Hay Wijnhoven & Theo Zeegers

inleiding

Pissebedvliegen lijken veel op sluipvliegen(Tachinidae), bepaalde Muscidae, Anthomyiidaeen op sommige Calliphoridae, waardoor ze in hetveld vaak lastig herkenbaar zijn. De meesterecente auteurs beschouwen de Rhinophoridae alseen zelfstandige familie. Hoewel de fylogenetischepositie van de Rhinophoridae binnen de calyptra-te vliegen nog niet helder is, wordt tegenwoordigeen nauwe verwantschap vermoed met deCalliphoridae (Crosskey 1977, Tschorsnig 1985,Rognes 1991). Een aantal genera dat vroeger totde Rhinophoridae gerekend werd, wordt tegen-woordig bij de Calliphoridae ingedeeld (subfami-lies Melanomyiinae of Polleninae) (Rognes 1991).Een voorbeeld hiervan is de op een pissebedvlieglijkende Anthracomyia melanoptera Fallén, 1810)(Calliphoridae: Melanomyiinae), waarvan infiguur 1 de vleugel is afgebeeld. De homogeniteitbinnen de familie Rhinophoridae is door deherziene indeling sterk toegenomen.Een betrouwbare en toegankelijke determinatie-tabel voor Nederland en het omliggende gebiedstaat in De Vliegenmepper (Zeegers & van Veen1993). In deze nog steeds actuele tabel is boven-dien een toelatingssleutel opgenomen en eenaantal op pissebedvliegen lijkende soorten uit

andere families. Herting (1961) geeft aanvullende(vooral morfologische) kenmerken en Ferrar(1987) bespreekt van een aantal soorten de onvol-wassen stadia.

familiekenmerken

Rhinophoridae zijn calyptrate vliegen met borstelsop borststuk en schildje, een pre-alare borstel eneen borstelrij op de hypopleuren. Ze hebben eenontwikkelde zuigsnuit. Het postscutellum is nietsterk opgeblazen (verschil met Tachinidae). Eenbelangrijk kenmerk is de vorm en positie van hetborstvelletje. Dit is klein, symmetrisch afgerondrechthoekig tot half cirkelvormig en staat bijnaloodrecht van het borststuk af (fig. 5). Dit komtechter ook voor bij sommige Phasiinae(Tachinidae) en Melanomyiinae (Calliphoridae).Ook de vleugeladering is belangrijk voor de soort-bepaling. De topcel is lang- tot kortgesteeld ofnet gesloten (soms open, zoals bij de niet-inheem-se Rhinomorinia). Ader m met een duidelijkebocht tot een stompe hoek. Vliegen met een zeerflauwe bocht of een rechte hoek zijn geen echtepissebedvliegen.Sommige soorten pissebedvliegen hebben vrijegaal verdonkerde of bijna ongekleurde vleugels,

wijnhoven & zeegers ‒ nederlandse pissebedvliegen 113

FAUNISTISCH OVERZICHT VAN DE NEDERLANDSE PISSEBEDVLIEGEN

(DIPTERA: RHINOPHORIDAE)

Hay Wijnhoven & Theo Zeegers

Rhinophoridae vormen een kleine vliegenfamilie waarvan alle soorten als larveparasiteren op landpissebedden (Isopoda: Oniscidea). Nu de belangstelling voorsluipvliegen en sluipvliegachtigen in Nederland groeiende is, worden de laatste tijdook Rhinophoridae vaker verzameld. Over ecologie en relaties tussen deze parasietenen hun gastheren zijn maar weinig gegevens in de literatuur te vinden, maar in éénvan de komende nummers van dit tijdschrift zal hieraan meer aandacht wordenbesteed. Ook de verspreiding in Nederland is nog slecht bekend. Dit overzicht geeftde huidige kennis weer voor de zeven soorten pissebedvliegen die in ons landgevonden zijn. In het kort worden de belangrijkste determinatiekenmerken genoemden per soort worden de verspreiding in Nederland, biotoop en vliegtijd gegeven.

