Chöông 1

Daãn nhaäpHAØNH VI TRONG TOÅ CHÖÙC

Cuõng nhö taát caû caùc yeáu toá ñaàu vaøo khaùc, con ngöôøi trong toå chöùc laø moät loaïi taøi nguyeân – taøi nguyeân con ngöôøi (human resources). Trong moät toå chöùc, coù raát nhieàu loaïi taøi nguyeân khaùc nhau: taøi chaùnh, maùy moùc, nguyeân vaät lieäu, thoâng tin … vaø con ngöôøi. Caùc loaïi taøi nguyeân naøy phaûi ñöôïc kieåm soaùt ñeå baûo ñaûm hai muïc tieâu cuûa quaûn trò laø keát quaû (effectiveness) vaø hieäu quaû (effeciency)1. Noùi raèng con ngöôøi laø moät loaïi taøi nguyeân trong soá caùc taøi nguyeân khaùc khoâng coù nghóa laø ñaùnh ñoàng giöõa con ngöôøi vôùi nhöõng loaïi taøi nguyeân khaùc trong toå chöùc. Bôûi con ngöôøi coù nhu caàu, nguyeän voïng, coù yù thöùc, coù töï do löïa choïn trong haønh vi, haønh ñoäng, phaûn öùng cuûa mình chôù khoâng phaûi laø nhöõng nguyeân vaät lieäu caâm nín hoaëc nhöõng maùy moùc, nhaø xöôûng voâ tri voâ giaùc kia. Cho neân, quaûn lyù con ngöôøi laø moät coâng vieäc ñaëc bieät khoù khaên vaø nhieàu thaùch ñoá: caùc nhaø quaûn trò phaûi hieåu ñöôïc vaø söû duïng, khai thaùc ñuùng ñaén caùc loaïi taøi nguyeân naøy. Muoán ñöôïc vaäy, nhaø quaûn trò tröôùc heát phaûi töï hoûi ñaõ bieát gì veà caù nhaân con ngöôøi vôùi taát caû ñôøi soáng beân trong (noäi taâm) cuûa noù, vôùi taát caû caùc moái quan heä giöõa caù nhaân naøy vôùi caù nhaân khaùc (lieân caù nhaân), vaø giöõa caù nhaân vôùi caùc ñieàu kieän, moâi tröôøng laøm vieäc ñeå söû duïng thích ñaùng loaïi taøi nguyeân ñaëc bieät naøy. Caùi nguy hieåm nhaát laø nhìn nhaän con ngöôøi moät caùch ñôn giaûn! Bieát bao nhieâu laàn baét beû, hieåu laàm nhau, quy chuïp nhau roài “ñì” nhau ñoâi khi chaúng qua chæ vì lyù do naøy!1 “Keát quaû” vaø “Hieäu quaû” vôùi nghóa phaân bieät nhö treân ñeå dòch hai thuaät ngöõ trong tieáng Anh : Effectiveness (keát quaû) vaø Efficiency (hieäu quaû). Trong tieáng Vieät, yù nghóa thoâng thöôøng cuûa“keát quaû“ vaø“hieäu quaû“ coù moät “maøu veû rieâng”, hoaøn toaøn khoâng ñoàng nghóa hoaëc gioáng nhau. Keát quaû. Keát: thaét buoäc laïi vôùi nhau, tuï hoïp laïi; Quaû: coù quaû nôû sinh. Keát

quaû laø sinh ra quaû, nghóa boùng laø söï thaønh coâng. Hieäu quaû. Hieäu: ra söùc; Quaû: coù keát quaû.“Hieäu quaû”, laø môùi coù trieäu chöùng keát quaû, töùc laø moät ñoäng taùc; coøn “keát quaû”laø moät cöùu caùnh, moät söï thaønh coâng hieån nhieân, roõ reät. Trong thôøi gian ñang tieán haønh coâng vieäc, caên cöù vaøo caùch laøm vieäc, thì noùi laø“hieäu quaû”; nhöng neáu coâng vieäc ñaõ roõ reät, ñöôïc thua, hay dôû, thì duøng “keát quaû”.Ví duï: Coâng vieäc cuûa anh aáy laøm coù hieäu quaû chöù? -Hieäu quaû gì. Keát quaû laø loã voán, ñaõ phaûi caàm nhaø ñeå traû nôï.(Xem Long Ñieàn Nguyeãn Vaên Minh, Vieät ngöõ Tinh hoa Töø ñieån, NXB Hoäi Nhaø Vaên, Haø noäi, 1998, p.383.)

