van de Cahiers de Doléances. De verlangens en eisen in de tekst
kunnen niet altijd als een uitdrukking van de wensen en bekommernissen van het volk 314 Bijvoorbeeld N° 282: “Palabras del señor presidente en la Bolsa de Comercio de Buenos Aires, el 10 de julio de 1984”.
149
aanzien worden. Het is eerder een uiting van een ‘strategic speech’.
“Voorzichtigheidsoverwegingen en het incalculeren van de haalbaarheid van een eis kunnen
een rol spelen bij het niet formuleren van deze eis. Als uit de frequentieanalyse blijkt dat
amper iets gezegd werd over de heerlijke rechten (één van de gehate symbolen uit het
Ancien Régime) betekent dit niet dat de feodaliteit de mensen koud liet, hoogstens dat ze het
niet opportuun vonden daaromtrent klachten te formuleren.”315 Dit geldt ook voor de
Argentijnse situatie 200 jaar later. Als er niet gesproken werd over ‘Transitional Justice’ en
het berechten van de juntaleden, dan was dat eerder omwille van opportunistische
beweegredenen. Niet omdat er geen nood bestond onder de bevolking om het verleden en het
heden te confronteren. Desalniettemin was deze thematiek (samen met de economie) de
belangrijkste van zijn ambtsperiode. Door een zekere afstand te behouden en een discretie
aan de dag te leggen kon hij op een rustiger manier oplossingen zoeken zonder dat de
publieke opinie het debat en de uitkomst ervan al te veel ging sturen. Zonder bij iedere stap
in het proces geconfronteerd te moeten worden met citaten van hem die uit hun context
werden gerukt door de pers en het Argentijnse volk. Op 73 momenten of in 6,6% van de
gevallen sprak hij expliciet over de rechtszaak tegen de juntaleden, over de bestraffing van
schendingen van de mensenrechten, over CONADEP of over de wetten die de vervolging
beperkten. Dit is natuurlijk ook niet weinig gezien hij het midden moest houden tussen de
daders en de slachtoffers om zo een staatsgreep of een volksopstand te vermijden.
Alfonsín wou bovendien zijn lot niet verbinden aan het al dan niet bestraffen van de
juntaleden. In dit kader is het belangrijk de grondwetshervorming van 1986 te vermelden.
Daar werd gepoogd het presidentialisme in Argentinië af te zwakken, door de president zelf.
Men wou een Eerste-Minister-post creëren om zo de continuïteit van het presidentschap en
bijgevolg de democratie te vrijwaren. Door zelf een Premier aan te duiden, zou de President
niet langer uitsluitend verantwoordelijk zijn voor het binnenlandse beleid, maar toch genoeg
macht hebben om er op te wegen. Bij een eventuele crisis zou de Premier dan kunnen dienen
als bliksemafleider, de democratie echter zou kunnen blijven voortleven door een President.
De wet geraakte echter niet door het parlement omdat de Peronistische Partij oog had op een
verkiezingsoverwinning en het volledige en verenigde ambt liever in haar handen zag.316
Doordat de wet uiteindelijk het daglicht niet zag en er aldus geen bliksemafleider was, leek 315 DENECKERE (Gita) en DESMET (Lieve), Historische Kritiek van Woord en Beeld in de Massamedia, Gent, Academia Press, 2008, 325 p., p. 29. 316 SMITH (Peter H.), op.cit., pp. 150-151.
150
het Alfonsín dan ook aangewezen om de kat uit de boom te kijken en zelf geen al te boude
uitspraken te doen over de vervolging van de juntaleden.
De kwantitatieve analyse naar inhoud was slechts een eerste van drie. We gaan ook na of er
opmerkelijke zaken te onderkennen vielen bij het publiek dat aangesproken of toegesproken
werd en de plaats waar dit gebeurde. Bij het gebruik van deze gegevens maken we natuurlijk
ook gebruik van de reeds geziene thematische kwantitatieve analyse om zo tot een dieper
inzicht te komen van de inhoud, het publiek en de plaats van het discours van Alfonsín.
151
3.2 Publiek
Als we het doelpubliek over de verschillende jaren bekijken dan zijn er geen uitschieters te
herkennen in de verschillende jaren. Daarom bespreken we enkel de cijfers van de gehele
periode samen. Eerst analyseren we het doelpubliek op grond van nationaliteit, wat ons zal
toelaten om verschillen te onderkennen tussen het binnenlandse en het buitenlandse discours
van Alfonsín. Daarna gaan we dieper in op verschillende categorieën. Het binnenlandse
publiek bestaat uit vijf verschillende groepen: de Argentijnen, de Argentijnen in het
buitenland, het leger, de binnenlandse pers (al dan niet op Argentijns grondgebied) en de
Argentijnse universiteitsstudenten. De andere groep, die van de buitenlanders, bestaat uit een
categorie minder. Hier vinden we de buitenlanders, de buitenlanders in Argentinië, de
buitenlandse pers en tenslotte de buitenlandse universiteitsstudent terug.
Onderstaande tabel leert ons dat het merendeel van de toehoorders logischerwijs Argentijns
was, maar dat ook de buitenlanders een substantieel deel (30 procent) uitmaakten van de
toehoorders. Dit leert ons hoe belangrijk Alfonsín het buitenland vond en omgekeerd. Dit
zorgde er natuurlijk ook voor dat door die aandacht, het imago van Alfonsín in het
buitenland belangrijk was. Dit onderstreept de belangrijke taak die voor de president is
weggelegd in het buitenlandse beleid. Want als staatshoofd én regeringsleider is hij de
hoogste functionaris, zowel op protocollair als op politiek vlak, in binnen- en buitenland.
Binnenlandse-Buitenlandse Publiek Aantal Percentage
Buitenlandse publiek 328 29,5%
Binnenlandse publiek 782 70,5%
1110
152
Wanneer we het publiek verder opsplitsen dan hebben we een duidelijker beeld van de
toehoorders. Het valt het ons meteen op dat het grootste deel van de toespraken logischerwijs
werd uitgesproken voor de Argentijnen, in Argentinië. Toch merken we op dat er een heel
groot deel van de teksten aan de buitenlanders waren gericht. Zowel in Argentinië wanneer
deze op bezoek waren als in andere landen, wanneer Alfonsín hun land aandeed. Dit
onderstreept duidelijk het belang dat Alfonsín aan het buitenland hechtte.
Ook uitzonderlijk- eerder voor de bron, dan voor Alfonsín- is het grote aandeel van de pers.
Bijna 30 procent van de teksten zijn persconferenties of het beantwoorden van vragen van
journalisten. Deze vragen zijn van onschatbare waarde omdat we hierin duidelijk zien wat er
leeft onder de bevolking in de vorm van vragen van de pers. Hiermee zien we dan ook
meteen waar Alfonsín zelf vrijwillig over begint en wanneer hij nog een zetje kan gebruiken
als het over ‘transitional justice’ gaat.
Grafiek 7: Publiek 1983-1987
Buitenlanders14%
Buitenlanders in Argentinië
7%
Binnenlandse pers21%
Buitenlandse pers8%
Het leger4%
Argentijnen43%
153
Als we hier de cijfers van Victor Armony naast leggen dan komen we tot een gedetailleerder
beeld. Hij beperkte zich tot de rechtstreekse speeches en liet zoals eerder al aangegeven
verschillende speeches vallen. Ook deelde hij de publiekscategorieën anders in.317
Doelpubliek van het Alfonsinistisch discours volgens Victor Armony
Doelpubliek Documenten Pagina's
Buitenlanders 73 24,1% 309 22,1%
Zakenmensen 47 15,5% 196 14,0%
Lokale Besturen 37 12,2% 143 10,2%
Natie 36 11,9% 171 12,2%
Culturele Instellingen 23 7,6% 88 6,3%
Burgerbevolking 17 5,6% 59 4,2%
Leger 15 5,0% 60 4,3%
Wetgevende macht 11 3,6% 186 13,3%
259 1212
Ook in ons kwantitatief onderzoek bestaan er categorieën als ‘Buitenlanders’ en ‘Leger’,
maar de andere komen bij ons in verschillende categorieën terecht. Dat categorieën als
‘Binnenlandse en Buitenlandse Pers’ bij Armony niet terug te vinden zijn, is te verklaren
door het feit dat hij deze teksten niet in beschouwing nam bij zijn onderzoek aangezien hij
onderzoek deed naar hoe veel keer de presidenten begrippen als ‘natie’, ‘volk’ en
‘vaderland’ gebruikten in hun discours.
317 Grafiek uit: ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 87.
154
Deze cijfers komen desalniettemin overeen met de cijfers die wij uit de teksten haalden.
Laten we ook de pers weg uit onze cijfers, dan komen we tot volgende cijfers. Wij hebben
echter meer vergelijkingsmateriaal ter beschikking, want in de plaats van de 259 teksten die
Armony gebruikte hebben wij drie keer zo veel teksten geanalyseerd.
Grafiek 8: Publiek 1983-1987 (zonder Pers)
Buitenlanders20%
Buitenlanders in Argentinië
10%
Argentijnen62%
Het leger5%
Daarin valt natuurlijk meteen het grote aandeel aan ‘Buitenlanders’ op. Dit konden we uit
onze eigen cijfers ook opmaken hoe belangrijk het buitenland wel was voor Alfonsín.
Beperken we ons hier tot de nieuwe cijfers die Armony ons aanbrengt, dan kunnen we
volgende zaken uit de cijfers distilleren. De zakenmensen, zijn de tweede belangrijkste
categorie. Victor Armony bracht ze onder in ‘Discours aux décideurs économiques’. Dit
bevestigt natuurlijk onze stelling dat de economie het belangrijkste onderwerp was van het
discours van Alfonsín. De twee dingen die Armony dan ook onthoudt uit deze cijfers is dat
de economie en het buitenland een cruciale rol speelden in zijn beleid.318
318 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 87.
155
Nu weten we wel voor wie hij spreekt en hoeveel keer hij dit doet, maar dit zegt ons nog
altijd niets over waarover hij spreekt en tegen wie. Laten we meteen onze eerste heel
belangrijke these testen. Klopt het dat Alfonsín in het buitenland graag uitpakt met zijn
beleid met betrekking tot het afrekenen met het verleden, terwijl hij zich in eigen land zo
weinig mogelijk uitlaat over overgangsgerechtigheid om zo te trachten zijn neutrale positie
tussen leger en bevolking te bewaren?
Publiek
Aantal over
Trans. Just.
Totaal
Aantal
Teksten
Percentage
Publiek
Percentage over
Trans. Just.
Buitenlands publiek 35 328 29,5% 10,7%
Binnenlands publiek 38 782 70,5% 4,9%
73 1110
Bovenstaande cijfers tonen ons aan dat het in verhouding dubbel zoveel over ‘Transitional
Justice’ ging in het buitenland dan in het binnenland. Dit is heel opvallend, maar toch
moeten we rekenening houden met een vertekening van de cijfers. En wel om twee
belangrijke redenen. Ten eerste moeten we er rekening mee houden dat de problemen in
Argentinië zelf van velerlei aard waren en ook het volk belangrijker bekommernissen had
dan het straffen van de juntaleden. Waarom geld en middelen pompen in iets dat toch in het
verleden ligt terwijl er geen eten, werk of veiligheid is. Dit is natuurlijk wel wat kort door de
bocht.
Ten tweede weten we niet of het wel op zijn aansturen over ‘transitional justice’ ging. Het
kan evengoed zijn dat het om een vraag van een journalist gaat, terwijl Alfonsín misschien
liever over wat anders had gepraat. In tegenstelling tot de binnenlandse pers heeft hij
namelijk geen vat op de buitenlandse pers.
156
Grafiek 9: Transitional Justice - Publiek
Buitenlandse studenten
4%
Binnenlandse pers11%
Buitenlandse pers28%
Het leger5%
Argentijnen35%
Buitenlanders11% Buitenlanders in
Argentinië5%
Als we de cijfers bekijken van de verschillende groepen apart dan zien we een meer
gedetailleerd beeld. Het is inderdaad opmerkelijk dat maar liefst twintig van de 35
‘buitenlandse’ teksten die over transitional justice gaan, van de hand van de buitenlandse
pers zijn. Dit is opmerkelijk want het ontkracht onze these dat Alfonsín zelf graag uitpakt
met het strafrechterlijke beleid dat hij voert ten opzichte van de juntaleden. De pers begint er
in de meeste gevallen namelijk zelf mee. Met vijftien speeches over dit thema probeert hij dit
natuurlijk ook niet onder de mat te vegen.
In eigen land praat hij wel makkelijker over het thema. Dit doet hij meer in teksten die
vooraf werden geschreven, zonder inmenging van derden, in dit geval journalisten. De
president en zijn medewerkers kozen er bij het schrijven van de speeches dus in 30 gevallen
voor om zelf te beginnen over deze problematiek. De aandacht van de pers was hier heel wat
lager dan in het buitenland. Slechts acht van de 38 keer kwam er een belangrijke vraag over
het thema. Een mogelijke verklaring hiervoor is dat misschien andere personen beter
geplaatst hadden om vragen van die aard te beantwoorden. Zo is er de minister van Justitie
of in uitzonderlijk gevallen rechters van het Hooggerechtshof.
De situatie in binnen- en buitenland is dus omgekeerd. Terwijl in Argentinië Alfonsín
meestal het thema zelf opbrengt in zijn discours en het minder door de media wordt
157
opgeworpen, brengt Alfonsín zelf het minder op in het buitenland dan dat de pers er hem
naar vraagt.
Volgens deze cijfers klopt de veronderstelling dus niet dat Alfonsín in het buitenland graag
uitpakt met zijn beleid met betrekking tot het afrekenen met het verleden, terwijl hij zich in
eigen land zo weinig mogelijk uitlaat over overgangsgerechtigheid. Deze cijfers bevestigen
onze resultaten van de kwalitatieve analyse. De pers was heel geïnteresseerd in het
transitiebeleid van de Argentijnse regering, maar als Alfonsín zelf een toespraak gaf, dan
ging die meestal over het economische beleid. In het binnenland sprak hij wel vaker over de
transitie.
158
Als we kijken wanneer en voor wie hij over welke verschillende thema’s sprak, dan zien we
het volgende. We beginnen met de categorie ‘Democratie’, want de democratie was een van
de speerpunten van het beleid van Alfonsín. Hij was de eerste democratische president sinds
lange tijd. Hij vond het zijn taak om de democratie terug aan te leren aan de Argentijnse
bevolking om zo het geweld en het autoritarisme te doen vergeten als mogelijke oplossing
voor de crisis in zijn land. Het is dan ook normaal dat het discours van Alfonsín vooral in
eigen land over deze thematiek handelt.
Dit vinden we ook terug in onderstaande cijfers. In totaal heeft hij het in eigen land 70 keer
(of 64,2% van het totaal) over het herintroduceren, het bestendigen en het verdedigen van het
democratische gedachtegoed in eigen land. In het buitenland 39 keer of ongeveer één derde
van de gevallen. In het buitenland was dat dan vooral om zijn verdiensten breed uit te
smeren in de andere nieuw-democratische landen. Denken we dan vooral aan Uruguay en
Brazilië. Ook hebben we eerder al gezien dat hij democratie was gaan aanwenden als
hefboom voor economische maatregelen van de rijkere landen.
Grafiek 10: Democratie - Publiek
Buitenlanders20%
Buitenlanders in Argentinië
8%
Argentijnen52%
Buitenlandse pers5%
Buitenlandse studenten
3%
Binnenlandse pers6%
Het leger3%
Leggen we er echter de cijfers naast die uit het onderzoek van Armony naar voor komen, dan
blijkt pas echt hoe belangrijk democratie was voor Alfonsín. Hij berekende dat ‘democratie’
het derde belangrijkste woord in het discours van Alfonsín was. Men kan echter spreken van
159
een gedeelde eerste plaats met drie woorden. Bij het ontleden van het discours per 10 000
woorden, dan vermeldt hij 28 keer ‘land’ en hetzelfde aantal keer ‘Argentinië’. ‘Democratie’
komt daar net na, met 27 keer per 10 000 woorden. 319 Als er ongeveer 300 woorden per
pagina staan in de bron, dan komt dit ongeveer neer op één keer per pagina. Dit is een heel
hoog gemiddelde, want sommige teksten gaan over een heel andere thematiek.
Na het bankroet van Mexico en het wanbeheer van de junta’s in de voorgaande jaren zat
Argentinië met een financiële kater. Ook in de cijfers zien we dat economie een Argentijns
probleem blijft, hoewel na de leningen van de Westerse landen dit op korte termijn een
internationaal probleem kon worden. De heronderhandeling van buitenlandse schuld komt
slechts in mindere mate voor in het buitenlandse discours. De verhoudingen voor de
categorie ‘Economie’ liggen op 70 procent in eigen land, tegenover 30 per honderd in het
buitenland. We kunnen vooral een verschuiving van het binnenland naar het buitenland
waarnemen doorheen de jaren wanneer Alfonsín het economische discours in het buitenland
gaat koppelen aan het mensenrechtendiscours.
Grafiek 11: Economie - Publiek
Buitenlanders15%
Buitenlanders in Argentinië
9%
Argentijnen47%
Het leger1%
Buitenlandse pers5%
Binnenlandse pers22%
319 ARMONY (Victor), 2000, op.cit., p. 108.
160
De grootste groep zijn de Argentijnen. Ons onderzoek laat niet toe het onderscheid te maken
tussen de arbeidersklasse en de bedrijfsleiders. Tijdens het indelen hebben we evenwel
kunnen vaststellen dat de verhoudingen ongeveer gelijk zijn. Toch slaat de balans lichtjes
door in het voordeel van de bedrijfsleiders, door de verschillende toespraken ter gelegenheid
van de plechtige opening van bedrijven.
Dat hij het niet over economie heeft tegenover die ‘speciale’ groepen als het leger of de
universiteitsstudenten hoeft niet te verbazen, gezien dit voor hen slechts in beperkte mate
interessant was.
161
Voor we de rollen tussen inhoud en publiek uiteindelijk omkeren bekijken we nog even de
cijfers van de ‘Transitie van Dictatuur naar Democratie’. Het is een behoorlijk kleine
categorie, slechts een vijftal procent van het totaal, maar desalniettemin belangrijk.
Grafiek 12: Transitie - Publiek
Argentijnen30%Argentijnen in het
buitenland2%
Het leger15%
Buitenlandse pers10%
Binnenlandse pers16%
Buitenlanders7%
Buitenlanders in Argentinië
15%
De buitenlanders zijn ook hier, net zoals bij ‘Democratie’ minder belangrijk. Hier zullen de
vijftien teksten waarschijnlijk ook in het kader staan van de nieuw verworven democratieën
in de landen waar hij dit discours gebruikt. Opnieuw denken we daarbij meteen aan landen
als Uruguay en Brazilië, de twee buurlanden die gedurende de jaren tachtig opnieuw
mochten kennismaken met de democratie.
Het eerste cijfer dat ons meteen opvalt is dat van het leger als doelpubliek. Bij de transitie
zijn de twee hoofdrolspelers, de Argentijnen en het leger, dan ook goed vertegenwoordigd.
Het is geruststellend te zien dat ook dit thema werd besproken met het leger. Hij wilde hen
dus ook duidelijk bewust maken van het feit dat zij inspanningen moesten leveren. Bij
‘Transitional Justice’ en ‘Democratie’ was het aandeel van het leger niet zo groot. Vijf
procent in het eerste geval en slechts drie procent in het tweede. In het kwalitatieve gedeelte
hebben we al gezien wat Alfonsín belangrijk achtte dat het leger goed in oren geknoopt
kreeg.
162
Nu we de belangrijkste categorieën hebben besproken en bekeken voor welk doelpubliek
Alfonsín deze bestemde, is het ook interessant het omgekeerde te doen. Welke thema’s
belichtte het staatshoofd in zijn discours voor welke groepen. Na dat deel bespreken we ook
nog kort de plaats waar Alfonsín zijn toespraken gaf, in het derde en laatste deel van dit
hoofdstuk met de kwantitatieve analyse van de bron.
163
Als we naar de inhoud per doelpubliek kijken, dan zullen we heel interessante dingen te
weten komen of zijn discours sterk publieksgevoelig was. We zullen daarom zes
verschillende groepen bespreken en onderling vergelijken. Eerst nemen we alle categorieën
van Argentijnen samen. Dit komt neer op de resultaten van de vier verschillende
binnenlandse groepen: de Argentijnen, de Argentijnen in het buitenland, het leger en de
universiteitsstudenten. Met deze cijfers onderzoeken we of er daar al interessante conclusies
uit te trekken zijn.
Daarna doen we hetzelfde met de buitenlanders om deze twee groepen dan uiteindelijk
onderling te vergelijken. Ook hier zijn de cijfers de som van drie verschillende groepen: de
buitenlanders, de buitenlanders in Argentinië en de buitenlandse universiteitsstudenten.
De volgende twee groepen zijn de pers die we vergelijken naargelang ze Argentijns zijn of
buitenlands. Indien de pers niet expliciet wordt vermeld, wordt ze niet in onderstaande
cijfers opgenomen.
De vijfde groep is het leger. In het vorige onderdeel maakten we reeds melding van de
aantallen betreffende het leger; nu gaan we dus na waarover Alfonsín sprak als hij voor zijn
generaals en hun troepen stond. Natuurlijk gaat onze aandacht hier uit naar ‘Transitional
Justice’ en ‘Transitie’.
Een zesde groep is die van de buitenlanders. We nemen deze keer echter niet dezelfde cijfers
als vorige keer. Hier zetten we echter de cijfers van de buitenlanders in eigen land en die van
hen in Argentinië zelf tegen elkaar. Dit zou ons moeten duidelijk maken of Alfonsín zijn
inhoud aanpaste naargelang hij de buitenlanders ontving of op bezoek ging in het buitenland.
164
Beginnen doen we dus met de Argentijnen. Hier is het vooral de economie die het luidst
weerklinkt. In vergelijking met de andere categorieën is dit bijna het dubbele van de
gedeelde tweede plaats. Het was dan wel te verwachten dat de economie hoog zou eindigen,
maar aan een dergelijk verschil hadden we ons niet verwacht. De tweede categorie is die van
de democratie. Hoewel hij het dus gemiddeld op iedere pagina over democratie heeft, toch is
dit niet het belangrijkste onderdeel in het discours.
Grafiek 13: Argentijnen (zonder Pers) - Inhoud
Rest39%
Democratie12%
Economie20%
Sociaal Cultureel11%
Transitional Justice6%
Transitie van dictatuur naar
democratie6%
Ook de transitie is belangrijk in het discours van Alfonsín in eigen land. Als we de transitie
en transitional justice samen rekenen komen we aan 12%. Dit maakt het ongeveer even
belangrijk als de andere categorieën die op de grafiek af te lezen vallen.
165
Dit vergelijken we met de situatie tegenover de buitenlanders. Hier verwachten we hoge
cijfers met betrekking tot de buitenlandse politiek en de economie. Het is dan ook verassend
om te zien dat de cijfers onze verwachtingen niet volgen. Wel op het vlak van economie, wat
het tegen de buitenlanders nog beter doet, maar niet op buitenlands beleid. Men zou toch
verwachten dat een president die tegen buitenlanders spreekt het meer heeft over de
internationale politieke situatie. Vooral met de penibele situatie in Centraal-Amerika en de
gesprekken in het kader van de Koude Oorlog.
Grafiek 14: Buitenlanders (zonder Pers) - Inhoud
Transitie van dictatuur naar
democratie6%
Buitenlands beleid6%
Rest40%
Democratie14%
Economie22%
Sociaal Cultureel5%
Transitional Justice6%
Wat ons wel meteen opvalt aan bovenstaande cijfers is het grote aandeel Transitional Justice
en Transitie van dictatuur naar democratie. Door de andere invalshoek zien we dat samen
gerekend dertien procent van het discours van Alfonsín aan de buitenlanders ging over de
transitie in de brede zin van het woord.
Dat er meer over democratie wordt gesproken in het buitenland is niet logisch. Dit is
normaal gezien toch een nationaal thema, maar blijkbaar werpt hij zich ook in het buitenland
graag op tot de verdediger van de democratie. Waarom hij dit juist deed, is gebleken uit de
diepere inhoudelijke analyse van de teksten.
166
De twee volgende groepen die we bespreken zijn minder gevarieerd. We beginnen net zoals
bij het vorige onderdeel eerst met de binnenlandse pers om daarna de buitenlandse onder de
loep te nemen en tenslotte de beide te vergelijken. Ook kunnen we deze cijfers vergelijken
met de andere cijfers in binnen- en buitenland zonder de pers. We leggen eerst de grafieken
van de pers in binnen- en buitenland en bespreken we daarna per onderwerp deze twee
groepen samen.
Grafiek 15: Binnenlandse Pers - Inhoud
Rest54%
Economie20%
Democratie3%
Sociaal Cultureel3%
Transitional Justice3%
Transitie van dictatuur naar
democratie6%
Buitenlands beleid9%
Grafiek 16: Buitenlandse Pers - Inhoud
Rest38%
Economie11%
Transitional Justice22%
Transitie van dictatuur naar
democratie7%
Buitenlands beleid16%
Democratie5%
167
De cijfers van de categorie ‘Meerdere thema’s’ zijn hoog bij de pers. Dit is niet te
verwonderen omdat op eenzelfde persconferentie verschillende journalisten met
verschillende interesses aanwezig zijn. Zo zitten er Franse economische journalisten naast
Hongaarse en Peruviaanse politieke verslaggevers. Dit zien we vooral bij de buitenlandse
pers. Het percentage ligt bij hen (24%) namelijk nog aanzienlijk hoger dan bij hun
Argentijnse collega’s (15,1%). Als we dit dan vergelijken met het eigen discours dan zien we
grote verschillen tussen de waarden met pers en zonder pers. In zijn eigen teksten beperkt
Alfonsín zich veel meer tot het bespreken van één onderwerp.