114 nederlandse faunistische mededelingen 9 ‒ 1999

Figuur 1Rechtervleugel van Anthracomyia melanoptera(Calliphoridae: Melanomyiinae). Alle tekeningen H.Wijnhoven.Figure 1Right wing of Anthracomyia melanoptera (Calliphoridae:Melanomyiinae). All drawing H. Wijnhoven.

1

2

3

4

5

6

7

randborstel

dwarsader m-cu

c of costa

m of media

cel r4+5 of topcel

steel

r4+5

Figuur 2-7Rechtervleugel van: 2, Rhinophora lepida; 3, Stevenia umbratica; 4, Phyto melanocephala; 5, Frauenfeldia rubricosa; 6, Melanophora roralis (�); 7, Paykullia maculata. Figure 2-7Right wing of: 2, Rhinophora lepida; 3, Stevenia umbratica; 4, Phyto melanocephala; 5, Frauenfeldia rubricosa; 6, Melanophora roralis (�); 7, Paykullia maculata.

dwarsader r-m

andere hebben vleugels met breed donkerom-zoomde aders. Alle soorten zijn onopvallend grijsof zwart gekleurd, van klein tot middelgrootformaat en hebben een slank achterlijf. Veelsoorten zijn duidelijk seksueel tweevormig.Mannetjes dragen doorgaans een duidelijkerezilvergrijze bestuiving in de vorm van achterlijfs-vlekken en lengtestrepen op de borststukrug. Devleugels worden in rust schuin naar achterengehouden, wat een kenmerkend, deltavormigsilhouet oplevert (fig. 8).Ten slotte kan de unieke parasitaire relatie van deRhinophoridae met landpissebedden als een fami-liekenmerk worden opgevat. Larven of poppenvan Diptera in pissebedden horen (tenzij hetsaprofagen betreft, zoals bepaalde Phoridae) altijdtot de Rhinophoridae.

methode

De gepresenteerde gegevens zijn afkomstig van decollecties van het Zoölogisch Museum inAmsterdam, het Nationaal NatuurhistorischMuseum in Leiden, het Laboratorium voorEntomologie van de LandbouwuniversiteitWageningen, en van waarnemingen en privé-verzamelingen van B. van Aartsen (‘t Harde), Th.Peeters (Tilburg), J.T. Smit (Velp), M. van Veen(Amsterdam), J.C.H. Velterop (Enschede), H.Wijnhoven (Nijmegen) en Th. Zeegers(Enschede). Dit EIS-bestand is bijgewerkt tot enmet 1998 en bevat 621 basisgegevens van 2188

individuen.Om de verspreiding van de soorten te karakterise-ren maken we gebruik van de indeling vanNederland in vijf gebieden, gebaseerd op Van derGoot & Van Veen (1987): duinen, kustgebied,rivierengebied, binnenland en Zuid-Limburg. Bijhet analyseren van de verspreiding gebruiken wealle waarnemingen van sluipvliegen (Tachinidae)als referentie. Dit heeft zin omdat deze gegevens(statistisch) onafhankelijk zijn, maar wel de verza-melactiviteiten van de pissebedvliegverzamelaarsgoed weergeven. Verschillen tussen de verdelingvan waarnemingen van een soort pissebedvliegover de vijf deelgebieden met die van de referen-

tiegegevens worden getoetst met een Chi-kwadraattoets met Yates continuïteitscorrectie(Croxton 1953).De vliegtijd wordt gegeven in decades. Indienmogelijk wordt het aantal generaties vermeld.Hierbij treedt het probleem op dat sommigesoorten pissebedvliegen hun levenscyclus binnens-huis kunnen doormaken. Reeds Séguy (1941)meldt dit verschijnsel voor twee soorten:Melanophora roralis (Linnaeus, 1758) en Steveniaumbratica (Fallén, 1820). Men moet er rekeningmee houden dat zowel de vliegtijd als het aantalgeneraties buitenshuis verschilt van binnenshuis.De vliegtijdgegevens, maar ook de verschillen inde vliegtijden van beide seksen, kunnen vanwegedit fenomeen vertroebeld zijn. Voor deNederlandse situatie geldt dat met name voorMelanophora roralis en Paykullia maculata (Fallén,1820).Een eventueel verschil in vliegtijd tussen manne-tjes en vrouwtjes werd onderzocht met de verde-lingsvrije toets van Mann-Whitney-Wilcoxon(Grootenboer & Luijten 1978). Deze methode iskrachtiger gebleken dan een eenvoudige mediaan-toets of een vergelijkende toets van Kolgomorov-Smirnov (Zeegers 1998).Figuur 12 geeft een beeld van de landelijke verde-ling van de records, figuur 20 van deRhinophoridae-vangsten in de loop van het jaar.