Trong thuaät ngöõ chuyeân moân ôû ñaây, chuùng ta cuõng duøng danh töø keát quaû (effectiveness) ñeå chæ söï thaønh coâng, söï hoaøn thaønh muïc tieâu, vaø hieäu quaû (effecciency) ñeå chæ vieäc vaän duïng caùc taøi nguyeân trong tieán trình saûn xuaát sao cho ít toán coâng söùc vaø ôû möùc chi phí thaáp nhaát.

1

Nhö vaäy, “Haønh Vi Trong Toå Chöùc” (Behavior in Organizations hoaëc Organizational Behavior) laø moät boä moân khoa hoïc coù ñoái töôïng nghieân cöùu laø haønh vi - haønh vi cuûa con ngöôøi. Vaø ai cuõng bieát, con ngöôøi coù theå theå hieän ôû baát cöù nôi ñaâu: ôû nhaø, ôû chôï, ôû ñöôøng phoá, … nhöng nhöõng haønh vi ñoù khoâng thuoäc phaïm vi nghieân cöùu cuûa chuùng ta. Chöõ “trong” ñöùng tröôùc danh töø “toå chöùc” ñeå chæ ñònh phaïm vi nghieân cöùu, coù taùc duïng taùch baïch giöõa ñoái töôïng vaø phaïm vi nghieân cöùu. Vôùi boä moân naøy, chuùng ta chæ nghieân cöùu nhöõng haønh vi naøo cuûa con ngöôøi thuoäc phaïm vi cuûa toå chöùc, beân trong toå chöùc hoaëc trong khung caûnh cuûa toå chöùc nhö chính teân goïi cuûa noù.

Döôùi ñaây, chuùng ta seõ laàn löôït trình baøy toå chöùc laø gì, sau ñoù ñi vaøo ñònh nghóa haønh vi vaø haønh vi trong toå chöùc cuõng nhö nhöõng vaán ñeà lieân quan khaùc.

1.1. HAØNH VI TRONG TOÅ CHÖÙC (HVTTC)

Ai trong chuùng ta sinh ra, lôùn leân cuõng ñeàu gaén boù vôùi nhieàu toå chöùc khaùc nhau. Toå chöùc coù moät yù nghóa raát lôùn vaø moät vai troø raát quan troïng trong ñôøi soáng caù nhaân. Toå chöùc haàu nhö laø moät maûng, moät khía caïnh khoâng nhoû vaø söï hieän dieän cuûa chuùng laø raát caàn thieát trong suoát quaõng ñôøi moãi ngöôøi.

1.1.1. Toå chöùc laø gì?

Toå chöùc - hieåu moät caùch noâm na - laø nôi chuùng ta hoïc taäp, laøm vieäc, sinh hoaït. Coù raát nhieàu ñònh nghóa veà toå chöùc, nhöng ñöùng veà goùc ñoä quaûn trò, chuùng ta taïm xeùt ñònh nghóa sau ñaây:

“Moät toå chöùc laø söï phoái hôïp thuaän lyù 2 nhöõng hoaït ñoäng cuûa nhieàu ngöôøi ñeå hoaøn thaønh moät soá muïc ñích chung qua söï phaân coâng, phaân nhieäm, qua heä thoáng quyeàn haønh vaø traùch nhieäm”. (Schein, 1982)3

Phoái hôïp nhieàu ngöôøi hay chung söùc, vì Moät caù nhaân khoâng theå thoûa maõn ñöôïc taát caû nhöõng nhu

caàu, öôùc voïng cuûa noù. Moät caù nhaân seõ thieáu khaû naêng, söùc löïc, thì giôø, nhaãn

naïi,…

2 töùc phoái hôïp moät caùch loâ-gích, khoa hoïc vaø höôùng theo moät lôïi ích kinh teá naøo ñoù – chuù thích cuûa NQV.3 Daãn laïi töø Helga Drummond(2000), Introduction to Organazational Behaviour, Oxford University Press, p. 13.Xem theâm: Edgar H. Schein, Organizational Psychology, Prentice-Hall, Inc, 1965, p.8 vaø baûn tieáng Vieät cuûa Böûu Ñích (1973), Taâm lyù toå chöùc, Hoïc vieän Quoác gia Haønh chaùnh, Saøi goøn, p. 13.