Bij ‘democratie’ liggen de verhoudingen net omgekeerd. Daar is het vooral de president die
er over begint in binnen- en buitenland (11,6 en 14,3%) terwijl de pers maar matig
geïnteresseerd is (2,9 en 5,5%). Dit is natuurlijk ook een onderwerp dat zich minder leent tot
het stellen van uitvoerige vragen omdat men dan al gauw in de sfeer van transitie zit.
Bij de binnenlandse pers (radio, televisie en geschreven pers) valt meteen het belang van de
economie op. De zojuist vermelde spreekwoordelijke Franse economische journalist bleek
echter minder aanwezig te zijn dan eerst vermoed werd. Bij de binnenlandse pers gaat het
immers bijna dubbel zo veel keer over de economie dan bij de buitenlandse (20,1 tegenover
11%). Deze buitenlandse cijfers springen echt uit de band, want zowel in het eigen betoog
schommelen de cijfers ook steeds rond de 20%. Dit is volgens mij vooral te verklaren door
de vele vragen over overgangsgerechtigheid waardoor deze teksten al snel in voornoemde
categorie werden geplaatst.
De categorieën ‘energie’ en ‘technologie’ slaan we opnieuw over aangezien deze teksten
geen uitschieters of interessante informatie bevatten.
Dan komen we bij de categorie ‘Acte de présence’. Een categorie die we normaal gezien ook
niet behandelen, maar in dit geval zijn de cijfers te uiteenlopend om ze naast ons neer te
leggen. Terwijl de cijfers van de toespraken en open brieven rond de 31 procent hangen zijn
de perscijfers volledig anders. In de binnenlandse pers heeft deze categorie een aandeel van
39 ten honderd, terwijl hun collega’s 13,2 procent pro forma uitspraken hebben. Dit is vooral
te verklaren omdat de buitenlandse media geen korte boodschappen hebben zoals bij het
168
buitenkomen van een fabriek of een korte mededeling bij vertrek vanuit de luchthaven. De
buitenlandse pers wordt vooral opgetrommeld voor meer uitgebreide persconferenties, die
inhoudelijk voor ons steeds heel interessant zijn.
Transitional justice was niet overal even belangrijk. De cijfers blijven bescheiden rond de
zes procent in binnen- en buitenland wanneer de teksten op voorhand al geschreven waren,
maar wanneer de pers intervenieert dan verhogen de cijfers aanzienlijk. Met 3,3 procent van
het aandeel in de Argentijnse media, is dit niet belangrijk in eigen land. Kijken we echter
naar wat er vanuit de andere landen wordt gevraagd dan is dit bijna onrustwekkend.
Tweeëntwintig procent, bijna één op vier, van de persconferenties gaan over het bestraffen
van de verantwoordelijken, het zoeken naar de waarheid en in het algemeen het verwerken
van het verleden. Dit toont ons duidelijk dat hij zich minder opwerpt als de verdediger van
de mensenrechten in het buitenland dan dat men er hem naar vraagt.
Bij de categorie over de overgang naar democratie zijn er minder spectaculaire zaken te
ontdekken. Overal schommelen de cijfers rond een bescheiden zes procent. De cijfers zijn
telkens wat hoger in het buitenland dan in eigen land.
De laatste categorie is de groep waar we toch wel verschillen verwachten naargelang de
nationaliteit van het doelpubliek. Het ‘Buitenlands beleid’ is in Argentinië niet zo belangrijk
omdat de problemen in Midden-Amerika de mensen niet bezig houden. Zij zijn eerder
geïnteresseerd in het binnenlandse beleid. De cijfers hierover geven hen gelijk, met een
marginale 2,2% in eigen land en 5,5% in het buitenland. Deze cijfers kenden we al. Leggen
we daar de aantallen van de pers naast dan krijgen we iets anders te zien. Vier keer zo veel
tegen de binnenlandse pers (9,2%) en drie keer meer tegen de buitenlandse pers (16,5 ten
honderd). Dit toont aan dat de pers veel meer interesse toonde in het buitenlandse beleid dan
Alfonsín er wou aan geven. Het merendeel van het aandeel in de binnenlandse pers is te
verklaren door het internationale grensconflict met Chili over het kanaal van Beagle in het
begin van zijn termijn.
169
Nu we alles in zijn globaliteit hebben besproken moeten we even aandacht hebben voor een
minderheidsgroep in het doelpubliek. In tegenstelling tot binnen het discours is het leger in
de realiteit oppermachtig. Daarom lijkt het ons ook nuttig om aandacht te besteden aan de
inhoud van de toespraken van hun opperbevelhebber. Slaagde hij er in hen in de pas te laten
lopen en durfde hij het wel aan om tegen hen over hun verantwoordelijkheden en hun
pijnlijke geschiedenis te praten?
Grafiek 17: Leger - Inhoud
Rest49%
Democratie8%
Economie3%
Transitional Justice11%
Buitenlands beleid5%
Transitie van dictatuur naar
democratie24%
De cijfers blijken ons te zeggen van wel. Het valt meteen op dat één vierde van de 38 teksten
over de transitie gaat. Negen teksten is dan wel niet veel, maar het zijn wel teksten waarin
ieder woord telt. Vooral omwille van de aard van het doelpubliek is het opmerkelijk dat 30
procent over de belangrijke thematiek van de transitie en de overgangsgerechtigheid gaat. De
ander zestien teksten die niet veel inhoud hebben hemelen vooral het roemrijke verleden van
het Argentijnse leger op. Dit verleden ligt dan wel al ver achter hen, want het gaat vooral
over de troepen in de eerste helft van de 19de eeuw. Hij gebruikt hier dus afwisselend de
tactiek van slaan en zalven.
Het zijn op het eerste zicht opmerkelijke cijfers en laten ons vermoeden dat Alfonsín met
harde hand optreedt tegen het leger wat betreft de mensenrechtenkwestie en de politieke
invloed van het leger. Een inhoudelijke analyse van de teksten, gekaderd in zijn
maatschappelijke context verschafte ons hier meer duidelijkheid over. De teksten gingen dan
170
wel over transitional justice en de transitie, bij de inhoudelijke analyse hebben we duidelijk
gezien dat er verschillende manieren zijn om hierover te spreken. Tegen het leger sprak hij
op een veel minder strenge toon.
De volgende twee groepen behandelden we in het kwalitatieve deel net zoals het leger ook
apart, dus is het handig om ook hier even de aantallen naast elkaar te leggen en te zien of we
hier grote verschillen kunnen waarnemen. We gaan na of er een verschil is in het discours
van Alfonsín wanneer de buitenlanders zich in Argentinië bevinden of in eigen land zijn.
Waar we hier wel rekening moeten mee houden is dat wanneer de president naar het
buitenland gaat in functie, dat hij meestal uitsluitend met andere staatshoofden praat.
Wanneer hij echter gasten ontvangt, dan kunnen dat bijvoorbeeld ook bedrijven zijn die
wensen te investeren in Argentinië. Dit zouden we dan ook moeten zien in de cijfers met
betrekking tot de economie.
Grafiek 18: Inhoud Buitenlanders in hun eigen land ( E ) en buitenlanders in Argentinië ( Ei )
0%5%
10%15%
20%25%
30%35%
E Ei
E 8,60% 15,40% 20,40% 4,90% 0,60% 32,10% 0,60% 6,80% 3,70% 6,80%
Ei 6,70% 12,00% 25,30% 5,30% 0,00% 29,30% 1,30% 5,30% 12,00% 2,70%
Meerdere thema’s
Demo- cratie
Eco- nomie
Sociaal Cultureel Energie Acte de
PrésenceTechno-
logieTrans, Justice Transitie Buitenl.
beleid
Het eerste wat ons opvalt is dat hij 162 speeches geeft in het buitenland en dat de speeches
wanneer hij gasten ontvangt veel lager ligt. Dit komt omdat de gast meestal zelf het woord
neemt voor groepen, terwijl de ontvangende president eerder het woord voert achter gesloten
deuren.
De eerste veronderstelling die we zonet maakten blijkt inderdaad hout te snijden. Hij spreekt
inderdaad meer over de economie in eigen land tegen de buitenlanders dan in het buitenland
171
op staatsbezoek. Dit zal inderdaad samenhangen met de investeerders die hij ontvangt en de
verschillende economische beurzen die op het Argentijnse grondgebied plaatsvonden.
Een tweede zaak is de goede vertegenwoordiging van transitie van dictatuur naar democratie
wanneer men op bezoek komt, terwijl men er bijna geen aandacht aan besteedt in het
buitenland zelf. De conclusie die we hieromtrent eerder maakten was dat hij meer tegen de
buitenlanders over de transitie sprak dan tegen de Argentijnen (6,3 tegenover 5,5%).
Verdelen we dit nogmaals onder, dan zien we echter nog grote verschillen. Tegen de
buitenlanders in eigen land heeft hij het slechts zes van de 162 keer (3,7%) over de transitie.
Wanneer ze echter op bezoek komen en hij hen de verwezenlijkingen van de nieuwe
democratie kan tonen, dan heeft hij het er veel meer over (12%).
Een laatste vaststelling is dat de cijfers over democratie gelijklopend zijn met deze die we
voordien ook konden waarnemen. Alleen komt er hier nog een niveau bij. We konden
voordien vaststellen dat hij in verhouding meer over democratie sprak tegen buitenlanders
dan tegen de Argentijnen (14,3% tegenover 11,6%). Als we nu de onderverdeling binnen de
groep van de buitenlanders bekijken, dan zien we dat hij meer over democratie sprak in het
buitenland tegen de buitenlanders (15,4%) dan dat hij dat in verhouding in Argentinië deed
(12%).
In een volgend onderdeel gaan we kort na wat het laatste gegeven in ons bestand ons van
waarde kan zijn: de plaats waar de toespraken werden gehouden. Aangezien we de categorie
‘in Argentinië’ slechts beperkt hebben opgedeeld in subcategorieën, kunnen we enkel het
verschil zien tussen binnenland en de verschillende andere landen.
172
3.3 Plaats
Bij de plaats waar de toespraken gehouden werden, zijn er niet veel verrassingen. Bijna 80%
van de toespraken en persconferentie vond plaats in Argentinië. Van de resterende landen
zijn de volgende landen in verschillende categorieën in te delen. Ten eerste zijn er de
economische zwaargewichten, die op dat vlak heel belangrijk waren voor Argentinië. Dit
zijn de Verenigde Staten, Spanje, Frankrijk, Zwitserland, Italië, Duitsland en India. De
andere landen zijn eerder belangrijk voor hun goede band met Argentinië en hun parallelle
geschiedenis op vlak van transitie, zoals Uruguay en Brazilië. Daarenboven waren Frankrijk
en Zwitserland ook heel belangrijk omwille van hun internationale instellingen.
Land Aantal PercentageVerenigde Staten 51 4,6% Spanje 27 2,4% Frankrijk 17 1,5% Zwitserland 16 1,4% Uruguay 12 1,1% Venezuela 11 1,0% Brazilië 10 0,9% Italië 10 0,9% Mexico 10 0,9% Duitsland 7 0,6% Peru 7 0,6% India 6 0,5% Argentinië 884 79,6% Rest 42 3,8% 1110 99,8%
173
3.4 Conclusie.
Na deze kwantitatieve analyse, rest ons nog eindconclusies te maken over dit onderdeel,
voor we een algemene conclusie zullen formuleren. We volgen hierbij dezelfde indeling
hanteren als die we gebruikt hebben tijdens dit deel. Beginnen doen we dus met de inhoud,
om dan het publiek te bespreken. Daarna trekken we de eindconclusie van hoe deze twee
tegenover elkaar staan.
Op inhoudelijk vlak is er een verschuiving merkbaar in de loop der jaren. In zijn eerste jaar
aan de macht, spreekt de president vooral over democratie en economie. Dit laatste zal een
constante zijn gedurende zijn hele termijn, gezien er constant economische problemen waren
in Argentinië. In 1985 valt democratie terug in het lijstje van belangrijkste onderwerpen en
komt het buitenlands beleid er bij. Er is dus een duidelijke verschuiving van de interne
problemen naar de wereldproblemen en de plaats van Argentinië in die wereld. Dit blijft in
1986 gelijk, tot democratie weer belangrijk wordt ten tijde van de opstanden van de
carapintadas in april 1987. Opmerkelijk is hier dat het onderwerp van transitional justice nog
verder terugvalt gedurende diezelfde periode.
Als we naar het publiek kijken, dan zien we dat buitenlanders en pers een belangrijk aandeel
hebben als publiek. Ongeveer 30% van alle speeches is gericht aan buitenlanders of waren
persconferenties voor de buitenlandse media. Deze media zijn ook goed vertegenwoordigd in
de bron, want ze maken 30% uit van alle teksten. Opmerkelijk is dat hij dubbel zoveel over
transitional justice sprak in het buitenland. Dit deed ons vermoeden dat hij zich dus sterk
wou profileren als een mensenrechtenpresident, maar dit bleek niet te kloppen. Het is vooral
de pers die deze cijfers de hoogte injoeg, door de vele vragen over dit onderwerp aan
Alfonsín. Zelf begon hij dus niet over dit onderwerp.
Kijken we naar de verschillende thema’s, dan zien we dat democratie vooral in het
binnenland belangrijk was, net zoals economie. De transitie van dictatuur naar democratie
was ook veel belangrijker als hij voor Argentijnen sprak, dan voor buitenlanders. Hier valt
vooral het aandeel van het leger op.
174
Dit zette ons aan om te kijken naar de verschillende groepen, en wat we daaruit konden
opmerken. Beginnen deden we met de Argentijnen en de buitenlanders, beiden zonder de
persconferenties mee te rekenen. Dit gaf ongeveer gelijklopende patronen op vlak van
economie en democratie. Ook moesten we erkennen dat transitie in de brede zin van het
woord even veel aan bod kwam in binnen- en buitenland.
De pers daarentegen gaf meer verschillen. Daar zagen we dat de Argentijnse pers vooral
vragen had rond het economisch beleid en waren ook de korte vragen
oververtegenwoordigd. Bij de buitenlandse pers was transitional justice een van de
belangrijkste onderwerpen en werd hieraan ook veel meer aandacht besteed dan door de
binnenlandse pers. Er kwamen ook veel vragen rond het buitenlandse beleid.
Bij het leger viel het ons op dat er zoveel teksten over de transitie en transitional justice
gingen. Het is daarom goed geweest om ook een inhoudelijke analyse van de teksten te
maken, want anders kon dit een vertekend beeld gegeven hebben over het gewicht en de
draagwijdte van het discours van de president tegen het leger.
Een laatste categorie die we hier, net zoals in het eerste deel besproken hebben zijn de
buitenlanders. Daar waren er twee verschillen merkbaar. Ten eerste de economie die
belangrijker was in eigen land wanneer hij voor de buitenlanders sprak, dan in het buitenland
zelf. Dit verschil is echter nog niet half zo groot als dat op vlak van transitie. Hij sprak drie
keer meer over transitie van dictatuur naar democratie in eigen land tegen de buitenlanders
als dat hij er met hen over sprak in het buitenland.
Na deze korte tussentijdse analyse zetten we nog eens kort alle resultaten van ons volledige
kwalitatieve en kwantitatieve onderzoek op een rijtje. Daarna geven we u nog een
uitgebreide bibliografie mee en als extra deel werden ook de bijlagen bijgevoegd.
175
4. Conclusie Wat we met dit onderzoek hebben aangetoond, zijn de manieren waarop Argentinië met zijn
spokende verleden probeerde om te gaan tussen 1983 en 1987. Er zijn vele manieren om dit
te doen, maar wij hebben ervoor gekozen om het discours van de president te analyseren
naar inhoud. Nog specifieker zijn we daarin op zoek gegaan naar de parallellen en de
verschillen tussen het discours dat president Alfonsín voerde ten aanzien van de Argentijnen
en de buitenlanders. Dit heeft verschillende zaken aan het licht gebracht. We hebben om ons
punt kracht bij te zetten uitvoerig gebruik gemaakt van de gespecialiseerde literatuur die er al
bestaat over de transitie in Argentinië.
We hebben de verschillende conclusies van ons onderzoek reeds meegedeeld, maar hier
geven we nog eens de belangrijkste bevindingen, ontdekkingen en argumenten.
Wat we gezien hebben in de verschillende delen is dat er medio 1986 iets verandert in het
discours van de president. Hij zweert zijn offensieve houding ten aanzien van de transitie en
de economie af en hij neemt een defensieve houding in. Hierbij hebben we ook aangetoond
dat er een verschuiving is in het discours van de president. Hij gaat over van een ethisch
discours, naar een logisch discours, waarbij het behoud van de staat en de democratie
centraal staat. Hij moest daarom moeilijke knopen doorhakken, bijvoorbeeld hoever de
vervolging van de junta’s moet gaan en hoe dit moet uitgelegd worden aan de bevolking en
het buitenland. Dat er hierbij verschillende houdingen waar te nemen waren hebben we op
verschillende momenten aangetoond en op uitvoerige wijze geargumenteerd en
gedocumenteerd aan de hand van de literatuur en de teksten die we analyseerden.
Wat wij hebben aangetoond zijn de verschillende discours. We gingen eerst uit van het
bestaan van hét binnenlandse discours en hét buitenlandse discours, maar dat bleek niet te
bestaan. Wat er wel is zijn verschillende discours voor verschillende groepen, maar dit komt
niet overeen met de nationaliteiten.
In het binnenland is er bijvoorbeeld al een groot verschil tussen het leger en de andere
Argentijnen. Wanneer we keken naar het discours dat over de transitie ging, dan zagen we in
het kwantitatieve gedeelte dat er erg veel over transitie werd gesproken voor het leger. Dit
176
discours over transitie ging vooral over de plaats die het leger moest innemen in de
maatschappij. Voor de Argentijnen sprak hij veeleer over economie. De inhoud van dit
transitiediscours voor het leger, was ook anders dan dat voor de burgers. Hij sprak de beide
partijen soms naar de mond en stelde zich altijd op als één van hen. Als we aan transitie
denken, dan had Alfonsín waarheid en gerechtigheid in gedachten om dit te bereiken. Toch
vond hij het niet nodig om over de waarheidscommissie te praten in eigen land. Dit
bewaarde hij liever voor het buitenland. Hij pakte niet uit met de waarheidscommissie in
eigen land omdat hij deze niet wilde compromitteren.
Kijken we naar het buitenland, dan zien we eigenlijk een gelijklopend discours met dat van
het Argentijnse. Dit als we de pers weglaten, want bij deze teksten is er wel een groot
verschil waar te nemen. De buitenlandse pers stelt vooral vragen over transitional justice,
terwijl de binnenlandse zich veeleer interesseerde voor de economie.
Toch zien we ook dat Alfonsín een andere houding aanneemt wanneer er buitenlanders bij
betrokken zijn. Wanneer er buitenlandse bezoekers zijn in Argentinië dan praat hij veel over
de economie. Dit komt vooral omdat hij buitenlanders zoekt die willen investeren in
Argentinië. Hij spreekt ook veel over de transitie. Hij wil de maatregelen en de resultaten
tonen aan de buitenwereld. Toch wil hij zich niet altijd profileren als een ambassadeur voor
de democratie. Democratie was wel een hoofdthema geweest in 1984, maar in 1985 en 1986
viel dit drastisch terug. Dit kwam vooral omdat de democratie toen als een verworven goed
werd beschouwd. De democratie werd in 1987 niet meer als vanzelfsprekend gezien door de
opstanden van de carapintadas. Dit veranderde waarschijnlijk meer aan het discours van
Alfonsín dan aan zijn beleid, want hij bleef standvastig over hoe hij juridisch wilde
afrekenen met de misstanden van het leger in de vorige jaren.
Dat democratie niet enkel een begeerd goed was in een samenleving die te lijden had gehad
onder de dictatuur maar soms ook als een middel kan worden gebruikt hebben we ook goed
onderbouwd kunnen aantonen. Hij koppelde zijn mensenrechten- en democratische discours
aan het economische discours en gebruikte het behoud van de democratie als
drukkingsmiddel voor de buitenlandse economische beslissers om betere en gunstigere
schuldaflossing en verbeterde handelsvoorwaarden te verkrijgen.
177
Dat we er niet in geslaagd om het discours van Alfonsín op te delen in zwart of wit,
binnenlandse discours en buitenlandse discours, transitie of economie, heeft te maken met de
diversiteit van de teksten en het discours van Alfonsín. Dit komt omdat wij niet enkele
quotes uit hun verband hebben gerukt om ze dan in een andere context te plaatsen, maar dat
wij daarentegen alle teksten hebben geanalyseerd om de meest interessante te weerhouden.
Dit zorgt inderdaad voor een gediversifieerd discours, maar een discours dat over een thema
als transitional justice gaat verdient meer dan alle andere thema’s de nodige nuances.
Argentinië is er tot op heden nog steeds niet in geslaagd om af te rekenen met het verleden
dat hen achtervolgt. De vraag blijft of dit wel mogelijk is. Het verleden is namelijk pas
volledig verwerkt, wanneer de harten waarin het besloten ligt ophouden te kloppen.
178
5. Bibliografie
5.1 Wetenschappelijke literatuur
• AGEITOS (Stella Maris), Historia de la Impunidad, De las actas de Videla a los Indultos
de Menem, Córdoba, Adriana Hidalgo, 2002, 253 p.
• AMNESTY INTERNATIONAL, Argentina: The Military Juntas and Human Rights:
Report of the Trial of the Former Junta Members, London, Amnesty International
Publications, 1987, 99 p.
• ARMONY (Victor), Argentina y Canadá : discursos políticos y proyectos de sociedad en
los años ochenta y noventa, in: RAPOPORT (Mario) (coord.), Globalización, integración
e identidad nacional: Análisis comparado Argentina-Canadá, Buenos Aires, Grupo
Editor Latinoamericano, 1995, pp. 363-376.
• ARMONY (Victor), Représenter la Nation: Le discours présidentiel de la transition
démocratique en Argentine (1983-1993), Montréal, Les Editions Balzac, 2000, 242 p.
• BLOMMAERT (Jan), Discourse, Cambridge, Cambridge University Press, 2005, 299 p.
• BORER (Tristan Anne) (ed.), Telling the Truths: Truth Telling and Peace Building in
Post-Conflict Societies, Notre Dame, University of Notre Dame, 2006, 316 p.
• CENTRO DE ESTUDIOS LEGALES Y SOCIALES, Memoria, Verdad y Justicia - Las
estrategias durante la dictadura y los desafíos desde la transición hasta el presente,
Buenos Aires, CELS, 1999, 30 p.
• CIETERS (Marthe), Demilitarisatie in Zuid-Amerika : Evaluatie van de democratie in
Argentinië, Gent, Universiteit Gent (onuitgegeven licentiaatsverhandeling), 1989, 115 p.
(Vakgroep Politieke wetenschappen)
179
• CONADEP: Nunca Más: a report by Argentina’s National Commission on Disappeared
People, London-Boston, Faber and Faber, 1986, s. p.
• DE FEYTER (Koen), e.a., Out of the Ashes: Reparation for Victims of Gross and
Systematic Human Rights Violations, Antwerpen/ Oxford, Intersentia, 2005, 522 p.
• DENECKERE (Gita) en DESMET (Lieve), Historische Kritiek van Woord en Beeld in
de Massamedia, Gent, Academia Press, 2008, 325 p.
• ELSTER (Jon), Closing the Books: Transitional Justice in Historical Perspective,
Cambridge, Cambridge University Press, 2004, 298 p.
• ELSTER (Jon), Retribution and Reparation in the Transition to Democracy, Cambridge,
Cambridge University Press, 2006, 341 p.
• ESCUDÉ (Carlos) en CISNEROS (Andrés), Historia de las Relaciones Exteriores
Argentinas, Buenos Aires, Consejo Argentino para las Relaciones Internacionales
(CARI), 2000, volume 14, s.p.
• HUYSE (Luc), Alles Gaat Voorbij Behalve het Verleden, Leuven, Van Halewyck, 2006,
205 p.
• KRITZ (Neil J.) (ed.), Transitional Justice: How emerging democracies reckon with
former regimes, VOL. II: Country Studies, Washington D.C., United States Institute of
Peace Press, 1995, 780 p.
• KRITZ (Neil J.) (ed.), Transitional Justice: How emerging democracies reckon with
former regimes, VOL. III: Laws, Rulings and Reports, Washington D.C., United States
Institute of Peace Press, 1995, 834 p.
• LOVEMAN (Brian), For La Patria: Politics and the Armed Forces in Latin America,
Wilmington, Scholarly Resources, 1997, 331 p.
180
• LYNCH (John), e.a., Historia de la Argentina, Barcelona, Cambridge University Press,
2001, 354 p.
• MALAMUD-GOTI (Jaime), Game Without End, Oklahoma, University of Oklahoma
Press, 1996, 235 p.
• NINO (Carlos Santiago), Radical Evil on Trial, New Haven/ London, Yale University
Press, 1996, 220 p.
• OSIEL (Mark J.), Mass Atrocity, Ordinary Evil and Hannah Arendt: Criminal
Consciousness in Argentina’s Dirty War, Yale, Yale University, 2001, 257 p.
• REYCHLER (Luc), Democratic peace-building and conflict prevention. The devil is in
the transition, Leuven, Leuven University press, 1999, 176 p.
• ROHT-ARRIAZA (Naomi) en MARIEZCURRENA (Javier), Transitional Justice in the
Twenty-First Century, Beyond Truth versus Justice, Cambridge, Cambridge University
Press, 2006, 346 p.
• ROHT-ARRIZA (Naomi), The Pinochet Effect: Transitional Justice in the Age of
Human Rights, Philadelphia, University of Pennsylvania Press, 2005, 256 p.