Rhinophora lepida (Meigen, 1824)

KenmerkenRhinophora lepida is een kleine (3,5 tot 5,0 mmlange), slanke, zwarte vlieg met een zwak brons-groene weerschijn. Het achterlijf van het manne-tje draagt twee paar grijze vlekken, dat van hetvrouwtje is vrijwel onbestoven zwartglimmend.De vleugelkleur is tamelijk variabel; meestal zijnde vleugels vrij egaal, lichtgrijs getint, iets donker-der gezoomd om de aders. De topcel is langge-steeld. Ader m verloopt stomphoekig en is somsvoorzien van een kort adertje (fig. 2). Ook degrootte is, zoals voor alle Rhinophoridae valt opte merken, vrij variabel. Het is waarschijnlijkgerelateerd aan het gewicht van de gastheer. Bij de


mannetjes zijn de gena vrij smal, zodat de kop inprofiel grotendeels door het oog in beslag wordtgenomen (fig. 10). Bij de vrouwtjes zijn de genabreder. Voor de onderrand van het oog staan bijhet vrouwtje enkele zwakke borstels die hooguitzo lang zijn als het derde antennelid breed is. Inbeide seksen geeft de vooruitstekende mondrandde kop een typisch profiel. In het veld is de soortop basis van deze uiterlijke kenmerken goed teherkennen.

VerspreidingDeze soort heeft een wijde verspreiding en is dealgemeenste pissebedvlieg in Nederland (fig. 13).R. lepida komt door heel Nederland voor, maar inhet duingebied aanzienlijk talrijker dan in de restvan ons land (zowel in presentie als in aantallenindividuen). Dit zwaartepunt in de duinen is zeersignificant (p<0.001 vergeleken met referentiege-gevens). Omdat mag worden aangenomen dat R. lepida in ons land reeds lange tijd goed inge-

burgerd is, geven de kaartstippen van de periodevanaf 1960 een beeld van de toegenomen waarne-mingsactiviteit.

BiotoopOp bloemschermen van bereklauw (Heracleumsphondylium L.), talloze andere Apiaceae, duizend-blad (Achillea millefolium L.), boerenwormkruid(Tanacetum vulgare L.) enzovoort, is R. lepidavaak in grote aantallen te vinden. De adulten zijnfanatieke bloembezoekers die bij zonnig weerrondvliegen op ruderale terreinen, bij bosranden,houtwallen, hagen en in tuinen, van het platte-land tot in de centra van grote steden. Van allesoorten is R. lepida de minst warmteminnende,aangezien zij op alle bodemtypen voorkomt,hoewel rivieruiterwaarden en open velden wordengemeden.Het komt nog al eens voor dat ze weken achtereendagelijks op bepaalde favoriete plekken te vindenzijn. Jaren achtereen kan de soort op die plekken te


Figuur 8Habitus van Rhinophora lepida, mannetje. Figure 8Rhinophora lepida, male.

Figuur 9Achteraanzicht van poot twee van het mannetje vanStevenia umbratica. Figure 9Hind view of the second leg of a male Stevenia umbratica.

zien zijn. Waarschijnlijk is de bij ons zeer algeme-ne, wijd verspreide ruwe pissebed (Porcellio scaberLatreille, 1802) zijn belangrijkste gastheer. Somswordt R. lepida binnenshuis gevonden op ramen.

VliegtijdRhinophora lepida heeft per jaar één generatie (fig.21), van midden juni tot begin september. Er iseen zeer significant verschil (p<0.001) in de vlieg-tijd van beide seksen. De mannetjes verschijnengemiddeld ongeveer anderhalve week eerder dande vrouwtjes. Aan het begin van de vliegtijdworden daarom vrijwel uitsluitend mannetjeswaargenomen, vanaf de tweede decade van julineemt het aandeel van de vrouwtjes toe.