2

Coù moät muïc ñích chung: laø ñieàu kieän ñeå ñem laïi keát quaû. Coù moät muïc ñích chung thì môùi coù chung moät yù chí, moät quyeát taâm, moät haønh ñoäng, moät thöôùc ño ñeå ñaït ñöôïc thaønh coâng.

Söï phaân coâng, phaân nhieäm: ai? laøm vieäc gì? baèng khoâng seõ laâm vaøo tình traïng “cha chung khoâng ai khoùc”.

Quyeàn haønh: ai baùo caùo cho ai? ai ra quyeát ñònh? baèng khoâng seõ ñöa ñeán tình traïng “khoâng ai nghe ai”.

Nhö vaäy, toå chöùc ñöôïc hieåu moät nghóa raát roäng, noù coù theå laø moät doanh nghieäp, moät coâng ty, moät nhaø thôø, moät nhaø chuøa, moät beänh vieän, moät tröôøng hoïc, moät cô quan coâng quyeàn,…noùi chung, bao goàm taát caû caùc toå chöùc tö hay coâng, kinh teá hay toân giaùo, lôïi nhuaän hay phi lôïi nhuaän. Tuy boä moân naøy chæ nghieân cöùu haønh vi con ngöôøi trong toå chöùc, nhöng nhö chuùng ta thaáy, phaïm vi cuûa noù khoâng heïp chuùt naøo, vì toå chöùc bao quaùt moïi maët trong ñôøi soáng xaõ hoäi vaø con ngöôøi.

1.1.2. Haønh vi laø gì?

Haønh vi hay öùng xöû laø nhöõng haønh ñoäng, nhöõng phaûn öùng theo moät caùch naøo ñoù cuûa moät sinh vaät (con ngöôøi) maø ta coù theå quan saùt ñöôïc 4. Hay noùi moät caùch chung nhaát, laø taát caû nhöõng gì maø con ngöôøi theå hieän ra beân ngoaøi qua cô theå cuûa noù (laø nhöõng haønh ñoäng, phaûn öùng, phaûn xaï, caùch öùng xöû, cöû chæ, lôøi aên tieáng noùi, thaäm chí, laø nuï cöôøi). Chaúng haïn, khi chuùng ta ñang quan saùt moät nhaân vieân baùn haøng ñang cöôøi hoaëc ñang noùi chuyeän vôùi moät ngöôøi ñoàng söï, laø chuùng ta ñang quan saùt haønh vi. Coù theå keå theâm nhieàu haønh vi khaùc maø nhaø quaûn trò coù theå thaáy ñöôïc, quan saùt ñöôïc, kieåm chöùng ñöôïc nhö söï ñi treã, söï vaéng maët, thuyeân chuyeån, möùc naêng suaát,… cuûa nhaân vieân. Baïn ñöøng ngaïc nhieân khi haønh vi ôû ñaây luoân ñöôïc lieân heä ñeán coâng vieäc, muïc tieâu, nhieäm vuï cuûa toå chöùc vì moät leõ ñôn giaûn laø baïn ñang hoïc moân Haønh vi trong toå chöùc!

1.1.3. Taïi sao phaûi nghieân cöùu haønh vi con ngöôøi trong toå chöùc noùi rieâng vaø con ngöôøi noùi chung?

Taïi sao phaûi nghieân cöùu haønh vi con ngöôøi?

Ñeán ñaây, baïn coù theå ñaët caâu hoûi, nhöng taïi sao caùc toå chöùc phaûi nghieân cöùu haønh vi cuûa con ngöôøi, nhö moät ví duï ñaõ ñöa ra laø nuï cöôøi chaúng haïn. Nuï cöôøi coù aên nhaäp gì vôùi coâng vieäc?

