Herdenking van De Groote Oorlog in Sint-Niklaas

Werkdocument

03/09/2013

INLEIDING

De honderdjarige herdenking van Wereldoorlog I - De Groote Oorlog - komt eraan. Deze gruwelijke oorlog, ontstaan uit machtshonger en economische belangen, kostte het leven aan miljoenen soldaten

en burgers. Alleen al in Sint-Niklaas, Belsele, Nieuwkerken en Sinaai waren er 278 slachtoffers te betreuren1.

De stad Sint-Niklaas, daarin ondersteund door de Erfgoedcel Waasland, wil met de medewerking van hopelijk heel wat verenigingen en geïnteresseerden, haar steentje bijdragen aan deze herdenking.

Voor de Westhoek begon de oorlog pas in oktober 1914; in het Waasland begon de gruwel enkele

maanden eerder. De oorlogsdreiging vanuit Duitsland bracht hier eind juli 1914 een massale mobilisering teweeg. Onmiddellijk na de Duitse inval op 4 augustus werden ook in Sint-niklaas nieuwe

lichtingen soldaten en honderden vrijwilligers geronseld en werd de bevolking terecht ongerust èn

onrustig.

1 Catalogus “Waasland-in-Stukken – 10 jaar Waas Archievenoverleg”, p. 33.

Waar we op heden met camera’s en webcams wereldwijd met onze neus op nieuwe oorlogen, revoluties en andere massamanifestaties gedrukt worden, zijn we voor De Groote Oorlog grotendeels

aangewezen op, al dan niet gekleurde, getuigenissen uit dagboeken, prentkaarten, oorlogsaffiches en

wat schaarse archiefstukken (processen-verbaal, gemeenteraadsverslagen, brieven…).

Alhoewel het niet de eerste betrachting is om veel nieuw materiaal te verzamelen of bijeen te

brengen, zou het natuurlijk wel mooi zijn indien er de komende maanden nog unieke of merkwaardige

foto’s, documenten of andere materiële getuigen opduiken van De Groote Oorlog in Sint-Niklaas. Belangrijker nog dan de sporen uit het verleden, zijn echter de linken met het heden en de lessen die

we kunnen trekken naar de toekomst toe. Herinneringseducatie heet dat tegenwoordig.

Nu de laatste ooggetuigen en veteranen zijn verdwenen, stellen zich echter vragen hoe we op een hedendaagse en zinvolle wijze met deze oorlog kunnen omgaan. Hoe kunnen we inspelen op de aanzwellende publieke belangstelling voor de Eerste Wereldoorlog, maar tegelijk het respect behouden voor de miljoenen slachtoffers die in 1914-1918 zijn gevallen? Kunnen we vandaag nog lessen trekken uit dit oorlogsverleden? En hoe kunnen we die boodschap dan overdragen aan jongere generaties?2

Herinneringseducatie betekent niet alleen het reconstrueren van de brute feiten, het verdriet en het

verlies, het moet ook een “initiatie in inzicht” zijn, een in kaart proberen brengen van de gedachtewereld en de waardesystemen die zo’n oorlog mogelijk maakten en oorlogen blijven maken.

We willen van deze herdenking alvast geen louter toeristisch of commercieel evenement maken, maar

roepen U op om mee te werken aan een programma dat waardigheid en sereniteit uitstraalt en dat

beantwoordt aan de nodige wetenschappelijke en/of artistieke kwaliteiten.

2 www.herinneringseducatie.be

KRONIEK: De Groote Oorlog in Sint-Niklaas (ontwerptekst 03/09/2013) Memorabele gebeurtenissen, namen, feiten en cijfers Sint-Niklaas

Diverse bronnen maken melding van enkele gebeurtenissen in de begindagen van WOI waar

nauwelijks fotomateriaal van bestaat of publiek bekend is. Waar we op heden met camera’s en webcams wereldwijd met onze neus op nieuwe oorlogen, revoluties of massamanifestaties gedrukt

worden, zijn we voor De Groote Oorlog grotendeels aangewezen op, al dan niet gekleurde,

getuigenissen uit dagboeken, prentkaarten, oorlogsaffiches en wat schaarse archiefstukken (processen-verbaal, college- en gemeenteraadsverslagen, brieven…).

Alhoewel het niet onze eerste betrachting is om veel nieuw materiaal te verzamelen of bijeen te

brengen, zou het natuurlijk wel mooi zijn moesten er de komende maanden nog unieke of

merkwaardige foto’s, documenten of andere materiële getuigen opduiken van deze gruwelijke periode.

Onderstaande namen, feiten en cijfers komen voornamelijk uit het artikel De inval der Duitsers te Sint-Niklaas op 10 oktober 1914 , op basis van een handgeschreven verslag van stadsbeambte Arthur Van Lierde (Annalen van de Oudheidkundige Kring van het Land van Waas, deel 77, 1974),

het Oorlogsdagboek van Raphaël Waterschoot (lid van de Burgerwacht en stadsarchitect)3 en het

oorlogsdagboek van Petrus Vanacker (Archivaria / Stadsarchief Sint-Niklaas, nummer 11, 2002).

De lokale onrust en angst tijdens die eerste dagen en maanden vallen in het niet bij het immense

latere dodental aan de fronten, maar geven desalniettemin een goed beeld van de weerloosheid en

kwetsbaarheid van ongewapenden tegenover losbarstend, wraakzuchtig geweld van “Siegreich Kriegern”.

De verontwaardiging over de Duitse inval was oprecht en wijdverspreid, het ging om een zware

inbreuk op het internationale recht. De neutraliteit van België was immers een internationale

afspraak, gewaarborgd door de Grote Mogendheden.

“Het was een zaak die de publieke opinie diep beroerde, om de eenvoudige reden dat het hier ging om de toekomst van burgers: om de vraag of zij te leven hadden in een Europa geregeerd door militaire overmacht, of door internationaal recht. Het ging er om dat ook een klein land recht had op onafhankelijk bestaan, zonder tot satelliet herleid te worden, of opgeslokt te worden; het ging erom dat ditzelfde land voor zijn onafhankelijkheid niet enkel op zichzelf zou moeten rekenen - dus tot de tanden gewapend zou moeten zijn, met voltallige mannelijke jeugd in de kazerne - maar dat het voor zijn onafhankelijkheid mocht rekenen op internationaal vastgelegde afspraken… Afspraken versus het recht van de sterkste: dat is een zeer actuele kwestie, zowel tussen landen als tussen groepen.” 4

3 Oorlogsdagboek van Raphaël Waterschoot: zie http://www.oorlogsdagboek.org/index.htm 4 De Groote Oorlog verbeeld: Vlaanderen en België - Keynote Sophie De Schaepdrijver, Internationaal

congres Herinneringseducatie: de Grote Oorlog Herdacht, Kortrijk, 16-17 oktober 2012.

PROLOOG

Terwijl in het Duitse Rijk en Frankrijk de plannen voor een massale mobilisatie van miljoenen mannen reeds jaren in voorbereiding zijn en de logistieke organisatie tot in detail is uitgewerkt om op enkele

dagen een massaleger op de been te brengen, weet de Belgische legerstaf in de maand juli nog altijd niet welk plan nu moet worden uitgewerkt, laat staan waar de verschillende legerdivisies heen moeten

worden gestuurd in geval van mobilisatie. Verscheurdheid, persoonlijke ambities en vetes tussen politici, de legerstaf en de entourage van de koning hebben tot gevolg dat in de laatste

dagen van juli 1914 in allerijl voorbereidselen moeten worden genomen om op de valreep alsnog met

een mobilisatieplan op de proppen te komen.5 (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 386)

In de jaren die aan de oorlog voorafgingen had België, in een periode van grote welvaart, zijn

defensie tamelijk verwaarloosd… Van verschillende mogendheden had de Belgische regering

(februari 1912) te horen gekregen dat de 300.000 man die Duitsland door een nieuwe dienstplichtwet méér zou mobiliseren dan Frankrijk, bestemd waren om België te overrompelen… In maart 1913

kreeg de Belgische regering via omwegen een officieel geheim Duits rapport in handen, waaruit bleek dat Duitsland door de steeds toenemende wapenwedloop, liever op korte termijn een oorlog zag

uitbreken dan een paar jaar later… 6 (“De Duitse inval in België”, p. 13-14)

KRONIEK VAN EEN AANGEKONDIGE (?) OORLOG

Maandag 27 juli 1914:

In verband met de spanning in Europa werden in België de op 10 juli 1914 met klein verlof gezonden militairen van de lichting 1913 teruggeroepen.

(“De Duitse inval in België”, p. 35)

Woensdag 29 juli 1914:

Op 29 juli wordt het Belgisch leger op versterkte vredesvoet geplaatst, d.w.z. dat de drie laatste militieklassen, de klas 1910, 1911 en 1912 weer onder de wapens geroepen worden.

5 Vlaanderen Niemandsland 1914 – van gendarmen, vrijwilligers en burgerwachten tijdens de eerste oorlogsmaanden – Patrick Goossens en Lieve Meiresonne / Davidsfonds 2009 6 De Duitse inval in België 1914 – Joop Peeters / Aspekt 2009

De nacht van vrijdag 31 juli op zaterdag 1 augustus 1914:

Sint-Niklaas: “… als een donderslag kwam het binnenroepen der Belgische klassen 1901 tot 1909. Onmiddellijk werd door de politie, bij middel van gebel, het bevel tot mobilisatie in alle straten afgekondigd. Er was te Sint-Niklaas zoals te Londen wel een omroepman met bel, nl. de belleman Van Royen, bijgenaamd Kaboon, doch daar heel de stad zo vlug mogelijk moest ingelicht worden, diende hier de politie op te treden. De bewoners, uit hun slaap gewekt, vernamen door hun geopende vensters het verpletterende nieuws. De paarden en voertuigen welke voor het leger dienstbaar waren, werden opgeëist en moesten dadelijk geleverd worden op het O.L.V.-plein. 90 spoorwagens waren nodig om het opgeëiste materiaal te vervoeren.” (Arthur Van Lierde, verder AVL)

Schoolkinderen krijgen bij het sluiten van het schooljaar 1914 te horen “dat er ons een grote oorlog te wachten staat” (AVL)

“'t Was waarlijk pakkend toen… rond 11 uur 's nachts er plotseling in de straten werd gebeld door policieagenten. Deze riepen dat de algemeene mobilisatie uitgeroepen was en de jongens der klas van af 1900 des anderendaags om 8 uur mochten vertrekken. In Antwerpen begonnen toen op hetzelfde ogenblik al de klokken der kerken te luiden; dat moet pakkend geweest zijn.” (Raphaël Waterschoot, verder RW) Zaterdag 1 augustus 1914:

Na de Russische en Oostenrijkse algemene mobilisatie verklaarde Duitsland de oorlog aan Rusland.