Stevenia umbratica (Fallén, 1820)

KenmerkenDeze soort lijkt op een forse R. lepida. De vlieg iszwart glanzend en heeft een zwak bronsgroeneweerschijn. De vleugels van S. umbratica zijnvooral aan de voorrand sterk verdonkerd; detopcel is langgesteeld (fig. 3). Voor de onderrandvan het oog staan op de parafacialia enkele krach-tige borstels, die veel langer zijn dan de breedtevan het derde antennelid (fig. 11). Ader c draagtvoor de randdoorn een rij vrij krachtige borstels.Aan de top van dij 2 van het mannetje staat eenkam stevige doorntjes (fig. 9). De sprietborstel iszeer kort ruig, de haartjes zijn minder dan half zo


Figuur 10Kop van Rhinophora lepida, mannetje. Figure 10Head of Rhinophora lepida, male.

Figuur 11Kop van Stevenia umbratica, mannetje. Figure 11Head of Stevenia umbratica, male.

arista parafacialia

gena

proboscisofzuigsnuit

mondrand

3e antennelid


Figuur 12Vindplaatsen van Rhinophoridae in Nederland.Kleinste stip: 1 record tot grootste stip: 66-82 records.Figure 12Distribution of Rhinophoridae in The Netherlands.Smallest dot: 1 record until the biggest dot: 66-82 records.

Figuur 13Vindplaatsen van Rhinophora lepida in Nederland.Figure 13Distribution of Rhinophora lepida in The Netherlands.

Figuur 14Vindplaatsen van Stevenia umbratica in Nederland.Figure 14Distribution of Stevenia umbratica in The Netherlands.

Figuur 15Vindplaatsen van Stevenia atramentaria in Nederland.Figure 15Distribution of Stevenia atramentaria in TheNetherlands.

< 1960≥ 1960

lang als de dikte van de sprietborstel aan de basis.Het tweede en meestal ook het derde achterlijfs-segment draagt geen discale, maar wel marginaleborstels. Lengte 6 tot 8 mm.

VerspreidingStevenia umbratica is een zeer zeldzame pissebed-vlieg waarvan vanaf 1976 zes exemplaren verza-meld zijn (fig. 14). De soort lijkt aan een voor-zichtige opmars bezig te zijn. Dit wordt onder-steund door de waarneming van een tiental exem-plaren in Nijmegen in 1999 (na sluiting van dewaarnemingsperiode voor dit artikel).

BiotoopOver ecologie, biotoopvoorkeur en gastheerrela-ties is nog niets bekend. Een exemplaar is verza-meld op een rivierduin in de Millingerwaard tenoosten van Nijmegen. Twee van de zes exempla-ren zijn binnenshuis op ruiten verzameld.

VliegtijdIn Nederland werd S. umbratica gevangen vaneind april tot september (fig. 22).

Stevenia atramentaria (Meigen, 1824)

KenmerkenStevenia atramentaria behoort met een lengte van5 tot 10 mm tot de grote soorten binnen defamilie. De achterlijfssegmenten twee en driedragen zowel marginale als discale borstels. Desprietborstel is fors ruig. Ook bij deze Steveniazijn de vleugels vooral aan de voorrand vrij sterkverdonkerd, en dij 2 van het mannetje draagt eenkam doorntjes.

VerspreidingTerwijl S. umbratica zich in ons land lijkt uit tebreiden wordt S. atramentaria, ondanks hettoenemende aantal waarnemers, steeds minderverzameld, zodat waarschijnlijk daadwerkelijksprake is van een afnemende tendens (fig. 15). Intotaal zijn 24 waarnemingen bekend, alle stam-mend van vóór 1982, met één uitzondering uit1991. Vroeger kon deze soort op vindplaatsen

(bijvoorbeeld bij Venlo) in aantal verzameldworden. Misschien komt S. atramentaria nogvoor in Zuid-Limburg.

