Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 63Februari 1990

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitterIJssellaan 7,2105 VA HEEMSTEDEtel. 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,Wilhelminaplein l,2103 GS HEEMSTEDEtel. 023-292631

W. Verspoor, secretarisFranz Leharlaan 772102 GJ HEEMSTEDEtel. 023-283068

J.L.P.M. Krol, archivarisJoh. Verhulstlaan 26,2102 XT HEEMSTEDEtel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeesterKerklaan 49 b,2101 HL HEEMSTEDEtel. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-BaxLage Duin 2,2121 CG BENNEBROEKtel. 02502-8014

A.J. Olthaar, ledenadministratieGlipperdreef 82,2104 WL HEEMSTEDEtel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15,-

Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-HeemstedeBennebroek te Heemstede.

De foto op de voorzijde betreft het gezicht vanaf huidige Rabo-bank naarhet zuiden. Op de hoek met de Koediefslaan het Restaurant "landzicht",later werd er een bakkerij gebouwd. Momenteel is er een garagegevestigd.

De foto op de achterzijde betreft de uitgang van de paardestal van deHartekamp, aan de Herenweg.

AGENDA6 maart 1990

19 mei

29 mei25 augustus

8 september15 september21 november

Lezing Maarten PoldermansExcursie naar Lucia KloosterBennebroekJaarvergaderingBusexcursieMonumentendagHistorische dag HaarlemUitreiking jaarpremie

De Premie Presentatie

De jaarlijkse premie-presentatievond op 28 november plaats in deBurgerzaal van het Raadhuis teHeemstede. De belangstelling waszeer groot. Wij mochten behalve deCommissaris der Koningin en deburgemeester van Heemstede methun echtgenotes, ook de nieuw be-noemde burgemeester van Benne-broek mevrouw L. Dalhuisen-Polano met haar echtgenoot be-groeten. Als speciale gast werd deheer M.Th. Thierry de Bye Dólle-man welkom geheten. De laatst ge-noemde is kleinzoon van de laatsteburgemeester Dólleman.

De heer H.J. Verkouw was uit-genodigd om een en ander te ver-tellen over ons dorp vanaf 1930,

toen hij hier kwam wonen. Als ge-meenteraadslid en later als wet-houder heeft hij ook een en andermeegemaakt van de gemeente-politiek in Heemstede. (Zijn herin-neringen vindt u ook in dezeNieuwsbrief.)

De heer Verkouw

Nadat Hans Krol na een inleidingover het door hem geschrevenboek over de Heemsteedse ge-meente-politiek in de periode1750- 1900, de eerste exempla-ren had uitgereikt, nam tot verras-sing van de aanwezigen, de heer R.de Wit het woord. Heel plezierigvertelde hij over zijn herinneringenaan het politieke leven.

De personen uit de Camera Obscu-ra, die na de pauze op subliemewijze de sfeer uit de tijd van de trek-schuit kwamen uitbeelden kregeneen verdiend applaus.

Toen allen gewapend met de pre-mie onder de arm naar huis gingen,kon het bestuur op een geslaagdeavond terug zien. W.V.

De heer Dóileman in gesprek metde heer en mevrouw Dalhuisen-Polano.

Leden uan de Letterlievende Vereniging J J. Cremer als personages uit deCamera Obscura.

Een terugblik.Heemstede tussen omstreeks 1930en de tachtiger jaren

Inleiding

Enige tijd gelden vertelde de heerKrol, bestuurslid van uw vereniging,mij dat vanavond aan de leden vande vereniging tegen een civieleprijs een boek zou worden aange-boden dat handelt over de Heem-steedse gemeentepolitiek in dejaren tussen omstreeks 1750 en1900."Zou u die avond iets willen zeggenover een bepaalde periode daarna.U bent toch ook bij het besturenvan de gemeente betrokken ge-weest?"We zijn het er toen over eensgeworden dat ik zou proberen ietste vertellen over mijn Heemsteedsetijd.Ik ben toen in mijn geheugengedoken, heb wat in de notulen vande raad gesnuffeld om u te latenhoren hoe Heemstede in al die tijdbij mij is over gekomen.Dat. kan natuurlijk - ik ben mijdaarvan bewust - een vrij prozaïschverhaal worden over personen,data en feiten.Toch hoop ik dat u zich bij dit alleswat kunt voorstellen, in beeld kuntbrengen. Dan houden we samen

iets vast van dit inmiddels stukjeHeemsteedse geschiedenis. En datis immers het doel van de ver-eniging.

Terugblik

Het was 16 januari 1930 dat ik hetStadhuis van Zwolle verwisseldevoor de provinciale griffie vanNoord-Holland.Na mijn huwelijk, in 1931, werdHeemstede mijn woonplaats endat is het nu, 58 jaar later, nog.Toen ik er kwam had Heemstedeenige jaren daarvoor in 1927, eenbelangrijk deel van haar grond-gebied, door annexatie, aan Haar-lem moeten afstaan. De eerstepogingen daartoe werden doorHaarlem al in 1867 ondernomen.Natuurlijk was Heemstede, met zijndorpse karakter mij, door mijnverblijf in Haarlem-Zuid, niet vreemd,vee! eerder had het een aantrek-kingskracht op me uitgeoefend.Eén van de eerste wandelingen, dieik met mijn vrouw maakte, gingnaar Groenendaal, meer in hetbijzonder de Belvédère, die hoog

boven de bomen uittorende enwaar ik haar kon laten zien in watvoor een lustoord ze was terechtgekomen. Een oriënteertafel deedde rest.Heemstede dus de nieuwe woon-plaats. Hier hoor je nu thuis, hiermoet je het maken. Dus niet meerzeuren over de zoveel betere ban-ketbakkers en slagers in je oudewoonplaats. U kent dit toch wel.Een vroegere collega, ook vanbuiten Heemstede, ging nog een

stapje verder "Er is in heel Heem-stede geen goede fietsenmaker tevinden."Direct een abonnement op hetHaarlems Dagblad nemen. Dat isniet zó vanzelfsprekend. Later zouik een gemeentesecretaris mee-maken, nota bene de rechterhandvan B. en W. en van de gemeente-raad, die meende het wel zondereen abonnement te kunnen stel-len.Nog niet zo lang in Heemstede

Officiële opening Heemsteedse Dreef door deCommissaris der Koningin Jhr. mr. dr. A. Roëll

woonachtig, of ik kwam tot deontdekking dat ik in een gemeentewas terecht gekomen met eenvooruitziende blik.Op 3 september 1932 mocht ikgetuige zijn van de opening van deHeemsteedse Dreef door de Com-missaris der Koningin Jhr. mr. dr.Roêll.Het was beestachtig weer, zodat demuzikanten, die er lustig op losbliezen, door en door nat werden.Het zeildoek van de muziektentging door de storm aan de haal.Maar met een plantsoen in hetmidden en met ter weerszijden eengeasfalteerde tweebaansweg hadHeemstede een weg van alluregekregen, waarmee zij ver op debehoefte van die tijd vooruit liep.Het autoverkeer was nog zo spaar-zaam dat de kinderen er rustigkonden rolschaatsen. Wie zou nietaan zo'n weg willen wonen? Nurijden, soms razen er 33.000 auto'sper dag over.Natuurlijk .denk je-terug aan detram van de N.Z.H. van Haarlemnaar Leiden, die door het centrumvan Heemstede slingerde: Het. lidvan de Vereniging, Ir. Colenbrander,heeft in de Nieuwsbrieven van deVereniging talloze lezenswaardigeartikelen geschreven over het ver-voer in het algemeen en over hettramvervoer in het bijzonder. In1974 verscheen van zijn hand eenboekje over het verkeer in Heem-stede, een uitgave van de Vereni-ging.

Toen de tram al lang uit Heem-,stede was verdwenen, kon je bij deoud-studentenkapper, Maartense,aan de Bronsteeweg, nog altijdlezen "Pas op voor de tram", die erinderdaad rakelings langs ging.

De gemeenteraad bestond uit 15raadsleden. Een aantal, dat doortoeneming van het aantal inwonersuitgroeide tot 21.Het College van B. en W. werdgevormd door Jhr. van Doorn,burgemeester en de wethoudersdr. Droog en Jhr. van de Poll,bijgestaan door gemeentesecreta-ris Vos.

In de gemeenteraad van 1931werden felle debatten gevoerdover de werkloosheidsbestrijding.De beurskrach van 1929 was nogmaar net achter "de rug, maar hetverkeer op het Raadhuisplein kreegniet minder aandacht. Het bleekdat de eigen inwoners het meest inovertreding waren. "Pas op, aldusde voorzitter, voor teveel bordenen pijlen, om er vervolgens nogeens aan te herinneren dat eenautomobilist uit een zijweg komen-de - luistert u goed - verplicht iskruipende, aldus de notulen, opden hoofdweg te komen.

In de vergadering van 30 juni 1932mocht dr. Droog - ouderen onderons zullen zich hem nog herinne-ren -, zijn 25-jarig ambtsjubileumals raadslid vieren. Van de 270vergaderingen, had de medicus,

die alles op de fiets deed, er maar12 gemist.De rondvraag, die steeds meer hetkarakter kreeg van een vergade-ring, zonder agenda, werd nogaleens aangegrepen om te wijzen opde lange duur van de vergade-ringen. Misschien was dat ook dereden om een voorstel tot verlagingvan het presentiegeld van ƒ 5,- totƒ 3,- te verwerpen.

Op initiatief van dr. Droog werd in1932 besloten tot de bouw van eengezondheidshuis.Heemstede was ook de eerste ge-meente in ons land, die tot instel-ling van een gemeentelijke schpol-tandartsendienst overging.Het jaar 1935 sprong er uit door degroots opgezette binnen- en bui--tententoonstelling "de Flora".. Tal-loze toeristen uit binnen- en'bui-tenland kwamen opdagen.Drie weekbladen zorgden er voordat de inwoners op de hoogtebleven van al het gebeuren inHeemstede. Een neutraal blad, deKerkklok met een katholieke sig-natuur en de Chr. Heemstede,waarin de A.RP. de maat sloeg. Deplaatselijke en landelijke politiekkreeg daarin een vrij ruime plaats.

In 1939 werd het aantal :wethou-ders van 2 op 3 gebracht.Op .29 augustus 1941 - de oorlogduurde al meer dan een jaar -kwamde gemeenteraad voor het laatstbijeen. Door de rijkscommissaris

voor het bezette gebied was be-paald dat de raad buiten werkingwas gesteld m.i.v. l september1941. De raad trotseerde dat hijook, zo bleek uit de circulaire, op29 augustus 1941 niet meer bijeenhad mogen komen. Na de gehou-den vergadering namen de wet-houders om principiële redenenontslag. Burgemeester Van Doornzag zich op 25 mei 1943 door deDuitse bezetter afgezet.Met uw goedvinden zou ik nu deoorlogsjaren maar laten rusten. Wijhebben daaraan allemaal onzeherinneringen. Er zijn boekdelenmee gevuld en dat gebeurt nog, dievaak weinig opwekkende verhalente lezen geven. Niet mag wordenverzwegen dat ook Heemstede zijnslachtoffers, maar evenzeer zijnverzetshelden heeft gekend.

Op 13 november 1946 kwam degemeenteraad in zijn nieuwe sa-menstelling weer bijeen. Bur-gemeester Van Doorn en gemeen-tesecretaris Vos zaten weer op hunoude plaatsen.Het regende circulaires van de Mi-nister van Binnenlandse Zaken.I.v.m. de wederopbouw moestende handen uit de mouwen wordengestoken; Er kwam dan ook eencirculaire over de werktijd voor deambtenaren. De lagere overheden,provincies; en gemeenten, zoudendaarin het rijk moeten volgen. Vande werktijden snoepte Noordhol-land een half uur per dag af. Heem-

stede had nog meer lef en haalde ereen uur af.Toch vielen er al in 1947 een paarbelangrijke besluiten. Het besluittot stichting van een openbare lees-zaal en bibliotheek - vertraagd alsgevolg van crisis- en oorlogsom-standigheden werd genomen op29 mei. De officiële opening wasop 15 april 1948. Het was toen dekroon op het werk van wethou-der Disselkoen.Tot aankoop van het Oude Slot -d.w.z. de restanten daarvan - werdop 14 augustus 1947 besloten. Hetzou tot 1964 duren - 17 februari -alvorens de raad kon besluiten denodige gelden beschikbaar te stel-len voor de restauratie. De hele lita-nie kunt u meer uitvoerig lezen inNieuwsbrief 44 van de Verenigingvan mei 1985.Wederom een belangrijk besluittoen de raad op 29 augustus 1948een crediet voteerde voor de aan-koop van een gedeelte van de bui-tenplaats "Meer en Berg". Het slootaan bij Groenendaal - dat reeds op27 maart 1913 was aangekocht.Een grandioos besluit uit de tijdvan burgemeester Van Lennep.

I.v.m. het bereiken van de 65-jarigeleeftijd legde op l juli 1949 bur-gemeester Van Doorn zijn ambtneer. De Van Doomkade, gelegenin een omgeving, die hem zo ver-trouwd was, houdt de herinneringaan hem levendig, evenals zijn ge-schilderd portret dat hem bij zijn af-

scheid werd aangeboden. Op 17februari 1950 werd, zoals hetagendapunt luidde, overgegaan totde plechtige installatie van mr. rid-der Van Rappard tot burgemeestervan Heemstede. Waren de installa-ties daarvoor en daarna minderplechtig? Wie zal het zeggen.In één adem noem ik nu maar debenoeming tot gemeentesecretarisvan de heer Schelling, chef van deafd. financiën ter gemeentesecreta-rie, die in januari 1954 werd op-gevolgd door de heer A. van Win-gerde, referendaris ter secretarie.

De stormramp, op 31 januari 1953,die het hele land teisterde, maar dietoch in het bijzonder in Zeelandhaar tol aan mensenlevens eiste,zullen velen onder u zich noglevendig herinneren. Ook de mate-riële schade was aanzienlijk.De heer De Lange uit Heemstede,die over een zeewaardig jacht be-schikte, vertrok naar het ramp-gebied zich met veel anderen in tezetten om te helpen en de noodte lenigen.Weer terug in Heemstede nam hijhet initiatief tot het in het leven roe-pen van een comité van inwonersom een gemeente te adopteren.Het werd Puttershoek, een ge-meente in de Hoekse waard, inZuid-Holland, bekend door zijngrote suikerfabriek.Talloze acties werden onder-nomen; waaronder grote huisraad-en kledinginzamelingen. Op een

bepaalde dag at heel Heemstedeerwtensoep, bereid in de Haar-lemse Ripperdakazerne en uit-gevent door de comitéleden. Ookde burgerlijke gemeente kwamover de brug. Zij gaf een fikse bij-drage in de kosten van de bouwvan 10 noodwoningen, voor riole-ring en straataanleg en voor de in-richtingvan het Groene Kruis ge-bouw.

Het was 15 september 1961 toende raad bijeen kwam, in bijzonderezitting om stil te staan en vooruit tezien bij het 25-jarig ambtsjubileumvan burgemeester Van Rappard.Het woord werd gevoerd door wet-houder Van Lent en nestor van deraad, N. van der Linden. Nu ik denaam Van der Linden noem, is het

8

tijd om er op te wijzen dat hij deeerste vertegenwoordiger uit devakbeweging was {in zijn geval dekatholieke), die zich een plaats inde raad had verworven.

Heemstede dat haar ontwikkelingvoor een belangrijk deel heeft tedanken aan de buitenplaatsen enblekerijen, laat in de vertegenwoor-digers in de gemeenteraad zien,hoe dit beeld, in die tijd, klopte.De buitenplaatsen: Van WickevoortCrommelin, jhr. Van Merlen. Deblekerijen: Van Houten, Beelen,Van der Weiden, Van der Horst,Van de Eyken en Peeperkorn. Se-cretaris baron Collot d'Escury.In 1962 werd het aantal wethou-ders van 3 op 4 gebracht. Ditopende ook de ruimte om beter

dan tot nu toe in.het college vanB. en W.. ,de vertegenwoordigersvan de politieke groeperingen in deraad terug te vinden.Heemstede ging met haar tijd mee.Waarom zou je er, met 2 agrariërsin de de gemeente, ook niet een re-presentant van de Boerenpartij integen komen. Hij had een be-paalde zitplaats in de vergaderzaal,met enige tijd naast zich de broervan de onvergetelijke . GodfriedBomans, Jan, die ook een be-paalde groepering - ja welke? - uitde gemeente vertegenwoordigde.Smit van de Boerenpartij en Bo-mans zongen maar zelden de-zelfde wijs. Het tegendeel was eer-der het geval. Dat liep soms hoogop. Dan vertikten ze het om elkaarde suiker voor de koffie door te.geven.In 1964,30 januari, vond de beëdi-ging plaats van mr. Kruitwagentot secretaris. , • .De rondvraag in de vergaderingvan 1964 leek weer eindeloos.Maar was zij niet interessant? Eenraadslid appelleerde aan de Neder-landse taal.In de "nota inzake het drogen vanwasgoed" (nota bene "een nota" jezou er in je dromen niet opkomen)staat, aldus spreker vanaf "een vande openbare weg". Dat moet zijn -luistert u goed - "van de openbareweg af". De voorzitter verzuchtte:"Ja, de Nederlandse taal, is één vande moeilijkste, talen".Het raadslid dat zich om de Neder-

landse taal zorgen maakte, wastoch om meer bezorgd. Hoewel hijslechts l zittingsperiode deel vande raad uitmaakte, sneed hij ookbelangrijker zaken aan bij de rond-vraag. Eén keer over het slechtewegdek van één der lanen, waar-aan hij woonde en een andere keerover de slechte verwarming in res-taurant Groenendaal, waar hij zon-dags, na kerktijd, zijn borrel dronk.Gingen eigen- en gemeentebelanghier niet hand in hand. Dat kontoch best.Dat een rondvraag heel zinnig kanzijn, bleek op 26 oktober 1965,toen.werd aangedrongen op eenspoedige afbraak van de belvédè-re, i.v.m. het gevaar voor kinderen.U begrijpt hoe node de raad tot af-braak moest besluiten. Ik heb daartoen erg lyrisch over gesproken. •Er klonken in derraad ook bezwa-ren tegen flatbouw.

Heemstede.had in de naoorlogsejaren de woningbouw al gauw aan-gepakt. In de dorpskern en in de In-dische buurt kwamen , de eersteduplexwoningen van de grond.Geleidelijk aan volgde een bredereen meer gedurfde aanpak. Ik noemenkele plannen. Het Centrumplan,de Geleerdenwijk, de bouw in deSchouwbroekerpolder,. het planvan Merlenhoven. In deze plannenwas aan flatbouw niet te ontkomen.Hoe jammer was het dat door deschaarste aan, voldoende bouw-grond - en daardoor exorbitante

grondprijzen -, voortdurend op eenruimere opzet van de plannenmoest worden beknibbeld.Als de nu in uitvoering zijndenieuwbouwprojecten "Groenen-hoven" en "Prinseneiland" zijn uit-gevoerd, is Heemstede vrijwel ge-heel volgebouwd. Vooral de ouderebewoners betreurden deze ontwik-keling, omdat zij zozeer het dorpsekarakter van Heemstede aantast-ten.Een hoogtepunt in de burgemees-ters-carrière van de heer Van Rap-pard was ongetwijfeld de inge-bruikneming van het nieuwe politie-bureau, waarvoor hij zich jarenachtereen had ingezetVoor het eerst verleende de raad inzijn vergadering van 29 april 1970medewerking aan de Stichting Cul-tureel Creatief Centrum door hetbeschikbaarstellen van de toonzaalvan de gemeentebedrijven.De gunstige ontwikkeling van degemeentefinanciën maakte hetmogelijk belangrijke bedragen ophet terrein van de sport te investe-ren. Vooral de investering in hetzwembad, tevens sportcomplex,was hoog gegrepen. Te hoog?Daarover is men het nog steedsniet helemaal eens. Maar ook viasudsidiëring viel er heel wat voorde gemeente te doen.In de loop der jaren verschenen opde gemeentebegroting subsidiesvoor het werk der kruisverenigin-gen, voor gezinszorg en ge-zinshulp, naast subsidies voor

muziek- en zangverenigingen envoor het Heemsteedse Kameror-kest, ofwel werden eerder ge-raamde bedragen verhoogd. Ookhet sociaal-cultureel werk voor ar-beid onder jongeren en ouderen,kon op financiële steun van de ge-meente rekenen.Evenwel, .ook gemeentefinanciënhebben haar grenzen. Die grenskwam voor het MinervatheaterEen theater dat als cultureel ont-moetingscentrum zo'n belangrijkeplaats in de gemeente innam. Ad^hesiebetuigingen van 20 instellin-gen en verenigingen, van Wim Kanen Wim Sonneveld, noch een adresvan 12 huisartsen voor behoud vanhet theater kon de raad tot anderegedachten brengen. In de raad van28 april 1968 sneuvelde een voor-stel, ingediend door 6 raadsleden,verdeeld over alle fracties, om de fi-nanciële steun te handhaven, met12 tegen 7 stemmen.

Het gewone leven ging door, maarniet voor iedereen. Op 11 augustus1970 overleed, na een ernstigeziekte, burgemeester Van Rappard.Eerst in 1983 werd een gedeeltevan de Molenlaan, dat toeganggeeft tot het wandelbos Groenen-daal, gewijzigd in Burgemeestervan Rappardlaan. Wie zich dezesoms grillige, maar evenzeer jovia-le burgemeester in herinnering wilroepen, raad ik aan een blik te wer-pen op het door Mandersloot ge-schilderde levensgroot portret - de

10

burgemeester wandelend in Grpe-nendaal, waar hij vrijwel dagelijksmet zijn hond te vinden was en dateen centrale plaats in het raadhuisheeft gekregen.De installatie van zijn opvolger, jhr.mr. Quarles van Ufford vond plaatsóp 3 februari 1971. Reeds kortdaarna mocht de heer Quarles alshoofd van de brandweer op 11 juni1971 de brandweerkazerne ope-nen.Om even nota van te nemen. Ookin Heemstede werden huizen ge-kraakt en kwam in de raad het ge-bruik van drugs aan de orde. Al-vorens een standpunt te kunneninnemen, werd een vergaderingbelegd met vertegenwoordigers uithet onderwijs, van schoolbesturen,kerken, jeugdbeweging, school-artsen, aangevuld met dr. Van Ree,van de psychiatrische inrichting"Vogelenzang". Het was moeilijkom het gezelschap op één Hjn tekrijgen. De raad verleende een cre-diet van ƒ 1.000,- voor het volgenvan een cursus bij de Jellenekkli-niek in Amsterdam door lerarenvan scholen voor voortgezet on-derwijs. Daar had de onderwijs-inspectie weer moeite mee, wanthet onderwijs mocht niet in het ge-drang .komen.In de.raad van 26 november 1971liepen de debatten hoog op. Hetging om de fluoridering van hetdrinkwater. Er was een adres vande inwoners, voorzien van 2.500handtekeningen. Negen raadsle-

den stortten zich in het debat, maar1

het voorstel vond toch een meer-derheidEr zijn al heel wat belangrijke be-sluiten de revue gepasseerd. Maarnu noem ik een heel belangrijk be-sluit van B. en W. namelijk van debenoeming m.i.v. l juni 1972 vande heer H. (Hans) Krol tot directeurvan de gemeentelijke leeszaal enbibliotheek. Onder zijn directieheeft de bibliotheek een vlucht ge-nomen, die landelijke bekendheidkreeg. Ook de talloze artikelen, diemet de regelmaat van de klok ver-schijnen en die zijn speurzin in dehistorie bewijzen, laten zien hoeKrols benoeming een schot in deroos was.Het werd 1973 toen de plannenvan B. en W. verschenen tot ver-bouw en uitbreiding van het raad-huis. Zij stuitten nogal op kritiekvan de inwoners.Hoe graag hadden deze gezien datde ^uitbreiding, qua stijl, zou aan-sluiten bij de fraaie voorgevel vanhet bestaande raadhuis. En dat depittoreske bodenwoning, naast hetraadhuis,.aan de slopershamer tenprooi zou vallen, deed de deurdicht Toen de plannen eenmaaluitgevoerd waren en de burgerijgelegenheid kreeg om kennis tenemen van wat er was tot stand ge-komen, werd de kritische toon heelwat milder.Op 22 februari 1973 kwam de raadvoor het eerst bijeen in de nieuweraadzaal. Een nieuwe raadzaal, een

11

nieuw geluid. Besloten werd totaanstelling van een milieucontro-leur. Aanstelling van een tweedezou in latere jaren volgen.De huur van het pand aan deKerklaan, huur ƒ 100.000,- perjaar, voor de huisvesting van de bi-bliotheek, was een gedurfd besluit.Het werd 25 april 1974 genomen.In datzelfde jaar, 25 augustus, namde raad afscheid van gemeentese-cretaris Kruitwagen i.v.m. zijn be-noeming in gelijke functie in Soest.Zijn opvolger werd drs. H.W. vander Hoek. .Raad en burgerij namen op 29 sep-tember 1978 node afscheid vanburgemeester Quarles, i.v.m, diensbenoeming tot burgemeester vanAmstelveen. Op 18 mei 1979 konde installatie van jhr. mr. van denBosch plaatsvinden.Dat Heemstede zich breed enruimhartig kan opstellen bleek uithet eenstemmig besluit van de raadvan 31 januari 1980 tot het verle-nen van subsidie aan de Heem-steedse Kring voor InternationaleVriendschap. Even later, 27 .maart1980, had de raad meer moeitemet een subsidie voor emancipatie-activiteiten. Er werd breedvoerigover gediscussieerd. Maar dit hadtot resultaat.dat zich slechts l lidtegen het voorstel keerde. In 1983volgde zonder beraadslaging, hetverlenen van subsidie voor "Vrouwen geloof'. Twee jaar later, in1985, ging de raad met het voor-stel van B. en W. om gedurende

drie jaar 30.000 gulden beschik-baar te stellen voor ontwik-kelingswerk. De burgerij sloot daar-bij aan door de oprichting van de"Stichting Ontwikkelingssamen-werking Heemstede":De al jaren lang bestaande jume-lage met .de Engelse gemeenteLeamington Spa mag in dit verhaalniet ontbreken. .De kleurige telefooncel op, hetRaadhuisplein, die de raad in zijnvergadering van 26 februari 1981van de Engelse vrienden aan-vaardde, zal tot in lengte van jarenaan deze banden van vriendschapherinneren.En wie zich op woensdag naar deValkenburgerlaan begeeft zal ont-dekken hoe de instelling van eenweekmarkt een succes blijkt tezijn.De markt is vaak.een plaats vanvluchtige ontmoetingen, waarnaafscheid wordt genomen. Ik kanmoeilijk zeggen dat uw ontmoetingmet mij een vluchtige was, maar hetogenblik om afscheid te nemen isdunkt me nu wel aangebroken.Uit m'n verhaal zult u begrepenhebben dat Heemstede een groteplaats in mijn leven heeft in-genomen en nog neemt. Dat ik 16jaar, van 1958 tot 1974, waarvan 4jaar als wethouder, bij het bestuurder gemeente betrokken ben ge-weest, past daar helemaal in.Heemstede heeft op het bestuurlijkvlak een traditie te bewaren name-lijk dat-het er steeds opnieuw .in

12

slaagt mensen bijeen te brengen,die er, met respect voor eikaarsovertuiging, zich willen inzetten om

hét gemeentebelang te dienen.Dat moesten we maar zo houden,vindt u ook niet?

H. Verkouw

Deze bel zit 5 meter hoog aan de muur van het huis van de jam.T. Fontani, Raadhuisplein 3, 2101 HA Heemstede.De eerste steen uan het pand is gelegd door M.J. HUIJG 13 juli 1901.Kan een van onze lezers de familie Fontani vertellen waarvoor deze belheeft gediend?

13

Provinciaal Monument

De redactie van de Nieuwsbriefvroeg indertijd om meer bijdragenover kleine monumenten, bijzon-

duingebied, en is omgeven dooreen landschappelijk aangelegdegrote tuin.

dei e gedenktekens en gevelstenen.In dit verband hieronder een enander over de

VILLA BOSCH EN DUINZICHT

aan de Rijksstraatwegin Bennebroek

Deze riante villa werd in 1903gebouwd voor de in het vooraf-gaande jaar tot burgemeester vanBennebroek benoemde Mr. B.J.D.Zubli. Het pand staat op een hogergelegen terrein, uitloper van het

Over de vraag wie de architect wasbestond blijkbaar enige twijfel.Mevr. Pronk van de Prov. Monu-mentenzorg stelt, dat het waar-schijnlijk J. Wolbers is geweest.Hans Krol laat hierover in een serieartikelen over de familie Wolbersgeen twijfel bestaan. Hij schrijft, datde villa inderdaad naar een ont-werp van J. Wolbers werd ge-bouwd.

Mr. Zubli werd op 16 mei 1902 totburgemeester van Bennebroek be-

14

noemd. Hij vestigde zich nog voorzijn installatie (5-6-1902) in .Ben-nebroek. Zijn vrouw, mevr. Zubli-Coops, en hun beide kinderenkwamen eerst op 6 juli 1903 naarBennebroek. In die tussentijd werdde villa aan de Rijksstraatweggebouwd. Een groot huis op eengolvend duinterrein. Het bos- enduingebied achter dat terrein iseerst geruime tijd later verkaveld.Thans is daar de zgn. Bloemwijk.De Prov. Monumentenzorg noemtde villa van architectuur-histori-sche betekenis als representatiefvoorbeeld van de eerste categoriemoderne Nederlandse villa's, dievanaf 1890 in villaparken werdengebouwd (naar het voorbeeld vanEngelse woonhuizen uit de jaren70 van de vorige eeuw).

In de uitvoerige beschrijving, diemevr. Pronk van dit als Prov.monument aangemerkte pandgeeft, komt de gevelsteen betref-fende de eerste steenlegging er watbekaaid af. Over die steen daaromin dit artikel wat meer.Burgemeester Zubli liet deze steen-legging plechtig verrichten doorzijn zoon Christiaan Eliza. De juistedatum hiervan kon (nog) niet wor-den achterhaald. Vermoedelijkvond de plechtigheid plaats op eendag kort voor het gereedkomenvan het huis. Christiaan Eliza werdop 13 mei 1895 te Voorburggeboren. Op de gedenktsteenstaat, dat hij 8 jaar was. De steen-

legging zal dus omstreeks zijnverjaardag hebben plaatsgevonden.De tekst op de steen luidt:

1903DEZE STEEN IS GELEGD

doorC.E. ZUBLI oud 8 jaren

Psalm 4 vers 7 B

Een bijbeltekst op een dergelijkesteen komt niet zo veel voor. Dewoorden van de aangegeven tekstzijn: Verhef over ons het licht Uwsaanschijns, o Here. Psalm 4 is eenpsalm van Koning David en wordtaangeduid als een avondlied; het iseigenlijk een avondgebed. Vooralook de verdere tekst van de psalmkan in dit geval als zeer toepasselijkworden aangemerkt. De familieZubli heeft op deze wijze, door hetnoemen van deze psalm van David,willen vragen om Goddelijke hulpen bijstand bij het wonen in ditnieuwe huis.De familie Zubli vertrok in 1911vanuit Bennebroek naar Rijswijk.De opvolgende burgemeesters vanBennebroek hebben niet altijd indeze villa gewoond. Dit was weerwel het geval met Mr. K.J.G. Baron

15

van Hardenbroek van Bergam-bacht, die van 1925 tot 1955burgemeester was. Ook na zijnpensionering in laatstgenoemd jaaris de familie Van Hardenbroekdaar blijven wonen; zelfs tot in1988. In totaal meer dan 60 jaardus.Voordat de familie Van Harden-broek in 1925 de villa betrokvonden in het huis enkele ver-bouwingen plaats. Deze verander-den aan het aanzien van het huisechter niets. De verbouwingen vantoen vonden plaats onder architec-tuur van B.C. Posthumus Meyes teAerdenhout.

De huidige bewoners zijn bezig meteen opknapbeurt. Dat is deze nogaltijd mooie villa zeer zeker waard.We kunnen van harte aanbevelenhiermee door te gaan, mits hetkarakter van het huis maar nietverloren gaat. Wie weet zien westraks ook weer het grote bord opde voorgevel, waarop de naam"Bosch en Duinzicht" is aangege-ven. Helaas is deze aanduiding,vele jaren geleden reeds, van degevel verdwenen. Op een ansicht-kaart van Nauta in Velsen vanenkele jaren na de bouw is dezenaam nog duidelijk zichtbaar.

Bennebroek, december 1989

M. Verkaik

16

Notulen van de AlgemeneLedenvergadering van 17 mei 1989

1. Toen de voorzitter G. Schuite-maker om even over acht devergadering opende, was debovenzaal van de bibliotheek inHeemstede tot de laatste plaatsbezet. De aanwezigen werdenhartelijk welkom geheten en deindeling van de avond werd be-kend gemaakt.

2. De notulen van de vergaderingvan 31 mei 1988 werden goed-gekeurd.

3. Het jaarverslag van de secretariswerd eveneens goedgekeurd

4. Betreffende de jaarstukken vande penningmeester werd geen

'enkele toelichting gevraagd. Dusook de jaarcijfers 1988 en debegroting 1989 waren directgoedgekeurd.

5. De kascommissie bestaande uitde heren Verkaik en Lagendijk,was zeer tevreden over onzepenningmeester, welke dan ookdécharge werd verleend.