Frankrijk beslist om te mobiliseren.

In België werd de grensbewaking ingesteld.

“Voor dezen datum was iedereen gelukkig; elkeen kwam goed aan den kost want verdiende in 't algemeen eene schoone daguur. Er waren nochtans te veel menschen dat zag men waneer men eene plaats zocht te bekomen, voor eenige plaatsen zag men toen duizenden candidaten die elkander verdrongen en gewoonlijk gingen dan nog de vrienden voor. Zoo een staat van zaken, een overbevolk Europa, kon niet blijven duren; de menschen gingen zelfs een eind aan dien toestand maken door zich in eenen oorlog te dooden. Dien oorlog, den bloedigsten van alle oorlogen kwam in stilte, maar zeker aan.. Eene nietigheid was er de oorzaak van; de moord op den Kroonprins van Oostenrijk. Deze rede is echter gezocht; de echte oorzaak moet men in de hoevaardigheid van het Duitsche volk en in 't bijzonder van den Duitschen keizer zoeken. Niemand had echter gedacht dat België in den oorlogsdans zou getreden hebben; 't was van een ware verrassing toen de Duitscher ons het noodlottig ultimatum stuurde en ons nadien den oorlog verklaarde. Want voor den oorlog waren de Duitschers de vrienden der Belgen, men mocht maar van over den Rhijn zijn om in hoog aanzien te staan en alle vetbetaalde posten waren voor hun en menig Duitscher is hier rijk gemaakt. Nu is dat gevoel van aanzien in haat veranderd.” (RW)

“De algemeene mobilisatie wordt uitgeroepen. Duizenden soldaten vertrekken of komen hier in de Statie toe. Hartroerende tooneelen spelen zich aan het station af. De dépôt van het 3de en 4de linieregiment is hier in de Slachthuisstraat gelegen. Op het Statieplein en binnen in de statie staan piketten soldaten met een plankje 3° en 4° de ligne. Nu toen de vreemde soldaten dit opschrift lazen gingen ze zich bij dit piket plaatsen en wanneer er zich een aantal bevonden geleide een der soldaten ze naar de kazerne. De mobilisatie liep wondergoed van stapel en iedere Belg heeft gezien dat ons leger gereed en op de hoogte zijner taak was.” (RW) “Iedereen viel van in 't begin van den oorlog zonder werk en reeds van de eerste dagen van augustus kon men lange rijen op de markt zien staan voor de poorten van het Stadhuis; de eenen voor ondersteuning van het werkloozenfonds anderen om een Belgisch paspoort te bekomen. De soep voor de arme menschen werd van de eerste dagen hier ingesteld.” (RW)

Zondag 2 augustus 1914:

Eerste berichten dat Duitse troepen het Groothertogdom Luxemburg binnentrekken.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 387)

Om geen aanstoot en Duitsland geen enkele aanleiding te geven om de neutraliteit van België te schenden, werden nog geen troepenbewegingen bevolen.

Om 19u werd het Duitse ultimatum overhandigd aan de Belgische Minister van Buitenlandse Zaken, Davignon.

(“De Duitse inval in België 1914”, p. 36-37 en 45)

Maandag 3 augustus 1914:

Duitsland verklaart de oorlog aan Frankrijk. Het Duitse ultimatum aan België wordt om 7u afgewezen.

“De Majoor-Bevelhebber brengt ter kennis… dat, gezien de omstandigheden, niemand der leden van de (Burger)Wacht tot nader order, de stad zal mogen verlaten, zonder voorafgaande toelating van den Bevelhebber zijner Kompanie. Al de leden der Wacht zijn gehouden, bij den eersten oproep zich aanstonds te begeven ter gewone vergaderplaats hunner Kompanie.” (RW)

“De oorlog ging zijnen loop. Wij lazen weinig waarheid in de gazetten ten anderen deze waren gecensureerd. Alle dagen kwamen er zich hier vrijwilligers aanbieden, dezen werden zonder onderzoek aangenomen, gekleed en onderricht in Gent, Dendermonde en Antwerpen. Leon Lentacker biedt zich de eerste dagen van den oorlog als vrijwilliger aan en wordt bij het 3de linieregiment ingedeeld. (‘Kapot is kapot was zijn leus’).” (RW)

Burgemeester Jozef van Naemen en de schepenen Paul De Decker, Michel De Smedt, Emiel Geerts, Alfons Poppe en stadssecretaris Karel Heynderickx komen in spoedzitting bijeen. Het

college oordeelt “dat in de huidige omstandigheden meer dan ooit kalmte onder de bevolking heerschen moet” en verbiedt daarom alle bioscoopvoorstellingen, die “de rust der gemoederen” kunnen “schokken”. De Burgemeester kreeg de opdracht de Sint-Niklazenaars te bedanken voor het

gulle onthaal van de Belgische militairen…” 7 (Archivaria nr. 11, p. 42)

Dinsdag 4 augustus 1914:

Duitsland verklaart "onverwacht" de oorlog aan het neutrale België, met het inzicht zo vlug

mogelijk Parijs te bezetten. Onmiddellijk na het binnenrukken van de Duitsers in ons land, verklaart Engeland de oorlog aan Duitsland.

Omstreeks 8u zetten de Duitsers de aanval in. De Duitsers verwachten eigenlijk niet op enige tegenstand van betekenis te stuiten…

(“De Duitse inval in België”, p. 37 en 165)

De Duitsers overschrijden de grens nabij Gemmenich. Enkele uren later bereiken ze de Maas in

Visé. Het nieuws van de Duitse inval verspreidt zich als een lopend vuur. Het patriottisme laait hoog op.

Ook de klassen 1900 en 1899 worden opgeroepen. Het leger komt zo op een getalsterkte van 234.000 man.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 14 en 35

7 Archivaria nr. 11: In droevige tijdsomstandigheden: Kroniek van het Sint-Niklase stadsbestuur in juli – november 1914 – Piet van Bouchaute 2002

SINT-NIKLAAS

De gemeenteraad van Sint-Niklaas vergadert onder het voorzitterschap van schepen Poppe…

“Met het oog op de onvermijdelijke sociale noden in oorlogstijd machtigde de gemeenteraad het bureel van weldadigheid om het nog beschikbare krediet van het lopende jaar te gebruiken en gaf garanties voor een verdere financiering bij een eventueel tekort. Om de steun aan de behoeftigen te coördineren besliste de raad alle liefdadigheidscomités te verzamelen in een ‘hoofdkomiteit’, dat in overleg met het bureel van weldadigheid afspraken zal maken over het inzamelen en verdelen van voedsel, kleding, kolen andere goederen.” (Archivaria nr. 11, p. 42)

“De oproep tot vrijwilligers door het ministerie van oorlog werd door meer dan 500 Sint-Niklazenaars geestdriftig beantwoord. Hieronder een 10-tal studenten van het Klein-Seminarie of Kollege. De kazerne, de scholen, de stadsgebouwen, de gestichten werden ingericht voor het herbergen van de soldaten, welke op de Grote Markt werden gedrild.” (AVL)

Een feest van het Sint-Jozefsgesticht in de Ankerstraat, dat op 4 augustus 1914 zijn 75 jarig jubileum

zou vieren, wordt afgelast. Het feestlokaal wordt omgebouwd tot ambulantie. (Stadsarchief dossier 148)

Bij de eerste oorlogsdreiging melden vele mannen, jong en oud, zich vrijwillig bij het leger. Men

dacht dat de oorlog slechts enkele weken zou duren en dat de Belgische bijdrage zich zou beperken tot het verdedigen van de grenzen, zoals tijdens de Frans-Pruisische oorlog van 1870

gebeurd was… De motivaties waren zeer divers: Uit plichtgevoel? Voor het avontuur?... dikwijls in groep, met vrienden, broers, werkmakkers…

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 47)

Voor sommigen ging de motivatie zelfs dieper: “Begin augustus biedt het leven me geen genoegens meer. Oorlogsgeruchten schenken mijn bestaan een nieuwe kans…” 8

De idee van “Offerdood” of minstens “Opoffering voor de gemeenschap” was zo een van de culturele vanzelfsprekendheden die de oorlog mee mogelijk maakte, en mogelijk bleef/blijft maken.

(Sophie De Schaepdrijver)

“Als dienst (Burgerwacht) moeten we de stad (Sint-Niklaas) bewaken…. Wij moeten iedereen zijn paspoort nazien die van trein, kar, auto of velo gebruikt maakt. Op de staties moeten wij de waterbakken en de exentrieken bewaken.” (RW)

8 Deckers’ dagboek, Oorlogsnotities 1914-1919, Gent 1999 - R. Deckers.

Woensdag 5 augustus 1914:

Koning Albert geeft een opmerkelijke proclamatie uit “Aan het leger der Natie”… “Dappere soldaten van een heilige zaak”, waarin hij de Vlamingen herinnert aan “de Slag der Gulden Sporen” (1302) en de Walen aan “de zeshonderd Franchimontezen” (1468) :

Op de Grote Markt heeft er een schouwing plaats van de Sint-Niklase burgerwacht (garde-civique). In het korps, dat 380 manschappen en officieren telt, vinden we o.a. de 23-jarige Romain

De Vidts (de latere burgemeester van 1947-1962) en de 39-jarige Karel Heyndrickx (stadssecretaris

van 1900 tot 1917, activist en in juni 1918 gevlucht naar Nederland).