BiotoopIn Midden-Europa is deze soort vooral op steen-achtige plaatsen lokaal algemeen (Herting 1961).

VliegtijdDe inlandse vangsten zijn overwegend uit deperiode midden juli tot eind augustus, met enkelewaarnemingen eind mei tot begin juni (fig. 23).De mannetjes vliegen tegelijk met de vrouwtjes.

Phyto melanocephala (Meigen, 1824)

KenmerkenPhyto melanocephala bezit geen opvallendekenmerken en kan daarom in het veld gemakke-lijk met talloze andere vliegen verward worden.Door zijn tamelijk grote formaat (5 tot 9 mm) enhet patroon van grijze bestuiving op borststuk enachterlijf lijkt Phyto vooral veel op Calliphoridae.Het beste veldkenmerk is de zeer kortgesteeldetopcel (fig. 4). De vleugels lijken vrijwel onge-kleurd, maar bij de meeste individuen is met eenloep te zien dat de aders duidelijk grauw geel-bruin gezoomd zijn. Scheen 2 draagt achtereen-volgens een kleine en een grote anterodorsaleborstel; enkele collectie-exemplaren hebben drieanterodorsale borstels.

VerspreidingDe grootste populaties van P. melanocephala zijntot nu toe bekend van de omgevingArnhem/Nijmegen en Zuid-Limburg. Verder isdeze soort verzameld bij Oostvoorne, inZeeuws-Vlaanderen, bij Rhenen, Elburg en Epe(fig. 16). Hij ontbreekt dus vrijwel geheel in hetkustgebied en komt ook relatief weinig in hetbinnenland voor. Alleen in het rivierengebied enZuid-Limburg komt de soort relatief veel voor.Dit verspreidingspatroon verschilt zeer signifi-cant van de referentie (p<0.001). Toch is nogonduidelijk of het verspreidingsgebied werkelijkzo eigenaardig discontinu is als de kaart laat



Figuur 16Vindplaatsen van Phyto melanocephala in Nederland.Figure 16Distribution of Phyto melanocephala in TheNetherlands.

Figuur 17Vindplaatsen van Frauenfeldia rubricosa in Nederland.Figure 17Distribution of Frauenfeldia rubricosa in TheNetherlands.

Figuur 18Vindplaatsen van Melanophora roralis in Nederland.Figure 18Distribution of Melanophora roralis in TheNetherlands.

Figuur 19Vindplaatsen van Paykullia maculata in Nederland.Figure 19Distribution of Paykullia maculata in The Netherlands.

zien. Misschien wordt de soort vaak nietherkend.

BiotoopZeer waarschijnlijk is P. melanocephala kalk-en/of warmteminnend. In Zuid-Limburg is dezevlieg bijvoorbeeld geregeld in aantal te vindenop mergelmuren, in Arnhem bij het centraalstation. Ook bij Nijmegen hebben de biotopeneen sterk antropogeen karakter: (stads)tuinen,een begraafplaats, steenfabrieksterreinen. Opalle Nijmeegse vindplaatsen (18 UTM-hectome-terhokken) komt de kalkminnende gewoneoprolpissebed Armadillidium vulgare (Latreille,1802) voor en in meer dan de helft van de geval-len bovendien de bij uitstek kalk- en warmte-minnende zwartkoppissebed (Porcellio spinicor-nis Say, 1818).De vliegen kan men bij zonnig weer soms zienfoerageren op schermbloemigen (Apiaceae), encomposieten zoals duizendblad (Achillea millefo-lium L.) en boerenwormkruid (Tanacetumvulgare L.). Maar meestal zitten ze op zonnige,beschutte muren en een enkele keer binnenshuisop ruiten.

VliegtijdHet vliegtijddiagram van P. melanocephala geefteen eerste piek te zien rond begin juni, eentweede in de laatste helft van augustus (fig. 24).Een groot deel van de waarnemingen stamt uitNijmegen, waar P. melanocephala ondanks gerichtzoeken niet gevonden kon worden in de periodevan 20 juni tot 18 juli. Dit lijkt te bevestigen datde soort per jaar twee generaties heeft. De vlieg-tijd van de mannetjes lijkt iets eerder te vallendan die van de vrouwtjes, maar het verschil is nietsignificant.