6. Als nieuw lid van de kascommis-sie werd de heer H.A. Dekker uitHeemstede benoemd, in deplaats van de heer Verkaik.

7. De zittende bestuursleden Schui-temaker en. Verspoor werdenherkozen. In de vacature, ont-staan door het overlijden vanmevrouw Mr. L Rosier, werdmevrouw H. Nierhoff-Bax uitBennebroek gekozen.

8. De rondvraag leverde geen en-kele vraag, maar wel enige op-merkingen op.

9. Om ca. kwart voor negen kon devoorzitter deze vergaderingsluiten.

W.V.

Na de pauze vertoonde Leo Tepe de films "Rondje Spaarne" en "Heem-stede", terwijl Ton Schravendijk de film over wasserij Beelen draaide.

17

Lezing Maarten Poldermans

Op dinsdagavond 6 maart 1990 Gereformeerde Kerk aan de Rijks-zal de stadsarcheoloog van Haar- straatweg 85 in Bennebroek.lem Drs. M. Poldermans ons aan de Aanvang 20.00 uur, de avond zalhand van dia's iets vertellen over worden beëindigd om ±22.00oude en nieuwe vondsten in Haar- uur.lem. En wellicht ook over vondsten U kunt parkeren aan de achterzijdein Heemstede en Bennebroek? van de Kerk aan de Akonieten-De avond wordt gehouden in "Het laan.Trefpunt". Dit is de zaal van de Tot 6 maart

18

Nieuwe leden vanaf l nov. 1989tot l jan. 1990

HEEMSTEDEJ. HarperinkA. WijnandsN. SmitF.J. KroezeCA. PlompenD. Berkhout

HAARLEMmevr. P.J.G. v.d. Meij

BENNEBROEKSint Lucia-Klooster

AERDENHOUTmevr. D.M. Vroon

VOGELENZANGS.L. van Kerkhof

VUGHTmevr. M. Lautenslager

19

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 64Mei 1990

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitterIJssellaan 7,2105 VA HEEMSTEDEtel. 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,Wilhelminaplein l,2103 GS HEEMSTEDEtel. 023-292631

W. Verspoor, secretarisFranz Leharlaan 772102 GJ HEEMSTEDEtel. 023-283068

J.L.P.M. Krol, archivarisJoh. Verhulstlaan 26,2102 XT HEEMSTEDEtel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeesterKerklaan 49 b,2101 HL HEEMSTEDEtel. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-BaxLage Duin 2,2121 CG BENNEBROEKtel. 02502-8014

A.J. Olthaar, ledenadministratieGlipperdreef 82,2104 WL HEEMSTEDEtel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15,-

Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-HeemstedeBennebroek te Heemstede.

De afbeelding op de voorzijde betreft een luchtfoto uan hetSint Lucia klooster uit 1932 (KLM luchtfotografie).

JAARVERGADERING

De jaarlijkse algemene ledenvergadering zal wederom gehouden wordenin de bovenzaal van de Bibliotheek te Heemstede, hoek Julianaplein enHeemsteedse Dreef, op 29 mei a.s. om 20.- uur.

AGENDA:1. Opening en evt. mededelingen door de voorzitter2. Notulen van de jaarvergadering van 17 mei 1989 (N.Br. 63)3. Jaarverslag 1989 (in dit nummer)4. Jaarcijfers 1989 en begroting 1990 (in dit nummer)5. Verslag kascommissie6. Verkiezing lid kascommissie7. Bestuursverkiezing8. Rondvraag9. Sluiting

betr: punt 7 Bestuursverkiezing:Aftredend zijn de heren A.J. Olthaar en K. de Raadt, beidestellen zich herkiesbaar.Tegenkandidaten kunnen tot een dag voor de vergaderingbij de secretaris worden opgegeven.

Na de pauze vertelt de Heer M. Koning uit Lisse over stinseplan-ten en vertoont ons hierbij dia's. De flora die groeit en bloeit bij deons zo bekende buitenplaatsen van Heemstede en Bennebroek.Het zal vast een boeiende (bloeiende, bloemige) avond worden.

Het klooster Sint Lucia

Zaterdag 19 mei, 9.45 uur is er degelegenheid om met de V.O.H.B.een bezoek te brengen aan het SintLucia klooster, Schoollaan 70 inBennebroek.Wij zullen daar te gast zijn bij dezusters Franciscanessen. Tijdenshet bekijken van de stijlvolle kapelkrijgt u een uiteenzetting over hetleven en werken van de zusters enhet klooster. Na het drinken vaneen kopje koffie gaan wij een wan-deling door de tuin maken. Het isvoorjaar dus staan er verschillendestruiken en planten in bloei.

De congregatie van "Ie Dames duSacré Coeur", die haar hoofdzetelin Parijs had, stichtte een kloostermet pensionaat, ontworpen dooreen van de zusters in de vorm vaneen H, Heilig Hart. Van zuster AlixAlkemade vernamen wij dat hetklooster Sint Lucia in 1920 betrok-ken werd door de zusters Francis-canessen uit Rotterdam. In 1847werd de congregatie aldaar ge-sticht; het moederhuis bevond zichaan de Coolsingel. Vanuit Rotter-dam zijn toen nieuwe vestigingenontstaan in Noord- en Zuid Hol-

Eetzaai van het pensionnaat van de Mères du Sacre Coeur.

land, Gelderland en Friesland.De werkzaamheden van de zustersbetreffen ondermeer onderwijs,bejaardenzorg, jeugdzorg, verple-ging, pastoraal werk en missie.De onderwijsaktiviteiten zijn kleu-teronderwijs, lager onderwijs, lagerberoepsonderwijs, M.A.V.O. en hetonderwijs aan een pedagogischeakademie.In 1925 vertrokken een aantal zus-ters naar Sumatra, Indonesië.De eerste vestiging was in Sa-wahloento. Vanaf 1925 werden

nieuwe staties gesticht op Suma-tra.In 1960 vertrokken zes zustersnaar Nieuw Guinea nu Irian Jaya.Het moederhuis in Bennebroek ishet centrum van de congregatie.Aantal leden per l januari 1990 is324 zusters. In Indonesië 81 Indo-nesische zusters.De Franciscaanse leefregel is debasis van het aktieve religieuzeleven.

Henny Nierhoff

Nieuwe leden vanaf l januari 1990HEEMSTEDEmevr. H. Kieftmevr. H.W. Loerakker-van Winsenmevr. E. Mulder-Blokkermevr. M. Petersmevr. H. Stol kL.J.A. van Sambeek

HOOFDDORPA.W.M. van der Hulst

HAARLEMmevr. C.G.M, van der Linden-Huig

OVERVEENBENNEBROEK W.J. van Luykende heer en mevr. Dalhuisen-PolanoH.J. IsraëlJ.A. Foest AERDENHOUT (rectificatie)mevr. J. Philippo-Veenstra mevr. D.M. Vroom

Van strandwal tot metaaldctector

Voor ruim 70 belangstellendenhield op 6 maart 1990, drs. Maar-ten Poldérmans, een boeiende le-zing. Met behulp van dia's werddoor hem een beeld geschetst vande geologie en archeologie vanZuid-Kennemerland en Haarlem.Onze streek wordt gekenmerktdoor noord-zuid lopende strand-wallen en zandruggen, gescheidendoor veengebieden. Zowel in delanggerekte vorm van Haarlem alsin de plaatsnamen, bijvoorbeeldOverveen, komt deze geologischestructuur tot uitdrukking. De vor-ming van de strandwallen vondruim 5.000 jaar geleden plaats,doordat de zee meer zand aan-voerde, dan wegnam. De kust ver-legde zich steeds meer naar hetwesten. De oostelijke strandwallen,waar Bennebroek en Heemstedeop liggen zijn dan ook de oudste af-zettingen. De eerste bewoners ves-tigden zich eerst tijdelijk en laterpermanent op deze strandwallen.Na deze geologische uitwijdingwerd door de heer Poldermansaangegeven met welke modernehulpmiddelen veldonderzoek wordtgedaan. De hedendaagse techniekstelt de archeoloog in staat metbehulp van computer, plotter enseismisch onderzoek oude be-schavingen te ontdekken zonder tebehoeven graven. Bijvoorbeeld tij-

dens een onderzoek in Veer- enZuiderpolders, nabij de PTT-toren,waar men van te voren kon vast-stellen waar - met zeker resultaat -gegraven moest worden. Een toenontdekte boerderij leverde : zoalsgewoonlijk tijdens onderzoeken -meer vragen op, dan beantwoordwerden.Ook aan de hand van aardlagenkan een beeld worden verkregenvan belangrijke gebeurtenissen. Degrote brand in Haarlem uit 1576was als een dun zwart laagje op eenvan de getoonde dia's te zien.Na een korte pauze werd aan dehand van gevonden gebruiksvoor-werpen; glas, aardewerk en schoei-sel het dagelijkse leven van onzevoorouders getoond. Wat bijvoor-beeld te denken van een vlooien-vanger, waarbij deze diertjes aan-getrokken door het licht en dewarmte van een kaars hun verdrin-kingsdood tegemoet gingen. Hetbleek, dat vooral beerputten voorde stadsarcheoloog een goudmijnzijn. Echter niet zonder gevaar vande gezondheid, na eeuwen werdennog levensvatbare eieren van spoel-wormen gevonden.De avond werd afgesloten met eenvragenronde. Uiteraard kwam hetlegendarische gangenstelsel, datde bodem van Haarlem als een me-tronet doorkruist, aan de orde. Het

bestaan kon echter nooit wordenaangetoond. Wellicht dat de over-kluisde Beek en oude donkere kel-ders de voedingsbodem van dezeverhalen vormde. Er waren ookvragen over het feit, dat na veleeeuwen ploegsporen gaaf te voor-schijn komen, soms vlak onder hetmaaiveld (!) en het gebruik van me-taaldetectoren voor privébodem-onderzoek. De toehoorders werderop gewezen, dat het opgraven enachterhouden van bodemvond-sten strafrechtelijke gevolgen kanhebben,Omstreeks elf uur - ruim één uurlater dan gepland - werd deze inte-ressante avond afgesloten. Na-mens alle aanwezigen dankte deheer Schuitemaker, voorzitter vande VOHB de heer Poldermansvoor zijn boeiend betoog.

Resumerend kan gesteld worden,dat met deze lezing het belangwordt onderstreept van het instand houden van het zogenaamdebodemarchief. De meeste op-gravingen vinden gewoonlijk plaatsomdat toekomstige bebouwingendit 'archief doorwoelen en verlo-ren laten gaan. De stadsarcheo-loog, nog steeds een zeldzaam be-roep in Nederland, werkt dan ookconstant onder de druk van bouw-grage aannemers.En wat betreft Bennebroek enHeemstede, door hun ligging op deoude strandwallen zijn zij archeo-logisch van belang. Er is echtermaar op enkele plaatsen, o.a. Ber-kenrode en Het Oude Slot, onder-zoek gedaan, zodat er nog veel'witte plekken1 zijn.

KdR

AGENDA

19 mei 1990

29 mei25 augustus

8 september15 september21 november

Excursie naar Lucia KloosterBennebroekJaarvergaderingBusexcursieMonumentendagHistorische dag HaarlemUitreiking jaarpremie

BALANS PER 31 DECEMBER

1989 1988

ACTIVA ƒ ƒInventaris p.m. p.m.Voorraad boekwerken p.m. p.m.Te vorderen interest 521,06 1.042,12Debiteuren 2.978,73 55,--Obligaties 5.000,-- 10.000,--Amro-spaarrekening 24.929,65 28.076,41Amro-privérekening 476,78 1.785,24Postbank 2.512,20 1.568,21Kas 16,20 301,95

36.434,62 42.828,93

PASSIVA ƒ ƒVermogen 8.148,86 13.132,42Waarborgfonds 4.000,-- 4.000,--Jaarpremiefonds 1.000,- 2.000,--Restauratiefonds 21.155,26 20.405,26Reserve aankopen archief 1.786,67 786,67Crediteuren 38,83 2.294,58Vooruitontvangen contributie 305,- 210,--

36.434,62 42.828,93

TOELICHTINGEN

'Jaarpremiefonds'

Beginsaido ƒ 2.000,--Bijdrage premie 1989 1.000,--

ƒ 1.000,--

'Restauratiefonds'

Beginsaido ƒ 20.405,26Rente 750,--

ƒ 21.152,26

'Reserve aankopen archief

Beginsaido ƒ 786,67Dotatie 1.000

ƒ 1.786,67

EXPLOITATIEREKENING

1989 1990 1991

BATEN

ContributiePublicatiesInterestSubsidie HeemstedeSubsidie Bennebroek

Begrootƒ

11.500,--2.000,--1.500-2.500,--

600,--

Werkelijkƒ

16.044,311.919,451.386,662.457,»

740.--

Bcgrootƒ

12.000,--2.000-1.000,-2.500,-

700-

Bcgrootƒ

13.000,-2.000,-1.000,"2.500,-

800,-

18.100,-- 22.547,42 18.200,- 19.300,--

LASTEN

Drukkost, NieuwsbriefPortikostenAdministratiekostenAankopen HistArchiefHuisvestingVe renigi ngskoste nJaarpremieLezingen/excursies*

7.500,-1.100."

500,-4.000."2.000,--3.000.--6.000,-

-

7.991,731.267,31

36,652.544,--

84,922.117,59

12.935,93552,85

8.500-1.200-

100,-4.000,»2.000,--2.750,--6.000,-

250,--

8.500,-1.300,

100,'4.000,'

600,'2.500,6.000,

500,

24.100,- 27.530,98 24.800,-- 23.500,--

Saldo (negatief) 6.000,-- 4.983,56 6.600,-- 4.200,-

Inclusief organisatiekostenOpen Monumentendag:

Uitgaven ƒ 581,95Extra subsidie Heemstede " 550,--

Saldo

8

ƒ 31,95

Jaarverslag 1989

Het bestuur kwam het afgelopenjaar 11 maal bijeen. Onderstaandeen zeker niet geheel volledige lijstvan activiteiten. Over de meestegebeurtenissen heeft U reeds in deNieuwsbrieven een verslagje kun-nen lezen.

22 februari werd afscheid ge-nomen van de burgemeester vanBennebroek, drs. G.H. van Eger-schot.28 februari een lezing in het OudeSlot te Heemstede.15 april brachten wij een bezoekaan Meer en Bosch. Vorstelijkeontvangst. Goede dia-serie door deheer C. Peper. En heel mooi weer.17 mei de jaarvergadering in Heem-stede. De voorzitter en secretariswerden herkozen. Mevrouw HNierhoff-Bax werd gekozen in devacature, welke was ontstaan doorhet overlijden van mevrouw mr.L. Rosier.Een toch wel behoorlijke opkomstvan de leden. Maar gezien in ver-houding tot een totaal van ca. 800,percentueel weinig. Toegegeven,een jaarvergadering is meestal eenweinig opwindend gebeuren. Maarhet bestuur zou het op prijs stellenindien de belangstelling ook zoublijken uit meer vragen, opmerkin-gen, suggesties etc.l juni was in het Raadhuis van Ben-

nebroek een afronding i.v.m. deoverdracht van het archief. Tweebestuursleden waren daarbij aan-wezig.Enige weken in juni was in de Bi-bliotheek te Heemstede een ten-toonstelling van oude schoolfoto'ste bezichtigen. De belangstellingwas groter dan verwacht.26 augustus om half tien vertrokeen autobus met geïnteresseerdennaar Vlaardingen. De poort welkenabij het ziekenhuis Holy staat,draagt het wapen van Heemstede.In het raadhuis verwelkomde deburgemeester het gezelschap. DeOude Kerk werd evenals het Visse-rij Museum bezocht. De Vlaar-dingse gastvrouwen en -heren ver-gezelde onze groep de gehele dag.Een buitengewone en plezierigeexcursie.9 september was Nationale Mo-numentendag. Voor niet-fietsersreed een bus langs de diverse mo-numenten in Bennebroek en Heem-stede, waarbij zoveel mogelijk uit-leg werd gegeven. Fietsers kondeneen goede fietsroute krijgen bij detwee Hervormde Kerken in onzedorpen. Deze gebouwen warenook opengesteld. Bij het van Ver-schuer-Brants hofje en het OudeSlot in Heemstede werden die dagzgn. ANWB-monumentenbordenaangebracht. Het hofje was ook te

bezichtigen, het Oude Slot echterniet. De directie van de Hartekamphad aangeboden het hoofdgebouwen het park open te stellen. Eenhonderdtal mensen heeft hiervangebruik gemaakt.30 september: de jaarmarkt inBennebroek. Een goede dag vooronze vereniging. De bemanningvan onze kraam gaf veel informa-tie, verkocht behoorlijk wat boekenen kaarten en schreef 20 nieuweleden in!16 november mochten een aantalbestuursleden de nieuwe bur-gemeester van Bennebroek be-groeten.28 november vond de premie-presentatie plaats in de Burgerzaalte Heemstede. De belangstellingovertrof de verwachtingen.

Bollen, Blekerijen, Buitenplaatsen.Veel is ervan verdwenen, vooralvan de bollen en blekerijen. Het isjammer te moeten vaststellen, datzelfs de herinnering aan het ver-vagen is. Het is pijnlijk om te be-merken dat veel jongeren nauwe-lijks weten, hoe beeldbepalenddeze "B" in drievoud voor Benne-broek en Heemstede is geweest.Het is echter ook pijnlijk om in eenschets externe nota van de Werk-groep Industrieel Erfgoed Ken-nemerland (p.a. K.v.K. te Haarlem),te.moe'ten lezen:"... de vernietigingvan de Blekersvaart in Heemste-de,..." en even later: "In Heemstedeheeft men er zich de laatste jaren

op toegelegd om nagenoeg allesdat herinnerde aan de eens zo be-langrijke blekerijen te laten ver-dwijnen."Heemstede staat niet alleen. Het zijons tot troost, dat Haarlem enBloemendaal er niet veel betervanaf komen, maar het is wel eenheel schrale troost.

Als er iets is, dat de gemoederen inBennebroek bezig houdt, is het deinvulling van het zgn. Cen-trumplan. Onze bestuursledenmevr. L van Thiel-Stroman enChris Smits hebben in Nieuwsbriefno. 45 van augustus 1985 eenoverzichtelijk artikel aan deze plan-nen gewijd. De eerste discussie-nota werd in april 1981 gepu-bliceerd. Het is nu bijna 10 jaarlater en denkelijk zal dit jaar wel debeslissing komen, over wat er gaatgebeuren met deze grond. Latenwij citeren uit bovengenoemd ar-tikel: "Wij herhalen, dat dit Cen-trumplan niet zomaar een wil-lekeurig stuk bouwland betreft,maar een heel bijzonder stuk Ken-nemerland, een plek waar de struc-tuur van de strandwal en strand-vlakte nog intact is gebleven enbewust of onbewust wordt beleefd.Deze unieke situatie bepaalt inhoge mate de sfeer van het dorp,van het Bennebroekse leefmilieu.Het is van wezenlijk belang datdeze toestand zoveel mogelijk ge-spaard blijft."

10

De Nieuwsbrief tracht zo regelma-tig mogelijk te verschijnen. Voorveel van onze leden is dit het enigecommunicatiemiddel tussen henen de vereniging. Wij hopen datdeze lezers ook eens de pen zullenopnemen en ons willen verrassenmet een aardig of desnoods niet zoaardig artikeltje. De bedoeling isom het aantal bladzijden toch welop 24 pagina's te houden. Daar-voor is kopij nodig; U kunt er

aan bijdragen.

Het ledental bedroeg per 31 de-cember 842. Hoewel er op 15januari 1990 nog 30 leden huncontributie over 1989 niet betaaldhadden, zijn ze wél meegeteld! Wijhopen dat zij alsnog hun bijdragegelijk met die over 1990 zullenvoldoen.

W.V.

n

100 Jaar van Schagen van 1890Door te varen en te rijden hebbenhele volksstammen zich in de loopder eeuwen verplaatst. Eerst zelf tevoet en al spoedig te paard. Daarnakomt er een hele tijd niets en danwordt het wiel uitgevonden. Dit be-tekende een revolutie in het ver-plaatsen. Allereerst met vrachten,daarna gecombineerd met perso-nen. De simpele kar maakte eenevaluatie door naar comfortabelervervoer, het rijtuig. Met paard enwagen -koets- kon men de hele we-reld aan. Enorme afstanden wer-den met dit middel van vervoeroverbrugd over een wegennet datzeer primitief was en uit karre-sporen bestond. Er bestaan kaar-ten waarop internationale en natio-nale routes staan aangegeven metde duur van de reis. Het regionalewegennet bestond wat Kennemer-land betreft uit de belangrijkenoord-zuid verbinding waarvan deHerenweg deel uitmaakte. Aftak-kingen bestonden waar terzijdevan deze weg vestigingsplaatsenlagen zoals het dorp Heemstede.Achter-, Voorweg, Camplaan enBinnenweg vormden belangrijkesecundaire wegen. Een "ver-keersknooppunt" vormde het Dorps-plein, zeker na de droogleggingvan de Haarlemmermeer in 1855.Het Dorpsplein was het overstap-station vanuit de Meer op de

stoomtram naar Haarlem en Lei-den. "Het Wapen van Heemstede"annex stalhouderij speelde daarbijeen rol. Gaan wij nog wat terug inde tijd dan zien wij dat omstreeks1750 de stalhouderij naast het lo-gement "Het Wapen van Heemste-de" was gebouwd. In een koopactewordt het geheel als volgt be-schreven: "Logement met kof-fiehuis en uitspanning genaamd"Het Wapen van Heemstede" eengeheel "met daaraan verheeldkoetshuis en stallingen, afzonder-lijk woning en verdere getimmer-ten, grond en erf alsmede een per-ceel tuingrond achter het logementgelegen". Deze gecombineerde ac-tiviteiten gebeurden vanuit het lo-gement tot op 4 september 1890de stalhouderij ontkoppeld werdvan het logement en overging opJacobus Cornelius van Schagen.Aanvankelijk in huur "betreffendede afzonderlijke woning met erf,benevens het koetshuis met stallin^gen, tezamen voor zes gulden envijftig cents per week".

Gemengd bedrijf.

Tijdens het gesprek met de heerJ.C.M, van Schagen van het Auto-bedrijf Van Schagen van 1890 zit-ten we in het voormalig familiehuiswaar drie generaties hebben ge-

12

woond. Het woonhuis annex "be-drijfspand" vervulde in het verle-den een sterk sociale functie voorvele Heemstedenaren. Er kwamenveel mensen "over de vloer". Heteerste begin van de stalhouderijvan Van Schagen was duidelijk eengecombineerd bedrijf van boer-derij-stalhouderij. Men had paar-den en koeien, ventte melk uit,maar van het begin af aan werd detaak van stalhouderij voortgezet,wat het motto boven het voormaligkoetshuis "Aan Ruiter en Koetsieren Paard, een .Pleisterplaats enStalling Waard", ondubbelzinnigaangeeft. Overigens was er eenfietsenstalling en een schutplaatsvoor uitgebroken vee dat tijdelijkdaar kon verblijven tot de eigenaarzich meldde en tegen betaling vanverblijfskosten zijn eigendom konmeenemen.De gehele omgeving van de stal-houderij was landelijk. Aan deVoorweg en Camplaan was enigebebouwing: Het Wapen van Heem-stede, de N.H. Kerk en de Open-bare School waren gebouwen vanenig gewicht. De rest ademde rusten landelijkheid. Naast de stalhou-derij was het paardenlandje meteen mesthoop langs de weg eneen groententuin.Op een aanzienlijk groter weiland,gelegen aan de overzijde van hetDorpsplein, graasden het meren-deel der paarden. Op deze plekwerd tijdens een hevig onweer eenvan de paarden door de bliksem

getroffen. Een mooie schimmel uitde tweespan van de trouwcoupé.Een gevoelig verlies. Vele jaren na-dien werd hier nog over gesprokenen getreurd.In 1914 veranderde de situatie vande gronden nabij de stalhouderijomdat de gemeente Heemstede dehuur van dit weiland opzegde inverband met de toekomstige bouwvan de huidige Bosboom Tous-saintlaan. Een goed alternatief washet aanbod van de burgemeester,van een stuk weiland, groot 2 ha.gelegen aan de Meerweg, dat doorVan Schagen werd aangekocht.Om de kwaliteit van het weiland inde goede staat te houden kwamenkoeien de paarden gezelschaphouden. Door de aanschaf vankoeien was er tevens broodwinninggeschapen voor een van de doch-ters van Van Schagen, die daar-door een melkzaak kon beginnen.In meer dan een opzicht een ge-mengd bedrijf. De dochters warenniet zozeer betrokken bij de da-gelijkse bedrijfsvoering. Vooral om-dat de twee broers volledig in destalhouderij werkten. Zo het uit-kwam, deden zij naast het huishou-delijk werk, voorkomende werk-zaamheden zoals het afrekenenvan de stalling. Wanneer het gerij's avonds werd opgehaald en hetonderhoud beperkt totstallen, voe-ren en drenken werd er één guldenafgerekend. Indien een van dedochters deze klant afhielp, bleefde gulden nog even in de hand tot-

13

dat de lichtelijk aangeschoten boereen zoen ten afscheid had ge-kregen.Het Dorpsplein was een zand-vlakte met wat verwaaide bomen,want de westerwind had vrije toe-gang. Enerzijds had men vrij uit-zicht op Groenendaal, anderzijdsrichting Haarlemmermeer.De stalhouderij en het woonhuisbestonden uit een eenvoudige op-stal met hout gebouwd. De gevelbestond met over elkaar uallendeplanken, ook wel schaaldelen ofboerenpot genaamd. Het complexbestond uit keuken, woonhuis enstalhouderij. Het woonhuis boodplaats aan zes personen. Boven destallen was de hooizolder waarvanhet zogenaamde hooiluik nog aan-wezig is. In de periode van dehooioogst, moest alle hens aandek, of beter de zolder op om dewintervoorraad binnen te halen.Paard en wagens reden tot aan hethooiluik, waar het hooi met riekenop de zolder werd gestoken. Deheer Van Schagen weet nog goeddat hij met een stel kornuiten hethooi goed aan moest stampen, omzoveel mogelijk op de zolder tekrijgen.

Veelzijdigheid van het bedrijf

PersonenvervoerDe stalhouderij omvatte zo'n veer-tien rijtuigen, waaronder trouw- enbegrafenisrijtuig en verder lan-dauers, ook wel stadsrijtuigen ge-

naamd. Voorts waren vijf koetsiersin vaste en vijf in losse dienst ookwel "over de hand koetsiers" ge-naamd. De veelzijdigheid van hetbedrijf komt tot uiting in de grotediversiteit van de werkzaamheden.Om te beginnen was er van vastge-stelde werkuren vrijwel geen spra-ke. Door het rijden van de dorps-dokters Colenbrander en VanWalsum moest men er vaak bijnacht en ontij op uit. De koetsiershadden danig het land aan het rij-den van doktersvisites, zeker's nachts, wanneer de dokter langvisite moest maken bij een pa-tiënt.De stalhouderij stond ook klaar omde notabelen van het dorp te rij-den. Notaris, geestelijken en bur-gemeester Van Lennep maakten erveel gebruik van.Naast dit persoonlijke gerij, was erook sprake van groepsvervoer doormiddel van de Jan Plezier getrok-ken door een tweespan. De zit-plaatsen hiervan waren in de leng-terichting tegenover elkaar geplaatsten boden plaats aan zo'n 15-20personen. Daar er in deze Jan Ple-ziers geen ramen aangebracht wa-ren, konden de passagiers bij slechtweer zich min of meer drooghou-den door een zetldoekscherm neerte laten. De Jan Plezier kan gezienworden als de voorloper van detoeringcar. Met de Jan Plezier wer-den in het voorjaar tochtjes ge-maakt naar de bloeiende bloem-bollenvelden. • Verder was een

14

geliefd uitgangspunt Kraantje Lekin Overveen. Deze rijtoeren wer-den per uur betaald en het was uit"bedrijfs-economische" motievenbelangrijk zo lang mogelijk onder-weg te zijn. Een "meevaller" wasdat bij warm zomerweer de wielennogal eens vastliepen, zodat stag-natie optrad. Om asbreuk te voor-komen moesten deze langzaam af-koelen alvorens de tocht voortgezetkon worden.

VrachtvervoerHet vrachtvervoer nam voorts eenbelangrijke plaats in, onder andereverhuizingen en vervoer van bouw-materialen. Per schuit werden dematerialen aangevoerd en aan dehaven gelost. Twaalf paarden enwagens zorgden voor vervoer naarde bouwplaats. In het dorp zelfwerd ook véél vracht vervoerd,maar ook naar Haarlem, Sassen-heim, Leiden en Amsterdam. Hetbloembollenvervoer nam bijvoor-beeld een belangrijke plaats in. Totbegin dertiger jaren heeft VanSchagen het vrachtvervoer voor degemeente Heemstede verzorgd.Voor paard, wagen en voerman be-taalde de gemeente ƒ 4,75 perdag. De voerman verdiende mi-nimaal ƒ 3,- per dag zodat dewinstmarge klein was. Doch in decrisisjaren was iedere ondernemerblij dat hij een dergelijke opdrachthad om het bedrijf draaiende tehouden.

Drie generaties Van SchagenHet huidige bedrijf van Van Scha-gen wordt geleid door de derde ge-neratie J.C.M, van Schagen, waar-van de eerste voornamen JacobusCornelis in dit geslacht een tra-ditie hebben.Jacobus Cornelius van Schagen,de oprichter, werd in augustus1857 geboren als zoon van eenlandbouwer uit het Oosterduin,een buurtschap destijds gelegenten noord-oosten van Heemstede.Deze J.C. van Schagen voerde deonderhandelingen met de heerJ.H. Avis, koffiehuishouder van"Het Wapen van Heemstede", overde huur van de stalhouderij. DezeVan Schagen trad in het huwelijkmet Elisabeth Maria Twisk, ge-boren l september 1864 te Vel-zen. De echtelieden hadden elkaarleren kennen tijdens de kermis teSantpoort. Uit dit huwelijk werdenvier kinderen geboren, twee zonenen twee dochters. Een voor die tijdniet zo'n omvangrijk gezin, zekerals men daarin betrekt dat bij eender generaties Van Schagen eengezin voorkwam met zeventienkinderen.Het gezin van Van Schagen werdzwaar getroffen door een ernstigeziekte van het gezinshoofd aanwelke gevolgen deze vrijwel directna zijn verjaardag in augustus1905 overleed, 48 jaar oud. In devijftien jaar dat hij het bedrijfvoerde was veel tot stand gebracht.Volgens overlevering is bekend dat

15

hij met veel energie het bedrijf op'bouwde en zeker in de begin-periode bij wijze van spreken dagen nacht in touw was om vol-doende rendement uit het bedrijfte halen. Zoals destijds gebruikelijkwas volgde de weduwe de overle-dene op in de dagelijkse leidingvan het bedrijf, daarin bijgestaandoor de eerste knecht Jantje Stroos-ma en later geassisteerd door debeide zonen Floris Petrus en Cor-nelis Jacobus. In die periode werdhard gewerkt om het bedrijf gaan-de te houden. De activiteiten wer-den uitgebreid met het onderhoudvan wagens en de verzorging vanpaarden van derden. In huidige ter-men, een uitbreiding van het dien-stenpakket. Hierdoor werd eenklantensysteem opgebouwd dat deverdere uitbreiding van het bedrijften goede kwam. Tijdens de EersteWereldoorlog werd Floris Petrusvan Schagen opgeroepen in dienstvan het Nederlandse leger. Hijdroeg vijf jaar de wapenrok, maarbleef in zijn beroep werkzaam bijde afdeling huzaren als oppasserbij de staf van het veldleger. In dezeperiode vonden Belgische vluchte-lingen in ons land onderdak zo ookin Heemstede bij de familie VanSchagen, waar het meisje Maria deClerck jarenlang in het gezin werdopgenomen. Het einde van deEerste Wereldoorlog betekendeeen afsluiting van miserabele jarenen het begin van nieuwe ontwik-kelingen van maatschappij en tech-

niek.