Het gebrek aan bloem was het eerste bevoorradingsprobleem dat op de proppen kwam. Op 5 augustus lieten de molenaars weten dat er maar zeer weinig tarwe voorhanden was. Sommige

mulders stelden voor om nog enkel masteluinbrood te bakken, waarin rogge- en tarwebloem

vermengd zijn. (Archivaria nr. 11, p. 43)

Donderdag 6 augustus 1914:

“Zoals in andere steden waren hier de gemoederen zeer opgehitst tegenover al wat Duits is. Alzo gebeurde het dat op 6 augustus een vitrien werd ingeworpen van de Grote Magazijnen Leonard Tietz in de Stationsstraat” (de latere Sarma, nu een leegstaand winkelpand nr. 123 links van Schoenen Reus). De politie… was niet bij machte te beletten dat enkele kwaaddoeners in de magazijnen drongen en daar, als razenden, alles stuk sloegen of langs de opengebroken en stukgeslagen vensters allerhande kostelijke waren op de straat wierpen... De burgerwacht wordt opgeroepen… Daar deze onmachtig stonden werden de pompiers opgeroepen om de menigte uiteen te spuiten. Ook dat hielp niet daar de waterdarmen werden doorgesneden. Bij het toesnellen van een paar bereden gendarmes met sabel stuift de menigte uiteen.” (AVL)

“Het gepeupel plunderde de magazijnen Tietz uit de Statiestraat. Toen had de politie noch de burgerwacht noch de gendarmen iets te zeggen aan het volk. Het gepeupel was baas en plunderde maar voort en verwoestte totaal deze schoone magazijnen” (RW)

Door de mobilisatie van honderden mannen voor het leger en de burgerwacht waren heel wat Sint-

Niklase gezinnen plots hun kostwinner(s) kwijt. Bovendien moesten veel fabrieken hun productie

terugschroeven of stilleggen bij gebrek aan werkkrachten en grondstoffen. De “droevige tijdsomstandigheden” , zoals burgemeester Van Naemen de dramatische toestand verhullend noemde,

veroorzaakte een acute geldnood. Burgemeester Van Naemen verzocht de Algemene Spaar- en Lijfrentekas (ASLK) te Brussel onmiddellijk te kunnen beschikken over 12.737,37 frank, die het

stedelijk werklozenfonds had gespaard voor de steun aan “onvrijwillige werkeloozen’”… (Archivaria nr. 11, p. 45)

Vrijdag 7 augustus 1914:

In ‘De Volksstem’ staat te lezen:

“Belangrijk bericht aan de bevolking In tijden van oorlog mogen maar alleen soldaten vechten; een burger bijvoorbeeld, die op den vijand revolverschoten zou lossen, zou de oorzaak van platbranden en uitmoorden zijner gemeente kunnen zijn. Men weet dat de Duitschers voor zulke gruwelen niet achteruitgaan. Zij hebben het te Visé bewezen. Dat zij die den vijand te lijve willen gaan als rechtmatige krijger den indringer tegemoet trekken, de onheilen van den oorlog zijn al verschrikkelijk genoeg, opdat men het land voor nog ijselijker gruwelen zou sparen” Maandag 17 augustus 1914:

Koningin Elisabeth en haar kinderen verlaten Brussel richting Antwerpen.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 21)

Heel wat Sint-Niklase industriëlen waren in augustus noodgedwongen al overgeschakeld op een

systeem van deeltijdse arbeid, waarbij per week maar drie dagen gewerkt werd. De drie overige dagen konden de arbeiders rekenen op de steun van het stedelijk werklozenfonds. In onderlinge

afspraak wijzigden de patroons vrij spoedig deze regeling: zij kwamen overeen hun werknemers zes dagen per week halftijds aan het werk te houden. Schepen De Decker loofde in de gemeenteraad van

17 augustus deze psychologische wijze regeling en bekwam dat het werklozenfonds hoe dan ook een

zelfde bedrag zou blijven uitkeren aan de halftijds werklozen.

Omdat de Nationale Bank (NB) geen geld verstrekte, besloot de gemeenteraad op 17 augustus een beroep te doen op de mildheid van de bemiddelde Sint-Niklazenaars. Op voorstel van schepen Poppe

ging de raad akkoord met de organisatie van een “openbare inschrijving” ten bate van het

hulpcomité, dat bij het uitbreken van de oorlog opgericht was. Om het succes van de operatie te verzekeren bevatte het besluit ter zake een paar aantrekkelijke voorwaarden: de stortingen voor de

”inschrijvingen” golden als voorafbetaling voor de stedelijke belastingen en de stadsontvanger zou bij elke storting een officiële kwijting geven.

(Archivaria nr. 11, p. 45)

Dinsdag 18 augustus 1914:

De ministeries in Brussel worden ontruimd. In allerijl worden de archieven van het ministerie van

Oorlog overgebracht naar Antwerpen… Ook een grote hoeveelheid goudstaven van de Nationale

Bank, samen met bankbiljetten (> 200 miljoen frank), worden in Brussel in een speciale trein geladen.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 21)

Woensdag 19 augustus 1914:

De Duitsers boeken steeds meer terreinwinst… Het wordt voor de Brusselaars duidelijk dat hun stad

wellicht binnenkort bezet zal worden. In de ochtend van 19 augustus vertrekt koning Albert met de generale staf vanuit Leuven, waar het Groot Hoofdkwartier tot dan gevestigd was, richting

Mechelen… De beslissing is gevallen om het veldleger terug te trekken naar wat toen bekendstond

als de Versterkte Plaats Antwerpen…

Vele burgerwachten lijken nauwelijks in staat om de wapens op te nemen en de vijand tot staan te brengen. De beslissing van 19 augustus om Brussel niet te laten verdedigen door de

Burgerwacht is dan ook niet onzinnig…

De burgers slaan de activiteiten van de burgerwachten dikwijls gade met spottende blikken....

Vaak waren ze ook een vaste grap in musicals en revues. “… Ze staan daar, die ongetrainde jongens en jonge mannen, klerken, studenten, ‘petits bourgois’, in geïmproviseerde uniformen, bolhoeden gedecoreerd met koord en dansende kwastjes; gewapend met geweren, met niet meer training dan wat ze geleerd hebben tijdens het marcheren op zondagnamiddag door het genoeglijke bos of tijdens een parade op een feestdag…” (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 18)

Er rest generaal Clooten niets anders meer dan in allerijl alles in gereedheid te brengen om de

manschappen van de Burgerwacht (zo’n 20.000 man) naar de verschillende Brusselse stations te

leiden van waaruit ze dan naar verschillende bestemmingen zullen worden overgebracht. Daarmee is het lot van Brussel bezegeld.

De radioinstallatie in het koninklijk park van Laken wordt met springstof vernield om te beletten dat

de communicatieapparatuur in handen valt van de Duitsers.

Op woensdagavond vernielt de Burgerwacht ook de aangelegde verdedigingswerken in Brussel, dit vooral om te vermijden dat de Duitsers ze zouden gebruiken als voorwendsel om de stad Brussel te

beschieten met artillerie.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 16-22)

Op 19 augustus voeren twee Britse vliegtuigen vanaf het vliegveld van Maubeuge als eerste een

oorlogsmissie uit. Hun opdracht bestaat erin de vooruitgang van de Duitse legers ten westen en ten

zuiden van Brussel te bepalen. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 71)

Donderdag 20 augustus 1914:

De Duitsers trekken rond 9u Brussel binnen via de Leuvensesteenweg.

In de vroege ochtend heerst er chaos in het station van Dendermonde. Vluchtelingen overnachten

er in de wachtzaal en ook in Dendermonde zelf bevinden zich talrijke burgers die op de vlucht zijn. Wanneer de burgerwachten die nacht uit Brussel per trein of per auto in Dendermonde aankomen, is

er geen plaats meer in het station zelf… Ze moeten ook op eigen houtje proviand zoeken.

Diezelfde dag wordt in Dendermonde ook vals alarm geslagen. Om 5 uur in de namiddag houdt een

personenwagen halt op de Grote Markt… De twee inzittenden, waarvan er één volgens getuigen vrij corpulent is en van het Germaanse type, verklaren aan de burgerwachten “dat er drieduizend Ulanen (Duitse verkenners) op weg zijn vanuit Asse naar Dendermonde”.

Overal weerklinkt de kreet: ‘De Duitsers komen’. Vlug worden de vlaggen van de Belgische

driekleur van de gevels verwijderd. Paniek heerst alom. De burgerbevolking sluit ramen en deuren... Naarmate de uren vorderen wordt het duidelijk dat de Duitsers helemaal niet op komst zijn,

of tenminste voorlopig niet.

Na paniek gezaaid te hebben in Dendermonde, vervolgt de wagen met de twee vermoedelijke spionnen zijn tocht in de richting van Sint-Niklaas… (zie 28 augustus).

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 78-79)

Men ziet in die augustusdagen van 1914 overal spionnen. Mensen met een Duits klinkende naam

worden geviseerd… In de kranten staan herhaaldelijk berichten ‘dat het krioelt van Duitse spionnen’… (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 80)

Generaal Henri Clooten vertrekt overhaast uit Aalst en begeeft zich naar Dendermonde samen met drie eskadrons gendarmen. Hij rijdt verder tot Sint-Niklaas waar hij de nacht doorbrengt.

De avond en nacht van 20 augustus blijft het rustig en is er van Duitse troepen in de nabije

omgeving van Dendermonde geen sprake… (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 80)

De taak van het Belgisch leger was om zo veel mogelijk Duitse strijdkrachten bezig te houden ten behoeve van het front in Frankrijk…. Bovendien diende tegen elke prijs een eventuele

terugtochtslijn richting Frankrijk vrijgehouden te worden. (“De Duitse inval in België”, p. 111)

Vrijdag 21 augustus 1914:

De Brusselse Burgerwacht ontruimt Dendermonde…. Allen begeven zich op weg naar Sint-

Niklaas. De mars is lang en het warme zomerweer maakt de mannen dorstig… Om één uur ’s middags staat een trein vertrekkensklaar in het station van Grembergen. De bataljons Vrijwilligers

vertrekken naar Sint-Niklaas. Een uur later verlaat een colonne auto’s Dendermonde. Het is de staf van generaal Wouters… Enkel één armzalig peloton vrijwilligers verdedigt Dendermonde nu nog.

Zij vatten post in loopgraven bij de brug op de linkeroever van de Schelde.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 80)

Opgejaagd door de Duitse troepenmacht overrompelden duizenden leden van de burgerwacht

van Brussel en voorsteden het stadscentrum van Sint-Niklaas. Ze worden bij burgers ingekwartierd voor een drietal weken.

De staf met 109 burgerwacht-ruiters en hun paarden van het Escadron Marie-Henriette uit Brussel werd ingekwartierd in het Sint-Jozefgesticht in de Ankerstraat.

“Hun enige veldkanon werd op de grote markt tussen pinnekensdraad geplaatst en door een schildwacht bewaakt. Het werd nadien als ballast in de omgeving van gent achtergelaten.” (stadsarchief dossier 148)

“Rond 20 augustus kwamen hier te Sint Niklaas 8.000 burgerwachten van Brussel en een 30.000 vrijwilligers toe. Op alle plaatsen en beschikbare pleinen leerden de vrijwilligers hunne oefeningen aan. Alle scholen en zalen lagen vol soldaten en waren in kazernen veranderd.