Frauenfeldia rubricosa (Meigen, 1824)(synoniem: Tricogena rubricosa)

KenmerkenFrauenfeldia rubricosa is de enige Nederlandsesoort met uitgebreid roodbruin gekleurdepoten en een rode top van het schildje; bij het

vrouwtje is ook het tweede antennelid rood,zodat deze wel wat lijkt op een Phaonia(Muscidae). De topcel is net gesloten (fig. 5).Ter hoogte van de onderrand van het oog staanop de parafacialia enkele krachtige borstels.Het mannetje heeft een opmerkelijk grootgenitaalapparaat.

VerspreidingDeze soort is in ons land niet algemeen (fig. 17).Ten opzichte van de referentie is F. rubricosa inhet binnenland sterk oververtegenwoordigd en inZuid-Limburg sterk ondervertegenwoordigd(p<0.005). Opmerkelijk is verder dat ook debinnenlandse zandgronden niet uniform bezetzijn. Weliswaar is de hoge presentie in Twenteeen waarnemers-artefact (woonplaats van detweede auteur), de lage presentie op de Veluwelijkt reëel.

BiotoopDe belangrijkste biotopen waarin F. rubricosagevonden is, zijn (stads)tuinen, ruige wegbermenen bosranden. Ze foerageren op Apiaceae of zezitten op zonnige muren of op bladeren. Somsworden ze binnenshuis gevonden. Meestal vangtmen maar een enkel exemplaar.

VliegtijdDe soort vliegt van april tot september (fig. 25).Vanwege het geringe aantal waarnemingen bestaatonduidelijkheid over het aantal generaties perjaar. Dit wordt nog wordt versterkt door heteigenaardige feit dat de vrouwtjes gemiddeldeerder lijken te vliegen dan de mannetjes(p<0.05), hetgeen uiterst ongewoon is (Zeegers1998). Van een aantal vroege waarnemingen isbekend dat het vangsten binnenshuis betreft.Mogelijk geldt dat voor alle vangsten uit april enmei.

Melanophora roralis (Linnaeus, 1758)

KenmerkenDe kleine, 5 tot 6 mm lange Melanophora roralisis goed herkenbaar wanneer men hem een paar



0

20

40

60

80

100

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 20Vliegtijddiagram van alle gegevens van Rhinophoridae.Figure 20Flight period of all records of Rhinophoridae.

0

10

20

30

40

50

60

70

80

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 21Vliegtijddiagram van Rhinophora lepida.Figure 21Flight period of Rhinophora lepida.

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 22Vliegtijddiagram van Stevenia umbratica.Figure 22Flight period of Stevenia umbratica.

0,0

0,5

1,0

1,5

2,0

2,5

3,0

3,5

4,0

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 23Vliegtijddiagram van Stevenia atramentaria. Figure 23Flight period of Stevenia atramentaria.

keer heeft gezien. De vleugels zijn bij de manne-tjes zeer sterk verdonkerd, bij de vrouwtjeshebben deze een lichte vlek aan de top; de steelvanaf de topcel naar de vleugelrand is veel langerdan dwarsader m-cu (fig. 6); de plaats waardwarsader m-cu uitmondt in ader m ligt veeldichter bij dwarsader r-m dan bij de bocht in m.De randdoorn is zwak.

VerspreidingMelanophora roralis komt verspreid door heelNederland voor (fig. 18). In het kustgebied is desoort echter opmerkelijk veel gewoner dan in derest van ons land, hetgeen bij sluipvliegen nietvaak voorkomt. De verspreiding van M. roralisverschilt dan ook zeer significant van de referentie(p<<0.001).

BiotoopVan deze pissebedvlieg zijn veel waarnemingenbinnenshuis gedaan. Hij wordt zelfs in de verre-weg de meeste gevallen binnen op ramen gevon-den, wat aannemelijk maakt dat M. roralis parasi-teert op populaties pissebedden die in kelders,schuren, stallen en dergelijke overwinteren. Er iseen binnenpopulatie Melanophora in een cham-pignonkwekerij bekend. De soort is dus vrij zekerwarmteminnend of, beter gezegd, koumijdend.Op een begraafplaats in Nijmegen zijn in totaal 13mannetjes gezien op muren en grafstenen.Blijkbaar kan M. roralis zich in Nederland ondergunstige omstandigheden in de buitenlucht hand-haven.