De tweede generatieDe gebroeders Van Schagen dre-ven tesamen met hun moeder hetbedrijf. Allengs bleek dat Floris Pe-trus de man was die primair de lei-ding aan het bedrijf gaf op grondvan zijn zakelijke kwaliteiten. Omdie reden kreeg hij de bijnaamLord. De weduwe J.C van Schagen-Twisk trok zich steeds meer teruguit de zaak en droeg deze over aanhaar zonen. Beide broers raaktenzoals dat gaat op vrijers voeten.Floris Petrus trad op 13 augustus1929 in het huwelijk met Fransiscavan Ophem afkomstig uit Vijfhui-zen. Zij hadden elkaar leren ken-nen tijdens een kermis in Zuid-Schalkwijk aan het Spaarne.Gebeurtenissen als kermis, de ijs-baan en harddraverijen waren ont-moetingsplaatsen waar sociale con-tacten werden gelegd, die nietzelden uitgroeiden tot een vaste re-latie. Door flinke financiële en mo-rele steun werd door dit huwelijkeen goede basis gelegd voor devoortzetting van het bedrijf. Voor-afgaande aan het huwelijk werd destalhouderij in koop overgedaanaan de nieuwe echtelieden op 13juni 1929. De weduwe Van Scha-gen verhuisde met twee kinderennaar de Javalaan. De bruiloft werdgroots gevierd. Allereerst in het be-kende etablissement van Ree inHeemstede en 's avonds in hetparochiehuis Bavo in de Smede-

16

straat te Haarlem, waarna de jong-gehuwden hun intrek namen in hetpand aan de Achterweg. Uit dit hu-welijk werden twee kinderen ge-boren: Jacobus Cornelis Maria in1930 (de huidige eigenaar) enAnna Maria Elisabeth in 1932.De stalhouderij met al z'n facettenwas volgens een notariële acteovergegaan in handen van de ge-broeders Van Schagen: Floris Pe-

trus (Lord) en Cornelis Jacobus. Denieuwe opzet verliep naar wens enondanks de val van de Beurs in1933 ontwikkelden de zaken zichvoorspoedig. Alhoewel de jongeondernemers met hun tijd meegin-gen, begin dertiger jaren werdentwee vrachtauto's gekocht, eenDiamond en een Dodge, lieten decrisisjaren zich merkbaar voelen bijde bedrijfsvoering. Naast de vracht-

De stalhouderij in de dertiger jaren. Het gebouwencomplex van links naarrechts: het koetshuis met daarboven de hooizolder en hooiluik, welklaatste nog duidelijk zichtbaar aanwezig is. Verder woonhuis en keukenook wel het "praathuis" genaamd door de sociale contacten die daar ge-legd werden. De hoge paal op het plein, diende als telefoonpaal, waarvanuit draden liepen naar de huizen met telefoonaansluiting.(Archief Van Schagen)

17

auto's werd in 1937 de eerste per-sonenauto aangeschaft, een Belgi-sche Minerva, die voor ƒ 800,-werd overgenomen van baron vanHardebroek uit Wassenaar. Dezeauto was speciaal bedoeld voorpersonenvervoer op lange afstand.De korte afstanden werden perkoets afgelegd voor ƒ 7,50 per rij-tuig Ie klas inclusief koetsier enpalfrenier. De dertiger jaren warenin alle opzichten stormachtig, zoook voor het bedrijf van Van Scha-gen. Van september 1939 tot mei1940, de mobilisatietijd, kreeg hetinkwartiering van 15 nederlandsemilitairen en paarden.De economische teruggang hadgrote nadelige gevolgen voor hetbedrijfsleven en de middenstand.De onderlinge verstandhoudingvan de gebroeders Van Schagenwerkte belemmerend op de be-drijfsvoering. De vrouw van FlorisPetrus - Fransisca - ontwikkeldezich als een markante persoon-lijkheid, die met veel tact en wijs-heid mede leiding gaf in deze nieteenvoudige periode. Zij beschikteover een goed zakelijk inzicht enhad, naast de zorg voor haar gezin,de bedrijfsvoering in handen. Daar-naast was zij het bindend elementin de sociale contacten, of dit nuom klanten ging, of passanten. Dekeuken was het sociale ontmoe-tingspunt, ook wel het "praathuis"genoemd voor al diegenen die VanSchagen aandeden. Daar werdenzaken gedaan, maar streken ook

passanten neer als postbode, develdwachter, later politie met sabelvóór op de fiets, voor een bakjetroost. In de dertiger jaren kwam desociale functie van het bedrijf opmarkante wijze naar voren, door-dat daar menigeen de telefoon ge-bruikte, om gebeurtenissen van al-lerlei aard door te bellen. Ziekten,geboorten, overlijden, kortom dedingen van alledag die mensen konoverkomen passeerden het "praat-huis". In de open samenleving vandie tijd werd veel gemeenschap-pelijks met elkaar gedeeld: lief enleed wisselde elkaar af. Fransiscavan Schagen vervulde daar opspontane wijze een belangrijke in-formele sociale functie.In 1928 voltrok zich op de bedrijfs-gronden een verandering. Er kwameen grondruil totstand met detoenmalige eigenaresse van "HetWapen van Heemstede" mevrouwGuer. Het zogenaamde paarden-veldje naast de stalhouderij werdgeruild voor de gronden die achter"Het Wapen" lagen. Op de plekvan het paardenveldje werd eenwoonhuis gebouwd waar mevrouwGuer zich vestigde, thans het woon-huis van de heer Van Schagen.Op de gronden achter "Het Wapenvan Heemstede" kon de firma zijnbedrijfspanden plaatsen mede on-der invloed van de vernieuwing enuitbreiding van motortractie. Deuitbreiding die voor ogen stond,kon echter onder invloed van decrisisjaren niet verwezenlijkt wor-

18

den. De zware wolken van de crisis-tijd veranderde eind dertiger jarenmet de mobilisatietijd in donder-wolken bij het uitbreken van deTweede Wereldoorlog. Een ge-beurtenis die gevoelige gevolgenhad voor de firma Van Schagenvan 1890, met uitgerekend in1940 het vooruitzicht van het 50-jarig bestaan van het bedrijf. Detijdsomstandigheden gaven echtergeen aanleiding tot feestvieren.

Oorlogsjaren.Een onwezenlijke periode begonmet de meidagen 1940. Ondanksde neutraliteitspolitiek van de Ne-derlandse regering, schond deDuitse regering iedere overeen-komst en werd ons land bezet. Nie-mand kon vermoeden dat het landvijf jaar bezet zou blijven en eindi-gen in een berooide toestand. Dedruk die de bezetters uitoefendewas al spoedig in alle geledingenvan de bevolking merkbaar. Zo ookbij de firma Van Schagen gingen deoorlogsjaren niet ongemerkt voor-bij. Met improvisatievermogen enlist probeerde probeerde men hetbedrijf gaande te houden. De plan-nen tot vernieuwing met motor-tractie moesten al spoedig op-gegeven worden. De vrachtauto's,drie paarden en enige koetsen wer-den door de bezetter gevorderd.Wat vernieuwing had moeten wor-den, betekende dat de klok drama-tisch teruggezet werd. Noodge-dwongen ging men weer over op

paardentractie. Ondanks de vorde-ringen, werd onopgemerkt het gerijen paardenaantal weer uitgebreidtot vooroorlogs peil. Zo werd ookeen trouwcoupé gekocht uit hetwagenpark van mevrouw Willink teBennebroek. Al het verkeer gingweer als van ouds met paard enkoets.Daarbij kwamen de strenge wintersdie uitgerekend in de oorlogs-jaren vielen.Een voortdurende dreiging bleefhet.vorderen van gerij en paarden.Een plaats waar deze voorbereidin-gen plaatsvonden was "Het Wapenvan Heemstede". Daar kwamen deDuitsers bijeen om bij het drinkenvan een borreltje hun plannen temaken. De familie Oolders die des-tijds het Wapen beheerde had eenspeciaal open oor als het over vor-deringen van Van Schagen ging.Veel is aan de opmerkzaamheidvan deze familie te danken dat vor-deringen schipbreuk leden. Snelwerd dan bij Van Schagen eenseintje gegeven wanneer er gevaardreigde. De op stal staande paar-den werden in ijltempo van stal ge-haald en naar stallen van het OudeSlot gebracht, waar zij tijdelijk on-derdoken bij de familie Erens diehet woongedeelte van het slot be-woonde. Als de Duitsers, na denodige drankjes genuttigd te heb-ben, de stallen betraden, warendeze leeg! Niet altijd lukte de opzet.Bij een overval waren de paardennet weg en de koetsiers bezig de

19

paardentuigen weg te moffelen enwerden daarbij betrapt. Als re-presaillemaatregel werd de trouw-koets gevorderd en naar "Duin enDaal" in Bloemendaal afgevoerd.Men zat dan met een incompleetwagenpark en dat stagneerde dewerkzaamheden. Met moeizaamen listig onderhandelen, waarbij deDuitsers zelf als tipgever optraden,kwam na een paar dagen de koetsweer terug. Omkopen en ruil waseen dagelijks terugkerend gebeu-ren in deze jaren. Om het bedrijfaan de gang te houden was hetonder meer nodig dat de paardenvoorzien werden van voer. Ouderelaties met de boeren van deHaarlemmermeer werden ver-stevigd of opnieuw aangeknoopt,waarbij wederzijdse belangen medeeen rol speelde.Voor trouwen en begrafenis ver-zorgde Van Schagen weer het ver-voer. De nota die werd aan-geboden, werd omgezet in natura.Als de passagiers teruggeredenwaren naar de Meer, werden dekoetsen beladen met voerbieten,haver en dergelijke. Een spannendmoment tijdens deze ritten was decontrole bij de Cruquiusbrug doorde gehate controlediensten van debezetter. Het laatste oorlogsjaarwas in alle opzichten de meest nij-pende periode. Men leefde perdag. Plannen waren nauwelijks temaken. Mevrouw F. van Schagenwist met veel takt en vindingrijk-heid aan voer en voedsel te komen.

De electriciteitsvoorziening wasweggevallen. De paardenstallenwaren voorzien van carbidver-lichting, die regelmatig uitviel. Ditging gepaard met enorme knallen.Telefoonverkeer was minimaal ófontbrak geheel.Alsof de oorlogsellende nog nietvoldoende was, stegen de spannin-gen tussen de firmanten, de ge-broeders Van Schagen. Uiteinde-lijk leidde dit tot een breuk in de be-drijfsuitvoering en scheidden zichde wegen. Deze voor het familie-bedrijf dramatische ontwikkelingwerd doorkruist door een ernstigeziekte van Lord van Schagen diebegin 1945 overleed. Paardenlief-hebber pur sang, werd de heer F.P.van Schagen ten grave geredenmet' zijn eigen paarden voor delijkkoets tijdens een hevige sneeuw-val en op Valkenburg ter aarde be-steld. Terugziende op de oor-logsjaren is het welhaast onbegrij-pelijk hoe men deze periode isdoorgekomen.

Derde generatie en wederopbouw.Berooid en beroofd kwam Neder-land de oorlog uit. De herkregenvrijheid gaf een ieder weer demoed om aan de slag te gaan.Moed was zeker nodig wanneerblijkt dat bij Van Schagen hetgoede materiaal en de paardendoor de bezetter geconfisceerdwaren terwijl vergoedingen uit-bleven.Na de breuk in de bedrijfsvoering

20

en het overlijden van F.P. vanSchagen stond mevrouw van Scha-gen-van Ophem alleen voor detaak de wederopbouw van het be-drijf ter hand te nemen. Haar zoonJ.C.M, van Schagen, de huidige ei-genaar, zou zijn moeder al spoedigbijstaan in het bedrijf. De periode1945-1950 mag als de opbouw-'periode gezien worden. J.C.M, vanSchagen werkte zich allengs meerin het bedrijf, dat een andere wen-ding kreeg na de overgang van stal-houderij tot autobedrijf. Toen hetgemotoriseerde verkeer toenamwerden de stallen aanvankelijk ge-bruikt om er auto's te stallen en eenbegin te maken met onderhoud enreparatie. In 1950 werd de belang-rijke beslissing genomen om destalhouderij te beëindigen en overte schakelen op autobedrijf. Nazestig jaar gingen de paarden voor-goed op stal, uitgezonderd tweepaarden voor privégebruik die nogweieens ingespannen werden doorVan Schagen om een rijtoertje temaken, een activiteit die in 1974eindigde. Het viel de heer VanSchagen en zijn compagnon L.Bader moeilijk om afscheid van deviervoeters te nemen.

Autobedrijf Van Schagenvan 1890In 1954 kwam er een contract totstand met Shell Nederland voor dewederverkoop van benzine en olie-producten en werd een Koni hef-brug aangeschaft. Daarna volgde

het dealerschap met Simca, dat zijnverdere uitbreiding kreeg met debouw van de showroom in 1966.Enkele jaren daarvoor waren erpersoonlijke veranderingen opgetreden binnen de bedrijfsvoering.Mevrouw F. van Schagen had zichgeleidelijk teruggetrokken uit hetbedrijf. Zij was overleden op 12augustus 1963. Een vrouw die eenduidelijk stempel achterliet op hetflorerende bedrijf, opgebouwdvanaf de naoorlogse jaren tesamenmet haar zoon J.C.M, van Schagen.Met de komst van de heer L TH. M.Bader in 1964 werd een compag-nonschap aangegaan voor eenperiode die tot heden voortduurt.Vanaf midden zestiger jaren maak-te het bedrijf een stormachtige ont-wikkeling door. In 1966 werd tij-dens een ingrijpende verbouwingeen gedurfd initiatief uitgevoerdonder architectuur van de inmid-dels beroemde Kees Dam, bouwervan onder andere de Stopera teAmsterdam, om in het bestaandekoetshuis een doorloop te maken.Hierdoor hebben wandelaars eenveilig heenkomen en kunnen te-vens een blik in de showroomslaan.Zo ontstond een acceptabel com-promis van behoud van het oor-spronkelijk koetshuis en het aan-zien van het totaalbeeld van de op-stalling uit omstreeks 1750. Be-houdens de afbraak van de keukenin 1968 heeft het gehele pand zijnoorspronkelijke contouren behou-

21

den. In datzelfde jaar verliet deheer Van Schagen het oorspron-kelijke familiewoonhuis en namzijn intrek in het woonhuis gelegennaast het bedrijfspand op het voor-malige paardenveldje. In 1974volgde de bouw van een hal voorde occasions en in 1978 de aan-koop van het perceel Wilhelrnina-plein 10 bekend als de winkel vande firma Van Wirdum. Met de daar-achter liggende gronden ontstondeen aaneengesloten perceel grondachter het bedrijfspand. De uitbrei-ding van de bedrijfsruimte pastegoed bij de expansie in 1980 onderinvloed van de fusie tussen Peu-geot en Simca Crysler, waardoorVan Schagen als volwaardig Peu-geot Talbot dealer kon opereren. In1985 en 1986 werd geducht geïn-vesteerd met de bouw van eennieuwe werkplaats en showroom.Naar buiten treden als 100-jarigbedrijf.Ondanks de vergaande technise-ring van het autobedrijf ademt hetbedrijf nog de sfeer van weleer enkoesteren de firmanten de oudelocatie. Daardoor treden zij op dus-danige wijze naar voren dat de sug-gestie gewekt wordt dat men langseen streekmuseum komt. Wanneerde argeloze passant de doorloopneemt zal deze in eerste instantieniet vermoeden dat achter de uit-stalling een modern autobedrijfschuil gaat. Het naar buiten tredenvan de firma heeft altijd de presen-tatie van het oude vak gehad.

Reeds in de twintiger jaren namentwee tantes van Van Schagen deelaan een bloemencorso met eenfraai versierde tweewieler met eenzorgvuldig geroskamd paard er-voor. Van Schagen zelf reed in1965 ter gelegenheid van 20 jaarbevrijding in een optocht mee meteen tweespan bestaande uit goud-vossen met de mooie namen Amiren Baronie. De tuigen die de paar-den droegen en de zweep die VanSchagen hanteerde zijn thans in detentoonstellingsruimte, die de sfeervan een museum ademt, aanwezig.Het pronkstuk, de zweep die groot-vader Van Schagen gebruikte, hangtnu in de voormalige woonkamer,thans ontvangstruimte voor declientèle.MuseumIn het museum van Van Schagenstaat een Deense Wagonette teglimmen uit omstreeks 1890. Ver-der een arreslede uit omstreeks1800 en een vierwielig rijtuig waarmen ruggelings in plaatsneemt enom die reden een dos a dos rijtuigwordt genoemd. Voorts een perso-nenauto, een Citroen Sedan uit1929 en een in restauratie zijndePeugeot 177 B type Torpedo uit1926.De oudere en de nieuwe tijd zijndaar verenigd. De wanden van deruimte zijn gesierd met paardentui-gen en een foto-expositie die degeschiedenis van het 100-jarig be-drijf weergeeft.De combinatie en representatie

22

van het oude ambachtelijke bedrijf,in een aangepaste doch verant-woorde architectuur van de oor-spronkelijke stalhouderij heeft eenzeer karakteristieke locatie nabijhet oude dorpscentrum doen be-houden.Het motto van het bedrijf: "AanRuiter en Koetsier en Paard, eenPleisterplaats en Stalling Waard",

verdient de aanvulling "en KijkjeWaard".In de periode van 3 tot 8 septemberzal dit wellicht mogelijk zijn aan-gezien Van Schagen van 1890dan, om precies te zijn op 4 sep-tember 1990, de oprichting van100 jaar geleden herdenkt.

Cees Peper

Drie generaties Van Schagen

gehuwd8-1890

gehuwd13- 8-1929

gehuwd5-11-1966

Jacobus CorneliusElisabeth Maria Twisk lCornelis Jacobus 20Floris Petrus (Lord) 2Catharina Maria 28Wilhelmina Hendrika 22Francisca van Ophen 27Jacobus Cornelis Maria 19Anna Maria Elisabeth 10Maria Martha C. Kuhfmann ltwee dochters uit dit huwelijkPetronella Francisca MariaFrancisca Maria

augustus 1857september 1864mei 1892augustus 1893maart 1896mei 1898januari 1895mei 1930december 1932november 1938

- augustus 1905-27 september 1931- 31 januari 1953- 17 januari 1945- 3 december 1969- 28 juni 1964-12 augustus 1963

Namen van de koetsiers die in de loop der tijd bij Van Schagenin dienst waren:

Jasper van HaasterenG ijs TeeuwenSimon van der HeuvelJan van PoeckeKlaas Vijzelaar

Jan RenierseBart de KlerkG ijs MeijerJantje StroosmaAb Jansen

23

Hervormde Kerk van BennebroekEen grote opknapbeurt

Nadat in de afgelopen jaren aan debuitenzijde van deze ruim 300 jaaroude kerk, dwz. aan de muren, hetdak en de goten, herstelwerkzaam-heden waren verricht,, was enkelemaanden geleden de beurt aan debinnenzijde. De muren en. het pla-fond (tongewelf) waren vlekkerigen er was sprake van afbladderingvan de pleisterlaag.In de maanden november en de-cember vorig jaar vond de grote in-terne opknapbeurt plaats. Omdatdaarvoor tot boven in de kerk stei-gerwerk moest worden geplaatst,was er tevens een goede gelegen-heid om de oude plafondklok terestaureren. Een decoratieschilderheeft er voor gezorgd, dat dezemooie uuraanwijzer weer in volleglorie, bijna 13 meter boven dekerkvloer, te zien is. Met een spie-gel in de hand kan men van be-neden uit nu weer duidelijker dejuiste tijd aflezen.Ook de koperen lichtkronen in dekerk en in de daarachter gelegenconsistoriekamer kregen een des-

kundige reparatie- en opknap-beurt. Evenzo de kaarsenkande-laars op de'galerij, die daarbij te-gelijk op het electrische net werdenaangesloten.Veel tijd en geld was met e.e.a. ge-moeid. Het is het echter zekerwaard geweest.De kerk is een historisch mo-nument. De eerste Ambachtsheervan Bennebroek, Adriaan Pauw Jr.,was de bouwheer. Nadat reeds in1664 de fundamenten werden ge-legd en de grafkelder werd ge-bouwd, begon in 1679 de opbouwvan de kerk zelf. De plechtige inwij-ding was op zondag 24 mei 1682.De bekende bouwmeester PieterPost was de ontwerper; hij maaktede tekeningen. Aan de hand daar-van werd de kerk gebouwd onderleiding van Adriaan Dorsman, indie tijd ook een bekend architect;Pieter Post was voor de aanvangvan de bouw overleden.

april 1990 M. Verkaik

24

Plechtige Stenen in Bennebroek

In een vorige Nieuwsbrief schreefik over de gedenksteen in de villaBosch en Duinzicht aan de Rijks-straatweg. Naast deze villa zien wede Ger. kerk van Bennebroek.Over de gedenkstenen in deze kerken over de "eerste steen" van deHerv. kerk aan de Binnenweg wil iknu iets vertellen.

Bij de bouw van de Ger. kerk wasindertijd de (laatste) Ambachts-vrouwe van Bennebroek, Mej. Al-bertine Leonie Willink, zeer nauwbetrokken. Zo had zij het bouwter-rein, groot 3750 m2, voor een sym-bolisch bedrag van een guldenvoor de kerk beschikbaar gesteld.Het ligt dus voor de hand, dat zij dehoofdpersoon was bij de plechtigesteenlegging op 15 juli 1939. Debouw was toen al een eindweegsgevorderd. Het was dan ook geeneerste steen, die ingemetseld werd,maar een gedenksteen ter gelegen-heid van de bouw. Op de hierbij ge-plaatste foto zien we de freule,zoals zij in Bennebroek genoemdwerd, met de troffel in de hand. Hetinmetselen had, zo te zien, daar-voor reeds plaatsgevonden. Op desteen was de volgende tekst inge-beiteld:

CHRISTUSDE LEVENDE STEEN

l Petrus 2:4-5OP VERZOEK VAN DEN KERKERAADIS DEZE GEDENKSTAAN GEPLAATST

DOOR A.L WILLINKAMBACHTSVROUWE VAN BENNEBROEK

15 JUNI 1939

In vroeger jaren was er soms welsprake van echte eerste-steenleg-ging, dwz. in de eerste steenlaag opde fundering werd dan op plech-tige wijze een steen gemetselddoor iemand, die daarvoor wasaangezocht. (Zie hierna over Herv.kerk). In die steen werd dan veelaldoor middel van een inscriptie opeen of andere wijze aangegevendoor wie en wanneer de steen werdgelegd. Soms werd bovendien laternog een gedenksteen geplaatst.

Een goed gebruik was en is nogsteeds, dat de eerste steenlegger detroffel, veelal met inscriptie, cadeaukreeg. Helaas heeft het archief vande Ger. kerk hierover (tot nu toe)nog geen informatie kunnen ver-strekken. De freule zal de troffelwel hebben meegekregen. Waardeze uiteindelijk gebleven is, isechter niet bekend.

25

De in 1939 gebouwde Ger. kerk isin 1981 door brand verwoest. Dehiervoor beschreven gedenksteenis gelukkig behouden gebleven.Deze is in 1983 in de ontmoe-tingsruimte van de toen her-bouwde kerk ingemetseld.De nieuwe kerk heeft een eigen ge-denksteen, rechts voor de ingangop ooghoogte ingemetseld. Detekst op deze steen (zie foto)luidt:DEZE GEDENKSTEEN WERD GELEGD OP

23 APRIL 1983DOOR PIETER DE JONG, geb. 11 mei 1899, enHYON SOOKOUDHEUSDEN, geb. 5 mei 1971

"EN DEZEN STEEN, DIEN IK TOTEEN OPGERICHTEN STEEN

GESTELD HEB, ZAL EEN HUISGODS WEZEN". Gen. 28:22a

De beide troffels, die toen door de"metselaars" gehanteerd zijn, heb-ben als inscriptie "Gereformeerdekerk Bennebroek 23 april 1983".Deze troffels zijn gelukkig be-waard gebleven.

Gaan we nu meer dan drie eeuwenterug naar de bouw van de Herv.kerk van Bennebroek. Tot voorkort was over een eerste steenleg-ging van deze kerk niets bekend.Het ordenen en het inventariserenvan enkele Bennebroekse archie-ven heeft hierover inmiddels welwat nieuws opgeleverd.Er is in en rond de kerk (tot nu toe)geen gedenksteen of aanduidingvan een eerste steenlegging gevon-den. Toch heeft zo'n steenleggingwel plaatsgevonden. In Heemstedeis in de Herv. kerk, ook een (eer-dere) kerk van de familie Pauw,elke bijzondere gebeurtenis betref-fende bouw en uitbreiding op debalken in de kerk weergegeven.Wie weet, vinden we in de kerk vanBennebroek, bv. achter of onder debanken, als die eens worden weg-gehaald, ooit ook nog eens .enigeaanduiding.

De eerste steenlegging van deHerv. kerk van Bennebroek vondplaats op 11 augustus 1664, 's mor-gens tussen 11 en 12 uur, en weldoor Adriaan Pauw Jr., eerste Am-bachtsleer van het zelfstandig ge-worden Bennebroek, en "daartoespeciaal verzocht geassisteerd door

26

zijn oudste dochter Clara CorneliaPauw, als vervangende deszelfsmoeder Cornelia Pauw, als Vrouwevan Bennebroek".In 1664 werd het fundament vande kerk gelegd; ook de grafkeldervan de familie Pauw in de kerkwerd toen gebouwd. De opbouwvan de kerk zelf begon eerst in1679, 15 jaar later dus.De eerste steen is dus een steen inof op het fundament, misschien welbeneden het niveau van de kerk-vloer, geweest. Een echte eerstesteen dus en, voorzover we nu we-ten, zonder gedenksteen of enigeandere aanduiding.

Het vorenstaande roept wel watvragen op. Zeker in vroeger eeu-wen was het heel gebruikelijk, datkinderen de eerste steen legden. InHeemstede was het, in 1623, Nico-

laas Pauw, oudste zoon van Adri-aan Pauw Sr., die de eerste steenvan de Herv. kerk legde. In Benne-broek dus de oudste dochter vanAdriaan Pauw Jr. (zoons had hijniet), samen met haar vader. Waar-om er zo nadrukkelijk bij staat "alsvervangende deszelfs moeder" isniet geheel duidelijk.Over festiviteiten, toespraken e.d.is helaas tot nu toe niets bekend.Mogelijk zal het voortgaande on-derzoek t.z.t. ook daarover meergegevens opleveren. Op het spoorzijn we al interessante gegevensover het eerste orgel {omstreeks1690 aangeschaft) in de Herv. kerken over de eerste gebrandschil-derde glazen.Daarover in een volgend artikel.

april 1990 M. Verkaik

Het verhaal van één der twee nog in leven zijndepersonen uit de verzetsgroep ECH/3 rond broederJoseph Klingen:

ADRIANUS A. VAN AMERONGEN (87)

Op grond van door het Rijksinsti-tuut voor Oorlogsdocumentatieverstrekte informatie staat in diver-se publikaties ten onrechte ver-meld dat A.A, van Amerongen inDuitse gevangenschap is overle-

den (!}. Dat is waarschijnlijk dereden dat hij zelf nimmer door eenjournalist of historicus is gehoord.Na ernstige teleurstelling over degang van zaken direct na de bevrij-ding heeft de heer Van Amerongen

27

nimmer de publiciteit gezocht enzich gewijd aan het werk en zijngezin.Zijn ouders waren afkomstig uit deOude Wetering en begonnen inHeemstede een slagerij aan de Bin-nenweg, op de plaats waar zichthans het Kristalhuys bevindt. Ge-boren op 15 juli 1902 is de familie -uiteindelijk met 11 kinderen - in1910 verhuisd naar de Raadhuis-straat, in het pand waar nu café 'tOkshoofd is gevestigd. De jongeAdriaan volgde de katholieke la-gere school van mijnheer Pronkaan de Herenweg. De straten wa-ren in die tijd bij slecht weer nogmodderwegen. Hij heeft de oudedorpspomp nog meegemaakt enlater de stoomtram die voorbij hetouderlijk huis denderde. Het"Vereenigingshuis" op de Heren-weg nam vroeger een centraleplaats in in het katholieke socialeleven van Heemstede. In 1934 isdoor zijn jongere broer Theo dezaak gestart voor radio en fotogra-fie, die na enkele verhuizingen, al-weer vele jaren te vinden is op hetadres Raadhuisstraat 26.Na de electrotechnische school inHaarlem te hebben doorlopen isA.A. van Amerongen begonnenmet wat voluit heette: de N.V.Heemsteedsche Radio Centrale enTechnisch Bureau, in een huis in-gericht, Havenstraat nummer 8. Hijhield zich voornamelijk bezig metde distributie van radiomuziek entelde tot 1940 ruim 1.000 aanslui-

tingen. Rond Kerstmis 1940 isdoor de Duitse bezetters verordon-neerd dat de distributie van radionaar de PTT overging en Van Ame-rongen is daarmee, zij het metenige tegenzin, ambtenaar gewor-den. Via de Radiocentrale kwamVan Amerongen in kontakt metHenk Schoenmaker, een electro-monteur die in de Soendastraatwoonde en om zijn belangstellingvoor radiozenders en -ontvangersde meest nauwe medewerker werdvan broeder Joseph Klingen (2).Laatstgenoemde was onderwijzeraan de lagere school en ULO enwoonde in het thans afgebrokenBroederhuis Jean Baptiste de laSalie aan de Herenweg. Zijn grotepassie was het knutselen aan ouderadio's, ontvangst- en zendappara-tuur en om die reden regelmatig bijVan Amerongen te vinden die hemhielp met onderdelen en broederJoseph ook geld gaf. Zelf nam VanAmerongen feitelijk niet direct deelin de verzetsgroep rond broederJoseph die plannen ontwikkeldeinlichtingen uit Zuid-Kennemerlandover te seinen naar de Nederlandseregering in Engeland en later ook isgenoemd naar de codenaam vande zender ECH/3.Verschillende van de informantendie broeder Joseph aantrok heeftVan Amerongen nooit gekend. Alszodanig was hij hooguit een manop de achtergrond die de groep,dat wil zeggen broeder Joseph,technisch en financieel onder-

28

steunde. Uit naoorlogse geschrif-ten is bekend geworden dat despionagegroep direct of indirect uitde volgende 17 personen (technicien informanten) zou hebben be-staan: broeder Joseph Klingen(Heemstede), H. Bierhuys (Haar-lem), C.A. Boom (Haarlem), B. Zeg-ger (Amsterdam), prof. ir. R.L.A.Schoemaker (Delft), A.A. vanAmerongen (Heemstede), HenkSchoenmaker (Heemstede), W. Ziet-se (Badhoevedorp), C.L.J. van Lent(Heemstede), J.(3. Tillema (Voge-lenzang), E. Spreeuw (Hillegom),L Schoonderbeek (Hillegom), T.Preijde (Heemstede), Van Aggelen(Haarlem), H. Klaver (Heemstede),Pijnenburg en Greidanus. Achtpersonen uit deze verzetsgroep

hebben de oorlog niet overleefd;Bernardus Zegger bezweek éénweek voor de Bevrijding.Van Amerongen had broeder Jo-seph nadrukkelijk verzocht nim-mer zijn naam te zullen noemen.De collaborateur Antonius van derWaals (1912-1950) is in 1934 lidvan de NSB geworden en trad vanmei 1941 tot februari 1945 op alsV(ertrouwens)man van de DuitseSicherheitspolizei. In die judasrolzaaide hij dood en verderf binnende Nederlandse illegaliteit. Doortechnisch goed onderlegd te zijn enzich voor te doen als de vanuit En-geland gedropte geheime agentAnton de Wilde wist hij het volle-dige vertrouwen te wekken vanbroeder Joseph, welke laatste alle

Het voormalige Broederhuis De la Salie, Herenweg 103 A.

29

namen van zijn medewerkers ingoed vertrouwen aan Van derWaals heeft doorgegeven. Nogvoordat één bericht naar Engelandis geseind is op maandag 26 mei1941 het Broederhuis omsingelddoor een tiental auto's en minstensdertig Gestapo's onder leiding vande chef der Sicherheitspolizei te's Gravenhage, Kriminalrat en SS-Sturmbahnführer Joseph Schreie-der. Op een boekenplank in de bi-bliotheek is de miniatuurzendergevonden en toen broeder Josephuit de nabijgelegen ULO thuis-kwam is hij gearresteerd en nietmeer teruggekeerd. Drie wekeneerder waren marconist HenkSchoenmaker en zijn vriend Wil-lem Zietse, een vroegere marine of-ficier, door een list van.Van derWaals op weg naar Engeland omde geheime code over te brengenin de val gelokt en in hun auto doorde "Grüne Polizei" vastgenomcn.J.G. Tillema, oud-gemeentesecre-taris van Bennebroek, werd veroor-deeld tot twaalf jaar tuchthuis enoverleed op 23 april 1944 tijdenseen bombardement in Düsseldorf.De Haarlemse student, die overi-gens een Duitser in de Spaarnestadheeft doodgeschoten, is in 1941 inScheveningen gefusilleerd. Profes-sor Schoemaker die de geheimecode had ontwikkeld vond de doodin 1942 in het kamp Sachsen-hausen. Plaatsgenoot Cees vanLent werd veroordeeld tot tien jaartuchthuis en overleed op 23-jarige

leeftijd in de gevangenis van Rem-scheid-Lüttringhausen. De Heem-stedenaren Henk Schoenmaker enbroeder Joseph Klingen die als lei-ders van de groep beschouwd wer-den kregen de doodstraf wegensspionage. Een verzoek om gratieingediend bij Christiaansen in DenHaag, gesteund door meer dan3.500 handtekeningen van Heem-steedse ingezetenen, mocht nietbaten. Ze zijn op 24 januari 1942te Scheveningen terechtgesteld.Klingen werd 28, Schoenmaker 27jaar. De Duitse legeraalmoezenierdie het droeve bericht nog dezelfdedag in het Broederhuis overbrachtverklaarde dat de gevangenisdirec-teur verbaasd had gestaan over dekalme, fiere houding, die de tweeter dood veroordeelden in het aan-gezicht van de dood bewaarden. Inde afscheidsbrief aan zijn familieschreef broeder Joseph iedereen tebedanken die iets voor zijn gra-tieverzoek had gedaan en alle be-kenden in Heemstede te groeten"en zeg hun dat ik als een kerel dedood in ga". Van der Waals Ontyingeen premie van 5.000 gulden en islater begiftigd met een hoge Duit-se onderscheiding.