Den 21sten Oogst hield de generaal inspectie over de Brusselsche garde-civiquen; er waren er toen 8.000 op de markt verenigd wat een schoon uitzicht had.

Denzelfden dag wordt de burgerwacht van Sint Niklaas ontbonden zoodat we nog 1 uur dienst doen dien dag en te samen tot hiertoe 102,45 uur dienst gedaan hebben.

Sint Niklaas geleek alsdan op een klein London, wat een volk in de straten; de neringdoeners maakten gouden zaken.” (RW)

Schouwing van gemobiliseerde Belgische soldaten op de Grote Markt van Sint-Niklaas

in augustus 1914 (foto’s van Georges Hebbinckuys uit het Archief Guy D’Haen)

In Archivaria nr. 11, 2002

Zaterdag 22 augustus 1914:

Minister de Broqueville benoemt generaal Clooten tot Gouverneur militair de la partie du Pays non ocupée par les Allemands ou par les armées alliés…. Het gebied tussen Schelde en Dender is in die dagen een soort Niemandsland, waar afwisselend Belgisch en Duitse eenheden aanwezig zijn… De

taak van Henri Clooten bestaat erin het gebied te zuiveren van rondzwervende Duitse patrouilles en

opnieuw rust te brengen en de orde te herstellen. Daarnaast moest hij ervoor zorgen dat de toegang tot de linker Scheldeoever verdedigd wordt.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 81)

Vrijwel alle Belgische activiteiten tegen de Duitsers waren nu geconcentreerd rond de vesting Antwerpen. Elders in het land werd alleen in Limburg onder leiding van generaal de Schepper en in

Vlaanderen onder leiding van generaal Clooten door een samenraapsel van militairen,

schutterij, vrijwilligers en gendarmes actie gevoerd tegen de Duitsers. (“De Duitse inval in België”, p. 111-112)

DRINGENDE MAATREGELEN

“Het stadsbestuur (van Sint-Niklaas) nam dringende maatregelen: 1. onderstand aan de huisgezinnen waarvan de kostwinners waren opgeroepen 2. steun aan de werklozen 3. oproepen en aanstellen van arbeiders om de oogst te mennen 4. bevoorrading der bevolking 5. treffen van politiemaatregelen over de samenscholingen 6. sluitingsuur der herbergen 7. inkwartiering der soldaten Enz…

Intussen beleefde men afwisselende oorlogstonelen. De banken en het postbureel werden bestormd door angstige lieden welke hun geplaatste gelden kwamen afhalen. Zo ook voor de magazijnen van eetwaren stonden dagelijks een opeengepakte menigte mensen welke zich zochten te bevoorraden uit angst voor de nakende nood en de overdreven opslag der prijzen.

Openbare gebeden werden voorgeschreven en elke dag zag men een ingetogen menigte zich ter kerke begeven of in boetprocessie de straten der stad doortrekken, biddend voor de dierbaren die vertrokken waren naar de bloedige strijd. In de avonduren stond dagelijks ook een grote mensenschaar te bidden voor de Tereken-kapel.

Daar alle post- en treinverkeer om zo te zeggen onderbroken was, moesten alle nijverheden en werkhuizen stil liggen en zo werd een groot deel der bevolking door werkloosheid in armoede gedompeld. (verklaring broeder Aloïs) Een kompagnie vrijwilligers bestaande uit oud-gedienden en gedienden uit Congo (waaronder een neger die wegens opstandigheid uit Congo was verbannen) onder bevel van kolonel Chaltin, de held uit de Baron Dhanis-expeditie tegen de slavenhandel in Congo… Zij waren gehuisvest in het gesticht der Broeders Hiëronymieten in de Nieuwstraat, en oefenden zich dagelijks met veel iever. (AVL)

Zondag 23 augustus 1914:

Generaal Clooten bezoekt de Burgerwacht van Schaarbeek in Lokeren. De manschappen zijn

ontevreden omdat ze zich aan hun lot overgelaten voelen… Om de mannen tot bedaren te brengen komt een delegatie van de regering (Paul Berryer, minister van Binnenlandse Zaken, Henri Carton de

Wiart, minister van Justitie, en Aloïs Van de Vyvere, minister van Spoorwegen) vanuit Antwerpen naar Lokeren…

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 89)

Maandag 24 augustus 1914:

Het is niet ondenkbaar dat de Duitsers een verrassingsaanval op de rechterflank van het Belgisch leger zullen uitvoeren in het gebied ten oosten van Schelde en Dender, zeker nu de Belgen op 24 en

25 augustus een eerste uitval uit Antwerpen hebben gedaan…

De eerste uitval vond plaats op aandringen van ministers en parlementsleden om de publieke

opinie wat optimistischer te stemmen. (“De Duitse inval in België”, p. 112)

Van Belgische zijde is het van groot belang om de spoorlijnen van Antwerpen met de kust te beveiligen. De lijnen van Antwerpen naar Oostende via Sint-Niklaas, Lokeren en Gent of via Sint-

Niklaas, Sint-Gillis-Waas, Zelzate en Eeklo zijn nodig om wapens en munitie naar Antwerpen te brengen.

Indien de forten rond Antwerpen het zouden begeven, betekenen deze lijnen ook de enige vluchtroute voor het leger. De Schelde en de Durme vormen twee natuurlijke verdedigingen voor

deze spoorlijnen.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 115)

Generaal Clooten schouwt om 10u in Sint-Niklaas de burgerwachten die er gelegerd zijn.

Uit Kieldrecht wordt gesignaleerd dat vanuit Terneuzen drie- tot vierhonderd Nederlandse militairen

naar Hulst gebracht werden om de wachtposten aan de grens te versterken. Nederland wil zijn

grens ten westen van Antwerpen verdedigen. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 91)

Dinsdag 25 augustus 1914:

Als afschrikwekkend voorbeeld en als waarschuwing voor een ieder die de Hun voor de voeten liep, werd de prachtige oude universiteitsstad Leuven in brand gestoken.

(“De Duitse inval in België”, p. 168)

De burgerwachten van Luik en Ukkel komen aan in Sint-Niklaas.

Generaal Clooten krijgt de chaotische situatie van na de ontruiming van Brussel door de regering en de Burgerwacht onder controle. Dit gaat echter maar mondjesmaat. Voedselbedeling en

medische verzorging verlopen gebrekkig of zijn onbestaande. Overal is er een tekort aan uitrusting.

Er zijn wrijvingen tussen de bevolking en de soldaten die in hun huis ingekwartierd zijn. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 98)

Woensdag 26 augustus 1914: Burgemeester Jozef Van Naemen schrijft een brief aan generaal Clooten waarin hij er zich over

beklaagt dat sommige officieren geen vergoeding betalen aan de bewoners van de huizen waar ze logies krijgen.

(Vlaanderen Niemandsland 1914, p. 98)

“Den 26sten Oogst werd de burgerwacht van St Nikolaas heringericht, door toedoen van eenige St-Nikolaasche oversten die hoevaardig waren op hunne strepen en niet konden verdragen dat vreemde garde-civiquen hier baas kwamen spelen.” (RW)

“Een patrouille van drie Uhlanen te paard waaronder een officier was onopgemerkt door de Belgische linies getrokken tot in het noorden van het Land van Waas. Zij werden te Sint-Gillis-Waas krijgsgevangen genomen, onder het gehuil der bevolking op de pui van de oud-cipierage te Sint-Niklaas ten toon gesteld en daarna in de kelders van dit gebouw opgesloten. In dit gebouw was toen Luitenant-generaal Clooten, Belgisch militair gouverneur, met zijn staf gehuisvest.” (AVL)

Vrijdag 28 augustus 1914:

De twee mysterieuze automobilisten (die eerder op 20 augustus al in Dendermonde voor paniek

zorgden) worden gearresteerd. Op de Grote markt proberen zij de burgerwachten die het stadhuis bewaken ervan te overtuigen naar Brussel terug te keren.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 80)

Zaterdag 29 augustus 1914:

Op een inderhaast bijeengeroepen krijgstribunaal worden de twee spionnen ter dood veroordeeld en

gefusilleerd door een vuurpeloton gendarmen. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 80)

“Burgemeester Jozef Van Naemen liet met goedkeuring van de militaire gouverneur een strooibiljet in de stad van huis tot huis ronddragen, waarin de bevolking werd aangemaand bij gebeurlijke bezetting van de stad door de Duitsers geen gewelddaden te plegen ten einde de stad van grote onheilen te sparen.” (AVL)

Uit de verzameling www.KOKW.be

Maandag 31 augustus 1914:

Zo’n twintigduizend Duitse soldaten van het IX. Reservekorps (zo’n 20.000 man) marcheerden in

de voormiddag triomfantelijk door Brussel… Zij waren de week eerder per trein vanuit het noorden van Duitsland aangekomen in Leuven, waar ze het stadcentrum plunderden en er een slachtpartij

aanrichtten.

Ze overspoelen die dag letterlijk de streek tussen Asse, Ternat en Brussel…. Daarbij gaat het er ook

hier niet al te zachtzinnig aan toe. Eten en drinken moeten de inwoners verschaffen. Met de betaling nemen de Duitsers het niet zo nauw.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 122)

Pruisen nabij Vilvoorde

Eerste dagen van september 1914:

“In de eerst dagen van September was de dienst der burgerwacht zeer verscherpt, de belgische soldaten waren meer op Antwerpen afgetrokken en niemand mocht na 10 uur nog op straat komen; de lantaarnen werden niet meer ontstoken uit vrees voor een Zeppelin aanval, zoodat St Niklaas van 's nachts volledig duister was. Niet pluis was het van 's nachts in 't duister, te midden 't veld, alleen of met twee op wacht te staan en dat men dan niet sliep is te verstaan. Ik heb ook eens 's nachts de overheid in auto op hunne ronde vergezeld; 't deed aardig zoo zonder licht, door donkere straten en nog donker veld te rijden en enkel door de posten aangesproken te worden.” (RW)

In de Denderstreek worden hooivelden en akkers leeggeplunderd om de duizenden paarden van het IX. Reservekorps van voeder te voorzien… Dendermonde loopt gevaar… De goede verbinding

met zowel Antwerpen als Gent en uiteraard het gegeven dat Dendermonde op de samenvloeiing van

Dender en Schelde ligt, maakt het tot een strategisch belangrijk punt… Als oude garnizoenstad is het ook aantrekkelijk voor een demonstratie van de macht van de Duitse keizerlijke strijdmacht…

Bovendien moeten de Belgen in en rond Antwerpen duidelijk gemaakt worden dat ze niet de illusie moeten koesteren dat ze het Duitse leger kunnen weerstaan… De Belgen hebben een lesje nodig

en misschien is een offensief tegen Dendermonde wel voldoende om hen in de nabije toekomst te verplichten zich kalm te houden…

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 133)

Woensdag 2 september 1914:

De Duitsers dreigen ermee Dendermonde, Sint-Gillis en Lebbeke af te branden.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 133-134)

Donderdag 3 september 1914:

Het garnizoen van Namen (4de Legerdivisie) komt aan in Sint-Niklaas. Zij komen de loop van de Schelde verdedigen.