VliegtijdMeer dan bij welke andere soort is het vlieg-tijddiagram (fig. 26) van M. roralis samenge-steld uit gegevens afkomstig van binnen- énbuitenpopulaties. Hierdoor blijft vooralsnogonduidelijk hoeveel generaties deze soort perjaar heeft. Mogelijk zijn het er twee, de eersterond begin juni, de tweede in augustus, meteen partiële derde generatie in de nazomer.

Paykullia maculata (Fallén, 1820)(synoniemen: Chaetostevenia maculata; Plesinamaculata)

KenmerkenBij Paykullia maculata zijn de voorrand van debasale vleugelhelft en de vleugeltophelft sterkverdonkerd. Deze beide gebieden worden dooreen heldere strook gescheiden. In de langgesteeldetopcel ligt een opvallende, heldere venstervlek(fig. 7). De antennen zijn geelbruin. Het eersteachterlijfssegment draagt één paar marginaleborstels.

VerspreidingDeze soort komt vrij algemeen en wijd verspreidvoor in Nederland (fig. 19).

BiotoopMeestal wordt P. maculata gevonden in antropo-gene biotopen: tuinen, parken, ruderale plaatsenen heel vaak binnenshuis op ruiten.

VliegtijdVan deze pissebedvlieg zijn alleen uit januari enfebruari geen waarnemingen bekend (fig. 27). Netals bij M. roralis heeft een deel van de waarne-mingen (de vroege vangsten in maart, april enmei?) betrekking op vliegen die afkomstig zijnvan binnenshuis overwinterde landpissebedden.De twee pieken in midden/eind juni en eindaugustus zouden de hoofdvliegtijden van de tweeopeenvolgende generaties van buitenlevendepopulaties kunnen vertegenwoordigen. De vlieg-tijd van de mannetjes verschilt niet significant vandie van de vrouwtjes.

discussie

Dit faunistische overzicht van de NederlandseRhinophoridae heeft duidelijk een voorlopigkarakter vanwege het geringe aantal beschikbaregegevens. Toch is het niet waarschijnlijk datsoorten over het hoofd gezien zijn. In de



0

5

10

15

20

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 24Vliegtijddiagram van Phyto melanocephala.Figure 24Flight period of Phyto melanocephala.

0

2

4

6

8

10

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 25Vliegtijddiagram van Frauenfeldia rubricosa.Figure 25Flight period of Frauenfeldia rubricosa.

0

1

2

3

4

5

6

7

8

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 26Vliegtijddiagram van Melanophora roralis.Figure 26Flight period of Melanophora roralis.

0

3

6

9

12

15

december

november

oktober

september

augustus

juli

juni

mei

april

maart

februari

januari

Figuur 27Vliegtijddiagram van Paykullia maculata.Figure 27Flight period of Paykullia maculata.

toekomst zouden eventueel nog Rhinomoriniasarcophagina (Schiner, 1862) en Phyto discrepans(Pandellé, 1896) in ons land aangetroffen kunnenworden, met name in Zuid-Limburg.Eerstgenoemde, een lastig herkenbare soort dielijkt op een kleinere Sarcophaga, is bekend vanBelgië. Phyto discrepans zou, gezien het recentenaar het noorden oprukken van Midden-Europese soorten, nog wel eens kunnen opdui-ken. De soort lijkt erg op P. melanocephala, maarverschilt onder meer door het ontbreken van eenpteropleurale borstel.Internationaal is er voor deze kleine vliegenfa-milie weinig aandacht. Op allerlei fronten isonderzoek nodig om meer inzicht te verkrijgenin verspreiding, habitatvoorkeur en populatie-ecologie. Nu een steeds gedetailleerder beeldontstaat van verspreiding en voorkomen vanlandpissebedden in Nederland (Berg 1995)kunnen wellicht faunistische gegevens van deparasiet- en gastheersoorten met elkaar vergele-ken worden. Bovendien kan het inventariserenvan landpissebedden in de directe omgevingvan Rhinophoridae-vindplaatsen (zoals voor P. melanocephala is uitgewerkt) belangrijkeinzichten opleveren omtrent de gastheerrelatiesvan deze vliegen (Berg & Wijnhoven 1997).Hetzelfde geldt voor kweekproeven, die kunnenaantonen of pissebedvliegen gastheerspecifiekzijn of dat zij gebonden zijn aan bepaaldebiotopen, zoals tegenwoordig aangenomenwordt.