Opsporing.Drie dagen na de arrestatie vanbroeder Joseph, op 29 mei 1941,arriveerde een auto met vier perso-nen in de Zomerlaan en belde menbij Van Amerongen aan. Daarbij deDuitse agenten van de Sicher-

30

heitspolizei Flemich en Otto Hau-brock, een Hollandse rechercheuren Van der Waals. Men kwam hemverhoren en arresteren. Van Ame-rongen vroeg of hij boven nog evenafscheid mocht nemen van zijn kin-deren, hetgeen werd toegestaan.Boven gekomen is hij via het bal-con en de goot naar beneden ge-gleden en in de zandbak terechtgekomen. Daarna zette hij het opeen hollen. Hij zag kans LUCSchoonderbeek in Hillegom telefo-nisch te waarschuwen die net optijd kon ontvluchten. Dezelfde dagis wél E. Spreeuw gearresteerd.Deze is op het politiebureau in Hil-legom gevangen gezet, maar konnog dezelfde dag ontsnappen, om-dat de dienstdoende agent zijn cel-deur opzettelijk niet had afgesloten("De vogel is gevlogen" zei mentoen in Hillegom}.Toen was gebleken dat Van Ame-rongen zijn belagers had verschalktverlieten de ongenode gasten woe-dend de woning, maar zij zoudenhet er niet bij laten zitten. Een op-sporingsactie werd op touw gezet,uitgezonden via de radio, gepu-bliceerd in kranten en in het "Bui-tengewoon Politieblad" van 31 mei1941. Voorts zijn affiches met op-sporingsbevelen naar alle Neder-landse politiebureaus verzondenonder de kop "500 gulden beloo-ning" (3).Van Amerongen: "In Heemstedewerd dit opsporingsbiljet met fotoherhaaldelijk door illegale werkers

van het aanplakbord verwijderd.Zulks begon de hoofdinspecteurgruwelijk te vervelen en daaromwerd op zijn last tegenover hetpolitie-bureau bij de heer F.L.Vosse in diens voorkamer, Raad-huisstraat 22, de agent De Greefmet diens politiehond op wacht ge-zet, om te trachten de daders hier-van te arresteren". De letterlijketekst van het opsporingsbevel luid-de:"Namens den Officier van Justitiete 's Gravenhage verzoekt de Bur-gemeester van Hillegom op-sporing, aanhouding en voorgelei-ding van:1. Embertus Spreeuw (....), 2. LukasSchoonderbeek (....), 3. AdrianusAntonius van Amerongen. Geb. teHeemstede 15 juli 1902, directeurder N.V. Heemsteedsche Ra-diocentrale, wonende aldaar, Zo-merlaan 25. Signalement: langong. 1,77 m, eenigszins gezet pos-tuur, donker uiterlijk, donker ach-terovergekamd haar, kijkt stroef,mist een stukje uit rechteroorlel;gekleed met blauwe winterjas, grijskostuum en lage zwarte schoenen;draagt bril met donker montuur enverbandje om linkermiddenvinger,blootshoofds.Hij is in het bezit van een donker-bruine aktentasch, inhoudendeeenig ondergoed, en heeft ong. ƒ 8a ƒ 10 bij zich. Genoemde perso-nen worden verdacht van diefstalvan auto's en motorrijwielen envan valsheid in geschrifte".

31

Ondertekend door jhr. O. van Nis-pen, burgemeester van Hillegom(ter voorkoming van misverstan-den: welke persoon als burgemees-ter in oorlogstijd in Hillegom zichals een goed Nederlander heeftgedragen).Van Amerongen: "In Heemstededeed de politie actief mee aan mijnopsporing, nochtansizgnder resul-taat. Ook de heer Qif. Eggers, al-hier een bekend staand en zeer ge-vaarlijk N.S.NAP. lid - één van dedrie landverraders, die onmiddel-lijk na de Bevrijding in Vught, isdoodgeschoten - probeerde achtermijn verblijfsplaats te komen" (4).

Arrestatie.Van Amerongen: "Na ruim drie

A.A. van Amerongen op ongeueer35-jarige leeftijd

maanden in het Kleverpark inHaarlem te zijn ondergedoken,werd ik verraden door de NSB-erMantz (5), wonende Brouwers-gracht 92. Ik werd gearresteerddoor vier Haarlemse rechercheursen afgeleverd aan het poli-tiebureau in de Smedestraat. Op-gevangen door twee politieagen-ten die mij alles afnamen en verderbehandelden als een crimineeldoor mij zonder eten op te sluitenin een politiecel. In de nachtdienstpermanent bewaakt door tweeagenten. De volgende ochtendwerd ik begeleid naar het was-lokaal en klaar gemaakt voor trans-port door wederom twee politie-agenten. Ik vroeg aan een dienst-doende functionaris; "Ben ik hier ineen Duits kantoor terecht-gekomen?". Deze ambtenaar maak-te zich over deze vraag zeer kwaaden vroeg mij wat minder brutaal tewillen zijn. Mijn antwoord was: "Ikhoop jullie na de oorlog nog eenstegen te komen". Nu werd ik af-geleverd aan twee rijkspolitie agen-ten die mij in een celwagen als eencrimineel naar het Wete-ringplantsoen brachten. Nadat deportier de grote poorten had ge-opend en mij bij de directeur hadafgeleverd bracht die mij naar deDuitse afdeling. Alzo werd aan mijnarrestatie door niet minder dan 16Nederlanders hun medewerkingverleend. Deze ergernis ben ik nim-mer te boven gekomen".Intussen had Van der Waals zich

32

ingewerkt in de ID-verzetsgroepvan Jan Kwak. Eén van diens me-dewerkers was P.J. van der Smit,welke op 27 juni 1941 door Hau-brock is gearresteerd en naar decellenbarakken te Scheveningenovergebracht. F. Visser in diens uit-voerige boek over Antonius vander Waals (500 bladzijden) schrijftop pagina 59: "Celgenoten vanVan der Smit waren leden van degroep Broeder Joseph, w.o. Zietse,Spreeuw en A. van Amerongen;deze laatste kon Van der Smit vrijnauwkeurig vertellen wat het aan-deel van Van der Waals in de arres-taties was geweest, waarna Piet vander Smit een briefje naar zijn vrouwwist te smokkelen met de medede-ling "Van der Waals is de verrader"in de hoop dat de verrader konworden geliquideerd. Van der Smitwerd ter dood veroordeeld, kreeggratie en zat tot zijn bevrijding ineen Duits tuchthuis".

"Levenslang".Door het Kriegsgericht in Utrecht isVan Amerongen veroordeeld. Voorzijn verdediging kreeg hij van deDuitsers advocaat jhr. Schorer uitde Domstad aangewezen (6). Derechtspleging had plaats in deDuitse taal en ontging hem groten-deels. Zelf mocht hij niets zeggen.De Duitse aanklager achtte VanAmerongen schuldig aan "Feind-seligkeit" en eiste daarom de dood-straf. De uitspraak van de Duitserechter was milder, namelijk le-

venslang. Dat vonnis vond plaatsuitgerekend op de dag dat zijnbroer Theo in het huwelijk trad(waarop men grapte: "beiden heb-ben levenslang gekregen"....).Van Amerongen is op verschil-lende plaatsen in Nederland envervolgens Duitsland geïnterneerdgeweest, maar het grootste deelvan de oorlogstijd in het huis vanbewaring in Lüttringhausen, sedert1929 gemeente Remscheid. Daarkwam hij ook zijn plaatsgenoten T.Preijde en C. van Lent tegen, vanwie laatstgenoemde in 1942 in degevangenis aan de gevolgen vaneen longontsteking is overleden.A.P. Preijde (geb. 22-9-1918), uithet geslacht van bloembol-lenkwekers, had een baan bij Phi-lips en nam toen hij het ouderlijkhuis verliet in Heemstede materiaalvoor broeder Joseph mee. Via zijnEindhovense werkgever kon hij ge-makkelijk aan lampen voor zen-ders komen. Hij maakte de sein-toestellen, samen met Van Aggelen(welke laatste kort na de oorlog bijeen vliegtuigongeval is om-gekomen). Omdat zijn aandeelvoor het Kriegsgericht zoveel mo-gelijk is geminimaliseerd kwamTon Preijde er vanaf met "slechts"drie jaar tuchthuis. Uiteindelijkheeft hij bijna even lang vastgeze-ten als degenen die "levenslang"waren gevonnist. De heer Preijdewoont thans in Hilversum en is dra-ger van het ve r z ets herdenkings-kruis.

33

Na drie maanden in Essenhausen(niet ver van Hamelen) in eensteengroeve te hebben gewerkt isde heer Van Amerongen door deAmerikanen bevrijd, naar Maas-tricht gebracht en op 2 juni 1945 inHeemstede teruggekeerd.

Na de Bevrijding.In Heemstede is het verzet voorzover mogelijk na 1943 gecoördi-neerd in de Raad van Illegaliteit,bestaande uit 11 mannen en lvrouw, te weten: C. Kuiper, mr. B.Stomps, J. Paternostre, M. Min-nema, C. Scharpf, A. Berendsen,H.C. Canton, M. Mauve, H. Mos, H.v.d. Briel, A. Verspoor en mevrouwE. Schreuder-Zegwaard. In 1943toen hoofdinspecteur van politieA.J. Berendsen door de Duitsersonvoldoende loyaal werd geacht ishij in Heemstede ontslagen en ver-vangen door een NSB-er als korps-chef. De heer Berendsen was ver-volgens plaatselijke commandantvan de Bewakingstroepen en werk-te nauw samen met de comman-dant van het Strijdend Gedeeltevan de Binnenlandse Strijdkrach-ten, de heer J. Paternostre. Bij debevrijding zijn door de Binnen-landse Strijdkrachten en PolitieHeemstede arrestatieteams sa-mengesteld die niet minder dan900 personen in deze gemeente(NSB-ers en collaborateurs) voorenige tijd hebben aangehoudenen verhoord:Teruggekeerd in Heemstede ver-

telde Van Amerongen o.a. aan A.Verspoor over de actieve be-moeiingen van de toenmalige poli-tieleiding om hem tijdens zijn on-derduik-periode op te sporen, wel-ke daarover zeer verbaasd was enhem aanraadde een brief met con-crete gegevens te sturen naar deZuiverings-commissie van de Poli-tie te Heemstede. Omdat dit schrij-ven zonder enig gevolg bleef stuur-de hij voorts op 31 december 1945een request naar de minister vanjustitie. Door de Procureur-Gene-raal dr. mr. J.A. van Thiel uit Am-sterdam is toen een onderzoek ge-last, hetgeen nauwgezet plaatsvonddoor rijkspolitie A. van Neuren.Vervolgens is de zaak ter verderebehandeling doorgegeven aan dein Heemstede woonachtige pro-cureur-fiscaal bij het AmsterdamsBijzonder Gerechtshof mr. N.J.Sikkel. Die belastte op zijn beurt deinspecteur van politie C.J. Schönuit Hilversum met een nieuw on-derzoek, hetgeen volgens VanAmerongen ertoe leidde dat diensaanklacht zodanig werd verdraaiddat het strafbaar element ver-dween. Verbitterd stuurde VanAmerongen op 6 februari opnieuween brief aan de minister van justi-tie en een afschrift aan dr. VanThiel om zich over de gang vanzaken te beklagen. Dat was delaatste actie die hij heeft onder-nomen. Een reactie werd nimmerontvangen. De rode draad van VanAmerongens persoonlijke ervarin-

34

gen in oorlogstijd is dat Neder-landse politiemensen gevaarlijkerwaren dan NSB'ers (7). Eerstge-noemde kategorie was gerechtigdinvallen en huiszoekingen te doen,kon arrestaties verrichten en be-schikte over wapens. Hij heeft zijnmening hieromtrent bevestigd ge-vonden in het standaardwerk overde Tweede Wereldoorlog van dr. Lde Jong. Bij dit alles dient aan-getekend te worden dat de Neder-landse politie als wellicht geen an-dere organisatie in ons land zozwaar onder Duitse druk is gezet.Eén van de verdachten in de zo-geheten Velser-affaire mr. J.P. En-gels schreef op 30 juni 1951 in eenkort exposé een afsluitende apolo-gie, waaruit naar voren komt dateen oordeel niet te gauw geveldmag worden: "Voeg daarbij dat bijeen haarfijn uitkammen van ie-mands verleden vooral in de bezet-tingstijd van letterlijk iedereen welfouten kunnen worden gevonden,voeg daarbij tevens dat zeker ie-dere politieman zich in bezettings-tijd heeft moeten aanpassen aantotaal gewijzigde omstandighedenen heeft moeten wennen aan ob-structie tegen overheidsmaatre-gelen in stede van daaraan mede tewerken, en het zal duidelijk zijn, datook ikzelf geenszins van meningben, dat mijn politiewerk en mijn il-legale activiteit volkomen foutlooszijn verlopen" (8),

Verzetsherdenkingskruis.Op vrijdag 11 februari 1983 aanvier plaatsgenoten en op 2 decem-ber 1983 zijn door de burgemees-ter van Heemstede, jhr. mr. O.Rvan den Bosch, in een geheel be-zette Burgerzaal van het Raadhuis13 verzetherdenkingskruisen uit-gereikt (vijf posthuum), o.a. aan wij-len Herman van der Linde en echt-genote mevrouw J.M. van derLinde-van Vugt, welke familie zichzeer verdienstelijk heeft gemaaktvoor (joodse) onderduikers. Toenwas mij overigens al opgevallen datingezetenen als J. Kruiderink, M.van Ravenstein en A.A. van Ame-rongen ontbraken. In het in boek-vorm uitgegeven register van dra-gers van het verzetsherdenkings-kruis kwam ik echter tot mijn ver-bazing de volgende vermeldingtegen: "Amerongen, Adriaan A.van 15-07-1902". Hem hiernaargevraagd luidt het droge kommen-taar: "Op een dag toen mijn vrouwen ik thuis kwamen vonden we eenenveloppe met inhoud op onzedeurmat". Achteraf blijkt dat deaanvraag door een ander is gedaanen er iets mts is gegaan bij het voor-afgaand verzoek van gewenste uit-reiking. Dat schoonheidsfoutje washij alweer haast vergeten, maar hetfeit dat Nederlanders de oorzaakzijn geweest dat hij 3Vè jaar in nazi-gevangenschap heeft doorge-bracht heeft hem óók na bijna eenhalve eeuw rationeel én emotio-neel niet losgelaten. ,, „ ,Hans Krol

35

Noten:(1) Zie o.a.: F. Visser. De zaak Antonius van der Waals, blz. 496-497 en F. Out.

Hillegom '40-'45, blz. 106.(2) Het is zeer betreurenswaardig dat dr. L. de Jong in zijn onvolprezen

standaardwerk: "Het Koninkrijk der Nederlanden in de Tweede Wereldoorlog",in deel 5, blz. 840-841, de Delftse hoogleraar ir. R. Schoemaker en deHeemsteedse marconist H. Schoenmaker met elkaar heeft verward, hetgeenoverigens in meer publicaties is geschied.

(3) L. Schoonderbeek heeft zijn ondergrondse activiteiten voortgezet en is in1942 alsnog met hulp van A. van der Waals gearresteerd en waarschijnlijk eindjanuari 1945 bezweken bij evacuatie uit Auschwitz. E. Spreeuw is door iemandaangegeven en op 4 oktober 1941 opnieuw in hechtenis genomen. Hijoverleefde de oorlog en was in 1948 één van de getuigen tegen aartsverraderVan der Waals. F. Out meldt nog dat de SP/SS in november 1941 van degemeente Hillegom de vijfhonderd gulden terugvorderde die was uitgeloofd.Kortgeleden is een origineel exemplaar van het opsporingsaffiche (Spreeuw,Schoonderbeek, Van Amerongen) opgespoord in het gemeentearchief vanLeeuwarden en een kopie hiervan bevindt zich thans in de local-history-collection van de Heemsteedse Bibliotheek.

(4) Naast dr. E.H. van Rappard was de Heemstedenaar oud-majoor C-J-A. Kruytfdie vlakbij het Broederhuis van de la Salie aan de herenweg woonde) leidervan de Nationaal-Socialistische Nederlandsche Arbeiderspartij (N.S.N.A.P.).Deze partij is later op last van de Duitsers opgegaan in de grotere NSB.Informatie over deze fascistische partij is o.a. te vinden in de boeken van dr. L.de Jong en in het vierdelige werk: "Onderdrukking en Verzet; Nederland inbezettingstijd".

(5) Frank Visser schrijft: "(....) Druijf kwam daarop met de mededeling, dat Mantzinmiddels als echte verrader was opgetreden: hij had de heer Van Amerongen,een medewerker van de door Van der Waals opgerolde groep van BroederJoseph, aan de SD verraden voor vijfhonderd gulden". Vanwege het feit datMantz gelden uit inlichtingen van de illegaliteit niet aan de SD afdroeg, maarten eigen bate aanwendde is hij later door de SD gearresteerd en op 26oktober 1942 gefusilleerd. (Hoofdstuk XII, blz. 134 vv.)

(6) Na de oorlog stuurde deze advocaat een declaratie voor verleende diensten,welke rekening door de familie Van Amerongen per kerende post isgeretourneerd.

(7) De rol van de politie in oorlogstijd verschilde van gemeente tot gemeente. InHillegom behoorden de agenten geheel tot de ondergrondse en ookHoofddorp had een goede naam. Daarentegen waren in Haarlem beruchterechercheurs werkzaam als Smit, Faber, Bruinsma, Willemsen en Fake Krist,welke laatste door het verzet is doodgeschoten. Dat lot overkwam ook deHeemsteedse politie en SS-man J. van Duijn, toen deze op 6 oktober 1943 inde Haarlemmermeer op weg was naar een boerderij waar joodse kinderenverborgen waren. De collega's van Van Duijn namen de benen. Nog dezelfde

36

dag verschenen tussen de 300 en 400 man, Duitse militairen, Sicherheits-polizei uit Amsterdam en Nederlandse politie, die uiteindelijk 34 onder-duikers, onder wie 30 joden, hebben gevonden, welke met uitzondering vandochter Agie Bogaard niet meer terug zijn gezien. Van Heemstede was bekenddat naast uitermate goede agenten (zie o.a. het boek van de joodse schrijfsterLeesha Rose) helaas ook notoir onbetrouwbare personen op het politiebureauaan de Raadhuisstraat werkzaam waren. Zie o.a. het boek van C. van Stam -coördinator in de jaren 1940-1945 van het verzet in de Haarlemmermeer- uit1986: "Wacht binnen de dijken; verzet in en om de Haarlemmermeer", blz,164. Laatstgenoemde prijst expliciet de Heemsteedse verzetsmensen J.Paternostre en M. Minnema en noemt ook de plaatselijke LO-leider M.Vaumont, die zoals bekend na een overval op het politiebureau om gevangenonderduikers te bevrijden op de vlucht door een "goede" Heemsteedsepolitieagent is doodgeschoten. Eén dag voor de Bevrijding van Heemstedetoen de Duitsers via de Raadhuisstraat richting Haarlem afmarcheerden is nogeen "foute" agent (die óók goed werk gedaan heeft door bij voorgenomenrazzia's de mensen te waarschuwen) doodgeschoten door een Duitse soldaatdie zich bedreigd voelde. Ook in de Velser affaire komt Heemstede enigemalen ter sprake. Ton Kors in zijn boek over Hannie Schaft (1976) beschrijftde zaak van een joodse vrouw die in Amsterdam werd beroofd en vervolgensvermoord. "Het lijk, in stukken gehakt, verdween in het Haarlemse Spaarne. Infebruari 1945 werd de ambtenaar J. Hogenkamp van de Crisis Controle Dienstin Velsen doodgeschoten en in een sloot gegooid. Eén van de drie daders, DeKruyf, werd in eenzelfde spel, zoals gespeeld werd met de Van der Haas-groep,opgepakt en overgebracht naar een Heemsteeds politiebureau. Daar zou hijbevrijd worden door de Velsense illegaliteit, maar toen de man later in zijn celzijn "bevrijders" tegemoet liep kreeg hij een kogel door zijn hoofd" (blz.145).Mede omdat intussen enkele agenten zijn overleden, die veel wisten maarondanks pogingen hun verhaal te vertellen bewust hun mond hebbengehouden, bovendien al kort na de oorlog sommige dossiers verdwenen waren- in Bennebroek is zelfs het gehele plaatselijk archief de Tweede Wereldoorlogbetreffende naar algemeen wordt aangenomen vernietigd - is het on-waarschijnlijk dat een betrouwbaar onderzoek naar het reilen en zeilen van depolitie in de periode 1940-1945 thans nog mogelijk is.

(8) Papieren Engels, doos 436 l, Exposé inzake de Velser-Affaire, d.d. 30 juni1951, p.2. Overgenomen in het onderzoekrapport Menten.

BibliografieVoor achtergrondinformatie over de verzetsgroep rond broeder Joseph is gebruikgemaakt van de volgende publikaties:- ECH/3. In: Katholieke Illustratie, 3 juni 1948, nummer 12.

37

- F. Visser. De zaak Antonius van der Waals. Den Haag, Forum Boekerij,1974.

- J. Rep. Englandspiel; spionagetragedie in bezet Nederland 1942-1944.Eussum, Van Holkema en Warendorf.

- Heemsteedse verzetslieden door verraad de dood in. In: Heemsteedse Koerier,20 januari 1982.

- Broeder Willibrordus Gehling. De geschiedenis van het Broederhuis aan deHerenweg. 1987.

- F. Out, m.m.v. M. Bultink. Hillegom '40-'45. Hillegom, Stevens, 1987(Hoofdstuk 15, Spionage en verraad).

- W. Helversteijn. Het Engelandspiel en het drama van Broeder Josef inHeemstede. In: Haarlems Dagblad, 19 januari 1979.

- Joseph Schreieder. "Broeder Josef'. In: Ons Vrije Nederland, 29 oktober1949.

Excursie naar Buren opzaterdag 25 augustus 1990

Het rivierengebied heeft een ka-rakteristiek Nederlands landschap.Brede meanderende rivieren stro-men door een laagland, dat be-schermd wordt door de dijken. Hetgebied dankt zijn vruchtbaarheidaan het water, maar draagt ook delittekens van de voortdurende strijdtegen het water.In het hart van dit gebied -tussenCulemborg en Tiel- ligt de .ge-meente Buren. Het bestuurscen-trum is gevestigd in het oude stadjevan 1395 aan de Korne dat opgrond van de oorspronkelijke ver-bondenheid met de Oranjes, bredebekendheid geniet.De achtkantige kerktoren van Pa-qualini, afgebouwd door Pieter

Post in 1665 bekroond de kerkwaarin op 18 juli 1551 GravinAnna van Buren en Prins Willemvan Oranje trouwden. Hun dochterAnna stichtte in 1612 het weeshuisdat nu het Marechaussee museumhuisvest.Maar laten wij U nu nog niet allesover het historie zo rijke Burenverklappen.Wij willen op 25 augustus een dag-tocht per bus naar Buren organise-ren waarbij een rondwandelingdoor het stadje wordt omlijst dooreen bezoek aan het museum Burenen de Oranjes en het Marechaus-see-museum.Voor degenen die zich lezend wil-len voorbereiden op deze histori-

38

sche plaats kunnen wij het boek"Buren, Egmond en Oranje" vanThera Coppens uitgegeven door"De Fontein" te Baarn, van harteaanbevelen.

In de volgende nieuwsbrief volgennadere berichten over vertrektij-den, prijs en inschrijving.

Drie aanwinsten archief

Via aankoop en schenking is deVOHB in het bezit gekomen vandrie voor de historie van Heem-stede belangwekkende aanwinsten.Allereerst een pentekening van de-kunstenaar Arnoldus JohannesEijmer, met daarop een voorstel-ling van de Vredesbrug bij hetOude Slot, waarschijnlijk om-streeks 1860 vervaardigd. A. J. Eij-mer, in 1803 in Amsterdam ge-boren, vestigde zich begin 1840 inHaarlem en is aldaar op 21 januari1863 overleden. Hij schilderde,aquarelleerde en lithografeerdevooral landschappen, o.a. een land-schap bij Heemstede, thans in decollectie van Teylers Stichting. Deverworven pentekening (26 x 21,5cm.) is afkomstig uit familiebezit enop 28-2-1989 bij Christie's geveildAangekocht door een Amster-damse collectionneur is deze teke-ning via de heer H. Hamming vooreen vriendenprijs aan de VOHBaangeboden.Voorts is via antiquariaat M. deVries in Haarlem een handge-maakte kaart (160x68 cm.) aan-

gekocht, voorstellende een platte-grond van de Schouwbroekerpol-der, kadastrale sectie A, gedateerdomstreeks 1925. De schaalmaat isl : 2.500 en van de toenmaligelanderijen zijn de namen in-getekend, evenals alle opstallen,zodat deze kaart belangrijke topo-grafische informatie bevat.' De rol isbewaard in een loden koker en af-komstig van een vroegere polder-meester, de heer Eldering (destijdsbekend van modelboerderij "DeBronstee"). Volgens een ge-raadpleegde kartograaf is sprakevan een landmeetkundig goedekwaliteit. Globaal liepen de gren-zen van de Schouwbroekerpoldervia de Herenzandvaart, Kanaal-weg, Spaarne, Crayenestersingel,Bronsteevaart, Binnenweg en hetoppervlak bedroeg 103 (135) hec-tare. Ten tijde van Adriaan Pauw isde Schouwbroekerpolder bedijktgeworden, namelijk in 1623. Deambachtsheren committeerden demolen- en poldermeesters. De voor-malige Schouwbroekerpolder waseen waterschap en is per l januari

39

1972 opgeheven. Een derde aan-winst betreft een schilderij in olie-verf (44x62 cm.) met als afbeel-ding een Frans stadsgezicht, ver-vaardigd door Heemstedenaar SiemLeuven. Laatstgenoemde is in 1912geboren, was aannemer van be-roep en woont sedert ongeveer 35jaar in Pretoria (Zuid-Afrika). Ge-boren aan de Cloosterweg is hij een

zoon van Piet Leuven, meester-timmerman, en Johanna v.d. Lin-den, dochtervan een transportaan-nemer te Hillegom. Het schilderij isgeschonken door de heer P.J.Leuven, een oom van de schilder.De drie beschreven aanwinstenkunnen op verzoek worden gezienin de gemeentelijke openbare bi-bliotheek Heemstede.

40

Interieur Hervormde Kerk te Bennebroek

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 65Augustus 1990

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitterIJssellaan 7,2105 VA HEEMSTEDEtel. 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,Wilhelminaplein l,2103 GS HEEMSTEDEtel. 023-292631

W. Verspoor, secretarisFranz Leharlaan 772102 GJ HEEMSTEDEtel. 023-283068

J.L.P.M. Krol, archivarisJoh. Verhulstlaan 26,2102 XT HEEMSTEDEtel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeesterKerklaan 49 b,2101 HL HEEMSTEDEtel. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-BaxLage Duin 2,2121 CG BENNEBROEKtel. 02502-8014

A.J. Olthaar, ledenadministratieGlipperdreef 82,2104 WL HEEMSTEDEtel. 023-292824

Contributie minimaai f. 15,-

Giro 27.35.06 t.n.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-HeemstedeBennebroek te Heemstede.

Foto's omslag: Vic Klep

Jaarvergadering stond in het tekenvan Eikenrode

De Vereniging Oud Heemstede-Bennebroek hield op 29 mei jl 'savonds in de bovenzaal van de Bi-bliotheek te Heemstede haar Jaar-vergadering. Deze vergadering wasmatig bezocht.De voorzitter de heer G. Schuite-maker heette de aanwezigen harte-lijk welkom. Bijzonder werden ver-welkomd de heer en mevr. Koningte Lisse, die na de pauze een inlei-ding zullen houden over stinze-planten.

Bij de mededelingen werd door hetBestuur een toelichtende verkla-ring gegeven over haar standpuntm.b.t. de ontwikkelingen van hetlandgoed Eikenrode.De secretaris de heer W. Verspoorgaf in een chronologisch overzichtde bestuursactiviteiten over hetlandgoed Eikenrode aan de ledenweer.In januari 1989 maakte de persreeds melding van de voor-genomen sloop en de bouw vaneen nieuw appartementen-complex. In mei van het vorig jaarsloot de gemeente Heemstede eencontract met projectontwikkelaarWitkamp BV te Bussum. Een copievan dit raadsbesluit werd aan devereniging toegezonden. Het Be-

stuur van VOHB maakte bezwarentegen de voorgenomen plannenm.b.t. de goothoogte en het volumevan de voorgenomen bouw. Dezebezwaren werden in een hoorzit-ting toegelicht.Na de bezetting door de krakerskregen een aantal architecten degelegenheid Eikenrode van binnente zien. Met name architect Jenkinszag mogelijkheden om binnen debestaande gevels appartementente bouwen.Het Bestuur van VOHB ging ersteeds van uit, dat Eikenrode op demonumentenlijst zou staan, maarlater bleek, dat alleen het park wasbeschermd. Daarom werd het ver-zoek ingediend Eikenrode alsnogop de Monumentenlijst te zetten.Door dreigementen van WitkampBV heeft het Bestuur gemeend ditverzoek te moeten intrekken.Daarna heeft de oudheidkundigevereniging Haerlem een dergelijkverzoek ingediend.

Twee leden hebben gemeend inverband met het ingenomen be-stuursstandpunt te moeten bedan-ken als lid.Hierna volgden enkele vragen doorde aanwezigen.Mevr. L. Visser was verbaasd over

deze gang van zaken; zij was in deveronderstelling dat zij deel uit-maakte van de Commissie Karak-terbehoud.De voorzitter deelt mede dat hetBestuur de samenstelling van dezeadviescommissie nader zal bezien.De heer B. van Tongeren pleit ervoor om als Bestuur een goed on-derbouwde lijst van monumentente maken. De heer Verspoor zegtdat deze in de vorm van de Rijks-en Provinciale monumentenlijstaanwezig is. In een speciale Nieuws-brief zal daar aandacht aan wordengeschonken.De heer Hamming pleit ervoor hetBestuur te versterken met eenjurist(e). De heer J. de Bruijn, oud-raadslid en lid Cie. Volkshuisves-ting, wijst er op dat destijds hetpand de Dorstige Kuil met sloopwerd bedreigd en op verzoek vanVÖHB op de monumentenlijst isgeplaatst. De geschiedenis lijkt zichte herhalen.

Hierna volgen de Jaarverslagenvan secretaris en penningmeester.De secretaris behandelt ook hetverslag van de penningmeester,aangezien deze in Australië ver-blijft.De heer Lagendijk, lid van de Kas-commissie, had een brief ge-schreven, waarin melding werdgemaakt van een begrotingsover-schrijding van bijna ƒ 8000,-- Dit isvooral het gevolg van de dure Jaar-premie in 1989.

De penningmeester werd déchargeverleend en het financiële beleidwerd goedgekeurd. In plaats vande heer Lagendijk werd de heer E.v.d. Zwaag tot lid van de Kascom-missie benoemd.Als reservelid werdaangewezen de heer J. de Bruijn.Bij de bestuursverkiezing werdenrespectievelijk de heren K. deRaadt en A.J. Olthaar bij acclama-tie herkozen.Tijdens de rondvraag vraagt deheer J. Bomans aandacht voor hetpand van de wasserij Peeperkoorn.De heer Hamming pleit er voor omaan het Bestuur een redactielid toete voegen.Verder wordt geadviseerd om deboeken "Adriaen Pauw" en de"Hartekamp" te herdrukken. Mevr.A van Dijk zou een gidsje met wan-delroutes voor bezoekers in Heem-stede op prijs stellen. De heer J. deGroot zou Bennebroek hierbij graagbetrekken.Ook wordt gevraagd of al reactieszijn ontvangen over de bel van dewoning van de familie Fontani.Meegedeeld wordt dat enkele reac-ties zijn binnengekomen; in éénvan de volgende Nieuwsbrieven zaldaar aandacht aan worden ge-schonken.Lenie 't Hooft wekt de aanwezigenop voor de busexcursie op 25augustus a.s. naar Buren. Er zijn alveel aanmeldingen ontvangen.Na de pauze volgt een interessantedialezing, gepresenteerd door deheer Koning te Lisse over de stin-

zeplanten op de bekende bui-tenplaatsen van Heemstede enBennebroek. Een stinze is vanoudsher een grote boerderij inFriesland. Het is van belang datstinzeplanten zich zonder ingrijpenvan de mensen kunnen handhaven.Als gevolg van de wateronttrekkingvan de duinen verdwijnen eenaantal van deze zeldzame planten.

De heer Koning wist zijn gehoorzeer te boeien door woord en beeldover deze zeldzame planten.Hij kreeg een welverdiend applausen een prachtige plant, al was hetdan geen stinzeplant, uit handenvan Lenie van 't Hooft.

(Jan Olthaar)

Excursie naar Buren op zaterdag25 augustus 1990

Zoals U in de Nieuwsbrief van mei1990 nr. 64 hebt kunnen lezen,vindt op 25 aug. 1990 de excursienaar Buren plaats.Het oude stadje van 1395 ligt tus-sen Culemborg en Tiel en is demoeite van het bekijken waard.Wij zullen ontvangen worden doorde heer Veerman de streekarchi-varis in de Ned. Herv. Kerk, waarGravin Anna van Buren en PrinsWillem van Oranje zijn getrouwd.Ook het museum "Buren en Oranje"en het "Marechaussee-museum"zullen in de rondwandeling wor-den aangedaan.Gelet op de grote belangstelling énom een juiste indruk van het aantaldeelnemers te verkrijgen, ver-

zoeken wij belangstellenden én de-genen die zich al opgegeven heb-ben vóór I6augustus 1990 eenbedrag van ƒ 35,- per persoon overte maken op girorekening 27.35.06t.n.v. de penningmeester van deV.O.H.B. met omschrijving "Excur-sie Buren".De volgorde van betaling is be-palend voor de inschrijving voordeze excursie.In de prijs is inbegrepen: de bus,koffie, entree museum "Buren enOranje", entree Marechaussee-museum en de lunch in restaurant"De Swaen" in Buren.Bij voldoende deelname zullen wijmet twee bussen de excursie maken.Mocht U nog vragen hebben dan

kunt U bellen met Mevr. LM. 'tHooft tel. 023-292631.Wij vertrekken op 25 augustus om9 uur van het raadhuis te Heem-stede en zullen om 17.00 uur terug

zijn. Wilt U zorgen op tijd aanwezigte zijn?