“Het wederzien van bekende geliefde wezens gaf aanleiding tot hertroerende tonelen. De soldaten – welke na de val der vesting langs Frankrijk en het Kanaal van Calais te hebben gereisd - vertrokken nog dezelfde dag naar hun linies.” (RW)

Vrijdag 4 september 1914:

“Te 9u15 greep de eerste beschieting van de stad Dendermonde plaats” (AVL)

De burgerwacht van Sint-Niklaas (380 man) dient in de loop van de namiddag verplicht Sint-Niklaas te verlaten.

“Zij werden gebruikt om de waakdienst uit te oefenen, beurtelings in Stekene, Kemzeke, Zomergem, Sint-Andries bij Brugge, Ertvelde, Zelzate, Moerbeke en Boekhout, vanwaar ze naar Brugge vertrokken om daar op 14 oktober ontwapend te worden.

Op wacht tot 11 uur 's morgens, dan komt men ons verwittigen dat wij de stad moeten verlaten. De Duitschers waren Dendermonde binnen getrokken en hadden de stad platgebrand. In Leuven hadden de Duitschers al de burgerwachten krijgsgevangen gemaakt en om ons dat lot te besparen deed de krijgsoverheid, daar zij dacht dat de vijand Sint Nikolaas ging innemen, ons de stad verlaten.

Toen de bevolking ons vertrek vernam, verliet de helft der burgerbevolking de gemeente. Sint Nikolaas was om zo te zeggen verlaten.

Ik neem te huis afscheid. Om 11 1/2 's morgens vergadering op de Groote Markt; als het 14u30 is vertrekken wij naar het Station. Wij krijgen daar gekomen nog een half uurken congé dat ik waarneem om mijne Leonie te bezoeken, afscheid van haar te nemen en ze gerust te stellen.

Om 16u30 vertrekt de gansche Sint Nikolaasche burgerwacht en komt ten 18u te Stekene aan.

Om 19u zegt men ons dat er geen logist nog eten voor ons te vinden is, wij moeten dan maar zelf zoeken. Van 's morgens 8u was ik reeds zonder eten. Dan maar op zoek. Wij komen met ons 4 bij de broeders Hiëronymieten en krijgen daar boterhammen met kaas en bier. Een bed hebben ze niet doch in de schuur is er nog plaats. Wij slapen op strooi op de dorschvloer; een koude nacht; in de verte kanongebulder; den kop vol gedachten heb ik dan ook geen oog toegedaan. In dat gesticht treffen wij ook broeder Berckmans aan; anders zijn wij daar goed ontvangen.” (RW) “Uit voorzorgsmaatregel voor alle gebeurlijkheden sloot de Nationale Bank haar burelen, wat grote opschudding onder de bevolking teweegbracht. Enige honderden werklieden werden opgeëist om aan de forten van de Antwerpse fortengordel van de Linkeroever te arbeiden. Dit alles gaf aan dat de vijand naar onze streken oprukte en de aankomst in onze stad van vluchtelingen uit Mechelen en omstreken vergrootte de onrust onder de bevolking.

De voornaamste archieven en kunstboeken werden in een gewelfde plaats ingemetseld alsook de voornaamste schilderijen uit het museum” (AVL)

De voornaamste archivalia zoals de registers van burgerlijke stand en de militieregisters, de belangrijkste geschilderde portretten en twee beeldhouwwerken werden “in eene gewelfde plaats” onder het stadhuis ingemetseld. De verzameling museumschilderijen werd eveneens “in gewelfde kelderingen” in veiligheid gebracht. Alle waardepapieren werden opgeborgen in een kluis van de

Nationale bank of van de Bank van Waas.

(Archivaria nr. 11, p. 47) In de Belgische rangen is er sprake van wanhoop nu de brug over de Schelde in Dendermonde in

de handen van de Duitsers is gevallen....

De Durme is nu de laatste natuurlijke verdedigingslijn voor de grens met Nederland. Indien

deze in Duitse handen valt, dreigt de verbinding van het Belgische leger in Antwerpen met de kust verbroken te worden, en wordt het onmogelijk om het leger of een deel ervan te redden. Het

eskadron gendarmen van Sint-Niklaas bewaakt deze brug van 5u ’s ochtens tot 16u, waarna het zich naar Lochristi begeeft, waar Generaal Clooten zijn hoofdkwartier omstreeks 22u vestigt.

Het gebied van Sint-Niklaas komt, met de komst van de 1ste Legerdivisie en de vestingtroepen van

generaal Warnant, onder bevel van het Belgisch leger. Het territorium waarover Clooten bevel voert schuift op naar Gent.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 397 en 145) Zaterdag 5 september 1914: “Op 5 september begon het in brand steken der stad Dendermonde. De hele nacht kon men te Sint-niklaas de gloed van de brandende stad waarnemen. De bewoners waren ’s avonds te voren verwittigd geworden omtrent de gehele vernietiging der stad” (AVL)

Het verwoeste Dendermonde

Amerikaanse oorlogsverslaggevers tonen de

buitenwereld hoe brutaal de Duitsers in

Dendermonde tekeergingen.

Het wordt duidelijk dat de Duitsers niet de bedoeling hebben om echt door te stoten naar het

Noorden en de Durmeovergangen in te nemen… De verwoesting van Dendermonde, de moord op onschuldige burgers en het nemen van gijzelaars… kunnen moeilijk anders dan als moedwillige

terreur bestempeld worden. Het heeft daarenboven geen enkel militair nut. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 146)

Donderdag 10 september 1914: Op 10 september werd de stad Dendermonde terug bezet door de Belgische troepen.

Dinsdag 15 september 1914:

Raadslid Sturm stelt bij het begin van de gemeenteraad voor dat de stad (Sint-niklaas) haar

solidariteit zou betuigen met het zwaar beproefde Dendermonde. Tegelijk suggereerde hij dat Sint-Niklaas lokalen (Huis Janssens en Cipierage) zou reserveren om de rechtbank van eerste aanleg

tijdelijk in onder te brengen. (Archivaria nr. 11, p. 47)

Woensdag 16 september 1914:

“De Duitsers herbeginnen (om 18u) met de beschieting van de stad Dendermonde. Dit kanongebulder werd tot in Sint-niklaas gehoord. Te 19u drongen de Duitsers opnieuw Dendermonde binnen. Deze gebeurtenissen verwekten angst en schrik in Sint-Niklaas.” (AVL)

Op 16 september steken Belgische soldaten de brug over de Schelde in brand.

Zaterdag 19 september 1914:

Er worden verschillende groepen Duitsers gezien in Aalst. Ze trekken echter vrij snel verder.

De brug over de Schelde wordt door de Belgen weer begaanbaar gemaakt. Uit vrees dat de Duitsers een nieuwe aanval zullen doen, wordt de brug voortdurend bewaakt.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 238-239)

Donderdag 24 september 2014: Een Duitse zeppelin maakt in de nacht van 24 op 25 september een vlucht over Vlaanderen.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 248)

Vrijdag 25 september 1914:

Om 10u20 telefoneert schepen De Wolf van Aalst naar het hoofdkwartier van generaal Clooten in Gent en meldt dat een Duitse strijdmacht van naar schatting zes tot achtduizend man die ochtend

om 9u15 in Hekelgem is aangekomen… Verkenners rijden Aalst binnen.

Omstreeks 15u op een onderhoud op het stadhuis, waar de gemeenteraadsleden gegijzeld worden, vraagt generaal von Meyer onderdak voor zijn manschappen, de 37. Landwehr-Infanterie-Brigade

(geschat op zes- a zevenduizend)…

De opdracht van deze 37. Landwehr-Infanterie-Brigade bestaat uit de inname van Aalst en

Dendermonde. Nadien moet de brug over de Schelde bij Dendermonde worden hersteld om de Schelde over te steken en de spoorlijnen van Antwerpen die naar het westen voeren te verstoren.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 253)

Zaterdag 26 september 1914: Niet alleen Aalst maar het hele gebied ten zuiden van Dendermonde is een strijdtoneel. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 263)

Maandag 28 september 1914:

Terwijl de Belgische eenheden terugplooien naar de Schelde, is het gevecht om de buitenste

fortengordel rond Antwerpen van start gegaan.

De Duitse belegerden de stad Antwerpen. Men hoorde onophoudelijk het gebulder van zware kanonnen, de ‘dikke Bertha’s’. De vrees beving de bevolking (van Sint-Niklaas) waarvan menigeen de stad had verlaten om de wijk naar Holland en West-Vlaanderen te nemen. (AVL)

Kanon “Dikke Bertha”

Al na één dag beschieting van de forten rond Antwerpen is duidelijk dat deze stad een belegering door Duitse artillerie niet zal kunnen doorstaan.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 284)

Dinsdag 29 september 1914: Dendermonde is een spookstad geworden.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 285)

De Belgische legerleiding treft voorbereidingen om Antwerpen te verlaten. Oostende wordt de nieuwe basis en er worden onmiddellijk maatregelen genomen om gewonden, gevangenen, nieuw

lichting rekruten en niet-getrainde vrijwilligers en allerlei voorraden uit Antwerpen weg te voeren. De

enige bruikbare spoorlijn van Antwerpen naar Oostende gaat via Sint-Niklaas en Gent…

Tussen 29 september en 7 oktober vertrekken elke nacht treinen uit Antwerpen (richting oostende). Ze rijden met gedoofde lichten en ontsnappen zo aan de aandacht van de Duitsers.

Een voorbode van het einde van Antwerpen? (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 284)

Dat deze treinen niet door de Duitse ogen en oren opgemerkt werden, is wederom een bewijs dat gebeurtenissen met vèrstrekkende gevolgen soms door toevalligheden worden beïnvloed.