• SCHELSTRAETE (Sarah), Worden Zuidamerikaanse dictaturen werkelijk veroordeeld
en bestraft door hun democratische opvolgers wegens schendingen van de
mensenrechten? Detailstudie: Argentinië, Gent, Universiteit Gent (onuitgegeven
licentiaatsverhandeling), 1995, 114 p. (Vakgroep Politieke wetenschappen)
• SMITH (Peter H.), Democracy in Latin America: Political Change in Comparative
Perspective, Oxford, Oxford University Press, 2005, 380 p.
• STIGLITZ (Joseph), Making Globalization Work, London, Penguin Books, 2006, 358 p.
• TEITEL (Ruti G.), Transitional Justice, Oxford, Oxford University Press, 2000, 292 p.
181
• TORPEY (John) (ed.), Politics of the Past: On repairing historical injustices, Oxford,
Rowman and Littlefield Publishers, 2003, 316 p.
• WITTE (Els), Politiek en Democratie, Brussel, VUB Press, 1998, 366 p.
182
5.2 Wetenschappelijke artikels • ACKERMAN (Bruce), Temporal Horizons of Justice, The Journal of Philosophy, 1997,
vol. 94, pp. 299-317.
• ADROGUE (Gerardo), Estudiar la opinión pública: Teoría y datos sobre la opinion
publica argentina, Desarrollo Económico, vol. 38, 1998, pp. 387-407.
• ALFONSÍN (Raúl) en GAUHAR (Altaf), Raúl Alfonsín, Third World Quarterly, 1985,
vol. 7, pp. 1-7.
• ALFONSÍN (Raúl), The Transition to Democracy in the Third World, Third World
Quarterly, 1986, vol. 8, pp. 39-50.
• ANDERSEN (Martin), Dateline Argentina: Hello, Democracy, Foreign Policy, 1984,
vol. 55, pp. 154-172.
• ATKINS (Pope), Conflict Resolution in the Southern Cone, Bulletin of Latin American
Research, 1984, vol. 3, pp. 129-133.
• CARRANZA (Mario E.), Transitions to Electoral Regimes and the Future of Civil-
Military Relations in Argentina and Brazil, Latin American Perspectives, 1997, vol. 24,
pp. 7-25.
• CATTERBERG (Edgardo Raul) en BRAUN (Maria), Las Elecciones Presidenciales
Argentinas del 14 de Mayo de 1989: la Ruta a la Normalidad, Desarrollo Económico,
1989, vol. 29, pp. 361-374.
• CATTERBERG (Edgardo Raul), Las Elecciones del 30 de Octubre de 1983. El
Surgimiento de una Nueva Convergencia Electoral, Desarrollo Económico, 1985, vol.
25, pp. 259-267.
183
• CHERESKY (Isidoro), Argentina. Un Paso en la Consolidacion Democratica: Elecciones
Presidenciales con Alternancia Politica, Revista Mexicana de Sociología, 1990, vol. 52,
pp. 49-68.
• CHRISTIAN (Shirley), 2 winners in Argentina: Alfonsín and democracy, The New York
Times, 4 mei 1987.
• CORBACHO (Alejandro L.), Reformas Constitucionales y Modelos de Decision en la
Democracia Argentina (1984-1994), Desarrollo Económico, 1998, vol. 37, pp. 591-616.
• CRAWFORD (Kathryn Lee), Due Obedience and the Rights of Victims: Argentina’s
Transition to Democracy, Human Rights Quarterly, 1990, vol. 12, pp. 17-52.
• DAHL (Enrique) en GARRO (Alejandro Miguel), Legal accountability for human rights
violations in Argentina: One step forward and two steps backward, Human rights law
journal, 1987, vol. 8, pp. 283-477.
• DE BAETS (Antoon), Na de genocide. Waarheidsstrategieën van rechters en historici,
Tijdschrift voor Geschiedenis, 2003, vol. 116, pp. 212-230.
• DONGHI (Tulio), Argentina’s Unmastered Past, Latin American Research Review,
1988, vol. 23, pp. 3-24.
• DYZENHAUS (David), Survey Article: Justifying the Truth and Reconciliation
Commission, The Journal of Political Philosophy, 2000, vol. 8, pp. 470-496.
• Editorial: On Negotiating Democratic Transition, Third World Quarterly, 1985, vol. 7,
pp. vii-xvi.
• FERREIRA RUBIO (Delia) en GORETTI (Matteo), Cuando el Presidente Gobierna
Solo. Menem y los Decretos de Necesidad y Urgencia hasta la Reforma Constitucional,
Desarrollo Económico, 1996, vol. 36, pp. 443-474.
184
• FOURNIER (Dominique), The Alfonsin Administration and the Pronotion of
Democratic Values in the Southern Cone and the Andes, Journal of Latin American
Studies, 1999, vol. 31, pp. 39-74.
• GRAHAM-YOOLL (Andrew), The State of Transition 1983-85, Third World Quarterly,
1985, vol. 7, pp. 573-593.
• GRANDIN (Greg) en KLUBOCK (Thomas Miller), Editors’ Introduction, Radical
History Review, vol. 97, pp. 1-10.
• GRANDIN (Greg), The Instruction of Great Catastrophe: Truth Commissions, National
History, and State Formation in Argentina, Chile, and Guatemala, The American
Historical Review, 2005, vol. 110, s.p.
• HELMKE (Gretchen) en WOLFSON (Leandro), La Logica de la Defenccion
Estrategica : Relaciones entre la Corte Suprema y el Poder Ejecutivo en la Argentina en
los Periodos de la Dictadura y la Democracia, Desarrollo Económico, 2003, vol. 43, pp.
179-201.
• HUNTER (Wendy), Negotiating Civil-Military Relations in Post-Authoritarian
Argentina and Chile, International Studies Quarterly, 1998, vol. 42, pp. 295-317.
• JELIN (Elizabeth), The Politics of Memory: The Human Rights Movements and the
Construction of Democracy in Argentina, Latin American Perspectives, 1994, vol. 21,
pp. 38-58.
• KNUDSON (Jerry W.), “Veil of Silence: The Argentine Press and the Dirty War, 1976-
1983”, Latin American Perspectives, 1997, vol. 24, pp. 93-112.
• KOKOTT (Juliane), No Impunity for Human Rights violations in the Americas, Human
Rights Law Journal, 1993, vol. 14, pp 153-159.
185
• LEFRANC (Sandrine) en STEIN (Mariana), Las Politicas del Perdon y de la
Reconciliación. Los Gobiernos Democraticos y el Ajuste de Cuentas con el Legado del
Autoritarismo, Desarrollo Económico, 2005, vol. 45, pp. 163-186.
• MAINWARING (Scott), Political Parties and Democratization in Brazil and the
Southern Cone, Comparative Politics, 1988, vol. 21, pp. 91-120.
• McGUIRE (James W.), Union Political Tactics and Democratic Consolidation in
Alfonsin’s Argentina (1983-1989), Latin American Research Review, 1992, vol. 27, pp.
37-74.
• McSHERRY (J. Patrice), Strategic Alliance: Menem and the Military-Security Forces in
Argentina, Latin American Perspectives, 1997, vol. 24, pp. 63-92.
• MERRET (Christopher) en GRAVIL (Roger), Comparing Human Rights: South Africa
and Argentina (1976-1989), Comparative Sudies in Society and History, 1991, vol. 33,
pp. 255-287.
• MUNCK (Ronaldo), Democratization and Demilitarization in Argentina (1982-1985),
Bulletin of Latin American Research, 1985, vol. 4, pp. 85-93.
• MUNCK (Ronaldo), The Democratic Decade: Argentina since Malvinas, Bulletin of
Latin American Research, 1992, vol. 11, pp. 205-216.
• MUSTAPIC (Ana Maria) en GORETTI (Matteo), Gobierno y Oposición en el Congreso:
La Práctica de la Cohabitación durante la Presidencia de Alfonsín, Desarrollo
Económico, 1992, vol. 32, pp. 251-269.
• MUSTAPIC (Ana Maria), Oficialistas y Diputados: Las Relaciones Ejecutivo-
Legislativo en la Argentina, Desarrollo Económico, 2000, vol. 39, pp. 571-595.
186
• NAGEL (Thomas) en VOGELMAN (Lloyd) geciteerd in: HUYSE (Luc), Justice after
Transition: On the Choices Successor Elites Make in Dealing with the Past, Law &
Social Inquiry, 1995, vol. 20, pp. 51-78.
• NINO (Carlos Santiago) en ORENTLLICHER (Diane F.), Settling Accounts: The duty
to prosecute Human Rights violations of a prior regime, The Yale Law Journal, 1991,
vol. 100, pp. 2537-2643.
• NORDEN (Deborah L.), Democratic Consolidation and Military Professionalism:
Argenina in the 1980s, Journal of Interamerican Studies and World Affairs, 1990, vol.
32, pp. 151-176.
• OSIEL (Mark), The Making of Human Rights Policy in Argentina: The Impact of Ideas
and Interests on a Legal Conflict, Journal of Latin American Studies, 1986, vol. 18, pp.
135-180.
• PION-BERLIN (David), Between Confrontation and Accomodation: Military and
Government Policy in Democratic Argentina, Journal of Latin American Studies, 1991,
vol. 23, pp. 543-571.
• RONIGER (Luis), Paths of Citizenship and the Legacy of Human Rights Violations: The
Cases of Redemocratized Argentina and Uruguay, Journal of Historical Sociology, 1997,
vol. 10, pp. 270-309.
• SKAAR (Elin), Truth Commisions, Trials or Nothing ? Policy Options in Democratic
Transitions, Third World Quarterly, 1999, vol. 20, pp. 1109-1128.
• SMITH (William C.), Democracy, Distributional Conflicts and Macroeconomic
Policymaking in Argentina (1983-1989), Journal of Interamerican Studies and World
Affairs, 1990, vol. 32, pp. 1-42.
• SMOLOWE (Jill), Argentina "Democracy Is Not Negotiable", Time Magazine, 8
september 2005
187
5.3 Websites • BBC website: http://news.bbc.co.uk/hi/spanish/business/newsid_7475000/7475870.stm
(geraadpleegd op 11/07/2008)
• Central Inteligence Agency Factbook: http://cia.gov (geraadpleegd op 23/02/2008).
• Centro de Investigación de Relaciones Internacionales y Desarrollo. Biografie van Alfonsín op www.cidob.org, (geraadpleegd op 19/02/2008, laatste update 07/06/2007).
• Encyclopædia Britannica Online, 10 april 2008. (geraadpleegd op 12/03/2008).
• Het Inter-Amerikaans Mensenrechteninstituut: http://www.iidh.ed.cr/ (geraadpleegd op 01/05/2008)
• Human Rights Watch: Rapport over Argentinië: http://www.hrw.org/reports/1989/WR89/Argentin.htm (geraadpleegd op 29/04/2008)
• International Center for Transitional Justice: www.ictj.org (geraadpleegd op 06/05/2008).
• Latin Americanist Research Resources Project: http://lanic.utexas.edu/larrp/ (geraadpleegd op 07/05/2008).
• Presidentiële website: http://www.presidencia.gov.ar/ (geraadpleegd op 18/04/2008).
• University of Austin, Texas, Discursos Presidenciales op de website van: http://lanic.utexas.edu/larrp/pm/sample2/argentin/alfonsin/index.html (geraadpleegd op 07-05-2008).
188
6. Bijlagen
In bijlage voegen we nog enkele documenten toe die ook door eigen inbreng tot stand zijn
gekomen. Deze documenten zijn overzichten, indexen, inhoudstafels, werkdocumenten en
bron tegelijk. Vooral bij het kwantitatieve deel gebruikten we deze documenten op basis van
de teksten.
Een eerste bijlage zijn de verschillende tabellen die gebruikt werden om tot de grafieken te
komen die gebruikt werden in bovenstaand onderzoek.
Een tweede document is een lijst met de titels van de speeches en persconferenties. In beide
documenten sloop er veel werk om ze op te stellen en ze maken verder onderzoek ook veel
eenvoudiger. Om die redenen voegen we ze als bijlage bij dit werkstuk. Tijdens de analyse
van de teksten verwijzen we er voortdurend naar en hier zijn deze teksten eenvoudig terug te
vinden.
Op het einde zit er ook nog een DVD-rom bijgevoegd die geïnteresseerden in staat stelt de
oorspronkelijke teksten te raadplegen. Dit is het originele bronmateriaal gedigitaliseerd en
ter beschikking gesteld door de Universiteit van Austin Texas. Daarenboven kunt u er ook de
categorisering van de bron op terugvinden. Dit document is de basis geweest van het
kwantitatieve onderzoek.
189
9.1 Tabellen
TABEL 1:
INHOUD 1983 Aantal Procent
Meerdere thema’s 1 6,7%
Democratie 1 6,7%
Economie 0 0,0%
Sociaal Cultureel 1 6,7%
Energie 0 0,0%
Acte de Présence 7 46,7%
Technologie 0 0,0%
Transitional Justice 3 20,0%
Transitie van dictatuur naar democratie 2 13,3%
Buitenlands beleid 0 0,0%
15
TABEL 2:
INHOUD 1984 Aantal Procent
Meerdere thema’s 41 11,6%
Democratie 51 14,5%
Economie 66 18,8%
Sociaal Cultureel 16 4,5%
Energie 7 2,0%
Acte de Présence 113 32,1%
Technologie 8 2,3%
Transitional Justice 20 5,7%
Transitie van dictatuur naar democratie 18 5,1%
Buitenlands beleid 12 3,4%
352
190
Tabel 3:
INHOUD 1985 Aantal Procent
Meerdere thema’s 31 10,8%
Democratie 18 6,3%
Economie 56 19,4%
Sociaal Cultureel 23 8,0%
Energie 3 1,0%
Acte de Présence 89 30,9%
Technologie 5 1,7%
Transitional Justice 20 6,9%
Transitie van dictatuur naar democratie 17 5,9%
Buitenlands beleid 26 9,0%
288
Tabel 4:
INHOUD 1986 Aantal Procent
Meerdere thema’s 25 10,6%
Democratie 13 5,5%
Economie 44 18,7%
Sociaal Cultureel 12 5,1%
Energie 3 1,3%
Acte de Présence 85 36,2%
Technologie 3 1,3%
Transitional Justice 18 7,7%
Transitie van dictatuur naar democratie 12 5,1%
Buitenlands beleid 20 8,5%
235
191
Tabel 5:
INHOUD 1987 Aantal Procent
Meerdere thema’s 24 10,9%
Democratie 26 11,8%
Economie 50 22,7%
Sociaal Cultureel 26 11,8%
Energie 2 0,9%
Acte de Présence 63 28,6%
Technologie 1 0,5%
Transitional Justice 12 5,5%
Transitie van dictatuur naar democratie 12 5,5%
Buitenlands beleid 4 1,8%
220
Tabel 6:
INHOUD: 1983-1987 Aantal Procent
Meerdere thema’s 122 11,0%
Democratie 109 9,8%
Economie 216 19,5%
Sociaal Cultureel 78 7,0%
Energie 15 1,4%
Acte de Présence 357 32,2%
Technologie 17 1,5%
Transitional Justice 73 6,6%
Transitie van dictatuur naar democratie 61 5,5%
Buitenlands beleid 62 5,6%
1110
192
Tabel 7:
PUBLIEK 1983-1987 Aantal Percentage
Buitenlanders 153 13,8%
Buitenlanders in Argentinië 75 6,8%
Argentijnen 491 44,2%
Argentijnen in het buitenland 7 0,6%
Het leger 39 3,5%
Buitenlandse pers 90 8,1%
Binnenlandse pers 239 21,5%
Buitenlandse universiteitsstudenten 10 0,9%
Binnenlandse universiteitsstudenten 6 0,5%
1110
Tabel 8:
PUBLIEK 1983-1987 Aantal Percentage
Buitenlanders 153 19,59%
Buitenlanders in Argentinië 75 9,60%
Argentijnen 491 62,87%
Argentijnen in het buitenland 7 0,90%
Het leger 39 4,99%
Buitenlandse universiteitsstudenten 10 1,28%
Binnenlandse universiteitsstudenten 6 0,77%
781
193
Tabel 9:
TRANSITIONAL JUSTICE - PUBLIEK Aantal Percentage
Buitenlanders 8 11,0%
Buitenlanders in Argentinië 4 5,5%
Argentijnen 25 34,2%
Argentijnen in het buitenland 0 0,0%
Het leger 4 5,5%
Buitenlandse pers 20 27,4%
Binnenlandse pers 8 11,0%
Buitenlandse universiteitsstudenten 3 4,1%
Binnenlandse universiteitsstudenten 1 1,4%
73
Tabel 10:
DEMOCRATIE - PUBLIEK Aantal Percentage
Buitenlanders 22 20,2%
Buitenlanders in Argentinië 9 8,3%
Argentijnen 57 52,3%
Argentijnen in het buitenland 1 0,9%
Het leger 3 2,8%
Buitenlandse pers 5 4,6%
Binnenlandse pers 7 6,4%
Buitenlandse universiteitsstudenten 3 2,8%
Binnenlandse universiteitsstudenten 2 1,8%
109
194
Tabel 11:
ECONOMIE - PUBLIEK Aantal Percentage
Buitenlanders 33 15,3%
Buitenlanders in Argentinië 19 8,8%
Argentijnen 104 48,1%
Argentijnen in het buitenland 1 0,5%
Het leger 1 0,5%
Buitenlandse pers 10 4,6%
Binnenlandse pers 48 22,2%
Buitenlandse universiteitsstudenten 0 0,0%
Binnenlandse universiteitsstudenten 0 0,0%
216
Tabel 12:
TRANSITIE - PUBLIEK Aantal Percentage
Buitenlanders 4 6,6%
Buitenlanders in Argentinië 9 14,8%
Argentijnen 19 31,1%
Argentijnen in het buitenland 1 1,6%
Het leger 9 14,8%
Buitenlandse pers 6 9,8%
Binnenlandse pers 10 16,4%
Buitenlandse universiteitsstudenten 2 3,3%
Binnenlandse universiteitsstudenten 1 1,6%
61
195
Tabel 13:
Argentijnen (zonder Pers) - Inhoud Aantal Percentage
Meerdere thema’s 45 8,3%
Democratie 63 11,6%
Economie 106 19,5%
Sociaal Cultureel 60 11,0%
Energie 12 2,2%
Acte de Présence 173 31,9%
Technologie 12 2,2%
Transitional Justice 30 5,5%
Transitie van dictatuur naar democratie 30 5,5%
Buitenlands beleid 12 2,2%
543
Tabel 14:
Buitenlanders (zonder Pers) - Inhoud Aantal Percentage
Meerdere thema’s 19 8,0%
Democratie 34 14,3%
Economie 52 21,9%
Sociaal Cultureel 12 5,1%
Energie 1 0,4%
Acte de Présence 74 31,2%
Technologie 2 0,8%
Transitional Justice 15 6,3%
Transitie van dictatuur naar democratie 15 6,3%
Buitenlands beleid 13 5,5%
237
196
Tabel 15:
Binnenlandse Pers - Inhoud Aantal Percentage
Meerdere thema’s 36 15,10%
Democratie 7 2,90%
Economie 48 20,10%
Sociaal Cultureel 6 2,50%
Energie 2 0,80%
Acte de Présence 93 38,90%
Technologie 3 1,30%
Transitional Justice 8 3,30%
Transitie van dictatuur naar democratie 14 5,90%
Buitenlands beleid 22 9,20%
239
Tabel 16:
Buitenlandse Pers - Inhoud Aantal Percentage
Meerdere thema’s 22 24,20%
Democratie 5 5,50%
Economie 10 11,00%
Sociaal Cultureel 1 1,10%
Energie 0 0,00%
Acte de Présence 12 13,20%
Technologie 0 0,00%
Transitional Justice 20 22,00%
Transitie van dictatuur naar democratie 6 6,60%
Buitenlands beleid 15 16,50%
91
197
Tabel 17:
Leger - Inhoud Aantal Percentage
Meerdere thema’s 3 7,90%
Democratie 3 7,90%
Economie 1 2,60%
Sociaal Cultureel 0 0,00%
Energie 0 0,00%
Acte de Présence 16 42,10%
Technologie 0 0,00%
Transitional Justice 4 10,50%
Transitie van dictatuur naar democratie 9 23,70%
Buitenlands beleid 2 5,30%
38
Tabel 18:
Inhoud
Buitenlanders in hun eigen
land
Buitenlanders in
Argentinië
Aantal Percentage Aantal Percentage
Meerdere thema’s 14 8,6% 5 6,7%
Democratie 25 15,4% 9 12,0%
Economie 33 20,4% 19 25,3%
Sociaal Cultureel 8 4,9% 4 5,3%
Energie 1 0,6% 0 0,0%
Acte de Présence 52 32,1% 22 29,3%
Technologie 1 0,6% 1 1,3%
Transitional Justice 11 6,8% 4 5,3%
Transitie van dictatuur naar
democratie 6 3,7% 9 12,0%
Buitenlands beleid 11 6,8% 2 2,7%
162 75
198
9.2 Bijlage 2: Overzicht van alle titels van alle volumes.
Dit is een index die wij hebben opgesteld van alle teksten van Alfonsín, zoals die werden
uitgegeven door het Secretariaat van Publieke Informatie van Argentinië (‘Secretaria de
Información Publica – Dirección General de Difusión’. De teksten die hier vermeld staan,
gebruikten we voor ons onderzoek. De periode van de besproken teksten loopt vanaf het
aantreden van Alfonsín op 10 december 1983 en lopen tot 23 december 1987.320
Index Discursos Presidenciales Extra Volume. 1 Dialogo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas
mexicanos en la residencia presidencial de olivos, el día 10 de diciembre de 1983
2 Dialogo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas Peruanos, el día 10 de diciembre de 1983,
3 Mensaje de la señora Margaret Thatcher, el día 10 de diciembre de 1983 y la respuesta del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín
4 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al teatro colon, el día 11 de diciembre de 1983
5 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al retirarse de la embajada de España, el día 12 de diciembre de 1983,
6 Dialogo del del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con periodistas en su recorrida por la casa de gobierno, el día 14 de diciembre de 1983
7 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el estado mayor conjunto el día 16 de diciembre de 1983
8 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el brindis de la cena anual del circulo de legisladores el día 21 de diciembre de 1983
9 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al periodismo en la casa de gobierno el día 23 de diciembre de 1983,
10 Mensaje enviado al papa por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo del día mundial de la paz el día 5 de enero de 1984
11 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en su visita a hogares de José León Suarez el día 6 de enero de 1984
12 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al recibir a una delgación de niños del partido de Avellaneda el día 6 de enero de 1984
320 Op http://lanic.utexas.edu/larrp/pm/sample2/argentin/alfonsin/index.html werden de
volumes online beschikbaar gesteld door ‘The Latin Americanist Research Resources
Project’ (LARRP).