4 Xem Rita L.Atkinson & John C.Ruch, Introduction To Psychology – Study Guide, Seventh Edition, Harcourt Brace Jovanovich, Inc., 1979, p. 2.Xem theâm ñònh nghóa muïc töø “behavior” trong Wikipedia, the free encyclopedia vaø muïc töø “haønh vi” trong Töø ñieån Taâm lyù hoïc, 1991 cuûa Nguyeãn Khaéc Vieän.

3

Trong toå chöùc cuûa toâi, nhaân vieân cöôøi suoát ngaøy maø coù aûnh höôûng gì ñaâu!

Tröôùc khi traû lôøi caâu hoûi naøy, moät ñieàu chuùng ta caàn löu yù, toå chöùc - nhaát laø nhöõng coâng ty, doanh nghieäp - khoâng bao giôø laø moät cô sôû töø thieän caû! Neân chaúng bao giôø hoï caát coâng nghieân cöùu chæ vì loøng xoùt thöông, traéc aån ñoái vôùi con ngöôøi, ñoàng loaïi cuûa hoï! Hoï coù voâ soá nhöõng vaán ñeà ñeå quan taâm, lo laéng, chôù chaúng hôi ñaâu ñi nghieân cöùu moät vaán ñeà gì ñoù neáu noù khoâng ñem laïi lôïi ích cho hoï, - thaäm chí, neáu lôïi ích khoâng lôùn thì hoï cuõng saün saøng boû qua! Vaäy thì nuï cöôøi kia coù yù nghóa gì ñoái vôùi toå chöùc?

Khi baïn noùi raèng nhaân vieân trong doanh nghieäp cuûa baïn cöôøi caû ngaøy nhöng chaúng aûnh höôûng gì ñeán coâng vieäc thì coù theå taïm thôøi ñuùng cho tröôøng hôïp baïn, nhöng khoâng coù nghóa laø ñuùng trong caùc tröôøng hôïp khaùc! Baïn haõy hình dung hoaëc ñaët mình vaøo vò trí baùn haøng thì nuï cöôøi kia coù aûnh höôûng gì ñeán doanh soá, naêng suaát cuûa caù nhaân vaø cuoái cuøng, aûnh höôûng gì ñeán muïc tieâu chung cuûa moät phoøng baùn haøng, moät toå chöùc baùn haøng?Nhöng traû lôøi nhö theá cuõng chöa oån - baïn noùi, vì nuï cöôøi chæ quan troïng trong ngaønh baùn haøng, vaø neáu coù theå lieân heä xa hôn, thì noù chæ coù giaù trò ôû caùc ngaønh dòch vuï! Xin ñöøng quaù voäi, chuùng ta seõ coù nhöõng ví duï khaùc!

Chaúng haïn, baïn haõy töôûng töôïng baét ñaàu moät ngaøy laøm vieäc. Saùng hoâm ñoù baïn coù taâm traïng raát vui, vaø baïn hy voïng, seõ coù moät ngaøy laøm ñöôïc nhieàu vieäc vaø naêng suaát cao! Nhöng khi baïn môùi böôùc vaøo phoøng laøm vieäc, baïn gaëp toaøn nhöõng khuoân maët uû ruõ, buoàn baõ hoaëc thieáu thaân thieän, thaäm chí ganh tî, thuø haèn cuûa caùc ñoàng nghieäp cuûa baïn, vaäy hoûi thöû naêng suaát laøm vieäc ngaøy hoâm ñoù cuûa baïn seõ ra sao? Neáu khoâng khí aáy, tình traïng aáy cöù keùo daøi töø ngaøy naøy sang ngaøy khaùc, thaùng naøy sang thaùng khaùc, vaø khoù loøng thay ñoåi ñöôïc, lieäu baïn coù chòu noãi khoâng, lieäu baïn coù yù ñònh ra ñi (?). Moät ví duï ngöôïc laïi, laø trong tröôøng hôïp taâm traïng baïn ñang khoâng vui hoaëc buoàn böïc, nhöng khi böôùc vaøo phoøng laøm vieäc, moïi ngöôøi ñeàu chaøo ñoùn baïn vôùi moät cöû chæ thaân thieän, hoûi han, an uûi baïn vaø vôùi nhöõng nuï cöôøi nieàm nôû, vaäy, baïn haõy töôûng töôïng coâng vieäc thaønh coâng cuûa ngaøy hoâm ñoù maø baïn tröôùc ñoù coù theå khoâng nghó tôùi! Ñoù laø lyù do vì sao, hieän nay taát caû caùc toå chöùc, khoâng chæ ôû trong ngaønh dòch vuï maø ngay caû trong ngaønh coâng nghieäp, ngöôøi ta ñeàu yeâu caàu caùc nhaân vieân phaûi lòch söï, nieàm nôû vôùi nhau!