(“De Duitse inval in België”, p. 127)

Woensdag 30 september 1914:

De Belgische minister van Buitenlandse Zaken, Davignon, vraagt hulp aan het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 286)

Het Belgisch leger verliet de havenstad en trok westwaarts. Via de spoorverbinding naar Puurs reden tussen 30 september en 11 oktober 1914 niet minder dan 332 treinen over Sint-Niklaas, Sint-

Gillis-Waas en Moerbeke in de richting van Zelzate, Eeklo en Brugge. (Archivaria nr. 11, p. 48)

Donderdag 1 oktober 1914:

De stad Dendermonde mag dan wel in Duitse handen zijn, het belangrijkste punt, strategisch gezien,

namelijk de brug over de Schelde, is echter nog in Belgische handen… van Duitse zijde wordt een aanval op de brug voorbereid.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 289)

Burgemeester Van Naemen bepleitte in een brief aan luitenant-generaal Clooten, bevelhebber van

het niet-bezette België, de terugkeer van de Sint-Niklase burgerwacht. Aangezien nogal wat fabrikanten en kaderleden deel uitmaakten van de ‘garde civique’, was hun aanwezigheid in de

stad onontbeerlijk voor het weer op gang brengen van bedrijfsactiviteiten. Bovendien zou de burgerwacht uitstekende diensten kunnen bewijzen bij het handhaven van de openbare orde en

assistentie van de politie bij haar veelvuldige bewakingsopdrachten. De Lokerse burgerwacht had

overigens al de toestemming gekregen om naar haar stad terug te keren. (Archivaria nr. 11, p. 47-48)

Zaterdag 3 oktober 1914:

Winston Churchill komt om 15u aan in Antwerpen en vergadert daar met de Nationale Verdedigingsraad.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 291-292)

Zondag 4 oktober:

De hel breekt los in Schoonaarde… dat een sleutelpositie inneemt in de pogingen van de Duitsers

om de doorbraak van de Schelde te forceren. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 301)

Het lukt de Duitsers niet om bij Schoonaarde of Dendermonde over de Schelde te komen. De

rivier was ter plaatse tussen de 100 en 150 meter breed. (“De Duitse inval in België”, p. 130)

Het college van Burgemeester en Schepenen van Sint-Niklaas treft de nodige praktische schikkingen zodat het parket in het museum (Huis Janssens Zamanstraat 49) kon zetelen en de rechtbank

(van Eerste aanleg) in de lokalen van de werkrechtersraad en de “stadsboekerij” (Cipierage). (Archivaria nr. 11, p. 47)

Museum (Huis Janssens)

Dinsdag 6 oktober 1914:

Het Duitse opperbevel geeft de opdracht Antwerpen zo snel mogelijk in te nemen. Er moet eindelijk

komaf gemaakt worden met die vervelende stad, omdat de troepen dringend nodig zijn aan het front in het noorden van Frankrijk. Daar is de wedloop naar de zee - Course à la Mer - , op de Duitse

rechterflank, in volle gang. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 341)

Britse mariniers komen de Belgen te hulp bij de verdediging van Antwerpen.

Om 20u wordt het veldleger het bevel gegeven zich deze nacht te verzamelen op de linkeroever van de Schelde:

- De 2de Legerdivisie, de Britse versterkingen en een deel van de vestingtroepen blijven in Antwerpen.

- De 3de Divisie (zonder Brigade J) gaat langs de brug van Rupelmonde en marcheert via Temse, Tielrode en Elversele waar ze zal verblijven.

- De 1ste Divisie (en de Brigade J) steekt de Schelde over te Hemiksem en verblijft in Basel,

Haasdonk en Kruibeke. - De 5de Divisie en de 20ste Brigade marcheren via de pontonbrug van Burcht en verblijven in

Burcht, Zwijndrecht en Melsele. - De 4de Divisie dekt de terugtocht in de richting van Dendermonde. Ze wordt indien nodig gesteund

door de 6de Legerdivisie die deze nacht logeert in Hamme, Zele en Waasmunster.

- De Cavaleriedivisie biedt steun ten westen van de 4de en 6de Legerdivisie.

Ondanks het nachtelijk uur en de vermoeide toestand van de soldaten na verscheidene dagen van strijd, verloopt het terugtrekken vlot en is het om 7u ’s morgens nagenoeg afgerond.

De pontonbruggen aan het steen in Antwerpen en in Burcht spelen samen met de spoorwegbrug in

Temse een grote rol in de aftocht van het Belgisch leger. Duizenden soldaten en ook burgers

maken er in de nacht van 6 op 7 oktober gebruik van om naar de andere kant van de Schelde te geraken.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 311)

Britse mariniers te hulp bij de verdediging van Antwerpen

Woensdag 7 oktober 1914:

Na de haastige terugtocht van het Belgisch leger onder leiding van Albert I volgt een algemene exodus. Onderweg naar de Westhoek overnacht de vorst op 7 oktober met zijn echtgenote en de

generale staf in het kasteel Walburg. Zijn genietroepen pogen de vijandelijke opmars te stuiten door de beschadiging of vernieling van bruggen over Schelde (Temse) en Durme.

Antwerpen blijft niet onverdedigd achter. Er zullen nog troepen doorvechten… deze moeten voor de nodige vertraging zorgen zodat het veldleger de mogelijkheid krijgt om met het materiaal en de

wapens naar het westen, richting Zelzate weg te trekken. Dat is mogelijk zolang de Belgen erin slagen de Duitsers aan de Schelde tegen te houden.

Het zwakke punt is Schoonaarde… De eerste Duitsers slagen er tegen de ochtend van 7 oktober al in om met roeibootjes over de Schelde te geraken…. Rond 5u30 begint een hevige beschieting van

Dendermonde… Langzaam maar zeker boeken de Duitsers terreinwinst en breiden hun bruggenhoofd uit in de richting van Berlare.

Het Groot Hoofdkwartier van het Belgisch leger wordt op 7 oktober om 20u in Sint-Niklaas gevestigd.

De koning, die maar moeilijk kan besluiten de stad (Antwerpen) te verlaten, vertrekt uiteindelijk

samen met de koningin in de middag. Het gaat heel moeizaam over de pontonbrug aan het Steen.

De wegen zijn overspoeld met vluchtelingen, eenheden militairen zowel als soldaten die hun eenheid verloren hebben, auto’s met burgers en legerwagens met voorraden die zich in de grootste

verwarring voortbewegen.

Het duurt anderhalf uur om Sint-Niklaas te bereiken. De koning neemt zijn intrek in de raadzaal van het stadhuis. Na een vergadering met enkele legerofficieren bespreekt hij de situatie met

burgemeester Van Naemen en de schepenen van de stad. Vanaf de toren van het stadhuis

observeert de koning met een verrekijker de richting van Antwerpen.

Om 16u besliste de legerleiding haar troepen die ingesloten dreigen te worden aan de Schelde terug te trekken naar het Noorden. Op die manier kan Lokeren nog enige tijd afgeschermd worden.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 311-315)

“In onze geboortestad is het zeer levendig; De koning had er zijnen staf opgeslagen; thuis was alles goed.” (RW)

Foto gedenksteen kasteel Walburg

“In de voormiddag (?) kwam onverwacht Koning Albert I en koningin Elisabeth met de officieren van de generale staf van het Belgisch leger in onze stad aan. Zijne Majesteit betrok de raadzaal van het stadhuis en beraadslaagde er een uur met de officieren. Daarna ontving de koning de heer burgemeester van Naemen en de leden van de schepenraad in het kabinet van de burgemeester. Zij beklommen de toren van het stadhuis van waar de koning lange tijd met verrekijker in de richting van Antwerpen keek. Zijne Majesteit, die ernstig en nadenkend was wekte bij allen die hem zagen eerbied en bewondering op. H.H.M.M. de koning en de koningin brachten de nacht door op het kasteel Walburg van de heer burgemeester…” (AVL) Tegen de avond leggen Duitse pontonniers een brug over de Schelde (wellicht) ten oosten van Schoonaarde.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 314)

Donderdag 8 oktober 1914:

De doorbraak over de Schelde is een voldongen feit, zeker nu ook de artillerie kan volgen en de

opmars kan steunen… De Duitse troepen die de Schelde overgestoken zijn, staan zonder dat ze het beseffen, tegenover het hele Belgische veldleger dat in de nacht van 6 op 7 oktober de Schelde

is overgestoken… Hier en daar breken gevechten uit… De Belgische troepen zijn in het Waasland in de meerderheid, maar de soldaten zijn dermate verzwakt dat ze niet van de gelegenheid

gebruikmaken om de Duitsers tegen te houden.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 316)

DE GROTE VLUCHT.

Vluchtende inwoners aan station Sint-Niklaas

“… De koning en de koningin vertrokken… in de vroege morgen van 8 oktober per auto naar Zelzate… Het haastig vertrek van de koning was als een sein van de algemene vlucht der bevolking. Spoedig waren alle wegen die naar Holland leiden getuige van het droevigste schouwspel dat zich ooit in de geschiedenis van onze stad voordeed. Een onafgebroken, eindeloze treurige stoet van angstige ouderlingen, kloosterlingen, zelfs een slotkloosterzuster, sombere mannen, bezorgde moeders en wenende kinderen. Een gerots en gewemel van karren en kruiwagens beladen met matrassen en slaapgerief, boeren met hun vee, kloosterlingen met hun zieken en krankzinnigen, aftrekkende troepen van ons roemrijk verslagen leger. De straten waren ledig, de huizen gesloten, alle openbare diensten stopgezet. De weinige bewoners welke hier gebleven waren, wachtten met angstige onzekerheid de intrede van de Duitsers af.

Er werd verteld dat er een Belgische soldaat achtergebleven was in het klooster van Moleken. Daar woonde de wijdbekende tandpijnaflezende zuster Theresia, meer bekent als zuster Trees, van wie E. heer aalmoezenier Aug. Nobels een mooi beeld heeft geboetseerd. Het zou door haar smeekbede zijn geweest dat deze soldaat verzaakte te schieten op de eerste Duitse patrouille die langs het klooster de stad binnenrukte.” (AVL)

Bij valavond beginnen de 2de Belgische divisie en de Britse troepen aan de aftocht. Die wordt

bemoeilijkt door de bevolking die massaal op de vlucht is en de hitte van de olietanks die in brand

gestoken worden door de Belgische Genietroepen. Honderden ton brandstof gaan in rook en vlammen op. De zwarte rook die als een deken op lage hoogte over de Schelde en de stad blijft

hangen, bemoeilijkt echter ook de observatie van de operatie door de Duitsers. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 344)

Vrijdag 9 oktober 1914:

De Duitsers dringen vanaf hun bruggenhoofd bij Schoonaarde nog verder noordwaarts door. De 37.