199
13 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a un periodista del Canal 41 de Nueva York el día 18 de enero de 1984
14 Mensaje del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín difundido por la radio Española el día 18 de enero de 1984
15 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al poner en funciones al ingeniero Alberto Constantini en la Comision Nacional de Energia Atómica el día 19 de enero de 1984
16 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el departamento central de la policia federal el día 24 de enero de 1984
17 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los periodistas en el salon dorado del departamento central de la policia federal el día 24 de enero de 1984
18 Declaración del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo del fallecimiento de Manseñor Zazpe el día 24 de enero de 1984
19 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al finalizar el acto en el banco de la provincia de Buenos Aires el día 26 de enero de 1984
20 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al revibir el premio de la publicación Española "Cambio 16" el día 27 de enero de 1984
21 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de partir hacia Venezuela el día 1 de febrero de 1984
22 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los periodistas durante el vuelo que lo condujo a la República de Venezuela el día 1 de febrero de 1984
23 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeropuerto Simon Bolivar el día 1 de febrero de 1984
24 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a su arribo al hotel donde se hospedo en Caracas el día 1 de febrero de 1984
25 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al salir del hotel para dirigirse a la Casa Amarilla el día 2 de febrero de 1984
26 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al salir del hotel a la Televisión Venezolana y otros medios de Caracas el día 2 de febrero de 1984
27 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la embajada argentina a una periodista compatriota radicada en Caracas el día 3 de febrero de 1984
28 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a residentes Argentinos en Bogota el día 4 de febrero de 1984
29 Mensaje enviado por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al señor presidente de Venezuela, doctor Jaime Lisinchi antes de abandonar el espacio aereo Venezolano el día 4 de febrero de 1984
200
30 Mensaje enviado el día 4 de febrero de 1984 por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al señor presidente de Colombia, doctor Belisario Betancur, al ingresar en el espacio aereo de este país hermano
31 Mensaje del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo de conmemorarse el día de la Antartida Argentina el 22 de febrero de 1984
32 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al poner en funciones al nuevo jefe de la casa militar el día 1 de marzo de 1984
33 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los niños aborigenes que lo visitaron en la casa de gobierno el día 1 de marzo de 1984
34 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los periodistas durante la visita de los niños aborigines el día 1 de marzo de 1984
35 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeropuerto de Mendoza, el día 3 de marzo de 1984
36 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a su llegada a "El Plumerillo", Mendoza el día 3 de marzo de 1984
37 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a empleados de la casa de gobierno que lo saludaron en su Cumpleaños el día 12 de marzo de 1984
38 Dialogo de los periodistas con el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el patio de las palmeras de la casa de gobierno el día 12 de marzo de 1984
39 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al tomar el juramento de práctica al ingeniero Jorge Frederico Sabato como secretario de relaciones exteriores para asuntos especiales el día 13 de marzo de 1984
40 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de partir hacia Cordoba el día 15 de marzo de 1984
41 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al salir del hotel para dirigirse al diario "la voz del interior" efectuadas el día 15 de marzo de 1984
42 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la visita a la redaccion del diario "la voz del interior" el día 15 de marzo de 1984
43 Mensaje del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín ante los directivos del diario "la voz del interior" en los alones del jockey club de Córdoba, el día 15 de marzo de 1984
44 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la escuela cordobesa "Justo Paez Molina" el día 15 de marzo de 1984
45 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el regimiento de granaderos a caballo el día 16 de marzo de 1984
46 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los suboficiales del regimiento granaderos a caballo General San Martin el día 16 de marzo de 1984
47 Respuesta del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a una pregunta formulada por periodistas en el acto de la Plaza Sant Martin el día 16 de marzo de 1984
201
48 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la aerostacion militar metropolitana formuladas al periodismo antes de partir hacia la ciudad de Mar Del Plata el día 19 de marzo de 1984
49 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas antes de ingresar al auditiorium del hotel provincial el día 19 de marzo de 1984
50 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los miembros de la asociacion interamericana de radiodifusion el día 22 de marzo de 1984
51 Mensaje del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al ex senador Chileno Jorge Lavandero el día 23 de marzo de 1984
52 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la CGT, al poner en funciones al señor Hugo Barrionuevo el día 29 de marzo de 1984
53 Declaraciones a periodistas del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeroparque al despedir al señor presidente de Mexico, lic. Miguel de la Madrid Hurtado, el día 5 de abril de 1984
54 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al finalizar el almuerzo en la federación agraria Argentina, el día 7 de abril de 1984
55 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeroparque de la ciudad de Buenos Aires, antes de partir hacia Casilda, 5 de abril de 1984
56 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeropuerto de Fisherton, el día 7 de abril de 1984
57 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín elogiando la convivencia política que existe en Santa Fé, el día 7 de abril de 1984
58 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeroparque de Buenos Aires el día 7 de abril de 1984
59 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la planta de agua potable de Villa Adelina el día 9 de abril de 1984
60 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas en la municipalidad de Tres Arroyos poco antes de su discurso el día 24 de abril de 1984
61 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al visitar una escuela en Tres Arroyos el día 24 de abril de 1984
62 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas en la municipalidad de Venado Tuerto el día 26 de abril de 1984
63 Declaraciones en el aerodromo "Tomas B. Kenny" de la ciudad de Venado Tuerto del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín el día 26 de abril de 1984
64 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el vuelo de regreso desde Chaco y Formosa el día 1 de mayo de 1984
65 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeroparque metropolitano al regresar de una visita efectuada a las provincias del Chaco y Formosa el día 1 de mayo de 1984
202
66 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeroparque de la ciudad de Buenos Aires con motivo de su visita a dos unidades de la armada el día 5 de mayo de 1984
67 Diálogo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con periodistas en la ciudad de Ushuaia el día 5 de mayo de 1984
68 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeropuerto de Ushuaia el día 5 de mayo de 1984
69 Dialogo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con periodistas en Rio Grande el día 5 de mayo de 1984
70 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el brindis ofrecido en el casino de oficiales de Rio Grande el día 6 de mayo de 1984
71 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Rio Grande el día 6 de mayo de 1984
72 Declaración del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a un canal de T.V. metropolitano en la base aerea aeroparque a su arribo de las ciudades de Ushuaia y Rio Grande el día 6 de mayo de 1984
73 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas que lo abordaron luego de visitar la exposición internacional de la maquina-herramienta el día 9 de mayo de 1984
74 El señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín destaco la colaboración del personal de la CNEA y agradeció la entrega de una medalla en ocasión de su visita a Atucha el día 11 de mayo de 1984
75 Declaraciones periodisticas formuladas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la municipalidad de Bariloche el día 16 de mayo de 1984
76 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en San Carlos de Bariloche el día 16 de mayo de 1984
77 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en puerto Belgrano el día 17 de mayo de 1984
78 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas momentos antes del almuerzo servido en su honor en La Rioja el día 20 de mayo de 1984
79 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al termino del almuerzo ofrecido por el gobernador de La Rioja, el día 20 de mayo de 1984
80 Declaraciones ddel señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo de la inauguracion de una industria en La Rioja, el día 20 de mayo de 1984
81 Preguntas formuladas por niños al señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo de su visita a la Rioja el día 20 de mayo de 1984
82 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al ingresar en la casa de gobierno el día 25 de mayo de 1984
83 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la casa de gobierno el día 25 de mayo de 1984
203
84 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de su partida a la ciudad de Mendoza para asistir al acto central celebratorio del día del Ejercito el día 29 de mayo de 1984
85 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al arribar a Mendoza el día 29 de mayo de 1984
86 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín durante un agasajo efectuado por jefes del ejercito en Mendoza, el día 29 de mayo de 1984
87 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los periodistas durante el vino de honor ofrecido en Mendoza el día 29 de mayo de 1984
88 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas acreditados en casa de gobierno el día 30 de mayo de 1984
89 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la salida del teatro San Martin donde se celebró el XXXIV aniversario de la creación de la comisión nacional de Energía atomica, el día 31 de mayo de 1984
90 Saludo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la ciudad de Chascomus el día 31 de mayo de 1984
91 Declaraciones periodisticas formuladas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín durante su recorrida por el museo de bellas artes el día 8 de junio de 1984
92 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeropuerto internacional de Ezeiza, el día 10 de junio de 1984
93 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el palacio de "el pardo" el día 11 de junio de 1984
94 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la televisión Argentina al retirarse del palacio de "el pardo" el día 12 de junio de 1984
95 Saludo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los residentes Argentinos en España, el día 12 de junio de 1984
96 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al salir del hostal de los Reyes Catolicos el día 15 de junio de 1984
97 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín lluego de dar la Orden de Zarpada al Bueque escuela "Libertad", el día 22 de junio de 1984
98 Declaración del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín referidas al aumento de las tasas de interes internacionales el día 26 de junio de 1984
99 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el club independiente el día 26 de junio de 1984
100 Declaración del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al salir de la catedral metropolitana el día 1 de julio de 1984
101 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al periodismo en el aeroparque de la ciudad de Buenos Aires el día 4 de julio de 1984
102 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Olivos luego de su entrevista con el Canciller de Alemania Ferderal, Sr. Helmut Kohl, el día 6 de julio de 1984
204
103 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en su visita a la UCAL en Presidencia R. Saenz Peña, provinia del Chaco, el día 7 de julio de 1984
104 Declaraciones periodisticas formulatdas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en presidencia Saenz Peña, Chaco, el día 7 de julio de 1984
105 Saludo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la prensa en la casa de gobierno el día 9 de julio de 1984
106 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al retirarse del instituto nacional de tecnología industrial el día 13 de julio de 1984
107 Declaraciones periodisticas del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la municipalidad de Puerto Deseado el día 15 de julio de 1984
108 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la escuela normal Juan Pujol, de Corrientes, el día 16 de junio de 1984
109 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín desde el balcon de la casa de gobierno de Corrientes el día 16 de julio de 1984
110 Saludo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la prensa Corrientina el día 16 de julio de 1984
111 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al finalizar la reunión en la secretaria de ciencia y tecnica el día 19 de julio de 1984
112 El señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín envió un telegrama de felicitación a la actriz Susu Pecoraro el día 20 de julio de 1984
113 El señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín envió sus saludos al titular de la F.U.A., el día 23 de julio de 1984
114 Mensaje de condolencia del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la comunidad de Goya, con motivo de la muerte de Monseñor Alberto Devoto, el día 29 de julio de 1984
115 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la casa de gobierno de Tucuman el día 3 de agosto de 1984
116 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la sociedad rural Argentina, el día 6 de agosto de 1984
117 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al termino del almuerzo ofrecido en la sociedad rural Argentina el día 6 de agosto de 1984
118 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al retirarse del predio de la sociedad rural Argentina el día 6 de agosto de 1984
119 Nota enviada por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los ministros del interior y defensa referida al comportamiento de la policia y gendarmeria en Tucuman el día 9 de agosto de 1984
120 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeroparque antes de partir hacia Ecuador el día 9 de agosto de 1984
121 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la ciudad de Quito, Ecuador, luego de su reunion con el señor Leon Febres Cordero el día 9 de agosto de 1984
122 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas de Venezuela y Peru en Quito, Ecuador el día 10 de agosto de 1984
205
123 Declaraciones periodisticas del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la casa de gobierno de la provincia de Entre Rios, el día 18 de agosto de 1984
124 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el centenario de un jardin de infantes en la provincia de Entre Rios el día 18 de Agosto de 1984
125 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el concejo deliberante de Rosario el día 18 de agosto de 1984
126 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el acto de colación de titulos en el colegio nacional Buenos Aires el día 20 de agosto de 1984
127 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la televisión Peruana a finalizar la comida ofrecida por la Unión Industrial Argentina el día 31 de agosto de 1984
128 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín ante una delegación representante del torneo infantil de Ajedrez el día 4 de septiembre de 1984
129 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Esperanza y a su arribo al aeroparque Jorge Newbery, el día 8 de septiembre de 1984
130 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al retirarse de la sede del consejo federal de inversiones el día 10 de septiembre de 1984
131 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la base militar aeroparque el día 11 de septiembre de 1984
132 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a periodistas de la ciudad de San Juan el día 11 de septiembre de 1984
133 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al finalizar el almuerzo ofrecido en su honor durante la visita realizada a la provincia de San Juan el día 11 de septiembre de 1984
134 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la escuela normal mixta Sarmiento (San Juan), el día 11 de septiembre de 1984
135 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de partir desde Neuquen, el día 12 de septiembre de 1984
136 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la base militar aeroparque antes de partir hacia Mar del Plata, el día 13 de septiembre de 1984
137 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el concejo deliberante de la ciudad de Roque Perez, provincia de Buenos Aires, el día 21 de septiembre de 1984
138 Breve reportaje al señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín de un niño en la localidad de Roque Perez, el día 21 de septiembre de 1984
139 Breves declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a un periodista en Nueva York, el día 23 de septiembre de 1984
206
140 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al ingresar al salon donde se realizó la recepción de la comunidad Argentina en Nueva York, el día 23 de septiembre de 1984
141 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín ante la comisión de entidades Argentinas de la ciudad de Nueva York, el día 23 de septiembre de 1984
142 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a un grup de periodistas Argentinos en la Ciudad de Nueva York, el día 25 de septiembre de 1984
143 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la prensa al concluir su discurso en el foro de las Naciones Unidas, el día 24 de septiembre de 1984
144 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al anunciar el acuerdo con el Fondo Monetario Internacional en Nueva York, el día 25 de septiembre
145 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al temino de la reunión con el Grupo de los 77, en la ciudad de Nueva York, el día 26 de septiembre de 1984
146 Saludo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la colectividad judia del país, el día 26 de septiembre de 1984
147 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el vuelo Nueva York-Panama, el día 26 de septiembre de 1984
148 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Ezeiza, a su arribo de las ciudades de Nueva York y Panama, el día 27 de septiembre de 1984,
149 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en su visita al CIII congreso de jefes de policia y fuerzas de seguridad, el día 28 de septiembre de 1984
150 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la exposición rural de Chascomus, el día 29 de septiembre de 1984
151 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la ciudad de Chascomus, el día 29 de septiembre de 1984
152 Dialogo del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con periodistas Suizos en la ciudad de Buenos Aires, el día 5 de octubre de 1984
153 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el acto celebrado en el cub Español, el día 6 de octubre de 1984
154 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la aeroestacion militar aeroparque el día 10 de octubre de 1984
155 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Ushuaia el día 12 de octubre de 1984
156 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la salida de la inauguración del mercado central de Buenos Aires el día 15 de octubre de 1984
207
157 Breves declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al despedir en el aeroparque metropolitano al cardenal Agostino Casarolli, el día 16 de octubre de 1984
158 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín referidas al acuerdo con la Republica de Chile el día 18 de octubre de 1984
159 Declaraciones efectuadas en el aeropuerto de Ezeiza, por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín el día 20 de octubre de 1984
160 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Las Palmas de Gran Canaria, el día 21 de octubre de 1984
161 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al diario la provincia de las Islas Canarias, España, el día 21 de octubre de 1984
162 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a la Televisión Catalana, efectuadas en Paris, el día 22 de octubre de 1984
163 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con periodistas Argentinos, luego del encuentro organizado en Paris con un grupo de destacados investigadores el día 23 de octubre de 1984
164 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín destacando el labor realizada por el embajador Argentino en Francia, el día 23 de octubre de 1984
165 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en Canarias el día 27 de octubre de 1984
166 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el aeropuerto internacional de Ezeiza a su regreso del ciaje por los paises de Francia, Italia y Argélia, el día 27 de octubre de 1984
167 Texto del telegrama enviado por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al primer mandatario Boliviano, doctor Hernan Siles Suazo, el día 28 de octubre de 1984
168 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo de la celebración del día de la policia federal argentina, el día 30 de octubre de 1984
169 Declaración del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín ante el asesinato de la señora Indira Gandhi, el día 31 de octubre de 1984
170 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín luego de la inauguración del IV congreso panamericano de bioquimica, el día 4 de noviembre de 1984
171 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la comida ofrecida por la comara de exportadores el día 6 de noviembre de 1984
172 Felicitaciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a los presidentes electos de Estados Unidos y Nicaragua el día 7 de noviembre de 1984
173 Carta que el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín remitiera a presidente de la C.A.M.E. el día 6 de noviembre de 1984
174 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el concejo deliberante de la ciudad de La Plata, el día 19 de noviembre de 1984
208
175 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a su regreso al colegio de Escibanos de la ciudad de La Plata, el día 19 de noviembre de 1984
176 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de salir desde el aeropuerto con destino a la ciudad de Mar del Plata, el día 20 de noviembre de 1984
177 Condolencias del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al señor presidente de Mexico, enviadas el día 20 de noviembre de 1984
178 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el acto de clausura de la reunion nacional de empresarios del autotransporte de pasajeros, el día 28 de noviembre de 1984
179 Mensaje del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín al señor presidente de Mexico, remitido el día 29 de noviembre de 1984
180 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el concejo deliberante de Pigüe, el día 4 de diciembre de 1984
181 Respuesta del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín a un periodista en la ciudad de Pigüe, el día 4 de diciembre de 1984
182 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín antes de ingresar al circulo italiano, el día 6 de diciembre de 1984
183 Palabras del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el circulo italiano, el día 6 de diciembre de 1984
184 Declaraciones del señor presidente de la nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo del primer aniversario de la asunción del gobierno, el día 10 de diciembre de 1984
209
Index Discursos Presidenciales Volumes 1-20. VOLUME 1
185 Mensaje del Sr. Presidente de la Nación, Doctor Raúl R. Alfonsín, a la Honorable Asamblea Legislativa, el día 10 de Diciembre de 1983
5
186 Discurso del Sr. Presidente desde los balcones del Cabildo, 10-12-83 . 53187 Mensaje de la Sra. Thatcher y respuesta del Sr. Presidente, 10-12-83 55188 Mensaje del Sr. Presidente del 13-12-83 57189 Mensaje del Sr. Presidente del 16-12-83 63190 Mensaje del Sr. Presidente con motivo de las fiestas navideñas, el 24-12-83 69191 Conferencia de prensa del Sr. Presidente del 12-1-84 71
192 Alocución del Sr. Presidente en el homenaje al ex mandatario Dr. Arturo Illia, en el cementerio de la Recoleta el 18-1-84
93
193 Discurso del Sr. Presidente en el Banco de la Provincia de Buenos Aires el 24-1-84 97
194 El Sr. Presidente envió sendos mensajes a los Sres. Presidentes de Paraguay, Brasil y Venezuela el 10-2-84
99
195 Conferencia de Prensa del Sr. Presidente en Caracas el 10-2-84 101 del Grupo Independientes con Alfonsín en Venezuela el 1°-2-84
111
196 Palabras del Sr. Presidente durante la recepción ofrecida por miembros del Grupo Independientes con Alfonsín en Venezuela el 10-2-84
113
197 Discurso del Sr. Presidente ante el Consejo Municipal el 3-2-84 113
198 Discurso del Sr. Presidente en la comida ofrecida por el Presidente Betancourt en la Casa de Mariño, sede del Gobierno Colombiano, el 4-2-84
115
199 Conferencia de Prensa del Sr. Presidente en Bogotá el 5-2-84 119200 Palabras del Sr. Presidente en la Petroquímica Gral. Mosconi el 16-2-84 129201 Carta del Sr. Presidente a la C.G.T. el 29-2-84 131
202 Mensaje del Sr. Presidente desde los balcones de la Casa de Gobierno, ante la multitud reunida en la Plaza de Mayo, con motivo de la movilización por la Ley de Reordenamiento Sindical el 16-2-84
135
203 Conceptos del Sr. Presidente en la cena del centenario del diario “El Día” de La Plata el 2-3-84
137
204 Mensaje del Sr. Presidente en Luján de Cuyo el 3-3-84 139
205 Mensaje del Sr. Presidente en el Foro Internacional de la Mujer, en el Centro Cultural San Martín el 10-3-84
143
206 Palabras del. Sr. Presidente con motivo de la iniciación del ciclo lectivo 1984, el 11-3-84
147
207 Discurso del Sr. Presidente en la Plaza España en Córdoba el 15-3-84 149
208 Discurso del Sr. Presidente en el aniversario de la creación del Regimiento de Granaderos a Caballo el 16-3-84
151
209 Palabras del Sr. Presidente a los congresistas de la OTI, el 19-3-84 153
210 Mensaje del Sr. Presidente en la Primera Jornada Notarial Iberoamericana el 19-3-84 155
211 Discurso del Sr. Presidente en Mar del Plata el 19-3-84 161
210
212 Discurso del Sr. Presidente desde los balcones de la Casa de Gobierno el 23-3-84 163
211
VOLUME 2
213 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, por radio y televisión, sobre la renegociación de la deuda externa, el 1. de abril de 1984.
5
214 Discurso del señor presidente en Luján, por la inauguración del monumento a los caídos en la guerra de las Malvinas, el 2 de abril de 1984
9
215 Discurso del señor presidente, en el palacio Errázuiz, por la visita del licenciado Miguel de La Madrid Hurtado, presidente de México, el 3 de abril de 1984
13
216 Palabras del señor presidente al agradecer la condecoración otorgada por el señor presidente de México, el 4 de abril de 1984
19
217 Palabras del señor presidente al finalizar la cena ofrecida al señor presidente de México, el 4 de abril de 1984
21
218 Discurso del señor presidente en la inauguración de la Feria del Libro, el 5 de abril de1984
23
219 Anuncio de la nueva política agropecuaria, en Casilda, por el señor presidente, el 7 de abril de 1984
27
220 Discurso del señor presidente en la inauguración de la planta elevadora de agua en Villa Adelina y anuncio del programa de emergencia para la provisión de agua (Proagua), el 9 de abril de 1984
37
221 Palabras del señor presidente a directivos del Fondo Nacional de las Artes, en la Casa de Gobierno, el 10 de abril de 1984
41
222 Palabras del señor presidente, en la Casa de Gobierno, al despedir a los granaderos, el 11 de abril de 1984
43
223 Declaración del señor presidente por el día de las Américas, el 14 de abril de 1984 45
224 Mensaje del señor presidente al pueblo de Tres Arroyos por el Centenario de dicha ciudad, el 24 de abril de 1984
47
225 Discurso del señor presidente en Tres Arroyos, el 24 de abril de 1984 49
226 Palabras del señor presidente al visitar una escuela de Tres Arroyos, el 24 de abril de 1984
51
227 Palabras del señor presidente expresando el reconocimiento del Poder Ejecutivo a los señores Antonio Mucci y Gabriel Matzkin, ministro y secretario de Trabajo, respectivamente, el 25 de abril de 1984
53
228 Discurso del señor presidente por el centenario de la ciudad de Venado Tuerto. el 26 de abril de 1984
55
229 Discurso del señor presidente en la comida de homenaje efectuada en el palacio Errázuriz al señor presidente de la India, Zail Singh, el 27 de abril de 1984.