literatuur

Bedding, R.A. 1973. The immature stages of

Rhinophorinae (Diptera: Calliphoridae) that para-

sitize British woodlice. – Transactions of the Royal

Entomological Society, London 125: 27-44.

Berg, M.P. 1995. Preliminary atlas of the terrestrial

isopods of the Netherlands. – VU Amsterdam,

Amsterdam.

Berg, M.P. & H. Wijnhoven 1997. Landpissebedden.

– Wetenschappelijke Mededelingen KNNV 221: 1-80.

Crosskey, R.W. 1977. A review of the Rhinophoridae

(Diptera) and a revision of the Afrotropical species.

– Bulletin of the British Museum of Natural

History 36: 1-66.

Croxton, F.E. Elementary statistics with applications in

medicine and the biological sciences. – Dover Publ.

Inc. New York.

Ferrar, P. 1987. A guide to the breeding habits and

immature stages of Diptera Cyclorrhapha.

– Entomonograph 8: 1-478.Goot, V.S. van der & M. van Veen 1987. De spillebeen-

vliegen, wortelvliegen en wolzwevers van

Noordwest-Europa, in het bijzonder van

Nederland. – Jeugdbondsuitgeverij, Utrecht.

Grootenboer, A. & A. Luijten 1978. Verdelingsvrije

toetsen. – Van Loghum Slaterus, Deventer.

Herting, B. 1961. Rhinophoridae. – In: Lindner,

E. (red.), Die Fliegen der Paläarktischen Region.

E. Schweizerbart’sche Verlagsbuchhandlung,

Stuttgart 64: 1-36.

Rognes, K. 1991. Blowflies (Diptera, Calliphoridae) of

Fennoscandia and Denmark. – Fauna

Entomologica Scandinavica 24: 1-270.

Séguy, E. 1941. Études sur les mouches parasites, tome

II: Calliphorides, Calliphorines (suite),

Sarcophagines et Rhinophorines de l’Europe occi-

dentale et méridionale. – Encyclopédie

Entomologique. Paul Lechevalier, Paris.

Sutton, S. 1972. Woodlice. – Ginn & Company

Limited, London.

Tschorsnig, H.-P. 1985. Die Struktur des männlichen

Postabdomens der Rhinophoridae (Diptera).

– Stuttgarter Beiträge zur Naturkunde A 375: 1-18.

Zeegers, Th. 1998. On the difference in the period of

flight between males and females of Tachinidae.

– In: J.W. Ismay (red.), Fourth International

congress of dipterology, Abstracts Volume, Oxford:

257-258

Zeegers, Th. & M. van Veen 1993. Pissebedvliegen

(Rhinophoridae) in Nederland: een voorlopig over-

zicht. – De Vliegenmepper 2 (2): 1-10.



summary

faunistic review of the dutch woodlouse-flies (diptera: rhinophoridae)The faunistics of the seven Dutch species of Rhinophoridae are discussed. Of each species ashort diagnosis , its distribution in The Netherlands, habitat and phenology are given. The larvaeof all Rhinophoridae are endoparasites on woodlice (Isopoda: Oniscidae). In a separate paperinformation on associations with hosts and other ecological information will be discussed.

H. WijnhovenGroesbeeksedwarsweg 300

6521 dw Nijmegen

Th. ZeegersWeegschaalstraat 207

7521 ch [email protected]

Hay Wijnhoven & Theo Zeegers

Documents

Transcript of Hay Wijnhoven & Theo Zeegers