Landwehr-Infanterie-Brigade bezet in de loop van de dag Lokeren dat door de Belgische troepen en de bevolking is verlaten…. Tegen 19u bereiken er ook Duitse troepen Eksaarde, waar de inwoners ook

op de vlucht zijn geslagen… Na een incident met een trein in Eksaarde moeten elf gevangenen hun

vluchtpoging met de dood bekopen. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 345-349)

Stadssecretaris Heynderickx was naar Gent gereden, om gist te halen en een voorschot van

50.000 frank te incasseren voor de betaling van de fortenarbeiders. Hij moest er ook de bemiddeling van de Amerikaanse consul vragen “ten einde gebeurlijk vanwege het inrukkende

Duitsche leger de bevrijding der stad te bekomen”.

(Archivaria nr. 11, p. 47-48)

“Stadssekretaris, dr. Karel Heyndrickx rijdt voor dringende zaken per auto naar Gent… bij zijn terugreis wordt hij door de Duitsers te Moerbeke gevangen genomen.” (AVL)

Moerbeke ligt slechts een viertal kilometer verwijderd van de Hollandse grens… Wie Moerbeke in handen heeft, is meester van de spoorlijn Antwerpen-Zelzate, de belangrijkste vluchtroute voor het

Belgisch leger en de Britse Naval Division uit Antwerpen naar het westen. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 346)

Zaterdag 10 oktober 1914:

Wanneer op zaterdag 10 oktober de 1. Bayerische Landwehr-Brigade de Hollandse grens bereikt,

stoppen de Duitsers hun opmars naar het noorden en maken een bocht van 90 graden… De Duitsers trekken oostwaarts naar Antwerpen, de Belgen westwaarts naar de kust.

Vrijdag 9 en zaterdag 10 oktober zijn belangrijk voor het verloop van de oorlog langs Belgische zijde. De Armeegruppe van General der Infanterie von Beseler mist die dagen de kans om het Belgische

leger, of toch een deel ervan, definitief te verslaan. In plaats van de achtervolging in te zetten en de Belgische troepen in te halen, kiest men voor een prestigieuze inname van

Antwerpen… Een flater, want op die manier wordt een reorganisatie van de Belgen in de omgeving

van Veurne, een week later, mogelijk. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 349-351)

Op zaterdag 10 oktober waren de laatste Belgische soldaten de stad uit.

(Archivaria nr. 11, p. 48)

DE EERSTE DUITSE PATROUILLE

Op 10 oktober, op dezelfde dag dat het nieuwe fort van Haasdonk zonder slag of stoot in Duitse handen viel, bezetten twee regimenten van de Pruisische Landwehr Sint-Niklaas, met enkele

duizend manschappen. (“Waar is de tijd – Land van Waas, 1000 jaar Waaslanders en hun soldaten / Waanders, p. 430)

De 37. Landwehr-Infanterie-Brigade marcheert kort na de middag Sint-Niklaas binnen. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 350)

“De Duitsers waren te Schoonaarde bij Gent over de Schelde getrokken. Een gedeelte marcheerde in de richting van het Waasland. Te Belsele gekomen werd een patrouille cyclisten van zeven man waaronder een onderofficier op verkenning naar Sint- Niklaas gestuurd. Zij zijn om negen uur ’s morgens langs het Moleken, de Hazewindstraat en de Nieuwstraat naar de Grote Markt gereden. In de Nieuwstraat werden aan het klooster der E. Broeders Hiëronymieten twee man als dekking achtergelaten. Het was een warme dag waardoor een dezer soldaten in de herberg ‘De Scheermolen’ op de hoek van de Hovenierstraat zijn dorst gaat lessen is. Eerw. Broeder Aloïs wiens venster toen op de herberg uitgaf, hoorde tot zijn verbazing Duitse heimatliederen zingen en verschoot bij het kijken door het raam een zingende soldaat met pinhelm te ontwaren. De vijf andere soldaten reden naar het stadhuis waar de schepenbode Désiré De Bleyser, die op het gelijkvloer zijn woonst had, de eerste was die hun woord stond. Deze bracht hun in verbinding met de heer Sturm, het enige aanwezige raadslid op het stadhuis, die hun de verzekering gaf dat Sint- Niklaas een open stad was, waarop de patrouille onmiddellijk rechtsomkeer maakte naar hun legereenheid te Belsele. (verklaring van Wijlen E. Broeder Aloïs)" (AVL)

De oversteek van de Schelde moet voor veel Duitse soldaten een onvergetelijk moment zijn… Op 10 en 11 oktober worden er ook over de Durme bij Waasmunster bruggen gebouwd.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 314-315)

DE BEZETTING VAN SINT-NIKLAAS

“Op den middag is de Duitscher te St Nikolaas binnengekomen; enkele huizen zijn opengebroken geweest en gedeeltelijk geledigt anders hebben zij iedereen en alles gelukkiglijk geerbiedigd. In gansch de stad waren toen de Duitschers muziek aan 't hoofd de stad binnengedrongen, zonder overdrijving gezegt, geene 5000 man. Het schepencollege zijn ze tegemoet gegaan, alle huizen waren potdicht, alle pastoors hadden zich in burgerkleederen gestoken want niemand vertrouwde hun.” (RW)

“… kort na de middag kwamen de Duitsers, op parademarsch, met muziek aan ’t hoofd, langs de Nieuwstraat de stad binnen. Zij waren ten getalle van 7.000 (?) onder bevel van generaal Von Meyer en behoorden tot de 71ste en 72ste regimenten Pruisische Landwehr. Terzelver tijd ontvluchtten langs de Statiestraat en Drie Koningenstraat en de laatste hier gebleven Chasseurs en cyclisten van ons leger in de richting van Holland.

De heer Karel Sturm ging de bevelhebber tegemoet en bracht hem met enige officieren ten stadhuize waar ze door de burgemeester ontvangen werden. Volgens het resolutieboek van het schepencollege - zitting van 10 oktober 1914 - was door burgemeester Van Naemen, de heren Geerts, De Smedt en De Decker, schepenen alsook de heer Nobels, volksvertegenwoordigers en de heer Verwilghen, bestendig afgevaardigde besloten: ‘wanneer de verwachte Duitse troepen hunnen intocht in de stad zouden doen, op gelijk welk uur van de nacht of van de dag op het stadhuis te vergaderen om de aanvoerder te ontvangen.’ Wat volgens het hierboven geschreven relaas is geschied.

De stadssekretaris, dr. Karel Heyndrickx was hierbij niet aanwezig, daar hij bij zijn terugreis van Gent door de Duitsers te Moerbeke gevangen was genomen.

Generaal Von Meyer toonde zich tevreden over de waardige houding der bevolking en der stedelijke overheid en beloofde dat van Sint- Niklaas “geen steen zou afgaan”.

De Duitse soldaten begonnen weldra de stad te doorlopen op zoek naar eetwaren of onderkomen. Sommigen betaalden wat zij zochten, anderen braken de huizen en winkels open, daartoe aangespoord door slecht befaamde vrouwen, die de soldaten overal volgden, de eetwaren, likeuren, kledingstukken, enz., roofden en in braspartijen de nacht met hen doorbrachten in de door de bewoners verlaten huizen. Waar ze flink gedronken hadden uit de voorraad van goed voorziene wijnkelders schreven de Duitsers ironisch met krijt op de voordeur: ‘Gute Leute’. Dit deden ze ook waar ze gelogeerd hadden.

De markt stond vol kanonnen en de bijzonderste straten waren opgepropt met wagens, paarden, veldkeukens en ander krijgsmateriaal.” (AVL)

’s Avonds vieren de Duitse soldaten de inname van Sint-Niklaas en de capitulatie van

Antwerpen. De drank vloeit overvloedig. Soms wordt ervoor betaald, dikwijls niet.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 350)

Zondag 11 oktober 1914:

Op bevel van de Duitse bezetter liet Van Naemen op 11 oktober twee Frans-Nederlandse affiches

uithangen in de stad. De ene affiche handelde over de verplichte aangifte van wapens en munitie… : “… voor Maandag 12 dezer, zes ure ’s avonds, op het politiebureel… De overtreders van dit bevel zullen met de dood gestraft worden”. Het andere aanplakbiljet ging over de beperking van de bewegingsvrijheid: “… Het is verboden op het grondgebied der stad te rijden met zelfbewegende rijtuigen... Alle verkeer op de straat is verboden na acht uren ’s avonds… Op dezelfde uur zullen alle eet- en drankhuizen moeten gesloten zijn…” (Archivaria nr. 11, p. 48)

De beslissing is gevallen om de troepen achter de Ijzer te organiseren… Het actieterrein voor de

Belgen op militair vlak is zodoende voor de volgende vier jaar vastgelegd. De “Ijzer” zal een begrip en en symbool worden…

Koning Albert houdt vast aan zijn rol van opperbevelhebber van het leger, tegen de suggestie

in van Joseph Joffre, de opperbevelvoerder van het Franse leger, om de leiding van het leger over te dragen aan een generaal. Joffre pleitte er eerder ook voor om het Belgisch leger te laten aansluiten

met het Franse en Britse leger in de regio Ieper-Poperingen, dit met de bedoeling om een nieuw

offensief te starten. (“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 369-370)

Vanuit verschillende Duitse steden beginnen transporten per trein van een aantal korpsen naar België.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 376)

Het Belgisch leger verkeerde in een grote staat van desorganisatie nadat het zich achter de rivier de Ijzer had teruggetrokken. Van de oorspronkelijke sterkte van 197.000 man die het leger bij het begin

van de Duitse invasie telde, waren er nog maar 70.000 over…

(“De Duitse inval in België”, p. 169)

Maandag 12 oktober 1914: Verslag schepenzitting:

“Daar stadsschrijver (stadssecretaris) Karel Heyndrickx op de terugtocht van Gent, waar hij ’t geld voor de arbeiders van de forten, volgens verkregen inlichtingen vermoedelijk niet heeft kunnen ontvangen, te Moerbeke door Duitse troepen krijgsgevangen genomen is, wordt besloten dat de volksvertegenwoordiger Nobels die omstandigheden aan de arbeiders zal bekend maken en dat onmiddellijk kasbons zullen gedrukt worden om de werklieden hun loon uit te betalen en verder te voorzien in de geldelijke noodwendigheden van de stad.“

Deze kasbons waren in Sint- Niklaas het eerste noodgeld… Het zijn witte papiertjes (10 cm X 8 cm) ter waarde van 0,50 fr, 1 fr, 2 fr en 5 fr met de vermelding: ‘Betaling gewaarborgd door de stad’, en getekend namens het College van burgemeester en schepenen; J. Van Naemen, burgemeester en dr. P. De Decker, schepen van financie. Op bevel : de stadsschrijver K. Heyndrickx.”