59
230 Mensaje del señor presidente a la Honorable Asamblea Legislativa, el 1° de mayo de 1984
63
231 Palabras del señor presidente en el aeropuerto de El Pucú —Formosa— al concurrir a inspeccionar los alcances de las inundaciones en las provincias del Chaco y Formosa, el 1° de nayo de 1984
105
232 Dscurso del señor presidente en el aeropuerto de Resistencia, el 1° de mayo de 1984 107
212
234 Palabras del señor presidente en el Regimiento de Infantería Patricios, el 4 de mayo de 1984
111
235 Palabras del señor presidente al recibir el diploma que lo acredita como presidente de la República Argentina, el 8 de mayo de 1984
113
236 Discurso del señor presidente en la exposición internacional de la máquina-herra mienta el 9 de mayo de 1984
115
237 Palabras del señor presidente ante los dirigentes de la Asociación Latinoamericana de Ferrocarriles por los 20 años de su creación, el 10 de mayo de 1984
119
238 Discurso del señor presidente durante su visita a las centrales nucleares de Atucha, el 11 de mayo de 1984
121
239 Entrevista del señor presidente con periodistas franceses, el 11 de mayo de 1984 125
240 Mensaje del señor presidente al presidente electo del Ecuador, el 12 de Mayo de 1984
141
241 Discurso del señor presidente en la Bolsa de Cereales por el 130 aniversario de su fundación, el 15 de mayo de 1984
143
242 Discurso del señor presidente por la inauguración de la Central Hidroeléctrica de Aticurá, el 16 de mayo de 1984
153
243 Discurso del señor presidente en la Municipalidad de Bariloche, el 16 de mayo de 1984
157
244 Palabras del señor presidente en Bariloche, el 17 de mayo de 1984 159
245 Palabras del señor presidente en la Base Naval de Puerto Beigrano, el 17 de mayo de 1984
163
246 Palabras del señor presidente en Punta Alta, Buenos Aires, el 17 de mayo de 1984 165
247 Palabras del señor presidente al recibir una réplica de la fragata “Libertad” por la celebración del Día de la Armada, el 17 de mayo de 1984
167
248 Discurso del señor presidente en La Rioja, referente a los derechos humanos, el 20 de mayo de 1984
169
249 Palabras del señor presidente en la inauguración del curso sobre derechos humanos en La Rioja, el 20 de mayo de 1984
171
250 Palabras del señor presidente en Olivos, el 25 de mayo de 1984 175
251 Discurso del señor presidente en Mendoza, por el Día del Ejército Argentino, el 29 de mayo de 1984
177
252 Palabras del señor presidente en el acto del día de la Energía Atómica, el 31 de mayo de 1984
179
213
VOLUME 3
253 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de la 5 Brigada Aérea, en Villa Reynolds. San Luis, el 1° de junio de 1984
5
254 Discurso del señor presidente en Villa Mercedes, San Luis, el 1° de junio de 1984 7255 Alocución del señor presidente ante la colectividad española, el 2 de junio de 1984 9
256 Palabras del señor presidente con motivo del centenario de la Asociación de Bom bero Voluntarios de la Boca, el 2 de junio de 1984
11
257 Palabras pronunciadas por el señor presidente en la comida ofrecida por el Centro Argentino de Ingenieros, el 6 de junio de 1984
13
258 Palabras del señor presidente dirigidas a representantes del Círculo de la Prensa, el 7 de junio de 1984
17
259 Palabras del señor presidente en & saludo a los periodistas destacados en Casa de Gobierno, el 7 de junio de 1984
19
260 Palabras del señor presidente durante el acto de firma del documento conjunto de los partidos políticos, el 7 de junio de 1984
21
261 Mensaje del señor presidente con motivo de la reafirmación de los derechos argen tino sobre las islas Malvinas, el 10 de junio de 1984
23
262 Discurso del señor presidente durante la cena ofrecida por el Rey Juan Carlos, el 11 de junio de 1984
25
263 Discurso del señor presidente en las Cortes de España, el 12 de junio de 1984 31
264 Discurso del señor presidente al agradecer la entrega de la llave de la ciudad de Madrid, el 13 de junio de 1984
39
265 Conferencia de prensa de los señores presidentes de la República Argentina, doctor Raúl R. Alfonsín, y de España, don Felipe González, el 13 de junio de 1984
41
266 Discurso del señor presidente en Santiago de Compostela, Galicia, el 14 de junio de 1984
53
267 Palabras del señor presidente al recibir el título de “Hijo Predilecto” en la Junta de Galicia, el 14 de junio de 1984
57
268 Discurso del señor presidente en el Ayuntamiento de Santiago de Compostela, el 14 de junio de 1984
59
269 Invocación del señor presidente al Apóstol Santiago en la Catedral de Compostela, el 14 de junio de 1984
61
270 Discurso del señor presidente en el pueblo gallego de Lalin, el 15 de junio de 1984 63
271 Palabras del señor presidente al visitar la aldea de Casaldarnos, el 15 de junio de 1984
65
272 Palabras del señor presidente al recibir las llaves de la ciudad de Rosario, el 20 de junio de 1984
67
273 Discurso del señor presidente en Rosario, el 20 de junio de 1984 69
274 Carta enviada pr el señor presidente al presidente de la República Oriental del Uruguay, el 20 de junio de 1984
73
275 Orden de zarpada del vigésimo viaje de instrucción de la fragata “Libertad” impartid por el señor presidente el 22 de junio de 1984
75
214
276 Mensaje del señor presidente difundido por la red nacional de radio y televisión, el 27 de junio de 1984
77
277 Reportaje al señor presidente realizado en la Casa de Gobierno por periodistas de la televisora TVS de los Estados Unidos de América, el 29 de junio de 1984
85
278 Discurso del señor presidente al inaugurar la FICO ‘84, en la provincia de Córdoba, el 4 de julio de 1984
91
279 Discurso del señor presidente en la cena ofrecida al canciller alemán, señor Helmut Kohl, el 5 de julio de 1984
95
280 Discurso del señor presidente en la ciudad de Presidencia Roque Sáenz Peña, Chaco, el 7 de julio de 1984
101
281 Discurso del señor presidente en la comida anual de las fuerzas armadas, el 7 de julio de 1984
107
282 Palabras del señor presidente en la Bolsa de Comercio de Buenos Aires, el 10 de julio de 1984
111
283 Discurso del señor presidente en el X Congreso Juvenil Mundial Bautista, el 11 de julio de 1984
115
284 Discurso del señor presidente en su visita al INTI, en Migueletes, el 13 de julio de1984
119
285 Discurso del señor presidente en Puerto Deseado, provincia de Santa Cruz, el 15 de julio de 1984
125
286 Discurso del señor presidente’en Itati, provincia de Corrientes, el 16 de julio de 1984 129
287 Discurso del señor presidenta ante la población formoseña, el 20 de julio de 1984 131
288 Discurso del señor presidente en la Casa de Gobierno de Formosa, el 20 de julio de 1984
135
289 Discurso del señor presidente’ en Bolívar, el 23 de julio de 1984 139
290 Discurso del señor presidente en la entrega del busto de Simón Bolívar, el 23 de julio de 1984
141
291 Discurso del señor presidente al anunciar el llamado a consulta por el Canal de Beagle, el 25 de julio de 1984
145
292 Discurso del señor presidente. con motivo de la reapertura de la Universidad Nacional de Luján, el 30 de julio de 1984
147
293 Conferencia del señor presidente en la Escuela de Guerra Naval, el 30 de julio de 1984
149
294 Palabras del señor presidente al inaugurar un comedor popular en la Cooperativa El Hogar Obrero, el 30 de julio de 1984
151
295 Discurso del señor presidente frente a la Municipalidad de la Ciudad de Tucumán, el 3.de agosto de 1984
153
296 Discurso del señor presidente en TaU Viejo, provincia de Tucumán, el 3 de agosto de 1984
155
297 Conferencia de prensa del señor presidente en la ciudad de Quito, Ecuador, el 10 de agosto de 1984
157
215
298 Discurso del, señor presidente en la Exposición Rural de Palermo, el 12 de agosto de 1984
165
299 Discurso del señor presidente en la XVIII Conferencia Regional de la FAO, el 13 de agosto de 1984
171
300 Palabras del señor presidente en el Casino de Oficiales de la Fuerza Aérea, en Córdoba, el 14 de agosto de 1984
177
301 Discurso del señor presidente en la plaza Alberdi. de la ciudad de Paraná, el 17 de agosto de 1984
179
302 Discurso del señor presidente en la Bolsa de Comercio de Rosario, el 18 da agosto de 1984
183
303 Discurso del señor presidente en el Congreso Latinoamericano de Investigación Operativa e Ingenieria, el 20 de agosto de 1984
187
304 Diálogo del señor presidente con periodistas canadienses y franceses, el 27 de agosto de 1984
189
305 Discurso del señor presidente en la inauguración de la sesión plenaria del XX Congreso de la Asociación de Industriales Latinoamericanos, el 28 de agosto de 1984
193
306 Discurso del señor presidente en la cena ofrecida por la Unión Industrial Argentina, el 31 de agosto de 1984
197
307 Palabras pronunciadas por el señor presidente respondiendo al titular de la UIA, el 31 de agosto de 1984
203
216
VOLUME 4
308 Discurso del señor presidente de la República Argentina, doctor Raúl R. Alfonsín, en Esperanza, provincia de Santa Fe, el 8 de septiembre de 1984
5
309 Discurso del señor presidente en el acto de homenaje al doctor Ricardo Balbin, en la ciudad de La Plata, el 9 de septiembre de 1984
9
310 Discurso del señor presidente en la provincia de San Juan, el 11 de septiembre de 1984
13
311 Discurso del señor presidente en Jáchal, provincia de San Juan, el 11 de septiembre de 1984
17
312 Discurso del señor presidente en la provincia del Neuquén, el 12 de septiembre de 1984
21
313 Discurso del señor presidente en la II Reunión del Consenso de Cartagena, realizado en Mar del Plata, el 13 de septiembre de 1984
23
314 Discurso del señor residenIe en la Universidad de Belgrano, el 13 de septiembre de 1984
29
315 Palabras del señor presidente en el acto inaugural del Centro de Atención Primaria y Acción Comunitaria N9 7, Gabriela L. de Coni, el 18 de septiembre de 1984
33
316 Discurso del señor presidente en Tanja, República de Bolivia, el 19 de septiembre de 1984
35
317 Discurso del señor presidente al recibir el informe de la Comisión Nacional sobre la Desaparición de Personas, el 20 de septiembre de 1984
39
318 Discurso del señor presidente con motivo del centenario de la ciudad de Roque Pérez, provincia de Buenos Aires, el 21 de septiembre de 1984
41
319 Conferencia de prensa del señor presidente en la sede de las Naciones Unidas, en Nueva York, el 24 de septiembre de 1984
45
320 Discurso del señor presidente en el almuerzo ofrecido por el secretario general de las Naciones Unidas, en Nueva York, el 25 de septiembre de 1984
53
321 Discurso del señor presidente ante el Grupo Latinoamericano en las Naciones Unidas (GRULA). el 25 de septiembre de 1984
55
322 Discurso del señor presidente ante el Grup de los 77, en la ciudad de Nueva York, el 26 de septiembre de 1984
59
323 Discurso del señor presidente en la Casa de Gobierno de Panamá, el 26 de septiembre de 1984
61
324 Discurso del señor presidente ante el VIII Congreso de Jefes de Policía, el 28 de septiembre de 1984
63
325 Palabras del señor presidente en. la ciudad de Chascomús, el 29 de septiembre de1984
67
326 Discurso del señor presidente en el acto de entrega de la distinción otorgada por el Instituto Interamericano de Derechos Humanos, en la ciudad de Buenos Aires, el 4 de octubre de 1984
69
327 Discurso del señor presidente en la inauguración del Congreso de Laicos, el 8 de octubre de 1984
73
217
328 Discurso del señor presidente con motivo del centenario de la ciudad de Ushuaia, el 12 de octubre de 1984
81
329 Discurso del señor presidente en la inauguración del Mercado Central de Buenos Aires, el 15 de octubre de 1984
85
330 Mensaje del señor presidente al Santísimo Padre Juan Pablo II, el 22 de octubre de 1984
87
331 Discurso del señor presidente en la Sede Empresarial Francesa, el 22 de octubre de 1984
89
332 Discurso del señor presidente en la reunión del Fondo Internacional de Desarrollo Agrícola, en Paris, el 23 de octubre de 1984
95
333 Discurso del señor presidente en la sede de la UNESCO, en Paris, el 23 de octubre de 1984
103
334 Discurso del señor presidente en el Parlamento Europeo, en Estrasburgo, el 24 de octubre de 1984
109
335 Discurso del señor presidente al dejar inaugurado el IV Congreso Panamericano de Bioquímica, el 4 de noviembre de 1984
117
336 Discurso del señor presidente en la comida ofrecida por la Cámara de Exporta dores el 6 de noviembre de 1984
121
337 Discurso del señor presidente en el Xl Congreso Latinoamericano de Hidráulica, el 12 de noviembre de 1984
125
338 Discurso del señor presidente en la localidad bonaerense de San Francisco Solano, partido de Ouilmes, el 19 de noviembre de 1984
127
339 Discurso del señor presidente en la Legislatura bonaerense, el 19 de noviembre de 1984
129
340 Discurso del señor presidente con motivo del 102 aniversario de la ciudad de La Plata, el 19 de noviembre de 1984
137
341 Discurso del señor presidente en la cena anual de la Cámara Argentina de la Construcción el 19 de noviembre de 1954
139
342 Discurso del señor presidente ante el Congreso de la Unión Iberoamericana de Abogados, en Mar del Plata, el 20 de noviembre de 1984
141
343 Discurso del señor presidente en la ciudad de Córdoba, el 20 de noviembre de 1984 145
344 Discurso del señor presidente con motivo del acuerdo limítrofe con Chile y la consulta popular, el 21 de noviembre de 1984
149
345 Discurso del señor presidente en la ciudad de Rosario, el 22 de noviembre de 1984 153
346 Discurso del señor presidente en el estadio del Club Vélez Sarsfield. el 23 de noviembre de 1984
157
347 Telegrama de felicitación del señor presidente al presidente electo del Uruguay, doctor Julio Sanguinetti, el 26 de noviembre de 1984
161
348 Discurso del señor presidente ante la Cámara Argentina de Anunciantes, el 27 de noviembre de 1984
163
349 Discurso del señor presidente durante el encuentro err.presario argentino-norteamericano el 28 de noviembre de 1984
167
218
350 Discurso del señor presidente en la comida ofrecida por la Confederación Intercooperativa Agropecuaria, el 28 de noviembre de 1984
171
351 Palabras del señor presidente en el Liceo Militar, el 30 de noviembre de 1984 173352 Discurso del señor presidente en Concordia, el 3 de diciembre de 1984 175
353 Discurso del señor presidente en la ciudad bonaerense de Pigüé, con motivo del centenario de la misma, el 4 de diciembre de 1984
179
354 Discurso del señor presidente en la cena del cuerpo diplomático, el 5 de diciembre de 1984
183
355 Discurso del señor presidente en la localidad de Apóstoles, Misiones, el 7 de diciembre de 1984
185
219
VOLUME 5
356 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano antes de su partida a Comodoro Rivadavia, San Martín de los Andes y San Carlos de Bariloche, el día 13 de diciembre de 1984.
5
357 Respuesta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al secretario del SUPE en Como dor Rivadavia, el día 13 de diciembre de 1884.
7
358 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Chapelco, el día 13 de diciembre de 1984
9
359 Mensaje del señor presidenta de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en San Carlos de Bariloche, el día 13 de diciembre de 1984.
11
360 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en San Martín de los Andes, el día 13 de diciembre de 1984.
15
361 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Día del Petróleo en la ciudad de Comodoro Rivadavia, el día 13 de diciembre de 1984.
17
362 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los señores integrantes del Grupo Coral Colegiata de Sarenel Salón. Blanco de la Casa-de Gobierno, el día 14 de diciembre de 1984.
21
363 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, haciende referencia al primer año de gobierno, el día 17 de diciembre de 1984.
23
364 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl Fi Alfonsín. en el acto de bautismo de dos buques graneleros, realizado el día 18 de diciembre de 1984.
33
365 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofreci d en conmemoración del Día del Legislador Nacional, el día 18 de diciembre de 1984.
35
366 Conferencia de prensa, del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el día 21 de diciembre de 1984.
37
367 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl Alfonsín, al saludar al persona de la Casa de Gobierno con motivo de las fiestas navideñas, el día 21 de diciembre de 1984.
51
368 Respuesta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al primer ministro de la India, señor Rajiv Gandhi, el día 11 de enero de 1985.
53
369 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de la Fundación Ghandi, el día 14 de enero de 1985.
55
370 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza, antes de su partida a la República de la India, el día 21 de enero de 1985.
57
371 Declaraciones periodísticas del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el aeropuerto de Recife (Brasil), el día 21 de enero de 1985.
61
372 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el aeropuerto Palam, de Nueva Delhi, el día 23 de enero de 1985.
63
220
373 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la televisión argentina luego de la firma de convenios con la India, en Nueva Delhi, el día 24 de enero de 1985.
65
374 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el banquete ofrecido por el presidente Zail Singh, en Nueva Delhi, India, el día 24 de enero de 1985.
67
375 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en laieunión cumbre sobre la paz y el desarme efectuada en Nueva Delhi, el día 28 de enero de 1985.
71
376 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas argentinos en Nueva Delhi, el día 28 de enero de 1985.
73
377 Respuesta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la conferencia de prensa conjunta dolos líderes del grupo de seis paises, desarrollada en Nueva Delhi, el día 28 de enero de 1985.
79
378 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas de Canal 13 de televisión durante su visita a Grecia, el día 31 de enero de 1985.
81
379 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los periodistas en Madrid, el día 1°de febrero de 1985.
83
380 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas brasileños, el día 5 de febrero de 1985
85
381 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de la ciudad de Buenos AIres, el día 6 de febrero de 1985.
89
382 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Salón de los Bustos de la Casa de Gobierno, el día 6 de febrero de 1985.
91
383 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de la ciudad de Buenos Aires, el día 7 de febrero de 1985.
93
384 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la provincia de Salta con motivo del 200 aniversario del nacimiento del General don Martín Miguel de Güemes, el día 8 de febrero de 1985.
95
385 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al término de la reunión que mantuvo en la quinta de Olivos con el presidente electo del Uruguay, doctor José M. Sanguinetti, el día 12 de febrero de 1985.
97
386 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, tras la reunión mantenida en la Secretaría de Minería, el día 13 de febrero de 1985.
99
387 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en momentos de recibir la condecoración impuesta por el Instituto Español Sanmartiniano, el día 22 de febrero de 1985.
101
388 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de su partida hacia la República Oriental del Uruguay, el día 1 de marzo de 1985.
103
389 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en su alojamiento del hotel en Montevideo, el día 2 de marzo de 1985.
105
221
390 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de la reunión que mantuvo en la quinta presidencial de Olivos con el presidente de Colombia, doctor B. Betancur, el día 3 de marzo de 1985.
107
391 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al finalizar la comida ofrecida por el presidente de Colombia, el día 3 de marzo de 1985.
109
392 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de constitución de la empresa Latinequip, el día 4 de marzo de 1985.
111
393 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurarse el gasoducto en Puerto Deseado, provincia de Santa Cruz, el día 5 de marzo de 1985.
115
394 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida al señor presidente de Italia, doctor Sandro Pertini, el día 9 de marzo de 1985.
117
395 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al hacerle entrega al señor presidente italiano del Collar del Libertador General San Martín, el día 11 de marzo de 1985.
121
396 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de despedir al señor presidente Pertini en el Salón de los Bustos, el día 11 de marzo de 1985.
123
397 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su ingreso a la Casa de Gobiemo, el día 13 de marzo de 1985.
125
398 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al retirarse de la Casa de Gobierno, el día 13 de marzo de 1985.
127
399 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la quinta presidencial de Olivos, el día 13 de marzo de 1985.
129
400 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano antes de iniciar su gira, por Brasil, Estados Unidos y México, el día 14 de marzo de 1985.
135
401 Dialogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas brasileños y argentinos,el día 14 de marzo de 1985.
137
402 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas en un hotel de Brasilia,el día 15 de marzo de 1985.
141
403 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas brasileños en Brasilia,el día 15 de marzo de 1985
143
404 Entrevista concedida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la cadena de televisión de habla hispana, en Washington, el día 18 de marzo de 1985.
145
405 Entrevista del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con la periodista Judy Woodruff de la cadena nacional de televisión pública de los Estados Unidos, en Washington, el día 19 de marzo de 1985.
153
406 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Casa Blanca, Washington, el día 19 de marzo de 1985.
159
222
407 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el almuerzo ofrecido por el Depar toment de Estado de los Estados Unidos, en Washington, el día 19 de marzo de 1985.
161
408 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena que le ofreciera el presidente de los Estados Unidos, Ronald Reagan. en la Casa Blanca, Washington, el día 19 de marzo de 1985.
163
409 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Consejo Permanente de la OEA, en Washington, el día 20 de marzo de 1985
165
410 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la OEA. Washington. el día 20 de marzo de 1985.
167
411 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso de los Estados Unidos en Washington, el día 20 de marzo de 1985.
171
412 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Club de Prensa de los Estados Unidos, en Washington, el día 20 de marzo de 1985.
174
413 Respuestas del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas reunidos en el National Press Club, en Washington, el día 20 de marzo de 1985.
181
414 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl A. Alfonsín, al recibir el Doctor ad Honoris Causa de la Universidad de Nueva York, el día 21 de marzo de 1985.
185
223
VOLUME 6
415 Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a las palabras de bienvenida del presidente de la America’s Society, Marks Russell; al presidente de la Cámara Argentino—Norteamericana de Comercio. Enrique Bledel, y al señor David Rockefeller, en Nueva York, el 21 de marzo de 1985.
5
416 Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a las palabras de bienvenida del presidente de la Universidad de Columbia, en Nueva York, el día 21 de marzo de 1985.
11
417 Conceptos del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir la medalla de la Libertad Religiosa, en la ciudad de Nueva York, el día 21 de marzo de 1985.
15
418 Agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Asociación Americana para el Avance de la Ciencia, el día 21 de marzo de 1985.
17
419 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Houston, Estados Unidos, el día 22 de marzo de 1985.
21
420 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante empresarios norteamericanos, en Chicago, el día 22 de marzo de 1985.
29
421 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl Alfonsín, en el Consejo de Relaciones Exteriores de Chicago, el día 22 de marzo de 1985 .
33
422 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Universidad de Nuevo México —Alburquerque-—, el día 23 de marzo de 1985.
37
423 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante los empresarios petroleros norteamericanos en Houston, Estados Unidos, el día 23 de marzo de 1985.
41
424 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Palacio de Gobierno de la Ciudad de México, el día 25 de marzo de 1985.
47
425 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida en su honor por el presidente de la República Mexicana, en la Ciudad de México, el día 25 de marzo de 1985.
49
426 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al ser le entrega da las llaves simbólicas de México, el día 26 de marzo de 1985.
53
427 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso Mexicano, el día 26 de marzo de 1985.
55
428 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración de la muestra pictórica del Museo de Arte Moderno sobre Imágenes de la Argentina de Hoy, en México, el día 26 de marzo de 1985.
63
429 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Palacio Los Pinos, residencia del presidente Miguel de la Madrid, en México, el día 27 de marzo de 1985.
65
224
430 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su regreso de los Estados Unidos y de los Estados Unidos Mexicanos, en Buenos Aires, el día 28 de marzo de 1985.
73
431 Expresiones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, ante delegados del PAMI, el día 12 de abril de 1985.
75
432 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto en celebración del Día de las Américas, en la Unión Panamericana de Asociaciones de Ingenieros, el día 14 de abril de 1985.
77
433 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el día 15 de abril de 1985.
81
434 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena en honor del Rey Juan Carlos I de España, el día 15 de abril de 1985.
87
435 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la colectividad española, el día 17 de abril de 1985.
93
436 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al pueblo argentino, el día 21 de abril de 1985.
95
437
Mensaje de condolencias enviado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de la República Federativa del Brasil, doctor José Sarney, con motivo del deceso del señor Tancredo Neves, el día 22 de abril de 1985.
99
438 El señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, se refirió al fallecimiento de Tancredo Neves, por la cadena brasileña “O Globo”, el día 22 de abril de 1985.
101
439 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena del Club del Petróleo, el día 24 de abril de 1985.
103
440 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Salón Blanco de la Casa de Gobierno ante dirigentes de los partidos políticos, firmantes del documento de apoyo a las instituciones democráticas, el día 25 de abril de 1985.
105
441 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde el balcón de la Casa de Gobierno el día 26 de abril de 1985.
107
442 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Salón Mariano Moreno en la Municipalidad de Morón, el día 27 de abril de 1985.
115
443 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Consejo Deliberante de la Ciudad de Morón, el día 27 de abril de 1985.
117
444 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el bicentenario de la instauración del Primer Gobierno Institucional de la Ciudad de Morón, el día 27 de abril de 1985.
119
445 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al retirarso del edificio “Centinela de la Gendarmería Nacional, el día 29 de abril de 1985.
121
446 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la reunión de gabinete, realizada el día 2 de abril de 1985.
123
225
447 Mensaje presidencial del doctor Raúl R. Alfonsín a la Honorable Asamblea Legislativa, el día 1° de mayo de 1985.
127
448 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque antes de partir hacia Mar del Plata, el día 2 de mayo de 1985.
153
449 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la delegación japonesa, en Mar del Plata, el día 2 de mayo de 1985.
155
450 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar la Escuela de Pesca en Mar del Plata, el día 2 de mayo de 1985.
57
451 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Mar del Plata, el día 2 de mayo de 1985.
159
452 Palabras dirigidas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes del Consejo de Iglesias Evangélicas Metodistas de América Latina, en el Salón Sur de la Casa de Gobierno,el día 3 de mayo de 1985.
161
226
VOLUME 7
453 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl Ricardo Alfonsín, durante su visita al Departamento Central de la Policía Federal, el 6 de mayo de 1985
5
454 Declaraciones del señor presidente al retirarse del Departamento Céntral de fa Policía Federal, el 6 de mayo de 1985
6
455 Mensaje enviado por el señor presidente al 1 Congreso Nacional y Multisectorial de la Juventud Argentina, el 9 de mayo de 1985
7
456 Palabras pronunciadas por el señor presidente al poner en posesión de su cargo al doctor Juan Radonjic, nuevo secretario de Información Pública, el 8 de mayo de1985
8
457 Palabras del señor presidente en la IV Reunión Científica de Cardiología para el Consultante el 15 de mayo de 1985
9
458 Discurso del señor presidente en Trelew, el 17 de mayo de 1985 10
459 Discurso del señor presidente en la Municipalidad de Puerto Madryn, el 17 de mayo de 1985
13
460 Discurso del señor presidente ante directivos de la empresa ALUAR, Puerto Madryn, el 17 de mayo de 1985
15
461 Palabras del señor presidente al inaugurar una planta pesquera en Puerto Madryn, el 17 de mayo de 1985
16
462 Diálogo del señor presidente con el periodismo antes de partir hacia Buenos Aires, en Trelew, Chubut, el 17 de mayo de 1985
18
463 Declaraciones del señor presidente en la Escuela Naval Militar, el 18 de mayo de 1985.
19
464 Declaraciones del señor presidente en el aeropuerto de la ciudad de Buenos Aires, antes de partir a la República Oriental del Uruguay, el 18 de mayo de 1985
20
465 Palabras del señor presidente al pueblo de Colonia, República Oriental del Uruguay, el 19 de mayo de 1985
21
466 Declaraciones del señor presidente durante su visita a la República Oriental del Uruguay, en Colonia, el 19 de mayo de 1985
23
467 Conferencia de prensa del señor presidente junto con el señor presidente de la República Oriental del Uruguay, doctor Julio Sanguinetti, en Colonia, el 19 de mayo de 1985
24
468 Felicitación del señor presidente a la actriz Norma Aleandro con motivo de ser galardonada en el Festival Cinematográfico de Cannes, Francia, el 20 de mayo de 1985
27
469 Declaraciones al periodismo del señor presidente, el 22 de mayo de 1985 28
470 Discurso del señor presidente en el Congreso por el quinto centenario del descubrimiento de América, el 22 de mayo de 1985
29
471 Palabras del señor presidente a la televisión española en el Teatro San Martin, el 22 de mayo de 1985
31
472 Palabras del señor presidente al periodismo, el 24 de mayo de 1985 32
473 Palabras del señor presidente al periodismo en el Colegio Militar de la Nación, el 24 de mayo de 1985
33
227
474 Declaraciones del señor presidente a la salida de la Casa de Gobierno antes de iniciar su visita al Cabildo histórico, el 24 de mayo de 1985
34
475 Declaraciones del señor presidente durante su permanencia en el Cabildo de Buenos Aires, el 24 de mayo de 1985
36
476 Declaraciones del señor presidente al periodismo al ingresar a la Casa de Gobierno, el 25 de mayo de 1985
37
477 Presentación por parte del secretario de Energía, doctor Conrado Storani, al señor presidente de los contratos para el concurso público internacional de áreas de explotación de YPF, el 29 de mayo de 1985
38
478 Declaraciones del señor presidente al periodismo, el 29 de mayo de 1985 39
479 Declaraciones del señor presidente al retirarse del Banco Central de la República Argentina, el 29 de mayo de 1985
40
480 Discurso del señor presidente en el acto de clausura del Congreso de la Internacional Socialista de América Latina y el Caribe, el 29 de mayo de 1985
41
481 Declaraciones del señor presidente en la base militar Aeroparque, el 31 de mayo de 1985
45
482 Discurso del señor presidente en el acto de celebración del Día de la Energía Atómica en San Carlos de Bariloche, el 31 de mayo de 1985
47
483 Discurso del señor presidente en San Carlos de Bariloche, el 31 de mayo de 1985 52
484 Declaraciones del señor presidente al retirarse del Centro Atómico Bariloche, el 31 de mayo de 1985
56
485 Palabras del señor presidente en el Centro Gallego con motivo de su aniversario, el 5 de junio de 1985
57
486 Palabras del señor presidente a los señores integrantes de la Asociación Internacional de Radiodifusión, el 5 de junio de 1985
58
487 Palabras del señor presidente a los señores integrantes del Comité Nacional de Coordinación para el Año Internacional de la Juventud, el 5 de junio de 1985
59
488 Discurso del señor presidente en la cena de IDEA, el 5 de junio de 1985 60489 Saludo del señor presidente a los periodistas en su día, el 7 de junio de 1985 66
490 Declaraciones del señor presidente antes de su partida hacia la República del Perú, el 7 de junio de 1985
67
491 Palabras del señor presidente a su llegada al aeropuerto de Lima, Perú, el 7 de julio de 1985
68
492 Discurso del señor presidente al Congreso Peruano, en Lima, Perú, el 7 de junio de 1985
69
493 Conferencia de prensa del señor presidente en la ciudad de Lima, Perú, el 7 de junio de 1985
74
494 Discurso del señor presidente, en la ceremonia de condecoración al presidente del Perú, Belaúnde Terry, en Lima, el 7 de junio de 1985
81
495 Discurso del señor presidente en la ciudad de Paracas, Perú, el 8 de junio de 1985 85496 Llamado a la ciudadanía del señor presidente, el 14 de junio de 1985 87
497 Declaraciones del señor presidente antes de su partida hacia la ciudad de Córdoba, el 15 de junio de 1985
91
228
498 Conferencia de prensa del señor presidente en la Escuela de Aviación Militar de Córdoba, el 15 de junio de 1985
93
499 Declaraciones del señor presidente al ingresar a la Casa de Gobierno, el 19 de junio de 1985
95
500 Declaraciones del señor presidente en la reunión mantenida con integrantes del V Congreso del Bloque Latinoamericano de Artistas (BLADA), el 19 de ju ni de 1985
96
501 Palabras del señor presidente luego de cumplirse la ceremonia del 173° aniversario de la creación de la bandera, el 20 de junio de 1985
97
502 Declaraciones del señor presidente, al salir de la Casa de Gobierno, antes de la ceremonia de zarpada del buque escuela fragata “Libertad”, el 21 de junio de 1985
98
503 Orden de zarpada con motivo del XXI viaje de instrucción de la fragata “Libertad”, impartida por el señor presidente, el 21 de junio de 1985
99
504 Palabras del señor presidente antes de tomar juramento a los secretarios de Hacienda doctor Mario Brodersohn, y de Recursos Hídricos, ingeniero Alberto Viladrich, en el Salón Blanco de la Casa de Gobierno, el 21 de junio de 1985
101
505 Telegramas de felicitación del señor presidente a los bailarines Bocca y Rossetti, galardonados en el Festival de Moscú, el 27 de junio de 1985
102
506 Discurso del señor presidente en el Centro Cultural General San Martin ante funcio nario de la administración pública, el 28 de junio de 1985
103
507 Palabras pronunciadas por el señor presidente en el acto de clausura del Taller de Valorización y Difusión de la Investigación Científica y Tecnológica, el 28 de junio de 1985
112
508 Declaraciones del señor presidente al finalizar el acto realizado en el Taller de Valorización y Difusión de la Investigación Científica y Tecnológica, el 28 de junio de 1985
113
509 Declaraciones del señor presidente con motivo de haber recibido el premio Príncipe de Asturias de Cooperación Iberoamericana, el 28 de junio de 1985
114
510 Palabras pronunciadas por el señor presidente antes de tomar Juramento a los secretarios de Agricultura, Ganadería y Pesca, y de Vivienda y Ordenamiento Ambiental, el 19 de julio de 1985
115
511 Mensaje del señor presidente a la Asamblea Permanente por los Derechos Humanos, el 19 de julio de 1985
116
512 Palabras pronunciadas por el señor presidente en la comida ofrecida por la Asociación de la Industria de la Carne, con motivo de la celebración del día de la industria Frigorífica, el 3 de julio de 1985
117
513 Discurso del señor presidente en el acto central por el Día Internacional de la Cooperación, el 5 de julio de 1985
119
514 Discurso del señor presidente en la cena de camaradería e las Fuerzas Armadas, el 5 de julio de 1985
122
515 Discurso del señor presidente en el acto del centenario de la ciudad de Campana, provincia de Buenos Aires, el 6 de julio de 1985
133
516 Declaraciones del señor presidente a periodistas de la ciudad de Campana, el 6 de julio de 1985
133
229
517 Saludo del señor presidente en la residencia presidencial de Olivos, con motivo de cumplirse un nuevo aniversario de la Declaración de la Independencia Nacional, el 9 de julio de 1985
138
230
VOLUME 8
518 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida por la Bolsa de Comercio, el día 10 de julio de 1985.