Tot ziens op 25 augustusLenie 't Hooft

Ir. J.A.G. van der Steur als eminent vertolker vande aristocratische bouwaard

HISTORIE VAN HET LANDGOEDEIKENRODE

1809/1810: Oude Slot gesloopt;afbraak de Hartekamp verhinderd

In de arme Franse Tijd, toen onsland schatplichtig was aan hetFranse keizerrijk, zijn veel bui-tenplaatsen, kastelen en anderearchitectonische monumenten af-gebroken. In Heemstede o.a. hetdoor verzakking en nalatig onder-houd bouwvallig geworden OudeSlot, waarvoor vergunningen van"geen bezwaar" door zowel de ge-meenteraad als de ministervan Fi-nanciën zijn verleend aan toenma-lig eigenaar schout Jan Dölleman.Een begin 1810 door koning Lode-wijk Napoleon uitgevaardigde wetdie het slopen van historische pan-den moest voorkomen, heeft de af-braak niet meer kunnen voor-komen. Het heeft weinig gescheeldof in hetzelfde jaar zou ook het bui-tenhuis de Hartekamp zijn ge-sloopt, waarvoor de municipaliteitvan Heemstede al goedkeuringhad verleend. Enkel dankzij alertreagerende omwonenden, die ineen request aan de Landdrost hethistorisch erfgoed als argumentvoor behoud aanvoerden, is de

Hartekamp van de ondergang ge-spaard gebleven. Na het overlijdenvan toenmalig eigenaar JohanChristian Meijer (1765-1809) - dietijdens zijn leven twee naast elkaargelegen buitenplaatsen in Heem-stede van zijn vader had geërfd:"Valkenburg" en "Duin-en-Dorp",deze liet slopen en de grond metwinst verkocht - heeft zijn weduwede Hartekamp medio 1809 ver-kocht aan de Beverwijkse make-laar en grondspeculant ChristiaanStumphius voor ƒ 42.354,-. DeHartekamp is toen handelsobjectgeworden. Al direkt zijn ruim 10morgen aan landerijen, gelegen opgrondgebied van Bennebroek, door-verkocht. 24 Augustus volgde eenstuk land aan Archibald Hope, ei-genaar van het buiten Waterland inVelsen, die al eerder in het bezitwas gekomen van weilanden inBennebroek. Het hoofdgebouwvan de Hartekamp, intusen meerdan een eeuw oud, beschouwdeStumphius als "uit de tijd" en wildede exploitant slopen, teneinde opdezelfde grond een modern pandte bouwen. De vroedschap vanHeemstede ging hiermee accoord,doch de Landdrost van Amstelland

verordonneerde dat het gemeen-tebestuur moest verhinderen datde Hartekamp zou worden afge-broken. Hierop ging Stumphiusverder met de verkoop van stukkenland, o.a. aan de herbergier JanJanse Duijn van "de GeleerdeMan", en op 6 april 1810 aan deBennebroekers Carel Luderhas,smid en Jan van Es, wagenmaker.Het restant van het door Linnaeusinternationale bekendheid gekre-gen buiten is tenslotte op 8 septem-ber van dat jaar verkocht voorƒ 28.000,- aan Daniel Ruysch uitAmsterdam, o.a. oud-burgermees-ter van Arnhem. Berekend is dat debruto-winst op alle transacties vanmakelaar Stumphius in ongeveer1,5 jaar ƒ 669,- heeft bedragen (1).

1863: bouwen en slopen

Gedurende de hele 19e eeuw enbegin 20e eeuw zijn veel bui-tenplaatsen gesloopt en door wei-den of bollenvelden vervangen,maar ook zijn nieuwe huizen en vil-la's gebouwd.Of all names P.H. Witkamp (2), ineen artikeltje over 't Keukenduin(= Dennenheuvel) dat dankzij toen-malig eigenaar Paul van Vlissingen,die "Soeka Brenti" had laten bou-wen en tuinarchitect Zocher "eensieraad belooft te worden in Heem-steê's lustwarande", beklaagde zichin 1863 over de voortdurendesloop van fraaie buitenhuizen in deprachtige Duinzoom van Noord-

Holland. Ik citeer:"Doch laat ons niet voorbijzien, datook Holland meer dan één Tempeheeft. Deze heuvelen met hunbosch, vormen een trotsch geheel,maar ik zag bij Leiduin, bij Jagtlust,bij Bergen en Schoorl even zoofiere stammen op een even zoogolvenden grond; en heeft ditbeekje liefelijke oevers, ik stel dewaterpartijen om Watervliet nietminder op prijs. Watervliet! Dienaam deed mij pijnlijk aan wanthoe meer ik het schoon waardeerdat onze landouwen oog en hartaanbieden, des te meer betreur ikhet, dat het geschapen staat alsofdat heerlijke landgoed onder dehanden van sloopers het lot zal vol-gen van Bronsteê, van Middelloo,van Oosterduin, van Spaarnhove".

1989/1990:de dreigende teloorgang

van villa Eikenrode

Het Haarlems Dagblad berichtteop zaterdag 3 juni 1989 onder dekop: "Verontrusting over slooplandhuizen": "Steeds meer land-huizen en andere oudere gebou-wen in de regio worden afge-broken, veelal om plaats te makenvoor appartementenbouw. HetKareol in Aerdenhout, Linden-heuvel in Bloemendaal, De Nagte-gaal in Overveen en Beukenhaghein Vogelenzang zijn er niet meer.Op de nominatie om te verdwijnenstaat in Heemstede het landgoed

Do gearceerde terreinen waren begin 1902nog eigendom van de "Binnenlandsche".

"Eikenrode", een "stijlbloempje"van weleer (3)."De VHOB had kunnen weten datin de zeventiger jaren nog geenbouwwerken van na 1850 op delijst van beschermde monumentendoor het Rijk werden opgenomen.Pas in een zeer laat stadium, name-lijk in 1990, bemerkte het bestuur

van de vereniging dat sedert 1971wél -delen van? - het terrein vanEikenrode, nochtans niet de tweeopstallen (villa en voormalig koets-huis) in de monumentenregistratievoorkwamen, ook al deed het rapport"Landgoederen van Zuid-Kenne-merland", april 1984 verschenenin opdracht van de Stichting Contact-

commissie Monumentenbescher-ming, geheel anders vermoeden,waarin letterlijk staat op bladzijde58: "Bescherming op grond van deMonumentenwet genieten niet al-leen een aantal gebouwen op delandgoederen, maar ook enkeleterreinen. Dat zijn: Beeckestein (...)en de overplaats van de Har-tekamp, waartoe Eikenrode, Her-tenduin en Hagenduin behoren".In een onder auspiciën van deVOHB omstreeks 1980 samenge-stelde lijst van Rijks- en Gemeente-lijke Monumenten en Beeldbepa-lende bouwwerken in de gemeenteHeemstede zijn 111 panden geïn-ventariseerd, inklusief: Hertenduin(nr. 109), Eikenrode (nr. 110), enDennenheuvel (nr. 111), alledrieals Rijksmonument.De enige toelichting die is op-genomen in het register van be-schermde monumenten (nr. 21128)ingevolge artikel 6 van de Mo-numentenwet 1988 betreft de vol-gende omschrijving onder Eiken-rode (kadastrale aanduiding: sectieC, nummer 3779): "Delen van 18eeeuws park aanwezig", hetgeen inhistorisch opzicht volstrekte onzinis.Archieven en literatuur zijn op ditpunt eenduidig: dit terrein was ingenoemde periode kaal duin-gebied waar de konijnen vrij spelhadden (4). In een notitie van degemeente Heemstede, gedateerd22 februari 1989, wordt als archi-tect van de villa A.C. Steur ge-

noemd, in plaats van ir. J.A.G. vander Steur. De kritische lezer kanbovendien konstateren dat in debijlage van voornoemde nota "Eenkorte schets van de ontwikkelingen aanleg van de buitenplaatsen inHeemstede" welhaast in enkele ali-nea een fout voorkomt, enerzijdsomdat de samensteller vermoede-lijk verouderde literatuur heeft ge-hanteerd, anderzijds omdat menvanachter een bureau met pc dedingen soms anders waarneemt,dan wanneer men ter plaatse de si-tuatie in ogenschouw neemt (5).Ernstiger is: op enkele situatie-schetsen van de gemeente Heem-stede wordt de over te dragen op-pervlakte door de Dienst der Do-meinen aan de gemeente ca. 3,7ha. genoemd, hetgeen 6236 vier-kante meter meer is dan de feite-lijkheid (= 3,0764 hectare).Kortom, reden genoeg voor eengeschiedkundig overzicht van hetlandgoed Eikenrode, waarin zeerbeknopt zowel aan de tuin, hethoofd- en bijgebouw, de architecten de bewoners/gebruikers aan-dacht zal worden besteed.

Overplaats van de Hartekamp

Komende vanuit Zuid-Holland(bollenroute) en Bennebroek kanHeemstede via de Herenweg bo-gen op een entree met grote land-schappelijke en cultuurhistorischebetekenis. Van de voornoemdeontwerplijst gemaakt voor een -ove-

8

rigens in 1982 door de gemeente-raad niet aangenomen -gemeente-lijke monumenten-verordeningzijn van de 111 geregistreerde ob-jecten er niet minder dan 19 gele-gen aan de Herenweg. Aan deWestelijke zijde hebben vijf oudehofstedes de tand des tijds door-staan: De Hartekamp (dankzij ge-velverlichting thans dag en nachtvoor de passant zichtbaar), Huizete Manpad, Ipenrode, Berkenrode(voorheen Westerduin) en Oud-Berkenrode. Direkt voorbij de ge-meentegrens (tot 1927 behorendtot Heemstede) ligt bovendien hetbuiten Eindenhout. Oostelijk vande Herenweg liggen een aantalnieuwe creaties uit de 19e en begin20e eeuw. Tot de overplaats van deHartekamp behoorden Linnaeus-hof, Hertenduin en Eikenrode(evenals Hagenduin en het bos ineigendom van Staatsbosbeheer).Noordelijk hiervan, schuin te-genover Manpad, tussen Kadijk enPrinsenlaan ligt Dennenheuvel.Omstreeks 1800 was het een uit-hoek van Meerenberg en in eigen-dom van Abraham Jacob Van Len-nep. De landschappelijke aanleg isin 1794 ontworpen door J.D. Zochersr. Sedert ongeveer het middenvan de vorige eeuw een zelfstandiglandgoed, waar de Amsterdamseindustrieel door J.D. Zocher jr. eenclassicistische villa liet bouwen,welke in 1888 is afgebroken envervangen door een villa die nalangdurige verwaarlozing in 1985

is gesloopt om plaats te makenvoor het huidige appartementen-gebouw. Als overplaats van Ber-kenrode kunnen tenslotte Ken-nemeroord, (Overbos) en Kenne-merduin genoemd worden.In 1976 heeft de gemeenteraadéén bestemmingsplan van al deze(en andere) landgoederen "Natuur-gebieden" aangenomen - op 12december 1983 gedeeltelijk goed-gekeurd door de Kroon - dat metname tegen grond- en huisspecu-lanten bescherming moet biedenop grond van landschappelijke,cultuurhistorische en natuurweten-schappelijke waarden (6). Uit 1988dateert voorts het aanvullende be-stemmingsplan "Buitenplaatsen".In "Natuurgebieden" staat Eiken-rode geregistreerd als "woonhuis"met een oppervlakte van 410 vier-kante meter en maximaal toege-stane omvang van 450 m2; voorhet voormalige koetshuis ("nietvoor bewoning bestemd gebouw")respectievelijk 135 en 150 vier-kante meter. Via een artikel 19 pro-cedure van de Wet op de Ruimte-lijke Ordening kan het beste-mingsplan worden gewijzigd.De landgoederen in deze regio zijnin trek vanwege de "nieuwe"woonvorm die wel wordt aan-geduid met termen als "villa-vervangend" ofwel "residence"wonen, een chique woord voortluxe appartementen bouw, waar-van in Heemstede "Dennen-heuvel", "Gliphove" en "Beuken-

Tuinontwerp Eifcenrode (1901/1902) door Leonard Springer (Uit:Bibl LandbouwuniversiteitWageningen)

rode" (naast het historische Ipen-rode) voorbeelden zijn (7).Zijn de Hartekamp en andere oudebuitenplaatsen aan de Herenweggebouwd op de strandvlakte (eenondergrond bestaande uit veenmet duinzand onderstoven), aande overzijde van de Herenweg ligtde zogeheten strandwal, vroegerduingebied, nadat in de Middel-eeuwen ontbossing had plaatsgehad.Uit een landmeterskaart van Ch.Gebhard, vervaardigd voor GeorgeClifford in 1731, blijkt dat de Prin-10

senlaan (in 1658 gegraven en be-plant) en Herenweg waren beplantmet gedeeltelijk één, ten dele tweerijen bomen (linden). Op het ter-rein, thans Eikenrode geheten, zijnkale duinen ingetekend en daar-achter de droogbergen van Clipperen Bennebroeker blekers (zoalsvan Gerrit Bossu, Cornelis de Beeren juffrouw Bernard) (8). Nabij dePrinsenlaan, waar thans het bij-gebouw van Eikenrode staat, ston-den enkele eiken, die in 1902 opadvies van Springer zijn gerooid

om het koetshuis te bouwen, van-daar de naamgeving "Eikenrode",in navolging van bijvoorbeeld Ipen-rode en Berkenrode. In de eerstehelft van de 19e eeuw zijn in deovertuin van de Hartekamp slin-gerpaden aangelegd in de vormvan de Engelse landschapsstijl.Waar thans het grasveld ligt wer-den aardappels geteeld en on-geveer ter hoogte van het tennis-veld is een tuinmanswoning ge-bouwd, die in het begin van dezeeeuw is gesloopt. Op het terreinwaar thans Eikenrode ligt, bevon-den zich vooral eiken en beuken enaan de Herenweg lindebomen.Rond 1900 bestond het landgoeduit drie delen:1) de buitenplaats met stallingen,bijgebouwen, oranjerie enz. tussende Herenweg en de Leidse Trek-vaart; 2) de Overplaats met herten-kampen, koepel, bos- en teellandtussen de Herenweg en de (Benne-broekse) Binnenweg; 3) de boerde-rij Rusthof met weilanden (20 ha.)nabij de Ringvaart der Haarlem-mermeer, waar "paardenbaron"Van Verschuer de paarden van zijnstoeterij liet lopen, evenals op uit-gestrekte weidegebieden in deHaarlemmermeer.Na het overlijden van baron Bartholdvan Verschuer op 3 januari 1901en zijn echtgenote op 11 maart vandat jaar besloten de in Oostenrijklevende kleinkinderen als enigeerfgenamen het complex van ruim76 hectare te laten veilen, met uit-

zondering van het stukje grondwaar zich thans het hofje VanVerschuer-Brants bevindt. De pu-blieke veiling die grote belangstel-ling trok, had plaats in hotel Schol-ten in de Haarlemmerhout.De angst dat het buiten in delenzou moeten worden verkocht bleek(vooralsnog) onterecht en er gingeen gejuich in de zaal op toen denotarissen Boerlage en Eikendalde Hartekamp als geheel kondenafmijnen voor een bedrag vanƒ 263.590,-. Nieuwe eigenaar werdniet een particulier, doch de n.v.Binnenlandsche Exploïtatie Maat-schappij voor Onroerende Goede-ren te Haarlem. Deze n.v. was in1895 opgericht door zes personen,onder wie architect A. van derSteur en zijn zoon J.A.G. van derSteur en had als doel "verkrijging,vervreemding en exploitatie vanonroerende goederen en handel inroerende zaken" (9).Nog in hetzelfde jaar is een deelvan de overtuin tussen de Prinsen-laan, Gliphoeve, Glipperweg, voor-ste deel van het hertenkamp (Her-tenduin) en Herenweg verkochtaan de heer N. Vas Visser. Het res-tant van de overplaats, circa 20hectare, kocht jonkheer H. Texeirade Mattos uit Vogelenzang in1902 (10).Voorts is op l september 1902ruim 13 hectare van de eigenlijkebuitenplaats aangekocht door mr.W. de Ridder, directeur van deHaagsche Bank. Buiten die koop

11

bleef een ongeveer evengroot ter-rein met bos en weiden tegenoverDennenheuvel tussen Huis te Man-pad en de Hartenkamp, waarvoorplannen zijn ontwikkeld een nieuwbuitenhuis te bouwen, welke uit-eindelijk geen doorgang vonden,omdat dit gebied werd aangekochtdoor ir. D.J. Van Lennep van Huiste Manpad die het in 1905 door-verkocht aan de nieuwe eigenaarvan de Hartekamp.

Bouwheer N. Vas Visser

In 1902 schreef de toenmaals be-kende auteur van mooie plekjes inNederland J. Craandijk: "De wenschder Exploitatie-Maatschappij is inzoover vervuld, dat het schoonevan de Hartenkamp voor verwoes-ting is bewaard, al kan hij niet alsgeheel behouden blijven. Een ge-deelte van de overplaats, tusschenden voorsten hertenkamp en debuitenplaats Dennenheuvel (vroe-ger Soeka Brenti), vond reedsspoedig een kooper in den heerVas Visscher te Haarlem, die er eenlandhuis stichtte en een fraaie lust-plaats aanlegde, veel meer eenaanwinst dan een schade voor ditdeel van den straatweg". Eiken-rode omvatte toen tevens het bos-terrein dat thans wordt "beheerd"door Staatsbosbeheer en momen-teel op een restant lijkt der "Wil-dernisse".Nicolaas Vas Visser sproot uit eenvoornaam geslacht in de Zaan-

streek, dat via de houthandel enpapierfabricage fortuin heeft ge-maakt. Zijn vader was Vasterd VasVisser (11), geboren te Wormer-veer in 1811, die in 1844 overleedop zijn buiten "Vredenhof" inHeemstede, gelegen naast "Ein-denhout", nalatende zijn weduween zes minderjarige kinderen, onderwie de ruim twee maanden oudeNicolaas. Met de niet geringe erfe-nis van zijn vader werd deze vanberoep "landeigenaar" en huwdeop 4 december 1879 met jonk-vrouwe L.C.E. Tindal uit een be-kend Bloemendaals geslacht. Nico-laas Vas Visser was al in 1867koper van het herenhuis "Els-broek" met omgeving in Hiflegom,welke trotse huis in 1870 werd ge-sloopt, evenals van andere perce-len in Hillegom, zoals de boerderijen woningen genaamd Welgele-gen, Schoonzicht, Overvaart, Spoor-en Duinzigt, Maryland, Betsyhof enNelia's hoeve. Hij was ook eigenaarvan de zogeheten Lokhorsterdui-nen (waar thans de psychiatrischeinrichting Vogelenzang ligt) en hadsedert 1869 van de Commissarisdes Konings vergunning "schade-lijk wild te mogen afschieten". Hijwas een man van onbesproken ge-drag, woonde in de villa Florapark33 te Haarlem en behoorde blij-kens een opgave uit 1884 tot dehoogstaangeslagenen in de grond-belasting van de provincie Noord-Holland met percelen in Haarlem,Beemster, Haarlemmermeer, Pur-

12

merend, Wijk aan Zee en Duin,Bennebroek, Wijde Wormer, Bloe-mendaal, Nieuwe Niedorp enWinkel.Gecharmeerd door de villa voormevrouw H. de Petit in het Flora-park, gebouwd naar een ontwerpvan ir. J.A.G. van der Steur, gaf hijdeze architect opdracht het land-huis voor Eikenrode te bouwen envoor het park werd landschaps-architect Leonard Springer (1855-1940) aangetrokken. De schetsvan het tuinontwerp is bewaard ge-bleven en toont aan dat Springerweinig hoefde toe te voegen danwel te wijzigen aan de oorspron-kelijke tuinaanleg van Zocher jr.met boomgroepen, bos en slinger-paden (12). Karakteristiek, óók nabijna 90 jaar, is de harmonie tussenkoetshuis, villa én parkaanleg, meteen gazon voor het herenhuis -zicht op de Herenweg - en daarom-heen bomen en sierplanten.De in Heemstede unieke villa, inneo-Renaissance stijl, waarin ookmotieven uit de laat-Gotiek zijnverwerkt, is gebouwd op een heuvel(circa 3 meter boven het maaiveld),waarbij het zand uit de enorme kel-der is gebruikt voor de verhogingen mogelijk het grasveld enigszinsis verdiept. De plattegrond van hetbouwwerk is onregelmatig ondereen samenspel van schild- en za-deldaken. Aan de Noord-Oostzijdebevindt zich een lage aanbouwvoor de dienstvertrekken, die aldusgescheiden zijn van het woon-

gedeelte. In overeenstemming metde tuin zijn het torentje, de loggia's,oriels, polygonale uitbouw e.d. ge-situeerd aan de West- en Zuidzijdevan het huis. Het bekende torentjemet de steile spits is ook gerea-liseerd in verschillende anderedoor Van der Steur ontworpen vil-la's, o.a. in het kleiner en soberderhuis "Stella Duce", Herenweg 143.Door het gebruik van baksteen, af-gewisseld met natuursteen, erkersen klassieke zuilen heeft de villaeen neo-Hollands Renaissance ui-terlijk, in combinatie met invloedenvan de Engelse landhuisbouw enitalianiserende stijlontleningen.Eenvoudig is de Noordzijde mettwee frontons (driehoekige bekro-ning van de gevel), daarentegen deOost- en Zuidgevel rijk aan detail-leringen. Enkele kamers hebbendubbele tuindeuren die uitkomenop de verschillende veranda's. Degoothoogte is 8 meter, de nok-hoogte van het dak 13 meter twin-tig, waarboven het torentje nog on-geveer twee meter uitsteekt. Deloggia aan de zijde van de Heren-weg geeft aan de villa een welda-dige ruimte werking. Aan het beginvan de Prinsenlaan, nabij de He-renweg, is een stal en koetshuis inéén pand gebouwd. De bouw-tekeningen van de villa, óók van degevels, zijn bewaard gebleven inhet archief van het GemeentelijkTechnisch Bedrijf. De hoofdingangbevindt zich aan de Noordzijdemet een hal/vestibule en trappen-

13

Eikenrode (zuidzijde) in 1907, be-woond door weduwe Vas Visser-Tindat. (archief Bibi-Heemstede)

huis, links toiletten en poetskamer,en rechts een spreekkamer. Aan dezijde van de Herenweg: boudoirvan mevrouw Vas Visser en eenwerkkamer voor mijnheer met ter-ras (loggia). Aan de Zuidkant ligt degrote salon met serre en een eet-kamer. Voorts in een aanbouw aande Noordoostkant een des-sertkamer en dienstvertrekken zo-als een keuken, eetkamer voor per-soneel, spoelkeuken e.d., alsmedeeen aparte dienstingang. Van debrandkluis is een afzonderlijkedoorsnede getekend, evenals vande binnen- en buitenmuren. Op deverdieping zijn gesitueerd: boven

de salon een grote slaapkamer metbalkon en nog vier slaapkamers(drie daarvan gelegen aan een bal-kon) en verder een kleedkamer,boudoir, twee toiletten, veel kast-ruimte en een badkamer. Tenslotteeen zolder als woonruimte voor hetdienstpersoneel en ondergrondseen kelderplan ( met brandstoffen-bergplaats, wijnkelder en tweeprovisieruimten).De beschikking van het college vanBurgermeester en Wethouders isgedateerd 29 maart 1902 en reedsbinnen enkele maanden (!) is dezeer solide villa met zware buiten-muren en gebruik van eerste-klas

14

materialen gebouwd door . aan-nemer Beccari. De heer Vas Visserwas zeer tevreden over het resul-taat en is in de herfst van dat jaarmet zijn echtgenote, twee kinde-ren, koetsier en dienstpersoneelvanuit het Florapark in Haarlem-Zuid naar Eikenrode verhuisd.

Bouwmeesterir. J.A.G. van der Steur

Ofschoon professor ir. J.A.G. vander Steur (1865-1945) in de Neder-landse architectuurgeschiedenisniet wordt gerekend tot de grotevernieuwers, zoals Cuypers, Ber-lage en Gratama, wordt hij al-gemeen gerekend tot de betere enbouwtechnisch knappe architec-ten, die uitgaande van eclectismeen historisme een eigen stijl ont-wikkelde. Blijvende roem heeft vander Steur zich verworven als co-architect van de Carnegie-Stich-ting bij de bouw van het Vredes-paleis in Den Haag (tussen 1907en 1913 tot stand gekomen). Hijverbeterde de schetsontwerpenvan de Fransman LM. Cordonnieren de uitwerking en uitvoering vanhet gehele project, evenals de ont-werpen voor het interieur en latereuitbreiding van de bibliotheekvleu-gel staan feitelijk op zijn conto. Ookop diverse andere terreinen was hijaktief, o.a. als mede-oprichter vande E(eerste) N(ederlandsche) E(lec-trische) T(ramverbinding), voorzit-ter van de Rijkscommissie voor de

Monumentenzorg, hoogleraar aande Technische Hogeschool Delft(tussen 1914 en 1931) en samen-steller van het standaardwerk"Oude Gebouwen te Haarlem"(1907).Reeds in 1907 verscheen een uit-gebreide karakterschets, maar nogaltijd ontbreekt een moderne mo-nografie van zijn veelomvattendwerk, dat vooral in en om zijnwoonplaatsen Haarlem (1889-1907), Den Haag (1907-1917) enDelft (1918-1931) tot standkwam (13).Voor een hoogleraarschap te San-tiago in Chili bedankte hij, evenalsvoor bouwopdrachten in het bui-tenland. Wél verzorgde hij diverseNederlandse ambassades, onderandere in Turkije. Na zijn studie alsbouwkundig ingenieur in Delft enenkele studiereizen naar o.a. En-geland en Italië werkte hij aanvan-kelijk (tussen 1889 en 1902) samenmet zijn vader, de Haarlemse archi-tect Adrianus van der Steur. Laatst-genoemde bouwde talrijke huizenin de Spaarnestad, ontwierp Be-thesda, onder zijn leiding nam eengrote restauratie van de Grote ofBavokerk een aanvang en metC. Ulrich was hij betrokken bij debouw van het "Nieuwe Museum"van Teyler's Stichting (1877-1885).In samenwerking met zijn vaderontwierp hij het familiehotel Schol-ten (later de Hout geheten) metbalkons voor alle vensters, datwerd afgebroken om plaats te

15

maken voor de Nutsspaarbank.Voorts in 1892 het herenhuis He-renweg 143, vroeger bewoonddooro.a. de heer A. Teves(in 1925naar Locarno verhuisd) en later defamilie Van Oppen (14).Het eerste zelfstandige ontwerpbetrof de villa Florapark te Haar-lem, tamelijk overdadig, doch quabouwkunst representatief voor debebouwing van het Florapark. Of-schoon het omvangrijkste huis hetlaatste was dat daar werd gebouwdis het anno 1990 het enige dat is af-gebroken, om in 1939 plaats temaken voor de huidige Haarlem-merhoutschool, naar een ontwerpvan G. Friedhoff. Nadien volgdentalrijke woonhuizen, winkels en fa-rbrieken. Hij bouwde de Prote-stantse kerk te Schagen, het raad-huis van Bergen, het grootste deelvan hotel "Duin en DaaP'in Bloe-mendaal en in Haarlem o.a. deweeshuizen van de Lutherse enNederlands Hervormde Gemeen-te, het Brongebouw (samen metD.E.L van den Arend) (15), deOosterkerk en werkte aan de res-tauratie van de Grote Bavokerk.Verder in Den Haag en Schevenin-gen verschillende villa's, in Leidenhet kantoor van de NederlandseBank en in Delft de afdeling Bouw-kunde van de Technische Hoge-school. Zijn latere ontwerpen zijnminder gedetailleerd van opzet enzuiverder van stijl, bijvoorbeeld destadsschouwburg in Haarlem (1915-1918).

In 1902 liet de nieuwe eigenaarvan de Hartekamp zijvleugels aanhet buiten bouwen door van derSteur, met aan de rechterzijde eendienstingang - in 1921 uitgebreiddoor de Amsterdamse architectH.C. Berchtenbreiter - en in het-zelfde jaar kwam Eikenrode totstand (16), welk ontwerp de archi-tect weliswaar niet als zijn fraaistevilla beschouwde, nochtans hemzeer dierbaar was in relatie tot delandschappelijke parkaanleg enligging aan de oude hoofdweg tus-sen Haarlem en Leiden. In 1903maakte hij bestek en tekeningenvan de Christelijke School (Willink-school) in Bennebroek, die op ver-zoek van de schoolopziener tweemaal door hem zijn gewij-zigd,waarna de bouw in 1904 eenaanvang nam en na vier maandenwerd opgeleverd. In diezelfde pe-riode (1900-1905) ontwierp vander Steur zes villa's en één koets-huis voor het villapark Duin enDaal te Bloemendaal. Deze staanbeschreven in het boek "Villa-parken in Nederland", waarin deauteur Jannes de Haan het werkvan architect als volgt karaktiseert(blz. 143): "Engelse stijlinvloedenen bouwkundige elementen, metname uit het Old English, warenzeer duidelijk in het uitgebreideoevre van J.G.A. van der Steur. Hijcombineerde Engelse elementen{oriels, "bay-windows", overste-kende zolderverdiepingen, vak-werk) met Berlagiaans aandoende

16

detailleringen (gekoppelde rond-bogen, ongepleisterde strekken) eneen gevarieerd kappenbestand.Zijn verschillende villa's, maar ookveel van zijn middenstandswonin-gen in Haarlem, vertoonden eenmengeling van Engelse en Neder-landse schilderachtige elementenmet als resultaat een zeer herken-bare, eigen stijl". Over deze en zijnandere villa's werd al in 1907 ge-schreven: "Bij aandachtige be-schouwing zult ge moeten toe-geven, dat deze zich goed aanslui-ten bij de plaatsen waar ze staan,dat er rekening is gehouden methun omgeving en dat er gedacht isaan het eigenaardig mooi van hetHollandsche landschap, uit welkmilieu ze niet mogen vallen. (...) Pit-toresk is 't ook, door groepeeringder verschillende onderdeelen, pit-toresk, wanneer 't mogelijk is, ookdoor de plaatsing in het landschap.En dat pittoreske wordt verkregenzonder in een imitatie van den En-gelschen cottage-stijl te vervallen,die bovendien voor den Holland-schen aard, het Hollandsen land-schap en de Hollandsche eischenniet blindelings over te nemenzijn".JAG. van der Steur stond tijdenszijn leven bekend als een hardewerker met een grote scheppings-kracht en ontving enkele hoge on-derscheidingen. Na de oorlog spoe-dig in vergetelheid geraakt vindt al-lengs een herwaardering van zijnbouwkundig werk plaats, wellicht

mede omdat het post-modernisme- via verwerking van allerlei bouw-stijlen (eclecticisme) -in feite het-zelfde doet. Ofschoon over de vil-la's van van der Steur in het al-gemeen en Eikenrpde in ditspeciale geval verschillend geoor-deeld wordt, hebben bouwkunst-deskundigen zich veelal enthou-siast uitgelaten. Al in 1917 schreefarchitect jonkheer J.A. Graafland:"Gedurende zijn architectonischenloopbaan heeft van der Steur zichop velerlei gebied bewogen, dochuit zijn arbeid blijkt overal, dat dezesteunde op een degelijke academi-sche opleiding. In tegenstelling metonze hedendaagsche bouwmees-ters heeft hij op enkele uitzonde-ringen na, een sterk naar voren tre-dende voorliefde voor de opvattin-gen der Renaissance en hij isdaarin dan ook een van de bestevertolkers van ons land. Echterwerd de Renaissance nooit slaafsgevolgd, veeleer mag men daar inzien een weloverwogen toepassingvan hare beginselen, steunende opmoderne opvattingen".J.A. de Haan acht diens schilder-achtige landhuizen zowel van ar-chitectonisch als beeldbepalendbelang. Mevrouw H. Pronk noteer-de op een inventarisatieformulier,gedateerd juli 1985, ten aanzienvan Eikenrode: goed en gaaf voor-beeld van villa/landhuisbouw, ineen goede bouwkundige staat.Drs. C. van Steynen, voorzitter vande vereniging Haerlem, wijst er op

17

dat veel van de door van der Steurgebouwde winkels en woonhuizenintussen reeds diverse malen zijnverbouwd en Eikenrode juist eenvrijwel onaangetast voorbeeld isvan deze rond 1900 toonaan-gevende bouwmeester.De Kring Kennemerland van deKoninklijke Maatschappij ter Be-vordering der Bouwkunst van deNederlandse Architecten acht devilla een mooi voorbeeld uit hetoeuvre van Van der Steur en wijstop de landschappelijke eenheidmet de omgeving. De Bond Heem-schut betreurt het dat dit pand nietop de monumentenlijst staat. Ar-chitectuurpublicist Ids Haagsma(medewerker van de Volkskrant)vond Eikenrode na een bezoek terplaatse een treffend voorbeeld vande statige eclectische stijl van rondde eeuwwisseling, bijna de laatstestuiptrekking van "het grote leven"en daarom alleszins waard om alserfgoed behouden te blijven. Hijbeschouwt deze zeer goede archi-tectuur uit de fin-de-siècle jarenanno 1990 de meest bedreigdearchitectuurperiode en acht hetvan groot belang nu steeds meervilla's van rond 1900 worden afge-broken dat het casco van Eiken-rode overeind blijft.