De eenheden van generaal von Meyer verlieten de stad.

“De twee regimenten van generaal von Meyer, die Sint-Niklaas op 10 oktober bezet hadden, werden naar het front van het Belgisch leger gestuurd.” (AVL)

Op 12 oktober hervatten generaal von Meyer en zijn regimenten hun opmars. Zij namen onder meer

een gloednieuwe grote kar en een handkar mee van de stedelijke reinigingsdienst, twee paarden en een vrachtwagen van transportondernemer Jules De Bruycker en een paard en wagen van

zaakvoerder Jean De Buck. (Archivaria nr. 11, p. 49)

Volgende verordening werd uitgeplakt:

Op bevel van het algemeen Duitsch beheer te Brussel is ten zeerste gewenscht dat de

bewooners van Sint-Niklaas die nog niet wedergekeerd zijn naar hun wooning

terugkeren.

(Sint-Niklaas, 12 oktober 1914 – De burgemeester J. Van Naemen)

Donderdag 15 oktober 1914:

“Het Belgisch leger had op zijn aftocht na de val van Antwerpen stelling genomen achter de Ijzer en het Ijzerkanaal van Ieper.” (AVL)

Zondag 18 oktober 1914:

De slag om de Ijzer begint… De loopgravenoorlog zal nog vier lange jaren aanslepen.

(“Vlaanderen Niemandsland 1914”, p. 376)

Donderdag 22 oktober 1914:

“De Duitsers slaagden er de nacht van 21 tot 22 oktober in de Ijzer over te trekken, waarna de Belgen standhielden achter de Beverdijk. Op raad van opzichter Cogge en sluiswachter Geeraert werd er besloten het gebied onder water te zetten en zich terug te trekken achter de spoorweg Diksmuide-Nieuwpoort. In hun terugtocht uit dit verdronken gebied, waren verscheidene soldaten van het legerkorps van generaal von Meyer door verdrinking omgekomen.” (AVL)

Midden oktober 1914:

TERUGKEER UIT HOLLAND

“De eerste dagen dat de Duitsers hier verbleven was het verkeer per spoorweg naar Terneuzen en per tram Kieldrecht-Doel nog niet opgeschort. De vluchtelingen keerden naar hun woonsteden terug. Velen kwamen ook terug met geleende karren uit Holland, anderen te voet. Men kon nog vrij over de Hollandse grens gaan daar er geen paspoorten gevraagd werden door de Duitse schildwachten aan de douanekantoren. Alleen de burgerwachten en weerbare mannen waagden het nog niet terug te keren. Het was de heer K. Sturm, die daarvoor opzettelijk naar Holland gestuurd werd door de Duitse bezetting, dat de meesten zich lieten geruststellen en hun familie kwamen vervoegen. De gegoede burgers verbleven nog een tijd lang in Holland. Vele anderen welke op staatskosten in Holland onderhouden werden, verkozen daar te blijven.” (AVL) VERKLIKKINGEN “Daar reeds bij het begin der bezetting verscheidene inwoners door naamloze brieven aan de Duitser verklikt werden, meestal voor het bezit van wapens, duiven of het schrijven naar familieleden of kennissen in het Belgische leger aan de Ijzer, werd het stadsbestuur door de Kommandatur een tolk aan te duiden voor de burgerlijke gevallen bij het Kommandanturgericht." (AVL)

Kommandantur (nu Slaapwinkel Verlinden, Stationsstraat 24)

Huis van mevrouw De Schepper-Parrin, die gevlucht was naar Holland.

Kommandanturgericht (latere RVA / VDAB, Stationsstraat 13) Huis van mevrouw Boëyé, die gevlucht was naar Zuid-Frankrijk.

"De heer R.B., een Sint-Niklazenaar die jaren te Straatsburg had vertoefd en hierdoor vlot Duits sprak, werd door het Schepencollege voor die taak bij de Duitsers aanbevolen. Hij heeft hierdoor veel mensen die verklikt waren met raad en daad bijgestaan. Veel brieven werden door smokkelaars van De Klinge over de grens naar Holland gebracht, zelfs na de electrificatie van de grensafsluiting, waar te Hulst een dienst bestond die de brieven via Engeland naar het Belgisch leger doorstuurde." (AVL)

Reconstructie Dodendraad (Museum Lillo)

"We hebben maandelijks twee jaar lang tot het einde 1916 (toen de smokkelaar uit De Klinge, bijgenaamd de Snoek, werd gevangen en gestraft met 10 jaar opsluiting in Duitsland ) nieuws doorgestuurd aan Kollegestudenten van Sint-Niklaas, die als vrijwilligers aan het front stonden, waaronder Georges Hebbinkbuys (later burgemeester van Temse ), en hoogstudent Felix Vercruyssen (later vikaris – generaal van het Bisdom Gent). De brieven waren voor het smokkelen op zijdepapier geschreven." (AVL)

Er waren twee Wase oorlogsbladen die op het front verschenen met toelating van de militaire overheid en die regelmatig aan de soldaten nieuws van huis mededeelden, dat door korrespondenten uit het bezette gebied werd toegestuurd. Het voornaamste blad ‘Het Soete Waesland’ (27,5 cm X 20,5 cm) onder redaktie van Hendrik Heyman (de latere staatsminister), en gedruk te Le Havre; het andere blad was ‘Onze Temschenaars’ (25 cm X 16 cm) uitgegeven eveneens te Le Havre door Clemens De Landtsheer. Meer over het vervolg in de stad Sint-Niklaas: Zie ARCHIVARIA nr. 11, p. 49 tot 54.

Kasteel Janssens - De Varebeke

(later: zuster Jozefienen / H. Familie) Boonhemstraat

Namen om te onthouden

Jozef Van Naemen: katholiek schepen van 1869 tot 1879, burgemeester van 1879 tot 1915, provincieraadslid 1882 tot 1886, volksvertegenwoordiger van 1886 tot 1908, senator van 1908 tot

1915).

Mich(a)el De Smedt: burgemeester van 1915 tot 1933.

Karel Heyndrickx: stadssecretaris in Sint-Niklaas van 1900 tot 1917, secretaris Davidsfonds van

1907 tot ?, activist, op 12 mei 1917 benoemd tot secretaris-generaal van het Vlaams Ministerie van Binnenlandse zaken en op 30 juni 1917 vertrokken naar Nederland.

Romain De Vidts: onder-luitenant Burgerwacht in 1914, burgemeester van 1947 tot 1962.

Luitenant-Generaal Clooten: Belgisch militair gouverneur in 1914.

Hendrik (Constantin Joseph) Heyman: volksdichter, redacteur oorlogsblad “Het Soete Waesland, voorzitter van de Nationale Federatie der Christelijke Vakverbonden, een van de zgn. “Vlaamsche

Koppen”, hoofdredacteur “De Klok”, ambulancier aan het front van 1914 tot maat 1915, verzamelaar

van Oorlogspoëzie, op 18 maart 1918 berispt voor zijn pleidooi voor Vlaamse regimenten, volksvertegenwoordiger van 1919 tot 1958, minister van 1927 tot 1932 en burgemeester van 1933 tot

1946 (tijdens de bezetting WOII 1940-1944 onderbroken) en in 1945 benoemd tot minister van Staat.

Clemens De Landtsheer: redacteur “Onze Temschenaars” in 1914.

Jan Nobels: Waas industrieel, hoofd van de constructiewerken Nobels-Peelman; deken Gildenhuis

Sint-Niklaas; stichter in 1881 van de Gilde van Ambachten en Neringen, medestichter in 1890/1891 van "Het Volk" in Gent; medestichter in 1891 van de Belgische Volksbond en katholiek

volksvertegenwoordiger arr. Sint-Niklaas van 1912 tot 1919.

Clement Heirman: in dienst van de Belgische en Engelse inlichtingsdiensten, te Luik overleden bij

zijn terugkeer uit Duitse ballingschap.

Marie Vandermeulen: beticht van spionage, te Antwerpen overleden op 30 juni 1917.

Jozef Loncke: gefusilleerd op 14 juni 1917 in Edegem.

AAN TE VULLEN

---

Contact voor dienst cultuur: ronny.demulder@sint-niklaas.be

Grote Markt 1, 9100 Sint-Niklaas.

Interessante linken en/of producties (aan te vullen) http://www.vredescentrum.be/

http://www.europeana1914-1918.eu/nl “Collectiedagen”

http://www.antwerpen14-18.be/

http://www.vonkenzonen.be/ (verwacht) project “Hellemonden” (literair project rond war poets )

http://www.plusproducties.be/index.php/component/eventlist/categoryevents/13-oorlogsgeleerden

http://www.tineruysschaert.be/Programs-detail/BrievenvanGeliefden.html

“Overkant” en “Niemands Land” van Tom Lanoye:

http://dewachtzaal.blogspot.be/2011/02/tom-lanoye-overkant-moderne-verzen-uit.html http://www.chrisdenengelsman.nl/Kunst%20kolom/Breughel%20Pieter/Owens_Wilfred.htm

http://www.jeugdenvrede.be/inleefspel-wo-1

http://www.herinneringseducatie.be/DOET/Studiedag100jaarGrooteOorlog160311/tabid/158/Default.aspx

http://www.herinneringseducatie.be/Portals/3/sessie2_rijksarchief_studiedag100jaargrooteoorlog.pdf

http://www.koorenstem.be/index.php?onderdeel=5230&titel=1914-2014

http://www.passchendaele.be/ned/homenl.html

http://applications.katho.be/her-

dacht/documenten/Keynote%201%20Sophie%20De%20Schaepdrijver%20(VS).pdf

http://www.vlaanderen.be/int/100-jaar-groote-oorlog-2014-18

- “Diggers” van Gaea Schoeters: http://www.gaeaschoeters.be/diggers

http://www.standaardboekhandel.be/seo/nl/boeken/boeken_spannendeboeken_detectivethriller/9789

022326213/Gaea+Schoeters/Diggers http://www.youtube.com/watch?v=BpV269iLs_k

Oorlogsmonument Sint-Niklaas Houtbriel: https://inventaris.onroerenderfgoed.be/dibe/relict/212484

Voor dienst cultuur,

Ronny De Mulder

3 september 2013