5
519 Discurso del señor presidente de la Nación, Doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena realizada con motivo del 131 Aniversario de la Bolsa de Comercio de Buenos Aires y Día del Comercio Argentino, el día 10 de julio de 1985.
7
520 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de juramento de los nuevo secretarios de Justicia y de Comunicaciones, el día 12 de julio de 1985.
13
521 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en La Paz, Entre Ríos, el día 13 de julio de 1985.
15
522 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la localidad de Santa Elena, pro vinci de Entre Ríos, el día 13 de julio de 1985.
19
523 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al presidente de los Estados Unidos de Norteamérica, Ronald Reagan, el día 17 de julio de 1985.
21
524 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de la ciudad de Buenos Aires, con motivo de la visita del señor presidente de la República Dominicana, el día 23 de julio de 1985.
23
525 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al condecorar al señor presidente de la República Dominicana, Salvador Jorge Blanco, el día 24 de julio de 1985.
25
526 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir la condecoración conferida pór la República Dominicana, el día 24 de julio de 1985.
27
527 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, previas a su partida hacia la República del Perú, et día 27 de julio de 1985.
29
528 Declaraciones periodísticas del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, formuladas en Urna. Perú, el día 29 de julio de 1985.
31
529 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la 37° Reunión del Consejo Mundial de Iglesias, el día 31 de julio de 1985.
35
530 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al finalizar el traspaso del mando presidencial al doctor Víctor Martnez, el día 5 de agosto de 1985.
47
531 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurarse la 32° Exposición Internacional de Ganadería, Agricultura e Industria, el día 10 de agosto de 1985.
49
532 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas de Bahía Blanca.el día 12 de agosto de 1985.
61
533 Declaraciones al periodismo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Trigésima Segunda Exposición de Agricultura. Ganadería e Industria, el día 12 de agosto de 1985.
63
231
534 Declaraciones del señor presidente de la Nación. doctor Raúl R. Alfonsín, previas a su partida hacia la ciudad de Magdalena en el Aeroparque Metropolitano, el día 12 de agosto de 1985.
67
535 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Regimiento 8 de Caballería Blindada, en Magdalena, el día 12 de agosto de 1985
69
536 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Regimiento 8 de Caballería Blindada, en Magdalena, el día 12 de agosto de 1985.
71
537 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la XIV Convención del Distrito Sudamericano de Bene Beriff, el día 14 de agosto de 1985.
73
538 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al inaugurar la Conferencia Económico Social, el día 16 de agosto de 1985
77
539 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar el Curso de Formación de Administradores Gubernamentales, el día 20 de agosto de 1985.
79
540 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de inaugurar el curso de Administradores Públicos, el día 20 de agosto de 1985.
85
541 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Instituto para la Integración de América Latina (INTAL). el día 21 de agosto de 1985
87
542 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la sede de INTAL, el 21 de agosto de 1985.
93
543 Declaración del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, poco antes de partir hacia la ciudad de Chilecito, provincia de La Rioja, el día 23 de agosto de 1985
95
544 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en Chilecito, La Rioja, el día 23 de agostode 1985.
97
545 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir como obsequio un cuadro en la ciudad de Chilecito. el día 23 de agosto de 1985.
101
546 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el aeropuerto de Chilecito el día 23 de agosto de 1985.
103
547 Palabras del señor presidente dela Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de partir hacia el litoral atlántica de la provincia del Chubut, donde presenció maniobras navales, el día 26 de agosto de 1985.
107
548 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Trelew. el día 26 de agosto de 1985.
111
549 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Altonsin, en el portaaviones A.H.A. 25 de Mayo. el día 26 de agosto de 1985.
113
550 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de ADEBA. en agasajo a los miembros de la III Convención de Bancos, el día 27 de agosto de 1985.
115
551 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar la conferencia sobre la Transición a la Democracia, el día 27 de agosto de 1985.
121
552 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de reapertura de la planta Sarandí de la firma Sasetru S.A., el día 28 de agosto de 1985.
131
232
553 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena ofrecida en con memoració del Día de la Industria, el día 2 de setiembre de 1985.
133
554 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el brindis al término de la cena del Día de la Industria, el día 2 de setiembre de 1985.
143
555 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de celebrarse el Día del Inmigrante, el día 4 de setiembre de 1985.
145
556 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante su visita a la Base Aérea de Tandil, el día 4 de setiembre de 1985.
147
557 Alocución del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de la VI Brigada Aérea en Tandil, el día 4 de setiembre de 1985.
149
558 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena organizada por la CGE y CGI. festejando el Día de la Industria, el día 5 de setiembre de 1985.
151
559 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el brindis con el que finalizó la cena del Día de la Industria, organizada por la CGE y la CGI. el día 5 de setiembre de 1985.
155
560 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la localidad de Esteban Echeverría,eldía8de setiembre de 1985
157
561 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Concejo Deliberante de la localidad de Esteban Echeverría, el día 8 de setiembre de 1985.
159
562 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto por el Día Internacional de la Alfabetización, el día 9 de setiembre de 1985.
161
233
VOLUME 9
563 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto por el Día Internacional de la Alfabetización, el día 9 de setiembre de 1985.
5
564 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración del XIV Congreso Argentino de Cardiologia, el día 9 de setiembre de 1985.
9
565 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Primera Asamblea del Organismo Latinoamericano de Minería (OLAMI), el día 9 de setiembre de 1985.
11
566 Discurso del señor presidente cJe la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de inauguración de las jornadas sobre Nuevas Perspectivas de la Política Petrolera Nacional, el día 10 de setiembre de 1985.
15
567 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, difundido por la cadena de radio y televisión, el día 11 de setiembre de 1985.
19
568 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la delegación yugoslava. que lo visitó en la Casa de Gobierno, el día 11 de setiembre de 1985.
23
569 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los periodistas acreditados en la Casa de Gobierno, el día 12 de setiembre de 1985.
25
570 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida por el presidente yugoslavo, el día 15 de setiembre de 1985.
35
571 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Yugoslavia, el día 15 de setiembre de 1985.
43
572 Reportaje al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín,. efectuado por la revista yugoslava Política lnternacional, el día 15 de setiembre de 1985.
47
573 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante representantes de la economía alemana y del Instituto Iberoamericano en la sede de la Asociación Alemana de Cámaras de Industria y Comercio, el día 16 de setiembre de 1985.
53
574 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en respuesta al presidente de Alemania Federal, durante el almuerzo efectuado en la ciudad de Bonn, el día 16 de setiembre de 1985.
59
575 Entrevista concedida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la televisión de Alemania Federal, en Bonn, el día 16 de setiembre de 1985.
63
576 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Ayuntamiento de la ciudad de Bonn, el día 16 de setiembre de 1985.
69
577 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el almuerzo en su honor ofrecido por el canciller de Alemania Federal, doctor Helmut Kohl, el día 17 de setiembre de 1985.
71
234
578 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Bonn, capital de la República Federal de Alemania, el día 17 de setiembre de 1985.
77
579 Respuesta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al presidente de Renania del Norte-Westfalia, en Dusseldorf, el día 17 de setiembre de 1985.
85
580 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su llegada al aeropuerto de Orly, Francia, el día 18 de setiembre de 1985.
87
581 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la conferencia de prensa brindada en Paris, Francia, el día 18 de setiembre de 1985.
89
582 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el agasajo ofrecido por el presidente Mitterrand, en Paris, el día 18 de setiembre de 1985.
97
583 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Cámara de Comercio e Industria de la República Francesa. Paris, el día 19 de setiembre de 1985.
101
584 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Alcaldía de la ciudad de Paris, el día 19 de setiembre de 1965.
103
585 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Universidad de la Sorbona, Francia, el día 19 de setiembre de 1985.
105
586 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl Alfonsín, en el almuerzo ofrecido por el primer ministro frances Laurent Fabius, el día 19 de setiembre de 1985.
109
587 Reunión de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de su viaje a Yugoslavia. Alemania y Francia, el día 25 de setiembre de 1985.
111
588 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Exaltación de la Cruz con motivo del 250° aniversario de su creación, el día 28 de setiembre de 1985.
119
589 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Palacio Municipa de Exaltación de la Cruz, el día 28 de setiembre de 1985.
123
590 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en una planta in dustria en Capilla del Señor, el día 28 de setiembre de 1985.
125
591 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Allonsin, con motivo de la entrega de carnet del Instituto Médico Asistencial (IOMA), en Morón, el día 29 de setiembre de 1985.
127
592 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Club Deportivo Español, con motivo de celebrarse la Semana Nacional de Mutualismo, el día 2 de octubre de 1985.
131
593 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Base Aérea Militar Aeroparque, antes de emprender viaje a la provincia de Mendoza, el día 2 de octubre de 1985.
133
235
594 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de entrega de viviendas a los empleados de comercio de Mendoza, el día 2 de octubre de 1985.
135
595 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la provincia de Mendoza. el día 2 de octubre de 1985.
137
596 Palabras del señor presidente de fa Nación,,octor Raúl R. Alfonsín, en el acto de lanzamiento del pro yect petroquímico Luján de Cuyo, el día 2 de octubre de 1985.
139
597 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la prensa mendocina, el día 2 de octubre de 1985.
141
598 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al anunciar que el premio en moneda Príncipe de Asturias será donado al pueblo de México, en Mendoza, el día 2 de octubre de 1985.
143
599 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, dirigido al Congreso de la Internacional liberal que le confirió el Premio a la Libertad, en Madrid, España, el día 3 de octubre de 1985.
145
600 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de partir hacia España, el día 4 de octubre de 1985.
151
601 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio Príncipe de Asturias, en Oviedo, España. el día 5 de octubre de 1985.
153
602 Reportaje de un periodista de la B.B.C. de Londres, al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín realizado en Madrid, el día 8 de octubre de 1985.
159
603 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto lnternacional de Ezeiza a su regreso de España. el día 8 de octubre de 1985.
161
604 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la reunión con los integrantes de la Asamblea de la Federación Internacional de Bolsas de Valores, el día 9 de octubre de 1985.
163
605 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Tiro Federal Argentino, el día 9 de octubre de 1985.
165
236
VOLUME 10
606
Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la entrega al embajada de México del cheque correspondiente al premio Cooperación Iberoamericana del Principado de Asturias. el día 11 de octubre de 1985.
5
607 Texto del discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de clausura de Colloquia 85, el día 11 de octubre de 1985.
7
608 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Universidad Nacional del Sur, en Bahía Blanca, el día 12 de octubre de 1985.
11
609 Discurso del señor presidente de la Nación.doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de celebración del centenario del puerto de Ingeniero White, el día 12 de octubre de 1985.
17
610 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes de la asociación “Molfetessi en el Mondo”, el día 14 de octubre de 1985.
21
611 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida por FATAP, el día 15 de octubre de 1985.
23
612 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar la exposición Metalurgia 85, el día 18 de octubre de 1985.
27
613 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso Internacional de Hotelería, el día 21 de octubre de 1985.
31
614 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto realizado con motivo del Día del Seguro, el 21 de octubre de 1985.
35
615 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de la Unión Argentina de la Construcción, el día 22 de octubre de 1985.
37
616 Respuesta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a un periodista sobre la visita que Su Santidad Juan Pablo II efectuará a la Argentina en los primeros meses de 1987, el día 22 de octubre de 1985.
39
617 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el 50° Aniversario de la DAlA, el día 22 de octubre de 1985.
41
618 Palabras del Señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, poco antes de partir hacia la ciudad de Córdoba, desde la Base Aérea Militar Aeroparque, el día 23 de octubre de 1985.
43
619 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a trabajadores de una planta automotriz y fábricas vecinas en Córdoba, el día 23 de octubre de 1985.
45
620 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Córdoba, el día 23 de octubre de 1985.
47
621 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de conmemorarse el 400 Aniversario de la Creación de la Organización de las Naciones Unidas, el día 24 de octubre de 1985.
51
237
622 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de aprobación de la Carrera Municipal de Enfermería en el Teatro Alvear, el día 25 de octubre de 1985.
53
623 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Departamento de la Policía Federal Argentina, el día 25 de octubre de 1985.
55
624 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, por radio y televisión, con motivo de cumplirse el 20 Aniversario del Reencuentro Definitivo con la Democracia, el día 30 de octubre de 1985
57
625 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Aeroestación Militar Aeroparque, el día 5 de noviembre de 1985.
65
626 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de bienvenida al primer ministro chino, Zhao Ziyang, el día 5 de noviembre de 1985.
67
627 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de inauguración de a primera etapa de electrificación cel ferrocarril Roca, el día 6 de noviembre de 1985.
71
628 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del Día de la Exportación, pronunciado en la recepción de la Cámara de Exportadores, el día 6 de noviembre de 1985.
73
629 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de finalizado el acto con motivo del Día de la Exportación, el día 6 de noviembre de 1985.
77
630 Discurso del señor preside’ de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el acto de clausura del Tercer Congreso Argentino de la Ingeniería, el día 8 de noviembre de 1985
79
631
Palabras pronundadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ceremonia de clausura de la Primera Conferencia Interregional de la Emigración Italiana, realizada en el Teatro Coliseo, el día 19 de noviembre de 1985.
81
632 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de ce lebrars la XXIX Asamblea General Ordinaria de la Confederación Intercooperativa Agropecuaria. El día 2 de noviembre de 1985.
83
633 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de apertura de la Asamblea Mundial del Consejo Internacional de Educación de Adultos, Desarrollo y Paz, el día 25 de noviembre de 1985.
87
634 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciado en la Cámara Argentina de la Construcción, el día 25 de noviembre de 1985.
91
635 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación doctor Raúl. R. Alfonsín, en el Centro Cultural de la Recoleta, el día 27 de noviembre de 1985.
95
636 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Cámara Argentina de Comercio el día 27 de noviembre de 1985.
99
637 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Confederación Argentina de Deportes, el día 2 de diciembre de 1985.
103
238
638 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto sobre la Jornada Mundial de la Paz,el día 4 de diciembre de 1985.
105
639 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de finalización del Curso Superior de Estrategia, el día 5 de diciembre de 1985.
113
640 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Cena Anual de Camaradería del Poder Judicial,el día 5 de diciembre de 1985.
117
641 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a integrantes del Primer Encuentro Nacional de la Cultura Democrática Buenos Aires, Capital de las Artes, el día 6 de diciembre de 1985.
123
642 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el cóctel realizado en el Congreso con motivo de celebrarse el Día del Legislador, el día 6 de diciembre de 1985.
125
643 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante el Instituto Argentino de la Energía, el día 11 de diciembre de 1985.
129
644 Palabras del señor.presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio Más allá de la Guerra, el día 14 de diciembre de 1985.
133
645 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Fundación Eugenio Blanco, pronunciado el día 16 de diciembre de 1985.
135
646 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de su partida hacia Rio Gallegos, en la Aeroestación Militar Aeroparque, el día 19 de diciembre de 1985.
147
647 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Río Gallegos, al cumplirse el 149 Centeñario de su Fundación, el día 19 de diciembre de 1985.
149
648 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de su visita a la provincia de Santa Cruz, el día 19 de diciembre de 1985.
153
649 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la entrevista con los monseñores, Gabriel Montalvo y Faustino Saenz muñoz, el día 20 de diciembre de 1985.
155
650 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los periodistas destacados en la Casa de Gobierno, el día 20 de diciembre de 1985.
157
651 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ceremonia de asunción del nuevo jefe de la Casa Militar, el día 20 de diciembre de 1985.
159
652 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de Casa de Gobierno con motivo de las fiestas navideñas y de fin de año, el día 23 de diciembre de 1985.
161
653 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de las fiestas de fin de año y reflexiones sobre la gestión de gobierno, el día 23 de diciembre de 1985.
165
239
654 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de tomar juramento los secretarios de Industria y Comercio Exterior, D. Roberto Lavagna, y Control de Em presa Públicas, D. Marcelo Klguel. el día 27de diciembre de 1985.
173
655 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de tomarju rament a los señores integrantes del Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 27 de diciembre de 1985.
175
240
VOLUME 11
656 Palabras del señor presidente de la Nación, dóctor Raúl R. Alfonsín. destacando la importancia de la continuidad de los esfuerzos antárticos, el día 2 de enero de 1986.
5
657 Declaracionés del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano al regresar luego de un fin de semana en la Costa Atlántica, el día 13 de enero de 1986.
7
658 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde Villa Regina, Río Negro, el día 17 de enero de 1986.
9
659 Saludo a le prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Villa Regina. Provincia de Río Negro, el día 17 de enero de 1986.
15
660 Mensaje al país del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, precediendo al discurso del señor ministro de economía, el día 6 de febrero de 1986.
17
661 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, para el programa Today de la NBC dolos Estados Unidos de Norteamérica, el día 12 de febrero de 1986.
23
662 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, E1 día de la mujer de las Americas, pronunciado el día 18 de febrero de 1986.
31
663 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano, el día 22 de febrero de 1986.
33
664 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la visita del señor presidente de la República Oriental del Uruguay, el día 22 de febrero de 1986.
35
665 Declaraciones del sañor.presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de Buenos Aires, antes de partir hacia la ciudad de Diamante, el día 27 de febrero de 1986.
37
666 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Diamante (Entre Ríos), el día 27 de febrero de 1986.
39
667 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de la Ciudad de Buenos Aires, antes de partir a Chapadmalal, el día 28 de febrero de 1986.
43
668 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Base Aérea Militar de Aeroparque a su regreso de Chapadmalal. el día 3 de marzo de 1986.
45
669 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la apertura de la reunión de los 24, el día 6 de marzo de 1986.
47
670 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Teatro San Martín, con motivo del premio Alicia Moreau de Justo, el día 7 de marzo de 1986.
53
671 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Aeroestación Militar Aeroparque previo a su partida a San Caiios de Bariloche, el día 10 de marzo de 1986.
55
241
672 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Bariloche al inaugurar una reunión de la Comisión de Parques Nacionales, el día 10 de marzo de 1986.
57
673 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar el Centro Nacional de Gastronomía y Hotelería en San Carlos de Bariloche, el día 10 de marzo de 1986.
61
674 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. lfonsin, en el Aeroparque de la Ciudad de Buenos Aires, procedenta de San Carlos de Bariloche, el día 10 de marzo de 1986.
63
675
Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de la firma del convenio financiero transitorio entre la Nación y las provincias, realizado en el Salón Sur de a Casa de Gobierno, el día 11 de marzo de 1986.
67
676 Carta enviada por el señor presidente de la Nación, doctor.Raúl R. Alfonsín, al Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 13 de marzo de 1986
69
677 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, dctor Raúl R. Alfonsín, en la cena que le ofreció al primer mandatario peruano, doctor Alan García Perez, en el Concejo de la Ciudad de Buenos Aires, el día 14 de marzo de 1986.
71
678 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida en su honor por el presidente peruano, doctor Alan García, el día de marzo de 1986.
77
679 Breve diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con un periodista de la televisión peruana, el día 15 de marzo de 1986.
81
680 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes del Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 20 de marzo de 1986.
83
681 Carta enviada por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a Su Santidad el Papa Juan Pablo II, el día 26 de marzo de 1986.
85
682 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl P. Alfonsín. en el acto de inauguración de la reunión ministerial de consulta sobre políticas y estrategias alimentarias en América Latina y el Caribe, en el Centro Cultural San Martín, el día 1 de abril de 1986.
87
683 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración de la Feria del Libro,el día 3 de abrilde 1986.
93
684
Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena que le ofreció al secretario general de las Naciones Unidas en el Concejo Deliberante de la Ciudad de Buenos Aires, el día 3 de abril de 1986.
97
685 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la II Reunión Extraordinaria XVI Reunión Ordinaria de Cancilleres de los paises de la Cuenca del Plata, el día 3 de abril de 1986.
105
686 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de dejar inaugurada la Reunión de la Cuenca del Plata, el día 3 de abril de 1986.
109
242
687 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración del Segundo Congreso Pedagógico Nacional, el día 4 de abril de 1986.
111
688 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la reunión de representantes gubernamentales de alto nivel de la rueda regional de negociaciones de la ALADI el día 6 de abril de 1986.
119
689
Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de la Ciudad de Buenos Aires, mientras esperaba el aribo del presidente de la República de Venezuela, doctor Jaime Lusinchi, el día 9 de abril de 1986.
125
690 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Centro Cultural General San Martin, al dejar inauguradas las deliberaciones del seminario sobre Los partidos políticos y la integración de América Latina, el día 10 de abril de 1986.
127
691 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración de la Feria de la República ‘86, el día 10 de abril de 1986.
141
692 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena ofrecida al primer mandatario de Venezuela, doctor Jaime Lusinchi, el día 10 de abril de 1986.
143
693 Paiabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de la firma de la declaración con junta Argentino-Venezolana, el día 11 de abril de 1986.
147
694 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante el Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 15 de abril de 1986.
149
695 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de partir a las ciudades de La Plata y Viedma, el día 16 de abril de 1986.
159
696 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto realizado en La Plata, para la entrega del anteproyecto de ley para radicar la Capital Federal en un área limitada por las provincias de Rio Negro y Buenos Aires, el día 16 de abril de 1986.
161
697 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de entrega del antepro yect para la radicación del Distrito Federal realizado en la ciudad de Viedma, provincia de Rio Negro el día 16 de abril de 1986
163
698 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de la firma del convenio para la instalación de la Planta Industrial Fertinoa S.A., el día 16 de abril de 1986.
175
699 Declaraciones del señor presidente de Ja Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de su partida al sobre vuel de zonas inundadas, el día 17 de abril de 1986
177
700 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la 3° Asamblea de la Federación de Cooperativas Agropecuarias, el día 22 de abril de 1986.
179
701 Alocución del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Tercera Brigada Aérea de Reconquista, Santa Fe, el día 25 de abril de 1986.
185
243
702 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la inauguración de la Escuela Superior Latinoamericana de Informática (ESLAI), el día 29 de abril de 1986.
187
244
VOLUME 12
703 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la legislatura, el día 12 de mayo de 1986
5
704 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al impartir la orden de zarpada del Buque Escuela Libertad. en su 22° viaje de instrucción, el día 2 de mayo de 1986.
33
705 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano antes de partir a la localidad de Quequén, el día 3 de mayo de 1986.
35
706 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la localidad de Quequén, con motivo de la inauguración, en su puerto, de importantes obras con el apoyo del cooperativismc argentino, el día 3 de mayo de 1986.
37
707 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, previas a su partida, en el Aeropuerto de la ciudad de Necochea, el día 3 de mayo de 1986.
39
708 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, luego de su arribo procedente de la localidad de Quequén, el día 3 de mayo de 1986.
41
709 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ceremonia de ascenso de oficiales superiores de la Gendarmería Nacional, el día 6 de mayo de 1986.