Wethouder jhr. A. van de Poll,36 jaar bewoner van Eikenrode

Nicolaas Vas Visser is op 27 fe-bruari 1906 op huize Eikenrode

overleden en evenals zijn broerGerrit in Heemstede begraven. Inde "Gids voor Heemstede en Ben-nebroek" uit 1907 lezen we onder-meer op bladzijden 17/18: "Dezuidgrens van Heemstede gaatvoor een groot deel door de bui-tenplaats "de Hartekamp" een deruitgestrekste landgoederen vanHeemstede en Bennebroek. Hetgedeelte, dat zich bevindt achterDennenheuvel, een bezitting vanMevrouw weduwe Lucassen, vormtthans een afzonderl i jk buiten"Eikenrode" geheeten, dat be-woond wordt door Mevrouw we-duwe Vas Visser, Het groote nieuwgebouwde huis is door zijne hoogeligging aan alle zijden zichtbaar enbekoort het oog door zijn fraaienbouw". Ten aanzien van het nabij-gelegen bezit van jhr. Texeira deMattos wordt vermeld dat men nogsteeds in afwachting is van "eeneheerenhuizing". Na het overlijdenvan douairière N. Vas Visser op 24april 1908 is het landgoed over-gegaan naar de twee kinderenErnst (geboren in 1880) en MaryVas Visser (geboren 1882). Eerst-genoemde, evenals zijn vader vanberoep landeigenaar is vanuitEikenrode in Bloemendaal gaanwonen en na zijn huwelijk in 1923met Mary Wilson uit Bennebroeknaar Brussel en vervolgens Argen-tinië verhuisd. Mary Vas Visserhuwde met Hendrik Smidt vanGelder, zoon van papierfabrikantPieter Smidt van Gelder, die met

18

zijn gezin van 1904 tot 1921 deHartekamp bewoonde.Het huwelijk met Hendrik Smidtvan Gelder was reden Eikenrode teverkopen en vanaf l september1914 is Eikenrode bewoond doorjonkheer André van de Poll en zijngezin. Hij was een zoon van jhr.C.F. van de Poll, directeur van deHaarlemsche Katoenmaatschappijen van 1915-1919 eigenaar vanhet nabijgelegen buiten Bosbeek.Behalve enkele gedurende kortetijd inwonende personen zijn in to-taal enige tientallen dienstbodesals inwonend op Eikenrode gere-gistreerd geweest, die veelal slechts

korte tijd bleven en voornamelijkafkomstig waren uit Bloemendaalen Heemstede, in de vooroorlogsejaren ook een aantal uit Duitsland.Op 65-jarige leeftijd toen het huisvoor hem te groot was geworden ishij met zijn huisgenoot J.C. Hof-land naar Noordwijkerhout ver-huisd, waar jhr. Van de Poll op 23mei 1966 overleed. Hij gold bin-nen de Heemsteedse gemeen-schap als een bekende persoon-lijkheid die van 1919 tot 1949 wet-houder is geweest van de gemeenteHeemstede, waarbij met name fi-nanciën, woningbouw en sport zijnaandacht hadden.Tevens trad hij op als locobur-gemeester. Jhr. Van de Poll waso.a. voorzitter van de woningbouw-vereniging "Haemstede" en van1932 tot na de oorlog voorzittervan de Stichting HeemsteedseSportparken.In sportkringen was hij een bekendefiguur, onder meer als hockeyer,tennisser en schaatser. Éénmaalspeelde hij als lid van de MusschenHaarlem Combinatie in het Neder-lands hockey-elftal. Ook als tennis-ser blonk hij uit en liet achter Eiken-rode een tennisbaan aanleggen.Het Haarlems Dagblad schreef 2juni 1925 bijv. naar aanleiding vangedurende de Pinksterdagen ge-houden tenniskampioenschappenvan Haarlem, waarbij hij voor dederde maal in successie kampioenenkelspel werd en voor de eerstekeer het dubbelkampioenschap

19

met mr. Bijleveld won: "Van de Pollis nog steeds de sterkste en-kelspeler van Haarlem. Zijn slagenscheerden, voor het merendeel ge-kapt, over het net tot diep in dehoeken. De gevarieerde lengte vanzijn slagen maakte het zijn tegen-standers juist zo moeilijk, om in eendoodlopende inval tegen te zetten.Hij die Van de Poll wil verslaan,moet behalve tactisch manouvre-ren, over een uitstekende smashbeschikken, want de lob is een vande meest constante slagen in Vande Poli's verdediging". In bedoeldtoernooi versloeg hij in de finale DMac Neill met 6-4 en 8-6.In tegenstelling tot bijvoorbeeldDennenheuvel bleef Eikenrode ge-durende de oorlogsjaren bespaardvan vordering en bezetting door deDuitsers. De journalist A.J. Kramerherinnert zich dat menig Heemste-denaar in de hongerwintervan1944 toen er geen brandstof meerwas, dankzij de medewerking vanjonkheer Van de Poll, die Eiken-rode openstelde voor het omkap-pen van bomen, de kachel bran-dende heeft weten te houden. Nade verhuizing eind juli 1950 naarNoordwijkerhout stond het pandbijna tien jaar leeg en werd het parkbijgehouden door zijn vroegeretuinman en chauffeur de heerVan Lunteren.

Militair Object

De meest recente drie decenniazijn voor wat het gemaakte gebruik

van Eikenrode betreft tamelijk duis-ter. Bij gebrek aan openbare infor-matie doen de meest wilde verha-len de ronde. De omwonendenweten niet veel meer dan dat opEikenrode werkzame personensomtijds in het park tennis speel-den of op kleiduiven schoten (17).De veiligheid van het solide bouw-werk wordt overigens nog eenskunstzunnig bevestigd door de pu-blicatie onlangs van een afbeeldingvan Hans van der Horst die de toe-gangsdeur tekende met als onder-schrift: "Een degelijke entree,waarachter je je veilig kunt voelen".Na gebruik door het ProvinciaalMilitair Commando is de bestem-ming sedert eind 1980 filmdis-tributiebureau van de Krijgsmachttot oktober 1987, toen Defensie instilte het landgoed verliet na priva-tisering van deze dienst. Aan deNoord-Oostzijde van het pand (devroegere dienstvertrekken) had-den in 1980 enkele kleine wijziging-gen plaats (binnenmuur, schoor-steen e.d., gesloopt) in verband meteen verbouwing tot kantoor en ont-vangstruimte. Aan de Oostzijde iseen filmkabine aangebouwd. Huisen park zijn in deze periode rede-lijk goed onderhouden. Blijkensaanwezige documentatie in deHeemsteedse bibliotheek is "Eiken-rode" tussen 1980 en 1987 maartwee maal - uiteraard ongewild - inde openbaarheid gekomen. Één-maal toen feministisch georiën-teerde vrouwen het landgoed be-

20

zetten, om aldus te protesterentegen het aanschaffen en distribu-eren van vermeende soft-pornofilmsvoor de Nederlandse militairen.Het gevolg van deze bezetting isgeweest een grondige bescher-ming van het landgoed met een on-geveer twee meter hoog hek om-heind, een dubbel hek bij de toe-gang, installatie van camera's e.d.De tweede maal in de begintijdnadat de antimilitaristische aktie-groep Onkruit op 22 mei 1980 eeninval deed in het gebouw van hetProvinciaal Militair Commando(PMC) in Amsterdam en uiterst ge-heim materiaal werd gestolen, overo.a. militaire operaties in Neder-land tegen krakers en anarchisten,waaronder plattegronden vanEikenrode in Heemstede. Een deelvan de zogeheten "PMC-papers" isin januari 1981 in beslag genomenbij de Amsterdamse boekhandelsAthenaeum en Van Gennep, het-geen tot arrestatie leidde van debedrijfsleiders Guus Schut en RobVan Gennep, waartegen door boek-handels- en uitgeversorganisatiesbij justitie scherp werd geprotes-teerd. Óók in de tijd van hetschijnbaar onschuldige filmbureauwas Eikenrode voor belangstel-lende buitenstaanders een on-neembare vesting. Het feit dat inhet concept-register Heemstedevan de Provinciale Monumenten inNoord-Holland {1987} een fotovan Eikenrode is verschenen, ge-nomen met telelens vanachter het

hoge hek, spreekt in dit verbandboekdelen (18). De trotse schep-ping van Van der Steur werd overi-gens niet belangwekkend genoeggeacht een plaats te verwerven alsbeschermd monument, in tegen-stelling tot bijvoorbeeld de waterto-ren, twee grenspalen, vier bruggen,alsmede het schaftlokaal en regula-teurhuisjes voorfiltraat en regula-teurhuisjes nafiltraat van de Ge-meente Waterleidingduinen Am-sterdam.

Luxueus appartementengebouwen l hectare openbaar wandelbos

De recente ontwikkelingen rondhet landgoed hebben min of meeruitvoerig in de regionale pers aan-

21

dacht gekregen. De exploitatie-maatschappij Witkamp Beheer b.v.is intussen door aankoop van on-geveer 8,5 ton van de gemeente(die eerder Eikenrode van Domei-nen had gekocht) economisch ei-genaar van Eikenrode en dezeheeft door het architectenbureauAlma + Dirks + Partners in Am-sterdam een appartementenflat terhoogte van 13,5 meter in vier lagen(acht stuks) laten ontwerpen, welkevoor ruim acht ton per woning ver-kocht zullen worden.In een ultieme poging Eikenrodevan de ondergang te redden is hetlandgoed op 25 maart 1990 doorkrakers bezet (19). Enkele perso-nen en instanties hebben intussenverzocht het pand alsnog als rijks-monument aan te wijzen, o.a. deVereniging Haerlem, en VOHB -liding. F.M.M. Roosen (zélf me-debewoner van "Hertenduin") diemet het historisch aspect vooropvanaf het begin alert heeft gerea-geerd. Negatief advies is intussen

NOTEN

uitgebracht door de gemeenteHeemstede, alsmede de provincieNoord-Holland ("Gezien het feitdat het pand op provinciaal niveauniet van monumentale waardewordt geacht, zal het zeker niet vannationale betekenis zijn").In een eerste advies heeft deRijksdienst voor de Monumenten-zorg in Zeist zich wél positief uit-gelaten en wordt de cultuurhistori-sche waarde door deze instantie re-delijk hoog ingeschat. ("Stilistischis het pand puntgaaf. Ook de situ-ering is prachtig"). Binnen afzien-bare tijd zal door de minister vanWVC een besluit worden ge-nomen. Tot die tijd geniet het totalelandgoed Eikenrode, dat in een-drachtige samenwerking tussen N.Vas Visser, L. Springer en J.A.G.van der Steur in 1902 tot standkwam, tijdelijk bescherming alsmonument.

Istanbui, 12 juli 1990 Hans Krol

(1) Zie: I. van Thiel-Stroman, Het landgoed De Hartekamp in Heemstede.VOHB, 1982, blz. 27. Zie ook: G. van Duinen, Heemstede in de Franse Tijd.VOHB, 1956, blz. 55 - 56.

(2) P.H. Witkamp, "Soeka Brenti bij Heemstede". In: Nederlandsen Magazijn, nr.30, 1863, blz. 233-234.

(3) In genoemd artikel geeft de bekende makelaar Swen uit Bloemendaal als zijnmening dat gemeenten veel slagvaardiger kunnen reageren bij het behoudvan monumentale panden. "Gemeenten nemen in dit opzicht veel te weiniginitiatief. Er is gewoon een markt voor villa-vervangende appartementen. Alseen projectontwikkelaar de kans krijgt om ze ergens neer te zetten, dan grijpthij die. Dat is zijn vak. Je kunt de schuld dus niet op het bordje van de project-

22

ontwikkelaar schuiven. De gemeente is verantwoordelijk voor het behoudvan beeldbepalende monumentale panden binnen haar grenzen".

(4) Het Amsterdams gemeentearchief beschikt over een kaart van de overplaatsuit 1731 waar bij de plaats van Eikenrode duinen zijn weergegeven. Een la-tere afbeelding uit dezelfde eeuw in krijt en penseel in kleur, aanwezig in hetGemeentearchief van Haarlem, toont: "De duinen van de overplaats van deHartekamp, ziende naar het noordoosten". Berichten van tijdgenoten beves-tigen dit beeld.

(5) Ter staving van deze bewering enkele voorbeelden van gesignaleerde on-juistheden: - De buitens op het hoge terrein, de oude standwal of binnendui-nen, verschenen eerst in de 19e en 20e eeuw. In tegenstelling tot wat staat be-schreven was juist het lage gedeelte, de standvlakte westelijk van de Heren-weg, vanouds het meest in trek; - J.D. Zocher jr. verzorgde niet het ontwerpvan Meer en Berg, maar zijn vader J.D. Zocher sr.; - Leonard Springer heeftniet het tuinontwerp gemaakt van Kennemeroord; - De mening klopt niet datbijv. "Hertenduin" vanaf de Herenweg wél zichtbaar is en "Dennenheuvel"niet; - De koepel die voorheen bij de Hartekamp hoorde en waarvan sprake,is tot de fundamenten afgebroken, zoals bericht in Heemstede Centraal, 22maart 1989; - Het terrein van de Hartekamp is wél openbaar toegankelijk; -"Hertenduin" is niet tegelijk met Eikenrode gebouwd, doch pas in 1930; -Van de vroegere overplaats is wél een deel openbaar toegankelijk, namelijkhet provinciaal bos op grondgebied van Heemstede en - na betaling van en-treegeld - "Europa's grootste speeltuin" de Linnaeushof in Bennebroek.

(6) De verwikkelingen rond o.a. Ipenrode en Beerents Vastgoed b.v., Hertenduinen J.M. Bakker b.v., alsmede Meerzicht (door krakers bezet en geschikt ge-maakt voor jongerenhuisvesting door het pand op te delen in appartemen-ten) liggen nog vers in het geheugen.

(7) Niet ontkend kan worden dat de gemeente Heemstede, inspelend op eenreële behoefte, op dit punt een voortvarend beleid heeft gevoerd. Nochtans ishet een taak van een historische vereniging de waarde van monumentaalerfgoed zoveel mogelijk te verdedigen, ook al is de VOHB realistisch genoegniet elk antiek pand overeind te willen houden. Tegen sloop van de eens zoglorieuze villa "Dennenheuvel" is daarom geen verzet aangetekend, omdatna bezetting door de Duitsers tijdens de Tweede Wereldoorlog - de familieRhodius verhuisde noodgedwongen naar het oorspronkelijk als gastenhuisgebouwde "Bloemenoord" - deze na meer dan veertig jaar nalatig onder-houd in een vervallen en vermolmde staat verkeerde.

(8) Bekend zijn ook de blekerij van Van der Eist in Bennebroek, die vroeger aanGeorge Clifford en tot 1809 tot de Hartekamp behoorde, alsmede "Bleek-lust", na 1811 omgezet in een buitenplaats "Bleeklust", vervolgens "De Glip-hoeve" geheten.

(9) De "Binnenlandsche" was veruit de belangrijkste exploitatiemaatschappijbinnen de gemeente Bloemendaal. Ze ontwikkelde villaparken in alle delen

23

van de gemeente en in Aerdenhout was ze naast enkele particuliere grond-eigenaren zelfs de enige ontwikkelaar van villaparken (zie: J. de Haan, Villa-parken in Nederland, 1986 en G.C. Venema-Wildeboer, Van buitenplaats totforensengemeente; de ruimtelijke ontwikkeling van Bloemendaal tussen1870 en 1940, 1982). Blijkens in 1902 door een J. Craandijk beschrevenboekje: "Kijkjes in de bezittingen der Binnenlandsche Exploitatie-Maat-schappij van Onroerende Goederen", met talrijke lichtdrukken geïllustreerd,omvatte het bezit toen Duin en Daal (Bloemendaal), het Kleverpark (Bloe-mendaal), 't Klooster (Schoten), de Zwitsersche boerderij in Haarlem-Noord,villapark Aerdenhout en (delen van de Hartekamp op de grens van Heem-stede en Bennebroek.

(10) Het zou nog tot 1930 duren voordat hier op kosten en aanwijzingen van Al-fred Rhodius een landhuis verscheen, met Engelse stijlelementen en een vlin-derplattegrond, ontworpen februari / maart 1929 door architect H.C.Berchtenbreiter.

(11) Informatie over de familie Vas Visser o.a. uit: G.J. Honing, Stamboek FamilieSmit, 1935. Met dank aan A.G. van der Steur te Haarlem en E. VasVisser in Aalsmeer.

(12) Voor nadere informatie hierover wordt verwezen naar een historische schets,gedateerd 23 november 1989, vervaardigd door dr. Lucia Albers. Het in1989 op verzoek van de gemeente Heemstede door de Haarlemse tuinarchi-tect Victor van Boven vervaardigde ontwerp voor het nieuwe Eikenrode sluitaan op de in het terrein aanwezige gegevens.

(13) Een anonieme karakterschets (vermoedelijk van zijn eigen hand) verscheenin: "De Hollandsche Revue", Haarlem, 1907, blz. 257 - 269. Tien jaar laterpubliceerde J.A. Graafland de fotouitgave: "J.A.G. van der Steur, architect te's Gravenhage, uitgevoerde gebouwen, projecten enz." Bussum, 1917. Eennecrologie verscheen o.a. in jaarboek Haerlem 1944-1945, 1946. BureauMonumentenzorg in Haarlem beschikt over een lijst van meer dan 40 inHaarlem ontworpen of verbouwde panden, terwijl Jannes de Haan de doorVan der Steur in Bloemendaal gebouwde villa's inventariseerde ten behoevevan een plaatselijke monumentenlijst. Opmerkelijk is dat in de literatuurbouwontwerpen van de architectenfamilie Van der Steur (J.A.G., diens vaderAdrianus en drie zonen Adrianus, Albert Johan en Johan Adrianus Gerard)meer dan eens door elkaar worden gehaald, o.a. in een beeld reportage vanHaarlem, verschenen in het maandblad "De Architect" van september 1982.De oudste zoon Adrianus van der Steur was gemeentearchitect van Rotter-dam en bouwde aldaar museum Boymans; verder in Haarlem de uitbreidingvan het Stadhuis tussen 1938 en 1940. De tweede zoon A.J. van der Steurwas voorzitter van de Bond van Nederlandse Architecten (B.N.A.); bouwdeo.a. landhuizen, kerken en scholen en verbouwde paleis Soestdijkin samen-werking met ir. J. de Bie Leuveling Tjeenk. De derde zoon, óók ingenieur engenoemd naar zijn grootvader was werkzaam bij een bureau in Nijmegen en

24

Voormalig Koetshuis Eikenrode(foto Vic Klep)

is het minst bekend gebleven, omdat hij vooral "ondergronds" werkte aanrioleringen.

(14) Sedert 1983 in het bezit van de heer F.J.M. Suykerbuyk en mevrouw M.H.J.Duivenvoorden. Het pand heet - met uitzondering van de oorlogsperiode -"Stella Duce".

(15) Het gigantische "Brongebouw" in neo-renaissancïstische stijl ontworpen, isop 14 september 1894 aanbesteed voor ruim ƒ 100.000,- en reeds op 20juni 1895 in gebruik genomen. De belangstelling bleek nochtans niet inovereenstemming met de hooggespannen verwachtingen en al na veertigjaar is het gebouw gesloopt om plaats te maken voor het huidigeSportfondsenbad.

{16} Afbeeldingen van de villa zijn verschenen in o.a. "Bouwwereld", 12 augustus1908. blz. 263 en "De Hollandsche Revue", blz. 266 (Noordzijde). Het is mijniet bekend of na de bouw van Eikenrode een artikel of bericht verscheen ineen vakblad.

(17) In het bouwarchief van de gemeente Heemstede bevindt zich een tekeningover de omzetting van een woonhuis in bureau van de Territoriale Comman-dant van Noord-Holland uit 1959. Volgens een provinciale bron zou Eiken-rode in 1966 door het Rijk zijn gekocht en in dat jaar had een wijziging van debegane grond van het koetshuis plaats in kantoorruimte. Algemeen is bekenddat het Provinciaal Militair Commando op het landgoed gevestigd is geweest.

25

Er zouden o.a. binnenlandse aktiviteiten van het leger zijn voorbereid. Gere-gistreerd als hoofdbewoners in het bevolkingsregister staan afwisselend en-kele onbekende personen vermeld, waaronder Petrus Gelens van november1971 tot 13 maart 1979 (verhuisd naar Zevenbergen). Was hij huismeester/conciërge? Voor opheldering geïnformeerd bij het kantoor van Domeinen inHaarlem, die naar een deskundige bij Defensie in Amsterdam verwees. Naeerst naar de doelstelling van mijn vraag te hebben geïnformeerd moet dezepersoon eerst zijn directeur raadplegen en vervolgens tot zijn spijt mede-delen dat het archief in de kelder ligt, zodat een bezoek aan het Kadastersneller werkt... De tijd ontbrak voor een onderzoek ter plaatse. Zeker is inieder geval wél dat Eikenrode per november 1980 in Heemstede is onttrok-ken aan de woningvoorraad om plaats te maken als kantoor en ontvangst-ruimte van het filmbureau van de Landmacht.

(18) De architect T. Jongh Visscher, wonende in "De Gliphoeve" en buurman vanEikenrode was door alle in omloop zijnde verhalen in de veronderstelling dathet pand slooprijp was. Eerst nadat de krakers hem toegang verschafte heefthij zijn mening moeten herzien. Zelf heb ik in de zomer van 1985 een ver-geefse poging ondernomen het landhuis van binnen te mogen zien, bij welkegelegenheid ik mij ten overstaan van de wachtcommandant de opmerkingveroorloofde: "Het lijkt wel dat hier kernbommen liggen opgeslagen in plaatsvan pornofilms". Persoonlijk heb ik me er over verwonderd hoe na 90 jaar dezolder - waar in de loop der jaren l gouvernante, vier dienstknechten en 54dienstmeiden domicilie hadden - de betimmering nog zo puntgaaf kan zijn.Hier moeten werklui met een groot ambachtelijk vakmanschap aan gearbeidhebben! Het is te betreuren dat tijdens de leegstand met grof geweld vernie-lingen zijn aangebracht aan de fraaie groene plavuizen, de schouwen e.d.

(19) Hun argumenten zijn weergegeven in het blad "Omslag", nummer 45 (april)en nummer 46 (mei 1990). Dat bij hen andere motieven meespelen dan his-torische belangstelling voor een architectonisch pand laat zich raden.

26

Gebrandschilderd glas in kerkramen

Heru. kerk Bennebroek

Tot voor kort waren er geen bijzon-derheden bekend over de oor-spronkelijke gebrandschilderde ra-men van de meer dan 300 jaaroude Herv. kerk van Bennebroek.Zelfs stond niet vast, dat ze drieeeuwen geleden er inderdaad ookgeweest zijn.De huidige kleurrijke ramen zijn inde vier grote vensters geplaatst in1894; bijna 100 jaar geleden dus.Die ramen waren een geschenkvan de Ambachtsvrouwe van Ben-nebroek, Mevr. E.A. Nutges-WillinkWe kunnen dit lezen op een van deramen aan de noordzijde van dekerk.Volgens overlevering was er voor-dien in de ramen helder glas.Zekerheid is daarover tot nu toe uitarchiefstukken niet verkregen. Wekunnen daarvan echter zeker weluitgaan.

Drie eeuwen terug

Het is verrassend, dat vrij kort na el-kaar uit verschillende bronnen dui-delijk is geworden, dat er ook in debegintijd van de kerk gebrandschil-derde ramen geweest moeten zijn.Als eerste is dit gebleken uit hetNotarieel archief (Gemeente-archief Haarlem)11. De volgende

aantekening, gedateerd 18 augus-tus 1690 is daaruit:

"Van Nickelen ..... omtrent tweejaren geleden schilderende deglasen van de kerck te Benne-broek daar van Romeyn deHooghe de ordonnantie ge-maekt hadde ....."

In de archieven van de kerk en vande Ambachtsheerlijkheid Benne-broek is hierover tot nu toe nietsgebleken. Wel echter heeft hetarchief van het Ambacht Benne-broek (het Gemeente-archief dus),dat in de afgelopen jaren werd ge-ordend en geïnventariseerd, eenbelangrijke aanwijzing in die richtinggegeven. Uit dat archief blijken be-talingen uit die tijd, door kerkmees-ters gedaan voor het ontwerpen enschilderen van glazen door resp.Romeyn de Hooghe en Johannesvan Nickelen. Deze betalingenwaren:

in 1690: aan Jan van Nickelen(voor het schilderen vande glasen van de kerck)

ƒ 37.16.-in 1693: aan Romeyn de Hooghe

(hierbij alleen de aandui-ding "volgens kwitan-tie") ƒ 119.14.-

Tenslotte1' vertelt Pieter de Graeff(1638-1707), een persoonlijk vriendvan Romeyn de Hooghe, op 20 oc-tober 1688 in zijn dagboek (familie-

27

archief in het Gemeente-archiefAmsterdam), dat Romeyn deHooghe met zijn vrouw, nadat zijbij hem thuis op de hofstede aan deLeidse vaart (welke hofstede?)hadden gegeten, vóór terugkeernaar Haarlem eerst naar Benne-broek zijn gereden om de glazendie daar door een zekere Nickelsop nieuwe manier zijn beschilderd,te gaan bekijken.

Ontdekkingen belangrijk

Bijna overbodig te zeggen, dat ditbelangwekkende ontdekkingen zijn.Niet alleen geeft dit een nog duide-lijker beeld van het omvangrijkewerk van Romeyn de Hooghe,doch zeker is het ook van groot be-lang voor het onderzoek naar debouwgeschiedenis van de Her-vormde kerk van Bennebroek.

Romeyn de Hooghe

Wie was Romeyn de Hooghe? Hijwerd in 1645 in Amsterdam ge-boren. Had een veelbewogen leven,waarin hij geweldig veel presteer-de. Was rechtsgeleerde, schrijveren dichter, maar in het bijzondertekenaar, etser en schilder. Hijtrouwde in 1673 met Maria Lans-man, dochter van Ds. AndreasLansman. In 1672 maakte hij o.a.13 prenten over de dramatischegebeurtenissen in dat rampjaar.Ook van de moord op de gebr. DeWit maakte hij tekeningen. Op

semi-allegorische wijze bracht hijdeze gebeurtenissen en later ookveld- en zeeslagen in beeld. Gedu-rende 20 jaar had hij regelmatigcontacten met de Poolse Adel. DePoolse koning verhief hem in 1675in de adelstand.In 1687 vestigde hij zich in Haar-lem. Twee jaar later werd hij doctorin de rechtsgeleerdheid (Univ. vanHarderwijk). Hij had een zeergoede relatie met koning-stadhou-der Willem III, deed veel voor hem,bv. in de zgn. pamflettenstrijd; wasdan ook erg Oranjegezind. Hijkreeg ook veel opdrachten vanstadsbesturen. Hij overleed op 63-jarige leeftijd. Op 15 juni 1708werd hij in de Grote of St. Bavokerkin Haarlem begraven.

Wie gaf de opdracht?

Waarom deze nogal uitgebreideuiteenzetting over de ontwerpervan de eerste gebrandschilderdekerkramen van Bennebroek? Omdaarmee aan te geven, dat eengroot kunstenaar bereid bleek ineen klein dorp de beschilderingvan de kerkramen te ontwerpen. Eris (tot nu toe) niet bekend wie hemhet verzoek hiertoe heeft gedaan.Was dit de Ambachtsheer van Ben-nebroek Adriaan Pauw Jr? Dat ligtbijna voor de hand. We zoudenook kunnen veronderstellen, datde vader van zijn vrouw, Ds. Lans-man, een goede vriend was van Ds.Feyten, de Herv. predikant van

28

Bennebroek, en dat het verzoek viadie weg bij Romeyn de Hooghe isgekomen. Wie weet zal nader on-derzoek op deze vragen alsnog eenantwoord opleveren.

11 Drs. Jeanine Otten maakte mijhierop attent

uit de kerkekas betaald; een ont-vangen gift daar tegenover, zoalslater in 1894 wel het geval was,blijkt niet. Vergelijken we dit met deHerv. kerk van Heemstede, ookeen Pauwkerk, dan zien we, dat deoorspronkelijke glazen daar wer-den geschonken door hoogge-plaatsten en door gemeenten enprovincies.

Beschildering

Het is jammer, dat ook niet bekendis wat de beschildering voorstelde.Er is naar wij thans weten geenenkel bewijs daarvan bewaard ge-bleven. Werden Bijbelse taferelenop de ramen uitgebeeld? Of viel denadruk op allegorische voorstellin-gen en heraldische motieven? Deoorspronkelijke gebrandschil-derde glazen van de Herv. kerk vanHeemstede (ook 17e eeuws) wareno.a. versierd met de wapens van deschenkers. In de Bennebroekseramen zullen zeker ook wel de wa-pens van de familie Pauw zijn inge-brand. Mogelijk ook wel het wapenvan de ontwerper. In ramen van deOostzijderkerk van Zaandam, diein 1701 eveneens naar een ont-werp van Romeyn de Hooghe wer-den vervaardigd, prijkt tussen defamiliewapens ook die van hem-zelf.Er zijn geen aanwijzingen, dat deBennebroekse ramen door derdenzijn geschonken; dit was in die tijdwel erg gebruikelijk. De kosten zijn

Johan van Nickelen

Van Johan van Nickelen, geborente Haarlem in 1656, is bekend, dathij als glasschilder (glasschrijver),schilder en etser lid was van hetHaarlemse St. Lucasgilde. Hij leer-de het vak van zijn vader, Isaac vanNickelen , o.a. schilder van kerkin-terieurs. Johan van Nickelen hadzijn atelier in Haarlem. Over dewijze waarop hij de beschilderinguitvoerde vinden we niets be-schreven. Opvallend is, dat DeGraeff in zijn dagboek schrijft, datde beschildering op een "nieuwemanier" plaats vond. Dit zou er opkunnen wijzen, dat hij emailvervenheeft gebruikt. Het inbranden hier-van was in de 17e eeuw steedsmeer gebruikelijk geworden.

Vernieuwing glazen

Wanneer het geweest is, staat nietvast, doch .in de loop van de tweeeeuwen die volgden op het plaat-sen van de oorspronkelijke glazen,zijn de gebrandschilderde glazen

29

Restanten uan de oorspronkelijke gebrandschilderde glazen van de Hemkerk te Heemstede, bijeengebracht in de ramen naast de preekstoel

foto drs E. Sneller

vervangen door helder glas. Het isniet verwonderlijk, dat na geruimetijd reparatie, ja zelfs vervangingnodig bleek. De invloed van hetweer, in het bijzonder sterke zon-verwarming en strenge kou, op ge-brandschilderde glazen is bekend.Dat men toen niet opnieuw geschil-derde glazen heeft laten aanbren-gen kan een financiële reden gehadhebben. Helaas is er in die eeuwendoor het kerkbestuur en door depredikanten zeer weinig aan ver-slaglegging gedaan. Als gevolgdaarvan kunnen we er niets overlezen. Het is ook mogelijk, dat de

opvattingen in de tijd van de ver-vanging van de glazen zijn beïn-vloed door de "verlichting". In de18e eeuw en ook later was menvan mening, dat niet alleen demensen, maar ook de kerkruimten"verlicht" moesten worden. Lichten duidelijkheid moesten heersen,de mystiek van de donkere ruimtenin de kerk moest verbannen wor-den. Van belang kan ook nog ge-weest zijn de leuze in de Franse tijd:vrijheid, gelijkheid en broeder-schap. Geen verering van hoog-geplaatsten meer. Dus weg met deadellijke wapens in gebrandschil-

30

derde ramen. Dergelijke opvattin-gen hebben er aan mee gewerkt,dat de glasschilderkunst in de 18eeeuw op de achtergrond raakte.Eerst in de loop van de 19e eeuwkwam deze weer wat op.

Een eeuw geleden

Tegen het einde van de 19e eeuwwaren de kerkramen in Benne-broek blijkbaar weer in een zoslechte staat, dat grote reparatie ofvervanging dringend nodig was. Zewaren niet meer winddicht; degrote kachel met de lange pijp in dedooptuin kon de kerk niet rneerverwarmen. Bovendien was er hetgevaar voor neervallen van glas.Het kerkbestuur sprak over deze si-tuatie met de Ambachtsvrouwe,Mevr. E.A. Willink-Nutges. Als op-perkerkvoogdes wist zij ook wel,dat dit niet zo kon blijven. Zij tasttein haar beurs en schonk ƒ 1000.Daarmee moesten de ramen danvolledig worden vernieuwd, en nietmeer met helder glas, maar be-schilderd.De glazeniers Van Diesen en Ker-rebijn uit Haarlem namen het werkaan voor ƒ 800. De kerk hield dusgeld over, men kon daarmee de bij-komende kosten, waaronder hethonorarium van de architect, beta-len. Als architect was aangezochtde heer J. Wolbers uit Haarlem. Erzijn geen offerten, werktekeningen,rekeningen en beschrijvingen vande toegepaste techniek bewaardgebleven. Jammer.

Herv. kerk Heemstede

De oorspronkelijke gebrandschil-derde glazen in de ramen van deHerv. kerk van Heemstede zijneveneens verloren gegaan. Van

Een van de huidige gebrandschil-derde ramen in de Herv. kerk teBennebroek.

foto Marco Verkaik.