43
710 Palabras del señor presidente de la Nación, dçctor Raúl R. Alfonsín, al despedir a los granaderos de la clase 1966, en la Casa de Gobiemo el día 6 de mayo de 1986.
45
711 PaTabras del señor presidente de la Nación, doctor Raú R. Alfonsín, en la embajada argentina en Costa Rica, durante un agasajo a los residentes argentinos en ese país, el día 7 de mayo de 1986.
47
712 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano antes de su partida a la visita al submarino “Santa Cruz” en Mar del Plata, el día 12 de mayo de1986.
49
713 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque de la Ciudad de Buenos Aires, luego de la visita que realizó a la fuerza de submarinos, en Mar del Plata, el día 12 de mayo de 1986.
51
714 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de homenaje al economista Raúl Prebisch en el Palacio Sari Martín, el día 15 de mayo de 1986.
53
715 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto de juramento de nuevos Secretarios de Estado, el día 15 de mayo de 1986.
57
716 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al hacer entrega de la Orden del Libertador General San Martín al presidente salvadoreño, José Napoleón Duarte, el día 15 de mayo de 1986.
59
245
717 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida en honor del presidente salvadoreño, José Napoleón Duarte, y señora, el día 15 de mayo de 1986.
61
718 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano, antes de su partida a la Guarnición Militar Córdoba, el día 19 de mayo de 1986.
67
719 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nacián, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Regimiento 14 de Córdoba, el día 19 de mayo de 1986.
69
720 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde el balcón de la Casa de Gobierno el día 23 de mayo de 1986.
71
721 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes del Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 29 de mayo de 1986.
81
722 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de colocación de la piedra fundamental del Centro de Producción de Radioisotopos. en Embalse Río Tercero, Córdoba, el día 30 de mayo de 1986.
83
723 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Círculo Argentino de Ingenieros,el día 6 de junio de 1986.
91
724 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los participantes del Primer Encuentro del Programa Nacional de Democratización de la Cultura, el día 6 de junio de 1986.
95
725 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Casa de Gobierno efectuada, el día 11 de junio de 1986.
97
726 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, con motivo de la muerte del escritor Jorge Luis Borges. el día 14 de junio de 1986.
123
727 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, durante el acto de entrega de diplomas a los rectores normalizadores salientes de Universidades Nacionales, el día 17 de junio de 1986.
125
728 Telegrama enviado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes de la delegación argentina de fútbol, al triunfar ante el seleccionado de Inglaterra, el día 22 de junio de 1986.
127
729 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la recepción ofrecida con motivo del 65 aniversario de la Empresa Roemmers S.A., el día 24 de junio de 1986.
129
730 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al ingresar a la Casa de Gobierno el día 26 de junio de 1986.
131
731 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir la distinción conferida por el gobierno mexicano, el día 26 de junio de 1986.
133
732 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciado en el acto de homenaje al doctor Arturo Illia, el día 28 de junio de 1986.
135
733 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la salida de la Catedral Metropolitana, el día 29 de junio de 1986.
143
246
734 Conversación telefónica del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con el director técnica de la selección nacional, señor Carlos Salvador Bilardo, al lograr Argentina la Copa Fifa 86, el día 29 de junio de 1986.
145
247
VOLUME 13
735 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar el Segundo Curso de Formación de Administradores Gubernamentales, el día 10 de julio de 1986.
5
736 Palabras de recónocimiento hacia el señor ministro de Educación y Justicia saliente, doctor Alconada Aramburu, pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Salón Blanco de la Casa de Gobierno, el día 1° de julio de 1986.
9
737 Breves declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de “Homenaje al Policía Federal caído en cumplimiento del deber”, el día 2 de julio de 1986.
11
738 Reportaje efectuado al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, por un grupó de periodistas jáponeses, el día 3 de julio 1986.
13
739 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, previas a su partida a la ciudad de Rosario en la Aeroestación Militar Aeroparque, el día 4 de julio de 1986.
19
740 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto del “Día Internacional de la Cooperación”, realizado en Rosario (Santa Fe). el día 4 de julio de 1986.
21
741 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto por el centenario de la Sociedad Central de Arquitectos, el día 7 de julio de 1986.
25
742 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de camaradería de las Fuerzas Armadas. el día 7 de julio de 1986.
29
743 Palabras de reconocimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas al despedir a funcionarios que presentaron las renuncias a sus cargos, el día 8 de julio de 1986.
39
744 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza, antes de su partida en gira internacional que lo llevaría a siete países, el día 10 de julio de 1986.
41
745
Breves palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en Rio Gallego —Santa Cruz— al realizar el avión una escala técnica, antes de proseguir viaje con destino a Nueva Zelanda, el día 10 de julio de 1986.
43
746 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante un pregunta hecha por un periodista neocelandés, en Auckland. el 11 de julio de 1986
45
747 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida por el primer ministro de Australia, Robert Hawke, en Canberra, el día 12 de julio de 1986.
47
748 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Canberra, Australia el día 12 de julio de 1986.
49
248
749 Respuestas del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en una entrevista concedida a enviados de la televisión argentina, en Sidney, Australia, el día 13 de julio de 1986.
53
750 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante el emperador Hirohito. el día 14 de julio de 1986.
55
751 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el almuerzo ofrecido en su honor por empresarios japoneses, el día 14 de julio de 1986.
57
752 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la comida ofrecida por el primer ministro japonés señor Yasuhiro Nakasone, el día 15 de julio de 1986.
59
753 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante un grupo de embajadores de América Latina, en Tokio, Japón, el día 15 de julio de 1986.
65
754 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en Tokio, Japón, el día 16 de julio de 1986.
67
755 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Palacio de Malacanang, en Manila, Filipinas, el día 17 de julio de 1986.
75
756 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al condecorar con la orden del Libertador General San Martin a la señora presidente de Filipinas, el día 17 de julio de 1986.
77
757 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, agradeciendo conceptos por la presidente de Filipinas, señora Corazón Aquino. en Manila, el día 17 de julio de 1986.
79
758 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en el banquete que le fuera ofrecida por la señora Corazón Aquino el 17 de julio de 1986.
81
759 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, realizada en Manila, Filipinas, el día 18 de julio de 1986.
85
760 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los enviados de la televisión argentina, efectuadas en Jaddah, Arabia Saudita, el día 20 de julio de 1986.
89
761 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, realizada en Jaddah Arabia Saudita, el día 21 de julio de 1986.
91
762 Conferencia de prensa conjunta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, y el señor presidente de Portugal. doctor Mario Soares, realizada en el palacio de Belem, el día 21 de julio de 1986.
100
763 Telegrama enviado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de la República Federativa del Brasil, Doctor José Sarney al sobrevolar territorio del país hermano, el día 22 de julio de 1986.
103
764 Conferencia de prensa ofrecida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en las Palmas de Gran Canaria, durante la escala técnica que realizó la máquina TC 91 en el viaje de regreso desde Lisboa. el día 22 de julio de 1986.
105
249
765 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza, a su regreso de la gira por varios países, el día 22 de julio de 1986.
111
766 Reportaje efectuado por un periodista mexicano en la quinta presidencial de Olivos, al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el 25 de julio de 1986.
113
767 Entrevista del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas del Brasil en la residencia presidencial de Olivos, el día 26 de julio de 1986.
123
768 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la sesión extraordinaria del Concejo Deliberante de General Villegas, el día 27 de julio de 1986.
127
769 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del centenario de la ciudad de General Villegas, el día 27 de julio de 1986.
129
770 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano al recibir al primer mandatario del Brasil, doctor José Sarney, el día 28 de julio de 1986.
135
771 Palabras de agradecimiento al señor presidente de la República Federativa del Brasil, doctor José Sarney por parte del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el brindis por la amistad entre los pueblos, durante el almuerzo realizado en la embajada brasileña, el día 28 de julio de 1986.
137
772 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctór Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano al concurrir a despedir al presidente de la República del Uruguay, doctor Julio M. Sanguinetti el día 29 de julio de 1986.
139
773 Conferencia de prensa brindada por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, y el señor presidente de la República Federativa del Brasil, doctor José Sarney, el día 30 de julio de 1986.
143
774 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el almuerzo ofrecido por los empresarios argentinos y brasileños, el día 30 de julio de 1986.
153
775 Carta enviada por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al Papa Juan Pablo II, solicitando la beatificación de Fray Mamerto Esquiú, el día 31 de julio de 1986.
161
776 Discurso pronunciado por del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto realizado en la Bolsa de Comercio de Buenos Aires, el día 31 de julio de 1986.
163
777 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas, al término de la visita que le hicieron otros jefes de estado integrantes del Grupo de los Seis, el día 6 de agosto de 1986.
169
778 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín con motivo de la reunión en Ixtapa, México, del Grupo de los Seis, el día 7de agosto de 1986.
171
250
779 Entrevista concedida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas de la televisión mexicana y española, en Ixtapa, México, el día 7 de agosto de 1986.
173
780 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ceremonia de celebración de los cien años del Casal de Cataluña, el día 9 de agosto de 1986.
175
781 Declaraciones formuladas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza, el día 9 de agosto de 1986.
177
782 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración de la 100 Exposición de Agricultura. Ganadería e Industria de la Sociedad Rural Argentina, el día 9 de agosto de 1986
179
783 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto conmemorativo del centenario de la fundación de la ciudad de Haedo, el día 17 de agosto de 1986.
183
784 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en las Primeras Jornadas Empresarial de Medios de Comunicación Independientes, el día 25 de agosto de 1986.
187
785 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio Cóndor de los Andes 85 otorgado por el Rotary Internacional. el día 26 de agosto de 1986.
195
786 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de clausura de la IV Convención de Bancos Privados Nacionales, el día 27 de agosto de 1986.
197
787 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, previas a su partida a la ciudad de Zimbabwe, el día 31 de agosto de 1986.
201
251
VOLUME 14
788 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la octava reunión del Movimiento de Países No Alineados, el día 2 de setiembre de 1986.
5
789 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de partir de Costa de Marfil hacia Buenos Aires. el día 3 de setiembre de 1986
19
790 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al arribar al Aeropuerto Internacional de Ezeiza, procedente de Zimbabwe. el día 3 de setiembre de 1986
21
791 Declaraciones al periodismo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Aeroclub de San Francisco, Córdoba, después de su visita con motivo del centenario de esa ciudad, el día 9 de setiembre de 1986 .
23
792 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del centenario de la ciudad de San Francisco. Córdoba, el día 9 de setiembre de 1986.
25
793 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al pueblo sanjuanino. al conmemorarse el Día del Maestro, el día 11 de setiembre de 1986.
29
794 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar el Observatorio Astronómico El Leoncito, en la provincia de San Juan. el día 12 de setiembre de 1986.
31
795 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto por el Día Internacional de la Paz, realizado el día 16 de setiembre de 1986.
35
796 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la ceremonia de inauguración del Primer Encuentro Internacional para el Cuidado de la Persona con Enfermedad Terminal, el día 16 de setiembre de 1986.
39
797 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a integrantes de la Internacional del Personal de Correos y Teléfonos. el día 18 de setiembre de 1986.
41
798 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a miembros del Instituto de Integración Latinoamericana de La Plata, el día 18 de setiembre de 1986.
43
799 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano, antes de partir a Arrecifes, el día 19 de setiembre de 1986.
45
800 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Concejo Deliberante de la ciudad de Arrecifes, el día 19 de setiembre de 1986.
47
801 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al pueblo de Arrecifes, pronunciadas el día 19 de setiembre de 1986.
49
802 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Aeroparque de la Ciudad de Buenos Aires, al regresar de Arrecifes y Pergamino, el día 19 de setiembre de 1 986.
55
803 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del aniversario del Círculo de Periodistas de la Casa de Gobierno, el día 23 de setiembre de 1986.
57
252
804 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la reunión sindical sobre deuda externa y desarrollo, realizada por la CIOSL. el día 24 de setiembre de 1986.
59
805 Saludo del señor presidente de la Nación. doctor Raúl R. Alfonsín, al pueblo de Viedma, el día 27 de setiembre de 1986.
65
806 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, durante al celebración del Día Mundial y Nacional del Turismo, en Viedma. el día 27 de setiembre de 1986.
67
807 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los periodistas en la ciudad de Viedma, el día 27 de setiembre de 1986.
73
808 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al pueblo de San Antonio Oeste. el día 28 de setiembre de 1986.
76
809 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar ta 76° Asamblea de la Unión Interparlementaria Mundial, el día 6 de octubre de 1986.
79
810 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante los integrandes del Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 7 de octubre de 1986
85
811 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. previas a su partida a la ciudad de Laboulaye. Córdoba, en la Acroestación Militar de Aeroparque. el día 8 de octubre de 1986
87
812 Palabras pronunciadas por el senor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Concejo Deliberante de Laboulaye. Córdoba, el día 8 de octubre de 1986.
89
813 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad cordobesa de Laboulaye, el día 8 de octubre de 1986.
91
814 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la recepción ofrecida en honor del primer mandatario de Argelia. Chadli Benjedid. en el Concejo Deliberante, el día 9 de octubre de 1986.
99
815 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsn, durante el acto de inauguración del nuevo Centro de Intercomunicación Permanente para Emergencias y Catástrofes (CLP E C ), el día 10 de octubre de 1986.
103
816 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas españoles en el Aercpuerto de Sarajas, el día 11 de octubre de 1986.
105
817 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la televisión española, el día 11 de octubre de 1986.
107
818 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el palacio real, ante el Rey Juan Carlos l y su señora esposa, el día 12 de octubre de 1986.
111
819 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Palacio del Pardo, el día 12 de octubre de 1986
113
820 Mensaje enviado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al Congreso Interamericano de Educación Católica que inauguré sus deliberaciones en el Colegio Lasalle de esta capital, el día 12 de octubre de 1986.
119
253
821 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto recordatorio del 494 Aniversario del descubrimiento de América, realizado por el Instituto de Cooperación Iberoamericano, el día 12 de octubre de 1986.
121
822 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto de Barajas (España). el día 13 de octubre de 1986.
127
823 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida por el presidente del Presidium del Soviet Supremo y por el secretario general del partido comunista de la Unión Soviética, Andrei Gromyko y M. Gorbachov, el día 13 de octubre de 1986.
129
824 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la universidad de Lomonosov (Moscú), el día 14 de octubre de 1986.
133
825 Conferenciado prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Moscú. el día 15 de octubre de 1986.
137
826 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas de la televisión argentina, después de haber mantenido una entrevista con el señor M. Gorbachov, en el Palacio del Kremlin, en Moscú, el día 15 de octubre de 1986.
145
827 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a enviados de la televisión argentina, mientras visitaba el Palacio de Verano, en la ciudad de Muskín, el día 16 de octubre de 1986.
147
828 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio del Consejo de Europa por los Derechos Humanos, el día 17 de octubre de 1986.
149
829 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al formular un brindis en el almuerzo con los integrantes del Consejo de Europa. el día 17 de octubre de 1986.
151
830 Conferencia del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Estrasburgo el día 17 de octubre de 1986.
153
831 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, y del señor presidente Fidel Castro, con la televisión argentina, registrado en La Habana, el día 19 de octubre de 1986.
159
832 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a bordo del avión presidencial, el día 19 de octubre de 1986.
163
833 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza. luego de su arribo procedente de España, Rusia, Estrasburgo y Cuba, el día 20 de octubre de 1986
169
834 Dalabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Sociedad Hebraica Argentina, el día 21 de octubre de 1986.
171
835 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del Centenario de la ciudad de Trelew, provincia de Chubut. el día 22 de octubre de 1986.
173
836 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante su visita 9 al Acelerador de Iones Pesados Tandar, en el Centro Atórnico Constiluyentes. el día 23 de octubre de 1986.
177
254
837 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la Asociación Internacional de Médicos para la Prevención de la Guerra Nuclear, el día 23 de octubre de 1986.
181
838 Carta entregada por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al embajador S. de Estrada para Su Santidad Juan Pablo II, el día 24 de octubre de 1986.
183
839 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Día de la Policía Federal, el día 25 de octubre de 1986.
185
840 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Residencia Presidencial de Olivos en el Desayuno de Oración. el día 27 de octubre de 1986.
187
841 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la 14 Conferencia General del Consejo Internacional de Museos, el día 27 de octubre de 1986.
189
842 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Xl Congreso Internacional de Defensa Social, el día 27 de octubre de 1986.
191
843 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al dejar inaugurado el 1er. Congreso de la Industria Metalúrgica, el día 27 de octubre de 1986.
195
844 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la 62 Asamblea General Ordinaria de las Asociaciones de Cooperativas, el día 28 de octubre de 1986.
197
845 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en los balcones de la Municipalidad de Lomas de Zamora, el día 28 de octubre de 1986.
201
255
VOLUME 15
846 Palabras del Señor presidente, de la Nacion, doctor Raul R. Alfonsín, poco antes de embarcar hacia Mar del Plata. desde la Aeroestación Militar Aeroparque. el día 3 de noviembre de 1986.
5
847 Discurso del señor presidente di, la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motiva de la inauguración de la XVIII Conferencia Naval Interamericana, el día 3 de noviembre de 1986.
7
848 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la recepción ofrecida en la Embajada de la República del Perú. el día de 3 de noviembre de 1986.
11
849 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Jorge Newbery el día 3 de noviembre de 1986
13
850 Orden del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, para la partida de la Promoción 117 del Colegio Militar de la Nación en viajo de estudios al Reino de España. el día 6 de noviembre de 1986
15
851 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al dejar inaugurada la XVII Reunión de Ministros de OLADE, el día 6 de noviembre de 1986.
17
852 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas, en la Aeroestación Aeroparque. previo a su viajo a Rio Cuarto. Córdoba, el día 11 de noviembre de 1986.
21
853 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raijl R. Alfonsín, en la ciudad de Rio Cuarto, Córdoba el día 11 de noviembre de 1986.
23
854 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en la ciudad de Veinticinco de Mayo, el día 13 de noviembre de 1986.
27
855 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la celebración del Aniversario del Banco Hipotecano Nacional, el día 14 de noviembre de 1986.
33
856 Palabras del señor presidente de la Nación. doctor Raúl R. Alfonsín, durante la inauguración de los Consultorios Externos del Hospital Interzonal de Agudos Doctor Pedro Fiorito. el día 14 de noviembre de 1986.
35
857 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. antes de partir hacia los Estados Unidos, el día 16 de noviembre de 1986.
41
858 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la universidad de Emory, Atlanta el día 17 de noviembre de 1986.
43
859 Diálogo entre el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, y los estudiantes en la universidad de Yale, el día 18 de noviembre de 1986.
53
860 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la universidad de Yale, el día 18 de noviembre de 1986
55
861 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación. doctor Raúl R. Alfonsín, en New Haven, el día 18 de noviembre de 1986
67
256
862 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín en la universidad de Anherst. el día 20 de noviembre de 1986
71
863 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en la XXX Asamblea Anual de Coninagro en el Salen Libertador del Banco de la Nación, el día 26 de noviembre de1986.
79
864 Discurso pronunciado perol señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al clausurar el Curso Superior de Estrategia Militar en el Estado Mayor Conjunto de las Fuerzas Armadas, el día 27 de noviembre de 1986
83
865 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Asamblea Constitutiva del Foro de Partidos Políticos Democráticos Latinoamericanos. el día 27 de noviembre de 1986.
85
866 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, anunciando medidas para reestructurar el aparato del estado, el día 28 de noviembre de 1986
89
867 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en el acto de celebración del 30 Aniversario del INTA, el día 4 de diciembre de 1986
97
868 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el acto de adhesión a la Jornada Mundial de la Paz, el día 4 de diciembre de 1986
103
869 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín al pueblo brasileño con motivo de su próxima visita a ese país. el día 5 de diciembre de 1986
109
870
Discurso del señor presidente de fa Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, desde la Residencia Presidencial de Olivos emitido por la Cadena de Radio y Televisión, comunicando el envío de un proyecto de ley al Congreso de la Nación que contempla un plazo de extinción de la acción penal a miembros de las FF.AA. y que procura acelerar el proceso de juzgamiento, pronunciado el día 5 de diciembre de 1986.
111
871 Declaraciones del señor presidente de la Nacion, doctor Raul R. Alfonsín. antes de partir hacia la República Federativa de Brasil, el día 5 de diciembre de 1986.
117
872 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en el brindis luego de la comida ofrecida por el presidente de la República Federativa de Brasil, doctor José Sarney y señora, el día 9 de diciembre de 1986.
119
873 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en el Congreso Brasileño el día 10 de diciembre de 1986.
121
874 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín en el Palacio Planalto durante el acto de la firma de los acuerdos entre ambos países, el día 10 de diciembre de 1986.
123
875 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín durante el almuerzo ofrecido por empresarios brasileños y argentinos en honor de ambos mandatarios, el día 11 de diciembre de 1986.
129
876 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto constitutivo de la nueva conducción de la CGT, en la sede central de la misma, el 12 de diciembre de 1986
135
877 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Planta de Policloruro de Vini lo en Bahía Blanca, el día 12 de diciembre de 1986.
137
257
878 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el Collar de la Orden del Grito de Ipiranga de manos del gobernador del estado de San Pablo, señor Franco Montoro. el día 15 de diciembre de 1986.
141
879 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto de inauguración de la Planta de Fibra Optica de Pirelli Cables, el día 16 de diciembre de 1986.
143
880 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el acto realizado en la sede del Consejo para la Consolidación de la Democracia, el día 16 de diciembre de 1986.
145
881 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la ceremonia de creación de la Fundación Raúl Prebisch, el día 16 de diciembre de 1986.
147
882 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto realizado en San Carlo de Bariloche con motivo de la entrega de los protocolos de la Carta Orgánica, el día 17 de diciembre de 1986.
151
883 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante el almuerzo que compartió con las fuerzas vivas barilochenses, el día 17 de diciembre de 1986.
153
884 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Empresa Hidronor, en la ciudad de Cipolletti, el día 17 de diciembre de 1986.
157
885 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la entrega de insigna en la Prefectura Naval Argentina. el día 23 de diciembre de 1986.
161
886 Palabras de salude del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de la Casa de Gobierno, el día 23 de diciembre de 1986.
163
887 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín durante el brindis con los periodistas acreditados en la Casa de Gobierno, el día 23 de diciembre de 1986.
165
888 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al tomar juramento al nuevo secretario de la Funcion Publica, Sr. Luis Stuhlman, el día 23 de diciembre de 1986.
167
889 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la Nochebuena, el día 24 de diciembre de 1986.
169
890 Palabras del señor presidente de la Nación; doctor Raúl R. Alfonsín, al poner en funciones al secretario de Agricultura, Ganadería y Pesca, Dr. Ernesto Figueras, el día 30 de diciembre de 1986.
171
258
VOLUME 16
891 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante su visita a la Comisión Técnica Asesore del Proyecto Patagonia y Capital, el día 15 de enero de 1987.
5
892 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al despedir a funcionarios salientes en el Salón Blanco de la Casa de Gobierno, el día 22 de enero de 1987.
7
893 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, dirigidas a los integrantes del Comité Nacional de la Unión Cívica Radical, el día 29 de enero de 1987.
9
894 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al personal de la fábrica Lozadur, pronunciado el día 30 de enero de 1987.
13
895 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el acto del Centenario de la Unión Industrial Argentina, el día 10 de febrero de 1987.
15
896 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al bautizar una biblioteca, e inaugurar un Mercado Comunitario Internacional, en la Capital Federal, el día 13 de febrero de 1987.
17
897 Carta a su santidad, Juan Pablo II, del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en respuesta al documento de la comisión pontificia Justicia y Paz, titulado Al Servicio de la Comunidad Humana: Una Consideración Ética de la Deuda Internacional, remitida el día 13 de febrero de 1987.
21
898 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la recepción ofrecida en el Concejo Deliberante de la Ciudad de Buenos Aires, en honor al mandatario del Zaire, señor Mobutu Sese Seko, el día 19 de febrero de 1987.
25
899 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la recepción ofrecida en honor del presidente de Guatemala y su señora esposa, el día 23 de febrero de 1987
29
900 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a la revista italiana Famiglia Cristiana, el día 7 de marzo de 1987.
31
901 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del Día Internacional de la Mujer, el día 8 de marzo de 1987.
37
902 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, con jóvenes argentinos que visitaron el Japón en noviembre de 1986, el día 10 de marzo de 1987.
39
903 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes de la Comisión Asesore Honoraria del Congreso Pedagógico Nacional, el día 11 de marzo de 1987.
41
904 Entrevista concedida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas alemanes, el día 16 de marzo de 1987.
43
259
905 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la comida ofrecida en honor del señor presidente de Alemania Federal, el día 16 de marzo de 1987
49
906 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del centenario de Las Perdices, Córdoba, e1 día 23 de marzo de 1987.
53
907 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar la Feria Internacional del Libro de Buenos Aires, el día 26 de marzo de 1987.
59
908 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la reunión del INUD, el día 30 de marzo de 1987.
63
909 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la iglesia Stella Maris del Ordinariato Castrense, el día 2 de abril de 1987.
67
910 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de clausura del Encuentro Universitario Internacional Europa-América Latina, el día 3 de abril de 1987.
69
911 Palabras de bienvenida del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su santidad. Juan Pablo II, en el Aeroparque Metropolitano, el día 6 de abril de 1987
71
912 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar una nueva sede universitaria en San Isidro, el día 13 de abril de 1987.
73
913 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso Nacional, el día 16 de abril de 1987.
77
914 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el balcón del Congreso Nacional ante la multitud reunida en apoyo del sistema democrático, el día 16 de abril de 1987.
81
915 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el balcón de la Casa de Gobierno, el día 13 de abril de 1987.
83
916 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su regreso de Campo de Mayo, desde los balcones de la Casa de Gobierno, a la muchedumbre reunida en la histórica Plaza de Mayo, el día 19 de abril de 1987.