31

Lennep schrijft in 1922 in zijnboekje over die kerk, dat de restan-ten tenslotte, zonder enige samen-hang, in één venster werden bij-eengebracht, totdat ook dit venstereind vorige eeuw vernieuwd moestworden. De brokstukken zijn toenin een kistje bewaard totdat enkelejaren geleden op initiatief van Ds.E. Sneller deze stukken door glaze-nier Bogtman uit Haarlem weerzijn bijeengebracht in de beideramen naast de preekstoel en inhet raam boven de graftombe in dekerk. In een van de ramen lezenwe:

"Aangeboden door Ds E. Snellerbij zijn afscheid op l dec. 1985"

Meer onderzoek nodig

Ofschoon onderzoekingen van delaatste tijd belangrijke gegevenshebben opgeleverd zijn er, zoals uit

het vorenstaande blijkt, nog veelonduidelijkheden overgebleven.Dit geldt niet alleen voor de ramenvan de kerk in Bennebroek, maarook met betrekking tot het eersteorgel in die kerk. Daarover in eenvolgend artikel.

juni 1990M. Verkaik

Bronnen o.a.:

Nederlandsche glasschiiders door W.Bogtman (1944)Schets der Geschiedenis van de kerkder Nederduitse Hervormde Ge-meente van Heemstede door Jhr. Mr.D.E. van Lennep (1922)Hervormde kerk van Bennebroek 300jaar door M. Verkaik (1980)Biografie van Romeyn de Hooghe (enwaardevolle aanvullende informatie)door Drs. Jeanine Otten (1988)

32

Nieuwe leden vanaf l april 1990HEEMSTEDE BENNEBROEKmevr. P.M. Rozendaal-Dam mevr. L. Heitinkmevr. M. Mous prof. dr. A.E.F.H. MeijerE.A. BoonstraJ. van Wijngaardenmevr. R. van Hees-Hage HILVERSUMmevr. A. van Dijk A.P. Preydemevr. RW. van Dijk-Dekkermevr. H. Jongsma-VenemaW.J. Pollé

AGENDA25 augustus 1990 Busexcursie

8 september Monumentendag15 september Historische dag Haarlem21 november Uitreiking jaarpremie

Oud-Heemstede-Bennebroek

Nieuwsbrief no. 66November 1990

HEI

Bestuur:

G. Schuitemaker, voorzitterIJssellaan 7,2105 VA HEEMSTEDEtel 023-288916

Mevr. LM. 't Hooft-van der Linden,Wilhelminaplein l,2103 GS HEEMSTEDEtel. 023-292631

W. Verspoor, secretarisFranz Leharlaan 772102 GJ HEEMSTEDEtel. 023-283068

J.LP.M. Krol, archivarisJoh. Verhulstlaan 26,2102 XT HEEMSTEDEtel. 023-282977

K. de Raadt, penningmeesterKerklaan 49 b.2101 HL HEEMSTEDEte!. 023-280641

Mevr. H. Nierhoff-BaxLage Duin 2,2121 CG BENNEBROEKtel. 02502-48014

A.J. Olthaar. ledenadministratieGlipperdreef 82,2104 WL HEEMSTEDEtel. 023-292824

Contributie minimaal f. 15.-

Giro 27.35.06 tn.v. de Penningmeester v.d. Vereniging Oud-HeemstedeBennebroek te Heemstede.

Van de redaktie

Dit nummer van de Nieuwsbriefheeft een grote diversiteit aan bij-dragen. Het is verheugend omsteeds meer medewerkers te kun-nen verwelkomen. Edoch we heb-ben niet alles kunnen opnemen,wat aangeboden werd. En dat geldtvooral wat betreft de foto's.

Van mevr. A. Schef f er-Oosterhoornontvingen wij leuke foto's, waarvaner enkele bij het artikeltje over detocht naar Buren geplaatst zijn. Defoto op de omslag toont een groepvan onze leden.

De heer Vic Klep kwam met foto'sover de Open Monumentendag,waarvan ook enkele in dit nummerstaan. Het was een bijzonder ge-slaagde dag. Wij danken de velemedewerkers, die zich belangelooshebben ingezet om de bezoekersvan de verschillende evenementente ontvangen.

W.V.

Paapsche Roem in 1754Het is 5 april1754.

De predikant van de Nederlands Her-vormde kerk te Heemstede maakt

zich zorgen. Er wordt gefluisterd in hetdorp en gegniffeld. Op de jaarlijksehuisbezoeken rond Pasen samen metouderling Veldthuijsen hoort hij er ookvan: er zou een paapse school bestaanaan de Aerdenhoutselaan, waar deRoomsche Willemijntje van der Hulst enLijsje Pap, haar dochter, les geven. Erschijnen ook verscheidene gerefor-meerde kinderen school te gaan. Hijheeft het al bij de schout aangegeven.

Maar er is meer- Met ouderling vanGrieken op huisbezoek bij de

schoolmeester, beklaagt deze zich er-over, dat hem de leverantie van boekenaan Paapsche kinderen door de Heervan Heemstede ontnomen is en is ge-gund aan de Roomsche priester vanBerkerode, die ze goedkoper kan leve-ren.

Redenen te over om vandaag een ex-tra ordinaire Kerkeraad bijeen te roe-

pen. Immers de Kerkeraad zal zich voorde boekenkwestie zonodig moeten ver-antwoorden bij een lokale visitatie vande gedeputeerde van de Classis. Ookde schoolmeester wordt ontboden.Deze zegt, dat de order, die hem gege-ven is, zich niet alleen uitstrekt totschriften, maar ook tot lesboeken, al-

hoewel in de praktijk deze laatste nogniet geleverd zijn.

Verder blijken op de school van Wille-mijntje en Lijsje wel 22 of 23 kinderen

te zitten of gezeten te hebben. Het iswel eens verboden, maar onder hetmom van een naaiwinkel ontvangen zijdaar kinderen vanaf 3 a 4 jaar, die zekernog niet kunnen naaien. Voor de lessenwordt ƒ.1 ,= per kwartaal betaald. Erzijn daar ook jongens op de werf ge-zien, die de leeftijd al hebben om bij deschoolmeester te zitten en er gaan be-richten dat er al kinderen aan het schrij-ven toe zijn.

Het kind van Hermina Scholten, lid-maat van de Gereformeerde Kerk en

tuinvrouw bij de heer burgemeesterHop, is er drie Jaar op school geweest.Zo ook een kind van de buitenplaatsvan de heer Visser.

De Kerkeraad beklaagt zich erover dathun dit niet eerder ter ore gekomen

Is. Nu gaat er nog een kind school vanElisabeth van Dieren, lidmaat, hospita inde Dorstige Kuil, en twee kinderen vanJacobus Vink en Maria Rostark, beideGereformeerd, van de buitenplaats vande Heer Lu blink. Alle drie beklagen zijzich erover dat er geen gelegenheid be-staat hun kinderen dichterbij op schoolte doen en graag zouden zien dat eengereformeerde schoolmeesteres op de

Herenweg of in die omgeving zou wor-den aangesteld.

De Kerkeraad besluit het volgende:

1. Belde zaken zullen aan de Heer vanHeemstede worden doorgegeven, tesa-men met het oordeel van de Kerkeraad.

2. Broeder Veldthuijsen, ouderling, enbroeder Drocan, diaken, die ook sche-penen zijn, zullen bij de schout en an-dere schepenen lobbyen, dat depriester van Berkenrode van de leveran-tie van boeken, die zoveel verwonde-ring bij de Gereformeerden en roem bijde Papisten veroorzaakt, verstokenmag blijven, vooral van gedrukte les-boeken.

3. De schoolmeester wordt aangezegd,dat hij geen Roomsche of anderzins on-gepermiteerde boeken toe mag laten endat hij voortaan van alle boeken, die viade priester op school verschijnen, aan-gifte zal doen bij de predikant of de Ker-keraad. De predikant zal In zijn functieen uit naam van de Kerkeraad deschool meer bezoeken.

De predikant leest een concept-briefaan de Heer van Heemstede voor.

Hierin wordt verhaald van de gebeurte-nissen rond de school aan de Aerden-houtse weg en wordt om maatregelentegen de school gevraagd en het aan-stellen van een gereformeerde school-meesteres aanbevolen.

Van de gelegenheid wordt gebruiktgemaakt om de leverantie van boe-

ken door de priester naar voren te bren-gen. Gesteld wordt, dat de winst die opde schoolboeken gemaakt wordt tot deemolumenten van de schoolmeesterbehoort en hem door de Heer vanHeemstede zelf is toegezegd.

de schoolmeester hier tegrote winst op zou maken, hetgeen

de Kerkeraad echter niet bekend is, zouhet dan niet stichtelijker zijn na te gaanwat een billijke winst voor de school-meester is en een prijs vast te stellen,dan de leverantie tot verwondering vanvelen en roem van het Pausdom aaneen Roomsche priester, nog wel beho-rende tot een andere heerlijkheid, tegunnen. Verder wordt de Heer vanHeemstede van de besluiten van deKerkeraad op de hoogte gebracht.

DS Kerkeraad stemt in met het con-cept.

Het vervolg

OP 7 aPn'. het is zondag, berichten debroeders Veldthuijsen en Drocan dat

hun pogingen bij schout en schepenenin zoverre succes hebben gehad, datde schout de Roomsche school zal ver-hinderen. Ten opzichte van de leveran-tie van boeken kan hij niets doen. Dit iseen zaak van de Heer van Heemstede.Hoe deze op de brief gereageerd heeftis niet bekend.

Bewerking van: Heemstede, invulnum-mer 6B, blz. 163 e.v. in RijksarchiefN oord-H olland.

Jan Hein Beelen.

Over Zwanendrift en Pluimgravenin Heemstede

Tot de voorrechten van zowel deHeerlijkheid Heemstede als het in1466 afgescheiden Berkenrodebehoorde het recht van zwanen-drift. De zwaan- of zwanendrift(zwaanderij) was in vroeger eeu-wen het privilege van sommige ste-den en ambachtsheren om tammezwanen te houden. Officieel in deFranse Tijd (1798) afgeschaft, bleeftot in het midden van de 19e eeuwhet 'Register der Zwanen-driftenen Jagten' gehandhaafd.Van alle zwemvogels zijn de zwa-nen het grootst. Van de zeven soor-ten zijn er vijf wit. Vooral de knob-belzwaan heeft reeds Sang burger-rechten in ons land. Bij afgravingenvan terpen in Groningen en Fries-land zijn fluiten gevonden, vervaar-digd uit beenderen van de knob-belzwaan, de bekende 'park-zwaan', met oranjerode snavel enzwarte knobbel. Het woord 'zwaan'komt incidenteel voor in plaats-namen (vgl. Zwaanshoek), evenalsop wapens van families en ge-meenten, zoals in Heemstede deheraldische merletten, die veel ge-lijkenis met eenden vertonen.In de middeleeuwen is de knobbel-zwaan gedomesticeerd, ook alneemt deze bij gevaar snel eenagressieve houding aan. Het hou-

den van zwanen was een status-symbool, aanvankelijk voorbehou-den aan vorsten. Het recht is inVlaanderen en Holland als een gra-felijk privilege enkel aan belang-rijke steden en landsadel toege-staan, waartoe het adellijk geslachtVan Heemstede gerekend konworden.Ooievaars, duiven en zwanen gol-den in de middeleeuwen als be-schermde vogels en op het zonderconsent doden hiervan stond veel-al een zware boete. Op 11 februari1401 verleende hertog Aelbrechtaan Jan van Heemstede als dankvoor bewezen diensten de rechtenom konijnen te vangen binnen hetambacht en de visserij in het Spaarnenabij het Huis te Heemstede. Aan-genomen wordt dat al zijn vaderGerrit van Heemstede, die als ze-gelaar deel uitmaakte van de Gra-felijke Raad, reeds het voorrechtvan de zwanendrift ontvangenheeft. De oudste overgeleverdeacte, waarin expliciet sprake is vanhet recht om zwanen te houden,dateert van 15 februari 1450.De toenmalige ridder Jan, heer vanHeemstede, tevens van Benthui-zen (nabij Hazerswoude), beleendeWillem Gerritszoon van Schotenmet de poel met aangewassen en

zwaandrift tussen de vrijheid vanHaarlem en het Spaarnewouderveer. Omdat heer Jan zelf geenzegel bezat, zegelde zijn neef Lo-dewijk van Montfoort, heer vanHazerswoude.Financieel in de problemen ge-komen is een deel van Heemstede,Berkenrode genaamd, door Janvan Heemstede in 1466 beleendaan Gerrit van Berckenrode, bur-gemeester van Haarlem (en hetzou tot 13 juni 1857 duren totdatde gemeenten Heemstede en Ber-kenrode wederom zijn verenigdonder de naam Heemstede). In deoverdrachtsacte van 18 augustus1466 wordt omstandig gesprokenover de drift van twee paar oudezwanen, welk voorrecht de nieuweambachtsheer verkreeg. Ik citeer:"(,..)die hij voir hem ende zynenerven aldaer sal mogen houden inderselver bepaling boven verclaert.Ende van welken zwaendrifte ieden voirnoemde Geryt (=vadervan Jan van Heemstede. H.K.) tan-deren tijden consent gedaen endemijn brieven gegeven hebbe, welkeambachtheerlicheyt thienden endezwaendrift die selve Geryt hebbe,behouden, gebruycken en de besit-ten sat tot alsulken rechte endelene als ie die van mijnen voirs. Ge-nadigen Heere te lene houdenhebbe"(l).In 1472 is het ambacht Heemstedebeleend aan de vermogende Lode-wijk van Gruuthuize uit Brugge,graaf van Winchester, toenmalig

stadhouder van Holland, Zeelanden Friesland.Op 3 juli 1473 kocht Lodewijk vanWillem van Schoten de zwanen-drift terug, dat een onversterfelijkwas van de hofstede van Heemste-de, waar tegenover stond een rode(=jonge) sperwer-te gebruiken tenbehoeve van de valkenjacht- of eenstoop wijn.Op 13 april 1559 is een plakkaat(wet of verordening) uitgegeventegen het schieten van duiven enzwanen, van welke een hand-geschreven afschrift zich bevindt inhet Heemsteedse gemeentearchief.

Adriaan Pauw benoemtpluimgraaf

Naast het houden van zwanen enduiven behoorde de visserij in hetSpaarne achter het Huis te Heem-stede toe aan de ambachtsheren,welk laatste privilege regelmatig totconflicten leidde met de vroed-schap Haarlem, die pas op 17 oc-tober 1476 het recht der Herenvan Heemstede officieel erkende.Op 2 november 1622 verhuurdede nieuwe Heer ridder AdriaanPauw de visserijen en vogelarijenvoor vijfentwintig gulden per jaar.Om het vangen van vogels tegen tegaan gold een ordonnantie en dehuurder mocht bekeuren en eenboete innen, indien de geldenderegels ter bescherming van vogelswerden overtreden.

In die periode bleken de zwanenbehorende tot het Huis van Heem-stede ten dele gestorven, ten deleverdreven en weggeraakt. Omdatde resterende knobbelzwanen on-gepaard waren, schonken de Bur-gemeesters en Regeerders vanAmsterdam als een huldebetoonaan pensionaris Adriaan Pauw 'eenpaer schone zwanen'; het man-netje omtrent 7 jaar en de vrouwe-lijke zwemvogel ongeveer 5 jaaroud.De dienaar van de pluimgraafkerfde op de snavel een kruis enóók de poten zijn gekenmerkt.Teneinde de zwanendrift in Heem-stede te kunnen voortzetten enverbeteren is het paar op 3 april1625 naar Heemstede vervoerd.Helaas kon het wijfje in de nieuweomgeving niet wennen en is a!begin juni van dat jaar gestorven,doch reeds op 13 juni vervangendoor 'een ander schoon wijfken',dat ook al korte tijd later overleed.De "zwaanderij" kwam onder drukte staan, maar Adriaan Pauw wist -zoals in de politiek- niet van wijkenen hij gaf schout Johan van As (in-tussen benoemd tot pluimgraaf)opdracht een nieuw koppel naarde slotgracht over te brengen, het-geen op 16 october geschiedde. Dezwaan van het mannelijk geslachtwas tussen de 5 en 6 jaar en hetvrouwtje omstreeks 4 jaar oud.Om het toezicht te houden over dewatervogels, inzonderheid de zwa-nen, zijn al in de middeleeuwen zo-

geheten pluimgraven aangesteld,inde zin van ambtenaren of hofdie-naren belast met toezicht op depluimdieren; vergelijk 'dijkgraaf.Amsterdam, Leiden en Haarlem(2) kenden het ambt van pluim-graaf, vaak lid van het plaatselijkbestuur, in de 17e eeuw waren deburggraven van Leiden en later deheren van Wassenaar pluimgravenvan Rijnland. De historicus Wa-genaar bericht dat het pluimgraaf-schap ofwel oppertoezicht over destadszwanen in Amsterdam ge-meenlijk door een burgemeesterwerd waargenomen, hetgeen ookin Heemstede het geval is geweestAdriaan Pauw die als weinig an-dere bestuurders uit Heemstede inhet verleden in veel opzichten zijntijd ver vooruit was, benoemdeschout Johan van Asch op 10 juli1625 tot stadhouder der lenen,houtvester particulier over de dui-nen en wildernissen, alsmede tot'pluymgraaf van zijn zwanen enzwaandriften in het Spaarne en deMeer. De eerste pluimgraaf legdede eed af en behalve de charter metondertekening en opgedrukt zegelis ook het persoonlijk door Pauwgeschreven concept bewaard ge-bleven in het Heerlijkheidsarchief.Op dezelfde dag is Jacob Pie-terszoon, woonachtig aan de Mo-lenwerf, gecommitteerd door deHeer van Heemstede tot dienaarvan de pluimgraaf.In dezelfde maand gaf de stadHaarlem een keur uit aangaande

de Swaanderij en Vogelarije (op-nieuw verschenen in 1627). Depluimgraaf van Haarlem verzochtop grond hiervan aan zijn Heem-steedse kollega of die mede wildeletten en toezicht houden op deHaarlemse zwanen, omdat zoalsspoedig zou blijken de zwanen ge-meentegrenzen overschreden enin eikaars water terecht kwamen.De Haarlemse keur liet toe datJacob Pieterszoon een provisieontving.De dienaar van de Heemsteedsepluimgraaf leren we in de Heem-steedse archieven verder nog opeen andere wijze kennen. Van deambachtsheer kreeg Jacob Pie-terszoon toestemming nabij zijnhuis tijdens het jaarfeest een stangmet papegaaien te plaatsen diedoor liefhebbers tegen betaling af-geschoten mochten worden. Devoorwaarden, prijzen e.d. diendenvooraf aan de schout te worden ge-meld en uiteraard ontving de Heer-lijkheid (lees Adriaan Pauw) voordeze vergunning een deel van deopbrengst.Na eerdere plakkaten uit o.a. 1559en 1595 bleek het in 1637 nood-zakelijk dat de baljuw van Rijnlandeen nieuwe verordening uitbrachtter bescherming van vogels, metname duiven en zwanen.

Geschil met HaarlemOp 7 december 1642 heeft om-trent het middaguur de pluimgraaf

van Haarlem een jonge zwaan dietoebehoorde aan het Huis te Heem-stede in het Spaarne doodgescho-ten. Het gerucht verspreidde zichals een lopend vuur door Heem-stede en Adriaan Pauw moet inwoede ontstoken zijn toen hij vande misdaad kennis nam. Voor-namelijk om genoegdoening vande stad Haarlem te eisen liet de am-bachtsheer verklaringen afleggendie het voorgevallene moesten be-vestigen. Hiertoe werden inge-schakeld schout/pluimgraaf Johanvan Asch, de schepenen, voortsHendrik de Goyer, rentmeestervan het Huis, alsmede schout enschepenen van Nieuwerkerk (eenHeerlijkheid in bezit van Pauw),welke laatsten op 21 december eenuitgebreide verklaring opsteldendoor twee oog- en oorgetuigen af-gelegd. Claes Cornelisse en zijnmaat die analfabeet was en daarommet een groot kruis signeerde, had-den op 7 december via 't Spaarneop weg naar huis drie schoten ge-hoord. Deze waren volgens hen af-komstig uit geweer van Dirk Jans-zoon, herbergier in Haarlem enpluimgraaf van de stad. Tussen 8en31 december zijn nog vier belas-tende verklaringen jegens de Haar-lemse pluimgraaf op schrift gesteld,o.a. door vader en zoon Willem enJan Janssen, respectievelijk circa50 en circa 30 jaar oud.Dirk Janssen zou met een roer inde hand en in aanwezigheid vaneen hond op èèn van de drie jonge

8

zwanen "die nog niet geheel witwas" geschoten hebben. De ster-vende zwaan viel dood op 't ijs, het-geen plaatsvond aan de westzijdevan 't Spaarne ter hoogte van deDuivenpoort bij het kasteel. Boven-dien werd verklaard dat hij dezwaan op zijn schouders nam en inde Spaarnestad voor negen stui-vers had verkocht.Pluimgraaf Dirk verdedigde zichdoor te zeggen dat het zwaantje inHaarlem was uitgebroed. Uit deHeemsteedse archieven kan nietworden opgemaakt welk gevolgdeze zaak voor hem heeft gehad.Het liefst zal Adriaan de Haarlemsepluimgraaf op de schandpaal ofwelKaeck tegenover het Schoutenhuis(het latere 'Wapen van Heemste-de') voor het publiek te kijk hebbengesteld, maar het lijkt onwaar-schijnlijk dat het zover is geko-men.De staatsman-ambachtsheer heefttalrijke malen geschillen gehad metde Haarlemse magistratuur (even-als met de baljuw van Kennemer-land), maar ging uit een oogpuntvan "suyvere naerbuijrschap" enals excellent diplomaat nimmerzover de zaak op de spits tedrijven.In 1651 is Adriaan Pauw voor detweede maal tot Raadpensionarisvan Holland benoemd en bleefweinig tijd over om zich persoonlijkmet Heemsteedse aangelegenhe-den te bemoeien en op 21 februari1653 is hij na een korte ziekte in

Den Haag overleden. Eerst zijnzoon en opvolger als ambachts-heer van Heemstede ridder GerardPauw sloot op l april 1655 eenovereenkomst met de burgemees-ters van Haarlem, waarin is gere-geld dat zwanen uit Haarlem enHeemstede onbelemmerd in el-kaars wateren mochten vertoeven.In Heemstede is het ambt vanpluimgraaf sedert 1625 steeds ver-bonden geweest met de functie vanschout/burgemeester, die aldusook belast was met het toezicht opde lokale zwanendrift en vogelarijein het algemeen. De laatste pluim-graaf als zodanig benoemd in hetAncien Régime was Jan Dollernanin 1793 (overleden in 1810). Toenin 1793 de ambachtsheerlijkheid(inclusief het Slot) door Leonar-dus Pauw geboren Hoeufft voorƒ 125.000,- is verkocht waren te-vens "de zwaanendrift en visscherijin het Spaarne" als privileges in deverkoopvoorwaarden opgenomen,van welke de revenuen overigensgering waren. In 1798 breiddeVrouwe J.M. Dutry haar bezit uitmet een stuk land tussen de Gast-huislaan en Jan Lottenlaan "metde drift van 2 paar oude zwanen,leenroerig aan den leenhove vanHolland".Na Jan Dolleman is geen nieuwepluimgraaf aangesteld, doch hetrecht van zwanendrift bleef nog welgecontinueerd en is bijvoorbeeldop 2 augustus 1807 door dekapitein-generaal der Jacht in Den

Haag verleend aan ambachts-vrouw J.M. Dutry en voor de laatstemaal l juli 1849 voor vijf jaar aande heer M.A. Beels.

Volières, uinkenbanen eneendenkooien

Niet zozeer voor commerciële doel-einden, maar ten genoege van deeigenaren zijn zwanen, evenalshoenders, eenden, ganzen en kal-koenen óók gehouden op een aan-tal buitenplaatsen. Menagerieën ofvolières (veelal bestaande uit hoen-der- en duivenhokken) zijn o.a. tevinden geweest op de volgendehofstedes: de Hartekamp, Huize teManpad, Valkenburg, Sparenhout,Kennemeroord en Meer en Bosch,ünnaeus schreef in de opdrachtvan zijn boek "Hortus Cliffortia-nus" naar aanleiding van zijn eerstebezoek op 13 augustus 1735 aande Hartekamp over "{.-.) Ame-rikaanse valken, verschillende soor-ten van papegaaien, fazanten, pau-wen, parelhoenders, Amerikaansekorhoenders, Indische hoenders,zwanen, snippen, Amerikaansekruisbekken, mussen in verschil-lende soorten, tortelduiven en an-dere duiven, benevens vele anderevogelsoorten, van wier kreten detuin weergalmde".Het holvormig gebouwde me-nageriehuis van Cornelis van Len-nep, gelegen aan de zijde van deManpadslaan, bevatte een rijkeverzameling van fraaie en zeld-

zame vogels, tot wier verzorgingpluimgraaf Koert was belast diehet huis 'De Kapel' nabij de Man-padsbrug bewoonde. In één jaarbedroeg het vogelzaad zelfsƒ 1.200,-en omdat de tijdsomstan-digheden ongunstig werden, be-sloot men zich te beperken totduiven, eenden en kippen. Voortswas er een vinkenbaan (gelegen opLeiduin), zoals in Heemstede ookop Dennenheuvel en nabij Boe-kenrode. De oppasser van het ge-vogelte op een buitengoed was bijverkorting soms ook 'pluim' ge-heten.Bennebroek, tengevolge van fami-lieomstandigheden in 1653 vanHeemstede afgescheiden, heeftnimmer het recht van zwanendriftontvangen. De gemeente heeft wéleen vergunning tot het hebben vaneen vogelkooi in 1676 verkregenvan de Rekenkamer der Domeinenvan de Staten van Holland enWest-Friesland. Deze is aangelegdop een stuk grond ter grootte vancirca 3,5 hectare aan de zijde vanhet Haarlemmermeer, genaamdhet Rottegat, en is met onder-brekingen tot het begin van de 19eeeuw in gebruik geweest om in hetwild levende eendachtigen voorconsumptiedoeleinden te vangen.Ook aan de oostoever aan hetSpaarne nabij Vijfhuizen lag eenvogelkooi die eigendom was vanAdriaan Pauw.Zoals de manager van cultureelcentrum 't Oude Slot somtijds slot-

10

Vogelmarkt (circa 1640) in de tuin van het Huis te Heemstede. Penseel over zwartkrijt, de voorgrond met de pen in bruin omgewerkt. Uit verzameling: mevrouw VanHouten, Den Haag. (c. Frequin-photos). In dezelfde periode had jaarlijks op 25 juniook een paardenmarkt in Heemstede plaats.Tekening door Jan Martsen de Jonge (geboren 1609 in Haarlem). Dezelfdeschilder, tekenaar en etser, die o.a. in Amsterdam en Delft werkzaam was, maaakteook een tekening van de ontvangst der Franse koningin-moeder Maria de Medicisin september 1638 op het Huis te Heemstede.

voogd wordt genoemd, zou mende beheerder van de kinderboer-derij in het wandelbos Groenen-daal met evenveel recht met pluim-graaf kunnen aanduiden, welkelaatstbedoelde mededeelde dathedentendage enkele koppels zwa-nen in Heemstede verkeren in hetSpaarne en nabij Hageveld, deGroenendaalkade en omgevendevaarten en in de Leidsevaart In te-genstelling tot wat in de 19e eeuw

gebruikelijk was, ontbreekt thanseen exacte telling van deze sierlijkeen betekenisvolle watervogels inde gemeentelijke statistieken.Tot besluit:als bijlage is een lijst vande Heemsteedse pluimgraven op-genomen, zoals overgeleverd dank-zij kronikeur Willem Dolleman(Van Doorninck nr. 469) (3).

Hans Krol

11

NOTEN(1) Geciteerd uit: J. van Duinen, De geschiedenis van de heerlijkheid Berkenrode.

1957, blz.ll. Toen het slot van Berkenrode in de nacht van 4 op 5 mei 1747uitbrandde, vervaardigde de kunstschilder J. ten Compe een schilderij van deruïne (thans in het Rijksmuseum) met twee fiere zwanen in de siotgracht.

(2) Over de pluimgraaf in de stad Haarlem is het volgende medegedeeld in: Achlieve tijd, deel 13, 1984, blz. 301: "Behalve de vele viswateren rond de stadverkreeg Haarlem in 1608 ook van Josina van Groeneven-van Dorp een poelin eigendom met het recht van zwanendrift. Het recht zwanen te houden waseen oud grafelijk recht dat in het verleden aan sommige steden en edelengeschonken was. In de vijftiende en zestiende eeuw bezaten de VanBerckenrode's de zwanendrift in het Spaarne, in 'de Poel' en in de Liede. In1528 vertelde Witlem Pieterszoon, een vroegere huisknecht van Gerrit vanBerckenrode, dat "deselve Gerijt van Berckenrode ende zijn vader die jongezwaen aldaer hebben doen dalen ende gegeten als hem beliefde". Het eten vanzwaan was een statussymbool. Alleen aan bevoorrechten was het toegestaanzwanen te houden en alleen zij konden dus bij bijzondere gelegenheden opeen zilveren schaal een gebraden zwaan laten opdienen.Sinds 1593 had de stad Haarlem de zwanendrift in Hofambacht, Spaarnwoude,Spaarndam en Spaarneland -het land ten westen van Spaarndam- in pachtgekregen voor een periode van zes jaar tegen een bedrag van acht schellingenper jaar. De Haarlemse burgers trokken zich weinig aan van het gebod dat"niemant naar eenighe swaenen, jonghe ofte oude, goyen, slaen ofte eenighquaedt en doet opde verbeurte van het opperste kleet ofte twintigh stuyvers ingelde". Op het stadhuis kwamen geregeld klachten dat burgers op zondag destadspoorten verlieten en er met een geweer over de schouder op uit trokkenom zwanen te gaan schieten in de buurt van Spaarndam. Jaarlijks werddaarom de verordening die de vogels moest beschermen op de pui van hetstadhuis aangeplakt. In 1625 benoemde de stad een pluimgraaf, die toezichtop de stadszwanen moest houden. Omstreeks 1850 kwam er een einde aanhet recht van zwanendrift en daarmee raakte de pluimgraaf zijn baantjekwijt".

(3) Bovenstaand artikeltje is geschreven naar aanleiding van een vraag vanmevrouw B.L. de Haze Winkelman-Hoes over de historie van pluimgraven inHeemstede. Als bronnen zijn voornamelijk archivalia uit het gemeentearchiefaangewend (Inv. Van Doorninck nrs. 129, 130, 295, 297), alsmede literatuuraanwezig in de Bibliotheek (documentatiemap zwaandrift/pluimgraaf).

12

BIJLAGE: Naamen van de Pluymgraeven van de Swaenen en Swaendriften teHeemstede.

1625, 10 July Johan van Asch en tot sijn dienaer Jacob Pietersz.1643, 30 November Hendrik de Goyer1653, 20 November Barthelomeus van Hove by avancement van Hendrik de

Goyer1677, 20 april Johannes van Hove1691, 4 September Johan van der Poel1713, l February Tamis de Jongh1727, l Mey Cornelis de Jongh - bij overlijden van Tamis de Jongh1747, 23 December mr. Jan Reeland - bij overlijden van Cornelis de Jongh1755, 26 December Cornelis van Mekeren - bij overlijden van mr. Jan

Reeland, Willem Dolleman tot substituut1767, 20 Juny Willem Dolleman - bij depositie van Cornelis van

Mekeren1793, 10 July Jan Dolleman - bij vrijwillige afstand van Willem Dolleman

Ver. 'Oud Heemstede-Bennebroek'met 'Dubbeldekker' naar Buren

Op zaterdagmorgen 25 augustus1990 stond een prachtige dubbel-deksbus te wachten op de deel-nemers aan de VOHB-excursienaar Buren.Voor 72 belangstellenden was éénbus te klein. Lenie 't Hooft or-ganisatrice van deze dag, was blijdat de busmaatschappij een dub-beldekker met 75 zitplaatsen be-schikbaar had. Om kwart voornegen was vrijwel elk plaatsje al in-

genomen, zodat op tijd naar Burenkon worden afgereisd.In de bus werden de deelnemersdoor voorzitter Gerard Schuite-maker verwelkomd. Hij lichtte aleen stukje van de sluier van Burenop. De parel van de Betuwe heeft 6dorpskernen en telt ruim 10.000inwoners. Wat de historie betreft,wordt Buren al in 772 voor heteerst in de Amsterdamse boekengenoemd. In 1125 wordt melding

13

gemaakt van het kasteel van Buren.Dit kasteel wordt evenals het Huiste Heemstede in 1800 weer afge-broken. Buren krijgt in 1325 stads-rechten.Buren wordt vooral bekend door-dat gravin Anna van Buren, doch-ter van Maximiliaan van Egmond,in 1551 trouwt met prins Willemvan Oranje. Dit huwelijk werd in deLambertuskerk ingezegend.

In deze 15e eeuwse kerk kregenwe eerst een kopje koffie als wel-kom. De heer Van der Linden,loco-burgemeester, heette ons na-mens het gemeentebestuur vanharte welkom. Hij vertelde over derijke historie van Buren. Vervol-gens gaf mevrouw Steyaert van deVVV een toelichting op de geschie-denis van deze mooie Lambertus-kerk. De toren van deze kerk (diejammer genoeg in de steigers stond)is ontworpen door de Nederlandsearchitect Pieter Post. Deze architectheeft ook de Hervormde kerk inBennebroek ontworpen. Dus tochnog een relatie met Heemstede-Bennebroek!

Van 1975 tot 1980 werd deze kerkmet medewerking van de gehelebevolking gerestaureerd. De gas-ten genieten van de vele be-zienswaardigheden in deze prach-tige kerk.Daarna maakt het gezelschap, be-gunstigd door prachtig weer, eenstadswandeling langs vele histori-

sche gebouwen en oude gevels.Via de oude vestingwallen werdenook het kanon en de korenmolen"de Prins van Oranje" bezichtigd.De wandeling werd begeleid doordeskundige vrijwilligers van deWV te Buren. Opvallend waren dezogenaamde "muurhuizen" meteen kleine synagoge. De huizenwerden zo genoemd, omdat deachterkant tegen de stadsmuurwaren aangebouwd, dat scheeldeeen muur en was dus goedkoper indie tijd. Na deze wandeling werdeen bezoek gebracht aan het vroe-gere stadhuis, waarin een perma-nente tentoonstelling van "Burenen Oranje" is gevestigd.Hierna was het tijd voor een goede

14

lunch in de bovenzaal van de Bi-bliotheek, verzorgd door restau-rant "De Swaen".Na de inwendige mens te hebbenversterkt ging het gezelschap naarhet Weeshuis, in 1612 gebouwd inopdracht van prinses Maria vanOranje. Prinses Maria was de oudstedochter van Anna van Buren enWillem van Oranje.Het gebouw is een voorbeeld vanzuiver Hollandse Renaissancestijl.In het Weeshuis, dat tot 1953 alszodanig is gebruikt, is -nu hetMuseum van de Koninklijke Mare-chaussee gehuisvest. Alle aspectenvan de Marechaussee, zoals deleefregels en de verschillende uni-formen, werden bezichtigd. Het ge-zelschap wandelde in drie groepenonder leiding van deskundige gid-sen dit interessante en leerzamemuseum door. Eén spreuk uit ditmuseum is mij bijgebleven, name-lijk: "Traditie betekent niet dat delevenden dood zijn, maar dat dedoden leven!"

Op de afgesproken tijd -17.00 uur-arriveerden de deelnemers weerop de bekende stek -voor het oudeRaadhuis- in Heemstede terug,verrijkt met vele indrukken uit hethistorische stadje Buren.

Eén van de deelnemers, mevrouwVan de Weyde, kwam tijdens derondwandeling ongelukkig ten val.Gelukkig kon zij weer met de busnaar Heemstede terugkeren.

(Jan Olthaar)

Literatuur: 'Buren, Egmond en Oranje',door Thea Coppens (prijs ƒ 34,90)"Filips Willem", door Johan Brouwer.

15

1940-1945: Over verzet gesproken:Herinnering aan Ir. Hermannus van Tongeren

De in Nieuwsbrief nr. 64 geplaatsterapportage over de oorlog brachtmij tot het besluit een herinneringaan de verzetsman H. van Ton-geren op te schrijven. De man diein september 1944 -vlak na DolleDinsdag- in zijn woning aan deHerfstlaan werd verhoord door deinderhaast uit de Euterpestraat inAmsterdam opgeroepen SD. Endie daarop werd meegenomen enzonder enige vorm van procesneergeschoten in de HaarlemmerHout ter hoogte van het Huis metde Beelden. Een man ook die door

de journalistiek in de naoorlogsejaren nauwelijks zal worden ge-noemd omdat hij -mijns inziensterecht- dacht veilig te kunnenopereren buiten de geor-ganiseerde illegaliteit.Wie was die Ir. van Tongeren, die inde 30-er jaren aan de Herfstlaanwas gaan wonen en wiens gezin inde oorlogsjaren bestond uit zijnvrouw en hun 5 kinderen?Van Tongeren moet een zeersociaal bewogen mens zijn geweesten in de ogen van het vooroorlogseconservatieve Heemstede wellichtexcentriek.Zijn leven heeft hij gewijd aan eenschone lucht; nu zouden wij het mi-lieukunde noemen. Bijzonder washij zeker!Want welke Nederlander van om-streeks 40-jarige leeftijd trok des-tijds 's zomers zijn knickerbockersuit om bij mooi weer in korte broekte gaan lopen? En wie ging lang-laufen in Groenendaal zodra hetsneeuwdek zich daarvoor leende?

Hij moet ook een knap ingenieurzijn geweest, getuige zijn tientallenpatenten op milieu-gebied in Europa,Amerika en Australië. De uitvindin-gen beperkten zich niet alleen totzijn vakgebied, de aero-dynamica

16

{cyclonen als vliegasvangers) enluchtfilters (zifters), die hem ruimvoor de tweede wereldoorlog algrote bekendheid bezorgden. In1940 begon hij ook aan de ontwik-keling van een houtgas-generatordie autorijden zonder het gebruikvan benzine mogelijk maakte.Zijn vondst op het gebied van hetverzet was echter zowel geniaal alsongebruikelijk: honderden onder-duikers uit de periode 1942-1945hebben nooit geweten dat zij inleven zijn gebleven door zijngrote inzet!Dankzij zijn goede vooroorlogsecontacten met de Duitse industrieen ondanks het feit dat zijn inSachsenhausen omgekomen vaderbij de SD in Amsterdam nog nietvergeten kon zijn, benaderde hij deOrtskommandant van Haarlem enzijn technische staf met een uniekvoorstel.Dat behelsde het verder ontwik-kelen van de h o utgas-generatorendie bij de Wehrmacht het wagen-park mobiel moesten houden!! Zijnkennis van zaken stond buiten elketwijfel. En voor dat doel zou deOrtskommandant uiteraard eenWehrmacht-truck ter beschikkingmoeten stellen...Achteraf blijven nog vele vragen:Was het niet vreselijk riskant hethol van de leeuw op te zoeken?Was de kans op succes niet te ge-ring? Enz.,enz. Maar een feit is datde truck inderdaad ter beschik-king kwam! Met alle benodigde

vergunningen en stempels van deOrtskommandatur kon binnenNederland onbeperkt geredenworden, zelfs''s nachts in Sperrtijd.De prognoses m.b.t. rendements-verbetering vergroting van de actie-radius zullen de doorslag hebbengegeven bij die beslissing.Daarmee was het pad geëffendnaar de boeren in Zeeland en an-dere provincies en begonnen deaardappel-, suikerbieten-, bonen-en andere ritten ten behoeve vanonderduikers, die tot dusverre hungastgezinnen voor grote voedsel-problemen hadden gesteld. Metzekerheid kan gesteld worden, datdeze hulp voor vele onderduikerslevensreddend is geweest!

In de herfst van 1943 werd mij ge-vraagd mee te gaan bij transportendie door Van Tongeren warengeorganiseerd. Van twee op Apel-doorn geconcentreerde reizen her-inner ik me dat de voor verhuizingin aanmerking komende onder-duikers elk apart in de avond vanhun onderduikadressen naar hetcentrale vertrekpunt van de truckmoesten worden begeleid. De wa-gen kwam voorrijden als elke pas-sagier bij het vertrekpunt (café)aanwezig was.

De eerste reis betrof Joodse onder-duikers, de tweede tocht waren hetRussische vluchtelingen. Na aan-komst in Heemstede werd op ver-schillende adressen overnacht,

17

waarna de volgende dag per fiets ofte voet de beloodsing volgde naarde permanente adressen. In ver-band met zijn redelijke beheersingvan de Russische taal werd tijdensde tweede reis de heer Kemeling,destijds eveneens wonend aan deHerfstlaan, als tweede begeleidermeegenomen. Bij de diverse con-troles onderweg, zowel heen als te-rug, bleken de papieren met stem-pels en handtekeningen vol-doende autoriteit te suggereren.

Dan, begin september 1944, wordtVan Tongeren gearresteerd en ineen auto weggevoerd. De aanlei-ding voor de arrestatie is onbekendgebleven. Ging de overval uit vande Ortskommandant, de SD of mis-schien van Barbie, van wie bekendis dat hij juist in deze periode enigedagen in ons land was?Bij de eerste en tweede mo-gelijkheid zou aanleiding kunnenzijn het oneigenlijke gebruik vanhoutgas-generatoren.

De derde mogelijkheid, die door dein 1983 door de Nederlandse persgefrequenteerde 81-jarige zustervan het slachtoffer zonder aarze-ling als feit was aangenomen, lijktmij verre van een hersenschim. Me-vrouw C.J. (Lot) van Tongerenheeft altijd Barbie, door wiens toe-doen haar vader in 1941 in hetconcentratiekamp Sachsenhausenhet leven verloor, in direct verbandgebracht met de moord op haar

broer in september 1944. Herman-nus had op zijn sterfbed in ElisabethGasthuis te Haarlem verteld dat hijBarbie had herkend. Door de di-verse verhoren door Klaus Barbietijdens zijn bezoeken aan zijnvader in het Huis van Bewaring teAmsterdam heeft hij Barbie ookwel degelijk kunnen herkennen!Het lijkt verre van denkbeeldig datBarbie met een komende neder-laag van het 'grootduitse rijk' voorogen, in Van Tongeren een bedrei-ging heeft gezien. En 'toevallig' washij, van Lyon komend, even inNederland na wat tot in lengte vandagen de 'Dolle Dinsdag' zal wor-den genoemd. De dag die voor onszo mooi was en voor Nazi's zoonheilspellend!Bij Van Tongeren werden op deHerfstlaan illegale papieren gevon-den, waar zelfs zijn vrouw niets vanwist. Na zijn arrestatie werd hethuis direct gevorderd en moest defamilie -nog voor de vader wasbegraven- intrekken bij de buren.Van verzetsdaden door solitairwerkende mensen als Van Ton-geren is dan heel moeilijk de toe-dracht te achterhalen, als zij het zelfniet kunnen navertellen.

Doordat niet alleen de plaatselijke,maar ook de landelijke pers zichenige tijd bezig hield met de arres-tatie van Barbie, kreeg de moordop de Heemstedenaar Ir. Herman*nus van Tongeren tijdelijk enigepubliciteit. Maar omdat er geen be-

18

wijs viel te leveren voor de uitge-sproken overtuiging van zijn zusterLot, liet de pers de zaak vallen. Enzo rest ons slechts de naam VanTongeren op de plaat van het door

Mari Andriessen gemaakte ver-zetsmonument aan de Vrijheids-dreef....

J.V.

Gebouw REHOBOTHeen klein monument?

Aandacht schenken aan kleine mo-numenten, aan gevel- en gedenk-stenen. Dat was een idee, een wensvan de redactie van de VOHB-Nieuwsbrief. Met dat in gedachtenis het hierna volgende geschreven.

Op de vraag wat als een monumentmag worden beschouwd zal ver-schillend worden geantwoord.Weinig verschil van mening zullenwe in dit opzicht echter hebbenover het in 1984 afgebroken Ver-enigingsgebouw "REHOBOTH" inde Schoollaan in Bennebroek.Architectonisch was het in mijn(leken)ogen onbetekenend. Vooralook door een aantal verbouwingenen uitbreidingen, waarbij niet al tenadrukkelijk op de schoonheid lijktte zijn gelet, is het gebouw er in debijna 100 jaar van z'n bestaan ookniet mooier op geworden. Wat datbetreft niet getreurd, dat het ver-dwenen is.

Op de plaats waar het gebouwstond {in een deel van de vroegereHervormde pastorie) zien we nunieuwe woonhuizen. Vele Benne-broekers zullen zich niet meer ofnog slechts vaag herinneren, dattot 1984 daar Rehoboth heeftgestaan.Voor een aantal oudere Benne-broekers heeft het gebouw, voorwat betreft de activiteiten, die daarinplaatsvonden, wel veel betekend.In hun leven heeft het zo kan menstellen, een monumentale waardegehad Laten we enkele van die ac-tiviteiten noemen: kleuterschool,zondagsschool, jeugdclubs, zang-repetities en -uitvoeringen, ker-kelijke activiteiten, velerlei ver-gaderingen en bijeenkomsten.Over dit aspect van de historie vanhet gebouw willen we het nu niethebben. Meer zal het gaan over de-gelukkig bewaard gebleven- ge-denkstenen in en aan het gebouw.

19

Tijdens en na de afbraak van het gebouw is de gevelsteen helaas niet on-geschonden gebleven.

Het komt mij voor, dat het interes-sant en voor de plaatselijke historievan belang is daarover alsnog ietszwart op wit te stellen.

GEVELSTEEN

In de voorgevel, boven de raam-partij, was een grote steen ingemet-seld, waarop de naam Rehoboth ingele letters was weergegeven (ziefoto). Over de betekenis van dezenaam kan men lezen in hoofdstuk26 van het eerste Bijbelboek (er isdaar spraken van ruzie over water-putten). In Bennebroek is het ge-bouw Rehoboth ook niet zonderruzie-achtige problemen tot standgekomen.

EERSTE STEEN

Eveneens aan de voorzijde, opminder dan een meter boven straat-niveau, werd op l april 1886 een"eerste steen" gelegd. In het bijzijn

van het bestuur van de VerenigingRehoboth en van andere "hoge"functionarissen van het dorp werddeze steen gelegd door het driejaar oude zoontje van de stichtervan het gebouw, Dr. J.H. GunningJ.Hzn.(1858-1940).Dr. Gunning was van 1884 tot1887 Hervormd predikant in Ben-nebroek. Spoedig na zijn komstvan Wilhelminadorp naar Benne-broek, hij was toen nog maar 26jaar, nam hij zich voor "iets nuttigsen heilzaams voor geheel Benne-broek te stichten". Zo nam hij hetinitiatief tot het stichten van hetverenigingsgebouw en werkte deplannen uit. Nam, zoals hij laterschreef, "met vreugde de bedelnap(tot ver buiten Bennebroek) terhand" om de financiering rond tekrijgen. Voor "geheel Benne-broek" betekende voor hem, datalle bevolkingsgroepen van het ge-bouw gebruik zouden moeten kun-nen maken. De door hem in het-

20

De tekst op dit kleine steentjeluidt:

DE EERSTE STEEN VAN REHOBOTHIS GELEGD DOOR

J. H. G U N N I N Goud 3 jaar, den l sten april 1886.

zelfde jaar opgerichte kleuterschool,die in Rehoboth gehuisvest werd,was naar zijn uitdrukkelijke wensdan ook bedoeld voor kinderenvan ouders van alle gezindten.De problemen bij de stichting vanhet gebouw betroffen in het bijzon-der de -mild gezegd- niet zo vlottemedewerking van de Ambachts-vrouwe van Bennebroek, mevrouwEA. Willink-Nutges. De strubbelin-gen hielden verband met de niet zogoede verstandhouding tussen Dr.Gunning en mevrouw Willink. Dejonge enthousiaste dominee konhet niet zo goed verdragen, dat deAmbachtsvrouwe zich niet alleenals een opperkerkvoogdes ge-

droeg, doch ook nog een soort op-perdominee wilde zijn.Hoe het zij, het was, zoals in die tijdgebruikelijk, èèn van de kinderenvan de stichter van het gebouw, diede eerste steen mocht leggen.

GEDENKSTEEN

De derde steen in dit verhaal werdgeplaatst in het gebouw en wel innovember 1920. Deze steen kreegeen wat verborgen plaats, te wetenonder een opklapbaar trapje naarde toneelzaal. Geen wonder datvele bezoekers van het bestaan vandeze gedenksteen niet op de hoog-te waren. Slechts bij het "nemen

21

De nog geheel gave gedenksteen van de C.J.V. "Het Mosterdzaad"

van een duik" in de bergplaatsonder het toneel passeerde men desteen.In 1920 was de Chr. Jongelings-vereniging van Bennebroek, ge-naamd "Het Mosterdzaad" (voorbetekenis raadplege men b.v. hoofd-stuk 13 van het Bijbelboek Lucas)in een bloeiperiode. Men wenstemeer ruimte voor vergaderingenen andere activiteiten. Daartoekwam men met de VerenigingRehoboth overeen, dat voor reke-ning van de Jongelingsverenigingeen aanbouw aan de achterzijdevan Rehoboth zou plaatsvinden.Dat deel van het gebouw zou daneigendom van die vereniging zijn.Deze uitbreiding van het gebouwbleek voldoende aanleiding tot hetplaatsen van een gedenksteen.

In het bewaard gebleven archiefvan de C.J.V. blijkt niet van veelophef bij het plaatsen van de steen.Of er een "inmetselaar" is geweest

wordt niet aangegeven. Evenminwordt gesproken over de maker enover de kosten. Sober dus, evenalsde tekst op de steen.In de vergadering, die op 26 no-vember 1920 ter gelegenheid vande opening van de eigen ruimte inhet gebouw Rehoboth werd ge-houden, kreeg wel de overhandi-ging van een nieuwe voorzitters-stoel uitbundig aandacht. Alle eeraan de gewaardeerde voorzitter?Daar lijkt het op.

De drie hiervoor beschreven ge-denkstenen hebben in de afgelo-pen zes jaar een wat los bestaan ge-leid. Ze zijn van hot naar hergegaan omdat er geen duidelijkbeeld was waar deze stenen eengoede vaste plaats zouden kunnenkrijgen. Voorstellen werden weluitgewerkt, doch tot een beslissingdaarover is het tot nu toe nietgekomen.

Bennebroek, juli 1990 M. Verkaik

22

Het nieuwe tegeltableau op de villa"Bosch en Duinzicht" in Benne-broek.

P.S. In de Nieuwsbrief no. 63 vanfebruari dit jaar schreef ik over devilla "Bosch en Duinzicht"; sprakdaarbij de hoop uit, dat deze naamnog weer eens op de voorgevel vande villa te zien zou zijn. Tot m'n

vreugde hebben de huidige bewo-ners moeite en kosten er voor overgehad om een tegeltableau aan devoorgevel te laten aanbrengen,waarop in mooie letters "Bosch enDuinzicht" weer staat aangegeven.

23

Geboren en getogen in Heemstede

Een gesprek met de heer Piet vander Horst.

Er zullen maar weinigen zijn die deheer Piet van der Horst van gezichtniet kennen. Hij was van 1955 tot1981 besteller bijde PTT in Aer-denhout en Heemstede. Gedu-rende vele jaren was hij aktief alsvoetballer, scheidsrechter en werk-zaam in tal van commissie-functiesbij 'HBC. Hij is op 18 oktober1916 geboren in de Meerweg inhet huis nummer drie. Zijn vader,naar wie Piet is genoemd, is ook inHeemstede geboren, aan de Mo-lenwerf. Zijn moeder, mevrouwAnnemarie Hendrikse, woonde alsechte Heemsteedse in de Stapper-steeg. Meer Heemsteeds is bijnaondenkbaar. De Meerweg vormdevroeger, zoals de naam doet vermoe-den, de verbinding tussen Heem-stede en de in 1852 drooggevallenHaarlemmermeer, nu de Haarlem-mermeerpolder. De weg was toenlanger als vandaag. Vanaf de Ach-terweg liep hij naar de draaibrugover de Ringvaart, welke lag terhoogte van het woonwagenkamp.Vanuit de Haarlemmermeer gaf deOude Kruisweg toegang tot debrug. Ter hoogte van de huidigekruising met de Javalaan, leidde deweg eerst naar rechts om vervol-gens bij de huidige Ringvaartlaan

naar links, richting Ringvaart af tebuigen. Voor het landhoofd van debrug ging hij een nog een beetjenaar links en dan haaks naarrechts.Vermoedelijk om de gehaaste koet-siers en snelle chauffeurs vaart tedoen minderen!Piet van der Horst kan zich de laanen zijn bewoners nog herinnerenals de dag van gisteren. Links vande familie Van der Horst, op num-mer een, woonde de weduwe Ver-huis en rechts de weduwe Ravens-berg. Dan was er een dubbele poorttussen het eerste en het tweedeblok waar op nummer zeven Haa-geman woonde. In het houtenschuurtje achter het huis nummerzeven was de voorraad opgeslagenvan een petroleumventer. "Datmocht in die tijd allemaal"., aldusVan der Horst op nummer negende weduwe Riezon met drie gehan-dicapte kinderen en Kramer deschoenmaker op 11. Op nummer13 Neeskens, die bij de gemeentein dienst was. Piet herinnert zichdat Neeskens een echte levens-genieter was. De huizen haddenvanaf de bouw al een deur aan destraatzijde. Van der Horst vertelde,dat direct achter de voordeur eenwaterkraan was. Ze zat aan demuur op een zodanige hoogte dater een emmer onder kon worden

24

gezet. Een fonteintje of putje was erniet. Dat kwam omdat de waterlei-ding later was aangelegd. Achterhet blokje huizen genummerd eentot met drie was een waterpomp enachter de percelen zeven tot enmet... stond een waterput. Lei-dingwater werd alleen gebruikt omte drinken en het eten te bereiden.Voor schoonmaken en wassenwerd het pomp- en putwater nog inere gehouden. Wanneer het 's zo-mers mooi weer was verzameldende vrouwen zich 's avonds op debank bij de put om de nieuwtjes uitte wisselen en bij te praten. Bij toer-beurt zorgde een van hen voor kof-fie. Met mooi weer werden overdagstoelen aan de weg gezet en ge-noten de vrouwen tussen de zorgvoor de kinderen en het huishou-den door van het zonnetje. Op zon-dag waren de mannen en de reedswerkende kinderen daar ook tevinden. Vanaf de Meerweg haddende bewoners een prachtig uitzichtover de groentevelden van 'Meeren Bosch' op de Glipperdreef. Hetterrein van 'Meer en Bosch' wastoen nog niet bebouwd en slechtsafgescheiden van de Meerweg dooreen lindenhaag. Iets verderop aande Meerweg treffen we de huizenaan met de voortuintjes. In heteerste dubbele huis, nu genum-merd 19 woonde de drukker Nie-zink, die op nummer 21 een druk-kerij exploiteerde. Hij en zijn vrouwhadden 8 of 10 dochters en eenzoon, Willem genaamd. De familie

werd zwaar beproefd omdat alledochters het leven lieten aan de ge-vreesde longziekte TBC. Op deplaats waar' nu de Soendastraataansluit op de Meerweg stond eenboerderij. Aanvankelijk boerde daarene Korringa en later Jan de Jong.Een broer van de legendarischedorpsfiguur en vrachtrijder metpaarde ntractie, Harke de Jong.Vanaf de boerderij lag langs de wegeen slootje. Een bruggetje wat ver-der op, gaf toegang tot de kwekerijVan Dort, het bekende hoveniers-bedrijf. Achter de huizen aan deMeerweg lagen zeer diepe terrei-nen en dat verklaart de aanwezig-heid van een boerderij en dekwekerij van een hovenier. Aan heteinde van de huidige Meerwegboog de weg naar rechts. Iets voordit punt leidde aan de linkerkanteen laantje naar het 'Oude Slot'.Van der Horst: "Hier stond vroegereen bos, dat volgens mij tot het'Oude Slot' behoorde". Op hetstukje Meerweg tussen de tweebochten woonde de heer Vedder,(nu Javalaan nummer 55). Hij waseen man die opviel, omdat hij eenklompvoet had en met een aan-gepaste schoen door het levenmoest. Hij stond in de buurt inhoog aanzien omdat hij ambtenaarwas op de secretarie van de ge-meente Heemstede. De aanleg enopkomst van het HeemsteedseSportpark heeft Piet Van der Horstvan nabij meegemaakt. Van derHorst: "Mijn vader was grounds-

25

man bij de voetbalclub 'RacingClub Haarlem', (RCH), welke in1932 van de Middenweg in Haar-lem verhuisde naar het Sportpark."Van der Horst Sr. solliciteerde toenbij de gemeente Heemstede enkwam met RCH over. Voetballendeden de kinderen van de Meer-weg op een veldje dat gelegen wasnaast het huidige sportveld van'Meer en Bosch', waar onlangs inhet kader van de herindeling vande Indische wijk een kin-derspeelplaatsje is ingericht. Om-dat vader Van der Horst de be-schikking had over afgekeurdewedstrijdballen van 'RCH', wasvoetballen op de Meerweg zeer intrek. Van der Horst:"Nabij de brugover de Ringvaart was toen al hetwoonwagenkamp. Thuis was onsvoorgehouden, dat we niet met dekinderen uit het kamp mochtenomgaan. Toen op een goede dageen zigeunerjongetje op een meis-jesfietsje bij ons kwam en vroeg ofhij mee mocht spelen", antwoordeik: "Nee". Het jongetje overdon-derde mij met zijn opmerking:"Zeker omdat ik zigeuner ben.", envervolgde"Als je mij mee laat doen,mag jij op mijn fiets". Van der Horstkreeg die middag zijn eerste fietsles.Later ging hij ook stiekem meenaar het kamp. De zigeuners had-den prachtige woon-, eigenlijk sa-lonwagens met fraaie interieurs volkoperen beslag, olielampen en an-dere huishoudelijke voorwerpen.Maar het oog van Pietje viel niet op

het glimmende koper maar op degrote rieten korf, die onder dewoonwagen van zijn vriendje hing.Daar zaten zes krielkippen en eenhaantje in. De vader van het zigeu-nerkind vroeg aan Piet: "Zou je ookgraag wat krielkipjes en een haanhebben?", waarop Piet bevestigendantwoordde. Bij het volgende be-zoek van de familie aan het Heem-steedse woonwagenkamp kreegPiet zowaar wat krielkippen en eenhaantje. Toen hij daarmee thuiskwam mocht hij van zijn ouderseen kippenren timmeren. Vermoe-delijk omdat ze best gratis eitjes opprijs stelden.Het sportveld aan de Meerweg, datvan huidige het huidige sportveldvan 'Meer en Bosch' tot aan deJavalaan liep, moet het restant zijngeweest van het particuliere sport-complex van de familie Dolleman-Thierry de Bije.Hierover maakt Hans Krol gewagin zijn boek 'Heemsteedse ge-meentepolitiek in de jaren om-streeks 1750 en 1900'. Piet vander Horst kan zich ook de drafren-baan herinneren, die daar heeft ge-legen, (ongeveer halverwege dehuidige Meerweg en Meer en Bosch-laan). "Het was een grasbaan vanvier- tot vijfhonderdmeter lang,welke was omgeven door een aar-den wal begroeid met gras. (Vooralle duidelijkheid, het betreft hierniet de houten wielerbaan die laterop het complex van het Sportpark,tussen het clubhuis van de hockey-

26

club 'Alliancc' en de gebouwen vanhet Recreatiecentrum 'Groenen-daal' heeft gestaan). Er werd zowelmet paarden met sulkeys gedraafdals met motoren geraced. Een be-kende pikeur uit die dagen was deheer Enzing, die zijn paard op dedag voor de draverij bij Stalhoude-rij Van Staveren aan de Achterwegstalde. Uit de Haarlemmermeer gafeen pikeur van naam, de heer DeVlieger, regelmatig acte de presen-ce. Van de motorcoureurs weetVan der Horst zich Johan van Koo-ten nog goed te herinneren. Diewas met zijn Harley Davidson des-tijds onverslaanbaar. Deze 'motor-man', zoals ze toen werden ge-noemd was de eigenaar van debekende motorenhandel 'Van Koo-ten', welke destijds was gevestigdop de punt van de Grote Houtstraaten de Gierstraat in Haarlem.Wie in de Meerweg woonde, speel-de natuurlijk ook op het Wilhelmi-naplein, de Molenwerf en in deCamplaan. Heel vroeger stond dejaarlijkse kermis op de Molenwerf,nu een deel van de huidige Molen-werfslaan. De Cruquiusweg is aan-gelegd in 1934 en ligt op een deelvan de toenmalige Molenwerf, dievoorheen tot aan de loswal bij hetSpaarne liep. Later werd de kermisop het Wilhelminapleintje gehou-den. De heer Hoes, de eigenaarvan café 't Wapen van de Haarlem-mermeer', fungeerde destijds minof meer als contactpersoon tussende gemeente en de kermisexploi-tanten. Hoes had namelijk zelf een

stoomcarroussel en onderhieldvriendschappelijke en zakelijke con-tacten met tal van eigenaren vankermisvermaken en had kennisvan de pachtprijzen.Zijn café was gevestigd in het panddat nu nog staat op de hoek van deCamplaan en de Cloosterweg. 'HetWapen van de Haarlemmermeer'is na Hoes nog enige tijd in bezit ge-weest van ene heer Van Zeil, dielater naar Hillegom is gegaan. Nietzonder trots weten tal van inwo-ners te melden dat de bekendeCDA-politicus, voormalige staats-secretaris en huidige burgemeestervan Heerlen P.H. van Zeil een zoonvan hem is.Wandelen met de heer Piet van derHorst door Heemstede en daarbijpraten over ons dorp van weleer iseen genoegen. Hij kan veel feitenen zaken met een fotografischeduidelijkheid oproepen, hoewel hijwel wat moeite heeft met de voor-namen. Wat opvalt is, dat hij mees-tal alleen de bijnaam van iemandweet Veel mensen In ons dorphadden vroeger een bijnaam, endie waren niet altijd even fraai. Lie-den die van het rechte pad afwekenkregen bijnamen die aan duide-lijkheid niets te raden lieten. Vander Horst zelf is van onbesprokengedrag geweest. Zijn bijnaam luid-de: 'Erdal', een bekend schoen-smeermiddel. Die had hij te dankenaan zijn mooie glanzende zwartehaardos.

Vic KlepOktober 1990

27

De Premie Presentatie

De premiepresentatie zal dit jaarop 21 november plaats vinden inBennebroek en wel des avonds omacht uur in "Het Trefpunt". (Dat isde zaal van de GereformeerdeKerk aan de Rijksstraatweg 85.Parkeren is mogelijk aan de achter-zijde van de kerk aan de Akonie-kenlaan.

De premie zal bestaan uit een zes-tal fotografische reproducties vanprenten over Heemstede en Ben-nebroe k. Voord at de premie wordtuitgereikt zal onze voorzitter eendiapresentatie geven over een wan-deling welke gaat door Benne-broek en de Glip. Karakteristiekeen monumentale panden zullenworden getoond.

Correctie

In het verhaal over de verzetsgroep rond broeder Joseph Klingen, gepu-bliceerd in Nieuwsbrief nr. 64, wordt in een citaat op bladzijde 32 ge-sproken over de heer Chr. Eggers, ter plaatse bekend als een landverraderdie kort na de bevrijding in Vught is doodgeschoten. Blijkens een medede-ling, gepubliceerd in o.a. Haarlems Dagblad van 26 juni en de Patriot van27 juni 1945 is niet Chr. Eggers (van beroep electriciën, destijds woon-achtig in de Bosboom Toussaintlaan) bedoeld, doch H.M. Eggers, een ra-diotechnicus die in de Jan van den Bergstraat woonde. Het door Sectie XIvan het Militair Gezag uitgegeven bericht luidde: "De Krijgsraad te veldevan het Militair Gezag heeft de Nederlanders V. Salomons, V. Paques enH.M. Eggers, wegens hulpverlening aan den vijand, ter dood veroordeeld.Zij waren in dienst getreden van de "Waffen SS" en hadden zich boven-dien schuldig gemaakt aan spionnage. Deze doodvonnissen zijn thansdoor de kogel voltrokken". Het doodvonnis van de heer H.E. Eggers, diezich onder invloed van NSNAP-leider oud-majoor Kruyt had ontwikkeldtot een fel antisemiet, is overigens reeds op 3 mei 1945 in Vught ten uit-voer gebracht.

28

Drie verschillende momenten van de open monumentendag.

29

Nieuwe leden vanaf l juli 1990HEEMSTEDEC BakkerH ScholB. Silvismevr. B. KoomenJ.A. van AssemaH. Sie Ing Hoatmevr. H. Hannema-Taumevr. G. van GreevenhoekJ. ApeldoornF. DukkersJ.A. WuhlD. K. TensenJ.P.A. van Tatenhovemevr. J. Groenewegen-Goelema

BENNEBROEKP. WurkumR. HinseJ. Bieling

HAARLEMmevr. R. van Rossum

VOGELENZANGJ.C.Th. Rosenhart

HILLEGOM

mevr. M. Snijders-FriedemanStichting Vrienden vanOud Hillegom

BERGEN (NH)mevr. A. Fransen

BREUGEL (N-Br.)mevr. I. Netto-Vos

ZEISTBibliotheek Rijksdienst van deMonumentenzorg

BLARICUMHistorische Kring Blaricum

30

Foto achterzijde:

Curiositeit of nostalgie?

Nabij de verleden jaar verplaatste ingang van het wandelbos 'Groenen-daal\ aan de Glipper Dreef (bij het kruispunt met Bosbeek- en Belle vanZuylenlaan), staat tussen het groen wat verloren een oude prullebak. Degietijzeren bak met de initialen 'GH', een afkorting van 'Gemeente Heem-stede', is helaas niet meer compleet. De gietijzeren of plaatstalen bin-nenemmer waaraan een overstekende rand zat ontbreekt. De bak is ge-tuige een vermelding op de voet geleverd, gemaakt of ontworpen doorHillen de Lelie uit Amsterdam. In Heemstede hebben meer van dezeafval- of prullebakken gestaan. Gelet op de pijl en de letters EMM die metschoolkrijt zijn aangebracht is de bak vlak voordat de foto werd gemaakt,gebruikt als startpunt voor spoorzoekers.Het is niet uitgesloten, dat in plaatsen waarvan de naam ook met de letter'h' begint dergelijke bakken hebben gestaan. In Heemstede is het delaatste die is aangetroffen.Maar wie weet? (foto Vic Klep)

31