85
917 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena ofrecida en honor del señor presidente de la República de Cabo Verde, señor Aristides María Pereira. pronunciado el día 28 de abril de 1987.
87
918 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso de la Nación, el día 1 de mayo de 1987.
89
919 Mensaje y saludo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de celebrarse el Día de los Trabajadores, el 1 de mayo de 1987.
115
920 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aniversario de la Asociación Cristiana de Jóvenes, el día 6 de mayo de 1987.
117
921 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la localidad de Villa Urquiza, provincia de Ente Ríos, el día 8 de mayo de 1987.
119
922 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la 36° Asamblea General del Instituto Internacional de la Prensa, el día 11 de mayo de 1987.
123
260
923 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, fundamentando el envío al Congreso del proyecto sobre “Obediencia Debida”,el día 13 de mayo de 1987.
129
924 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a empresarios italianos en el Salón Blanco de la Casa de Gobierno, el día 19 de mayo de 1987.
135
925 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de juramento del secretario de Marina Mecante y de la presidenta de la Comisión Nacional de Energía Atómica, el día 21 de mayo de 1987.
137
926 Mensaje de Salutación del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de la República Oriental del Uruguay. doctor Julio M. Sanguinetti, el día 24 de mayo de 1987.
139
927 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al responder a periodistas. en la quinta presidencial de Olivos, el día 25 de mayo de 1987.
141
928 Breves declaraciones previas a su viaje a la República Oriental del Uruguay. del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, el día 25 de mayo de 1987.
143
929 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al responder al señor presidente de la República Oriental del Uruguay, doctor Julio M. Sanguinetti, con motivo de la visita efectuada a ese país, el día 25 de mayo de 1987.
145
930 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la sede de la Embajada Argentina a miembros de la Colonia Argentina el día 25 de mayo de 1987.
147
931 Breve diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con periodistas en la sede de la Embajada Argentina en la República Oriental del Uruguay, el día 25 de mayo de 1987.
149
932 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Asamblea Legislativa de la República Oriental del Uruguay. el día 25 de mayo de 1987.
151
933 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ALADI, durante la visita efectuada a la República Oriental de Uruguay, el día 26 de mayo de 1987.
155
934 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Corte Suprema de Justicia de la República Oriental del Uruguay. el día 26 de mayo de 1987.
161
935 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Intendencia de Montevideo, el día 26 de mayo de 1987.
163
261
VOLUME 17
936 Informe al señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, suministrado por los ministros de Economía. y de Obras y Servicios Públicos, sobre las medidas tomadas en las zonas inundadas el día 4 de junio de 1987
5
937 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al inicio de su reunión con los ministros de Economía y de Obras y Servicios Públicos, y el presidente del directorio de Empresas Públicas, el día 5 de junio de 1987.
7
938 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, a las representantes políticas de todo el país, integrantes del Centro de Participación Política de la Fundación Jorge Rouiet, el día 6 de junio de 1987
9
939 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el almuerzo ofrecido a los periodistas acreditados en la Casa de Gobierno con motivo de celebrarse el 7 de junio el “Día del Periodista”, el día 6 de junio de 1987.
13
940 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, anunciando la promulgación de las leyes de traslado de la Capital Federal, de obediencia debida y de matrimonio civil, el día 8 de junio de 1987.
15
941 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, previas a su partida hacia la ciudad de Ginebra, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza, el día 8 de junio de 1987.
19
942 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, a funcionarios argentinos acreditados en Ginebra, el día 9 de junio de 1987
21
943 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas de la televisión Suiza, difundidas por los tres canales, el día 9 de junio de 1987
23
944 Conferencia de prensa ofrecida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante un centenar de periodistas en la sede de las Naciones Unidas en Ginebra, el día 10 de junio de 1987.
29
945 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el almuerzo ofrecido en la Organización Internacional del Trabajo, el día 10 de junio de 1987.
41
946 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la 73 Conferencia Internacional del Trabajo, el día 10 de junio de 1987.
43
947 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante el grupo de trabajadores en la Asamblea de la Organización Internacional del Trabajo, el día 10 de junio de 1987.
53
948 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en respuesta al señor presidente de la Cruz Roja Internacional, el día 10 de junio de 1987.
57
949 Breves palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al término del partido de fútbol entre Argentina e Italia, al conceder una entrevista a periodistas del T y Argentina, el día 10 de junio de 1987.
59
950 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la comida ofrecida por el titular de la Organización Internacional del Trabajo, el día 10 de junio de 1987.
61
262
951 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante un grupo de empresarios en la Organización Internacional del Trabajo, el día 11 de junio de 1987
63
952 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Conferencia del Desarme, pronunciado el día 11 de junio de 1987.
67
953 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante el Consejo Mundial de Iglesias pronunciadas en Ginebra, el día 11 de junio de 1987
73
954 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena que en su honor ofreció el Consejo Federal Suizo, el día 11 de junio de 1987.
75
955 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Chateau Vaeude Marcus el día 12 de junio de 1987.
79
956 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Berna, el día 12 de junio de 1987.
81
957 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la clausura del Simposio Argentino-Suizo, organizado por la Unión Suiza del Comercio y la Industria, el día 12 de junio de 1987
87
958 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, a bordo del avión presidencial cuando sobrevolaba territorio brasileño, al regreso de su viaje a Suiza, el día 13 de junio de 1987
91
959 Breve diálogo con periodistas en el aeropuerto de Ezeiza del señor presidente de la Nación doctor Raúl R Alfonsín, al regresar de sus viajes a Suiza, el día 13 de junio de 1987
95
960 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al dar la orden de zarpada de la fragata ARA “Libertad”, el día 16 de junio de 1987
97
961 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los principales expositores extranjeros que participan de la Conferencia Internacional “Traslado de la Capital. La Experiencia Comparada”, pronunciadas en el Salón Sur de la Casa de Gobierno, el día 18 de Junio de 1987
99
962 Respuesta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al vicegobernador de Pensilvania (EE. UU.), el día 19 de junio de 1987.
101
963 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Filadelfia. Estados Unidos, con motivo de los festejos del Bicentenario de la Constitución, el día 19 de junio de 1987.
103
964 Breve conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la ciudad de Filadelfia, el día 19 de junio de 1987
113
965 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl. R Alfonsín a su arribo a San Diego (EE.UU.), el día 19 de junio de 1987.
117
966 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Instituto de las Américas, San Diego. el día 20 de junio de 1987
119
967 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al agradecer la distinción ofrecida a su persona, por parte de la Universidad de California en San Diego, el día 20 de junio de 1987.
125
263
968 Declaraciones del señor presidente de la Nación doctor Raúl R Alfonsín, en el Instituto de las Américas el día 20 de junio de 1987.
127
969 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el desayuno con los empresarios de San Diego, el día 21 de junio de 1987.
129
970 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el desayuno de trabajo con empresarios y representantes de San Francisco, EE. UU., el día 22 de junio de 1987.
131
971 Discurso del señor presidente de la Nación doctor Raúl R Alfonsín, en la Universidad de Berkeley, San Francisco, EE. UU., el día 22 de junio de 1987.
133
972 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la cena ofrecida por el World Affairs Council y el Commonwealth Club de San Francisco, el día 22 de junio de 1987
137
973 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el almuerzo ofrecido por los petroleros en Los Ángeles, EE. UU. , el día 23 de junio de 1987.
141
974 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, a los residentes argentinos en la ciudad de Los Ángeles, EE. UU., el día 23 de junio de 1987.
145
975 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, luego de su arribo procedente de los Estados Unidos y México, el día 24 de junio de 1987.
149
976 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, con motivo de los cien años de “La Fraternidad’ el día 25 de junio de 1987.
151
977 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, con motivo del premio “Combate por los derechos del hombre’ que le fuera otorgado por periodistas socialistas del Parlamento Europeo, el día 25 de junio de 1987
153
978 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín al recibir la visita de dirigentes del fútbol sudamericano, el día 26 de junio de 1987
155
979 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín en la ciudad de Tandil, el día 29 de junio de 1987.
157
264
VOLUME 18
980 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Punta Alta, pronunciado el día 2 de julio de 1987.
5
981 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciado en el Día del Cooperativismo el día 2 de julio de 1987
9
982 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de camaraderia de las fuerzas armadas. pronunciado el día 7 de julio de 1987.
13
983 Breve diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los periodistas en la residencia presidencial de Olivos, el día 9 de julio de 1987.
21
984 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al ingresar a la Casa de Gobierno el día 9 de julio de 1987.
23
985 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolita no antes de su partida a la ciudad de Salto, el día 10 de julio de 1987.
25
986 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en el Concejo Deliberante de Salto, provincia de Buenos Aires, el día 10 de julio de 1987
27
987 Discurso del señor presidente de la Nación,, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Salto, pronunciado el día 10 de julio de 1987.
29
988 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto de juramento del secretario de Industria y Comercio Exterior y del secretario de Comunicaciones, el día 13 de julio de 1987.
37
989 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Honorable Concejo Deliberante de la ciudad de Pifar, pronunciadas el día 14 de julio de 1987.
39
990 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, con motivo de su visita a la ciudad de Pilar, provincia de Buenos Aires, el día 14 de julio de 1987.
41
991 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Centro Cultural de la Ciudad de Buenos Aires, ante el presidente de la República Federativa de Brasil, doctor José Samey, pronunciado el día 15 de julio de 1987.
45
992 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, antes de partir hacia la ciudad de San Carias de Bariloche, en la zona militar del Aeroparque, el día 16 de julio de 1987.
49
993 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Viedma, durante la visita realizada con el primer mandatario brasileño, doctor José Sarney, el día 17 de julio de 1987.
51
994 Conferencia de prensa conjunta del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, y el señor presidente de la República Federativa del Brasil, doctor José Sarriey, en la ciudad de Viedma, el día 17 de julio de 1987.
57
995 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su regreso de su visita a Bariloche y Viedma, en el Aeroparque Metropolitano, el día 17 de julio de 1987.
63
265
996 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Aeroestación Militar de Aeroparque, antes de partir hacia la provincia de Santa Fe, el día 22 de julio de 1987.
65
997 Palabras del señor presidente de la Nación, Doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Villa Cañás, provincia de Santa Fe, pronunciadas el día 22do julio de 1987.
67
998 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la localidad de Murphy, provincia de Santa Fe, pronunciadas el día 22 de julio de 1987.
71
999 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a su regreso de la ciudad de Villa Cañás, en la Aeroestación Militar de Aeroparque, el día 22 de julio de 1987.
73
1000 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante su visita al nuevo edificio de la Biblioteca Nacional, el día 23 de julio de 1987.
75
1001 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Baradero, provincia de Buenos Aires, pronunciadas el día 24 de julio de 1987.
77
1002 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del 800 aniversario de la ciudad de San Pedro, provincia de Buenos Aires, pronunciadas el día 24 de julio de 1987.
79
1003 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al dejar inadguradas las obras de remodelación del Campo Histórico, en Mendoza, pronunciadas el día 27 de julio de 1987.
85
1004 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, pronunciadas al recibir el título de Doctor Honoris Causa en la Universidad Tecnológica de la provincia de Mendoza, el día 27 de julio de 1987.
87
1005 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, dirigidas al pueblo reunido en Lujá de Cuyo (Mendoza). el día 27 de julio de 1987.
89
1006 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas durante la entrega de viviendas en el Barrio Huarpe (Mendoza), el día 27 de julio de 1987.
91
1007 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en el festejo del 80 aniversario de las Industrias Pescarmona, en la provincia de Mendoza, el día 27 de julio de 1987.
93
1008 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en la ceremonia de iniciación de tareas de la Comision Nacional Asesora para la integración de personas discapacitadas dependiente del Poder Ejecutivo Nacional, el día 28 de julio de 1987.
95
1009 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Bolsa de Comercio de Bue no Aires, pronunciado el día 28 de julío de 1987.
97
1010 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Aeroestación Militar de Aeroparque antes de partir con destino a la ciudad de Córdoba, el día 30 de julio de 1987.
101
1011 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciado al visitar el Colegio Nacional de Monserrat, en la ciudad de Córdoba, el día 30 de julio de 1987.
103
266
1012 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al saludar al alumnado congrega d en el patio interior del Colegio de Monserrat, en la ciudad de Córdoba, el día 30 de julio de 1987.
109
1013 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín,pronunciadas en el acto realizado en la planta Santa Isabel de Renault Argentina SA., el día 30 de julio de 1987.
111
1014 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas luego de su ambo a la Aeroestación Militar de Aeroparque, procedente de la ciudad de Córdoba, el día 30 de julio de 1987.
115
1015 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Concejo Deliberante de la ciudad de Alberti, provincia de Buenos Aires, el día 1° de agosto 1987.
117
1016 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Concejo Deliberante de la ciudad de Alberti, provincia de Buenos Aires, el día 10 de agosto 1987.
119
1017 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Alberti, el día 1° de agosto 1987.
127
1018 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto del 800 aniversario del Centro Gallego y el 80 aniversario del Centro de Galicia, el día 2 de agosto 1987.
131
1019 Salutación del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al doctor Carlos Gómez Centurión recientemente elegido gobernador de la provincia de San Juan, el día 3 de agosto 1987.
133
1020 Felicitaciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor gobernador de San Juan, doctor Jorge Ruiz Aguilar. por el acto eleccionario realizado para la renovación de autoridades el día 3 de agosto 1987.
135
1021 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Aeroestación Militar de Aeroparque antes de partir hacia las ciudades de Malargüe y Chos Malal, el día 4 de agosto 1987.
137
1022 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar el hospital regional de Malargüe. en la provincia de Mendoza. el día 4 de agosto de 1987.
139
1023 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el centenario de Chos Malal, provincia de Neuquén, el día 4 de agosto 1987.
143
1024 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Concejo Deliberante de la ciudad de Olavarría, provincia de Buenos Aires, el día 5 de agosto 1987.
145
1025 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín. en la ciudad de Olavarría, el día 5 de agosto 1987.
149
1026 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín en la ciudad de Olavarría, el día 6 de agosto 1987.
150
267
1027 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante su visita a la exposición de Ganadería, Agricultura e Industria, el día 8 de agosto 1987.
151
1028 Saludo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al pueblo misionero en el Aeropuerto Internacional de Posadas General don José de San Martín, el día 9 de agosto 1987.
155
1029 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al dejar inaugurada la planta preindustrializador de tabaco en la localidad de Leandro N. Alem, provincia de Misiones, el día 9 de agosto 1987.
157
1030 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo del centenario de la Escuela Normal Mariano Loza, en la ciudad de Goya. provincia de Corrientes, el día 9 de agosto 1987.
161
1031 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Concejo Deliberante de la ciudad de Goya. provincia de Corrientes, el día 9 de agosto 1987.
163
1032 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la plaza Mitre de la ciudad de Goya, provincia de Corrientes, el día 9 de agosto 1987.
165
268
VOLUME 19
1033 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Centro Cultural General San Martín, en el Congreso de Programas Participativos a nivel nacional, el día 10 de agosto de 1987
5
1034 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Congreso de Programas Participativos a nivel nacional, el día 10 de agosto 1987.
7
1035 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el homenaje al doctor Carlos Alconada Aramburu, en City BeIl, provincia de Buenos Aires, el día 11 de agosto 1987.
11
1036 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes del Consejo de Administración del Hospital de Pediatría, el día 13 de agosto 1987.
17
1037 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Merlo, provincia de Buenos Aires, el día 18 de agosto de 1987.
19
1038 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, previas a su partida hacia Concepción del Uruguay, Entre Ríos, el día 19 de agosto 1987.
21
1039 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Concepción del Uruguay, provincia de Entre Ríos, en el acto de la instalación de Comités de Frontera, junto al señor presidente de la República Oriental del Uruguay, doctor Julio María Sanguinetti, el día 19 de agosto 1987.
23
1040 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la inauguración del municipio de Caseros, provincia de Entre Ríos, el día 19 de agosto1987.
31
1041 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante los líderes del Comité Judío Americano que visitan Sudamérica, el día 20 de agosto 1987.
33
1042 Entrevista del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con señoras integrantes del coloquio Participación de la Mujer en la Democracia, el día 20 de agosto 1987.
35
1043 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeroparque Metropolitano antes de su partida a la ciudad de Santa Rosa, La Pampa, el día 21 de agosto 1987.
39
1044 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ciudad de Santa Rosa, La Pampa, el día 21 de agosto 1987.
41
1045 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Aeroestación Militar Aeroparque poco antes de partir hacia las ciudades de Viedma y Carmen de Patagones, el día 24 de agosto 1987
43
1046 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en San Javier, Viedma, el día 24 de agosto 1987.
45
1047 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto realizado en Carmen de Patagones, provincia de Buenos Aires, con motivo de dar sepultura a los restos del comandante Luís Piedrabuena, el día 24 de agosto 1987.
47
269
1048 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Centro Municipal de Cultura de Viedma, el día 24 de agosto 1987.
53
1049 Diálogo mantenido por el señor presidente ce la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el programa de televisión Los Argentinos, el día 24 de agosto 1987.
57
1050 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar el Hospital Nacional de Pediatría, el día 25 de agosto 1987.
75
1051 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la reunión llevada a cabo por la Quinta Convención de Bancos Privados Nacionales, el día 26 de agosto 1987.
77
1052 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto realizado en el Banco de la Provincia de Buenos Aires, el día 1 de septiembre de 1987.
79
1053 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena ofrecida en su honor por la Asociación Cultural Armenia, el día 1 de septiembre de 1987.
81
1054 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, con motivo de los comicios a llevarse a cabo el domingo 6 de septiembre, difundidas por radio y televisión, el día 3 de septiembre de 1987.
83
1055 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena de clausura del Día del Inmigrante, el día 4 de septiembre de 1987.
87
1056 Palabras pronunciadas por el senor presidente de la Nacióndoctor Raul R Alfonsín en el acto de celebracion del centenano de la Unión Industrial Argentina, el día 9 de setiembre de 1987.
89
1057 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto organizado por la Confederación General de la Industria y la Confederación General Económica, en celebración “Del Día de la Industria”, el día 10 de setiembre de 1987.
93
1058 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena ofrecida en honor del señor presidente del Uruguay, doctor Julio M. Sanguinetti, el día 14 de setiembre de 1987.
97
1059 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la ceremonia de jura de los nuevos ministros, al despedir a los señores ministros renunciantes, el día 16 de setiembre de 1987.
101
1060 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, difundido por radio y televisión, el día 18 de setiembre de 1987.
103
1061 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al retirarse de la unidad turística de Chapadmalal, el día 21 de setiembre de 1987.
113
1062 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, al presidente de la VII Asamblea de Turismo, doctor Taher Canaan, con motivo de celebrarse el día Mundial del Turismo, el día 27 de setiembre de 1987.
115
270
1063 Mensaje de salutación del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de la República de Bolivia, doctor Victor Paz Estenssoro con motivo de celebrar su octagésimo aniversario, el día 3 de octubre de 1987.
117
1064 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la recepción ofrecida en el Honorable Consejo Deliberante de la Capital Federal, en homenaje al presidente Francois Mitterrand, 23 el día 6 de octubre de 1987.
119
1065 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en Pigüe, Provincia de Buenos Aires, con motivo de la visita conjunta realizada con el señor presidente de Francia, doctor Francois Mitterrand, a esa ciudad, el día 8 de octubre de 1987.
123
1066 Mensaje de felicitación del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al señor presidente de Costa Rica, doctor Oscar Arias Sanchez, por la obtención del Premio Nobel de la Paz, el día 13 de octubre de 1987.
125
1067 Palabras de agradecimiento del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al recibir el premio “Argentinidad instituido por la Asociación de Clubes de Servicios de la República Argentina, el día 13 de octubre de 1987.
127
1068 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Altbnsin, referido a las nuevas políticas económicas difundido por radio y televisión, el día 14 de octubre de 1987.
129
1069 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl Alfonsín, a miembros del Instituto de Integración Argentino—Latinoamericano, el día 20 de octubre de 1987.
137
1070 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al término de la entrevista mantenido con el señor presidente de la empresa Mercedes Benz Argentina, el día 22 de octubre de 1987.
139
1071 Mensaje de salutación enviado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al doctor Javier Pérez de Cuellar con motivo de cumplirse el 42 aniversario de la entrada en vigor de la carta de las Naciones Unidas, el día 24 de octubre de 1987.
141
1072 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al hacer entrega de la Orden del Libertador General San Martín, al señor presidente de la República Socialista Federativa de Yugoslavia doctor Lazar Mosov, el día 26 de octubre de 1987.
143
1073 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la comida ofrecida en honor del mandatario yugoslavo, doctor Lazar Mojsov, en los Salones del palacio San Martín, el día 26 de octubre de 1987.
145
1074 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas ante los delegados al 75 Congreso Dental Internacional, el día 27 de octubre de 1987.
149
1075 Mensaje del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante los representantes de partidos políticos en el Palacio San Martín, el día 28 de octubre de 1987.
151
271
1076 Palabras pronunciadas por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en el Club Deportivo Español, ante el señor presidente de España y miembros de la colectividad española, el día 30 de octubre de 1987.
153
1077 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena que en su honor ofreció el presidente del gobierno español, doctor Felipe González. el día 30 de octubre de 1987.
157
1078 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto final de celebración de la semana de la Policía Federal Argentina, el día 31 de octubre de 1987.
161
272
VOLUME 20
1079 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al hacer entrega de la Gran Cruz de la Orden de Mayo al señor presidente del gobierno español, doctor Felipe González. el día 1 de noviembre de 1987.
5
1080 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al dar la orden de partida de la promoción 118° del Colegio Militar de la Nación, el día 5 de noviembre de 1987.
7
1081 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a las señoras participantes del simposio Mujer. Comunicación y Desarrollo en América Latina, pronunciadas el día 6 de noviembre de 1987.
9
1082 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al descender del vuelo de bautismo en el avión IA 63 Pampa en la Escuela de Aviación Militar de Córdoba, el día 12 de noviembre de 1987.
11
1083 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la Escuela de Aviación Militar de Córdoba,el día 12 de noviembre de 1987
13
1084 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la residencia presidencial de Olivos, el día 14 de noviembre de 1987.
17
1085 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al inaugurar la XVII Conferencia de Ejércitos Americanos, en la ciudad de Mar del Plata, el día 16 de noviembre de 1987.
41
1086 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la XXXI Asamblea General Ordinaria de Coninagro. el día 19 de noviembre de 1987.
43
1087 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante la cena ofrecida al señor presidente de Hungría, Karol Nemeth, el día 23 de noviembre de 1987.
47
1088 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en la cena aniversario de la Asociación de Entidades Periodísticas Argentinas (ADEPA), el día 25 de noviembre de 1987.
51
1089 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Alvarez. de Acapulco. México, el día 26 de noviembre de 1987.
55
1090 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en ocasión de la primera reunión de los ocho presidentes Latinoamericanos en Acapulco. México, el día 27 de noviembre de 1987
57
1091 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, al arribar al Aeropuerto de Ezeiza procedente de México, el día 30 de noviembre de 1987.
61
1092 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los medios extranjeros el día 5 de diciembre de 1987.
63
1093 Mensaje del presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de la transmisión del mando de gobiernos provinciales, pronunciado el día 7 de diciembre de 1987
83
273
1094 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la cena ofrecida en su honor por el señor presidente de la República Italiana D. Francisco Cossiga. en el Palacio de Quinnale. El día 9 de diciembre de 1987.
87
1095 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el brindis que compartió con el titular del Consejo de Ministros Italiano, D. Giovanni Gona. en la Villa Madama, el día 10 de diciembre de 1987.
93
1096 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante el Intendente y los Consejeros Municipales de Roma, el día 10 de diciembre de 1987.
95
1097 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante la Santa Sede, el día 11 de diciembre de 1987.
97
1098 Conferencia de prensa del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en Roma, el día 11 de diciembre de 1987.
101
1099 Discurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R Alfonsín, en la Cámara de Comercio de Venecia el día 14 de diciembre de 1987.
109
1100 Discurso pronunciado por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, durante al almuerzo ofrecido en su honor, por el vicepresidente del Consejo de Ministros y Ministro del Tesoro Italiano señor Giulano Amato, en el Palazzo Della Prefettura. el día 15 de diciembre de 1987.
113
1101 Disçurso del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, ante empresarios italianos en la ciudad de Milan,el día 15 de diciembre de 1987.
115
1102 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los penodístas argentinos que lo acompañaron durante su gira a la República de Italia. el día 15 de diciembre de 1987.
121
1103 Entrevista concedida por el señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a periodistas de la televisión argentina en Milán, el día 16 de diciembre de 1987.
125
1104 Declaraciones del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Aeropuerto Internacional de Ezeiza. a la llegada de su viaje de Italia. el día 16 de diciembre de 1987.
129
1105 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, pronunciadas en la Cámara Argenina de Comercio, el día 17 de diciembre de 1987.
131
1106 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, en el Plenario de Consenso Democrático realizado en el Pacio San Martín, el día 22 de diciembre de 1987.
137
1107 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, a los integrantes de la Comisión Asesora Honoraria del Congreso Pedagógica, el día 22 de diciembre de 1987.
139
1108 Palabras del señor presidente de la Nación. doctor Raúl R. Alfonsín, en el acto inauguración de la sede de la Comisión Nacional Asesora para la integración de personas discapacitadas. el día 22 de diciembre de 1987.
141
1109 Diálogo del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con los periodistas acreditados en la Casa de Gobierno, el día 22 de diciembre de 1987.
143
1110 Palabras del señor presidente de la Nación, doctor Raúl R. Alfonsín, con motivo de las Fiestas de Navidad y Fin de Año, pronunciadas el día 23 de diciembre de 1987.
145
274
275
9.3 Bijlage 3: De bron en het kwantitatieve onderzoek, op DVD-rom.