Treân ñaây chæ ra aûnh höôûng cuûa moät haønh vi maø döôùi con maét cuûa baïn laø raát ñoãi bình thöôøng! Coøn nhöõng haønh vi “lôùn lao” hôn nöõa thì sao?

4

Toå chöùc naøo cuõng vaäy, luoân mong muoán nhaân vieân cuûa mình ñoùng goùp coâng söùc, hieäu quaû nhaát cho toå chöùc. Moät toå chöùc duø coù ñaày ñuû moïi phöông tieän vaät chaát, kyõ thuaät, coâng ngheä, quy trình, phöông phaùp, thoâng tin,… thì vaãn khoâng laáy gì baûo ñaûm ñem laïi söï thaønh coâng cao nhaát neáu con ngöôøi trong toå chöùc khoâng theå hieän nhöõng haønh vi tích cöïc (ví nhö ñi ñuùng giôø, ít vaéng maët, ít thuyeân chuyeân, laøm vieäc coù naêng suaát, ñoùng goùp yù kieán, saùng taïo trong coâng vieäc,…). Vaäy, vaán ñeà cuûa nhaø quaûn trò laø laøm sao cho nhaân vieân theå hieän ñöôïc nhöõng haønh vi maø toå chöùc mong muoán (haønh vi tích cöïc) vaø giaûm thieåu nhöõng haønh vi khoâng mong muoán (haønh vi tieâu cöïc, ví nhö ñi treã, trì hoaõn nhòp ñoä saûn xuaát, ganh tî, phaù hoaïi,…). Vaø nhö chuùng ta ñeàu bieát, khi vieân nhaân vaøo trong toå chöùc, thì hoï ñem luoân caû con ngöôøi hoï vaøo, nghóa laø caû caùi toát laãn caùi xaáu trong con ngöôøi hoï (do aûnh höôûng bôûi neàn taûngï giaùo duïc, kieán thöùc, kinh nghieäm, taäp quaùn, thoùi leà,… trong gia ñình, nhaø tröôøng, xaõ hoäi… tröôùc khi böôùc chaân vaøo doanh nghieäp). Neáu nhìn nhaän khôûi ñieåm nhö theá, thì nhaø quaûn trò khoâng coù lyù do gì ngoài khoanh tay chôø ñôïi tuyeån choïn nhöõng nhaân vieân toát, nhöõng caù nhaân “hoaøn thieän”. Vaán ñeà maáu choát laø phaûi höôùng daãn nhaân vieân, giuùp ñôõ hoï, ñaøo taïo hoï ñeå loaïi boû daàn nhöõng haønh vi khoâng mong muoán, ñoàng thôøi phaùt trieån nhöõng haønh vi mong muoán. Maø coâng vieäc naøy quaû thöïc khoâng deã daøng ñoái vôùi caùc nhaø quaûn trò!

Taïi sao phaûi nghieân cöùu con ngöôøi?

Nhaán maïnh ñeán haønh vi cuûa con ngöôøi cuõng ñoàng nghóa vôùi vieäc coi troïng yeáu toá con ngöôøi. Hieän nay, haàu heát caùc toå chöùc ñeàu cho raèng con ngöôøi laø yeáu toá, laø taøi nguyeân quan troïng baäc nhaát trong toå chöùc. Nhöng caàn löu yù: moät toå chöùc luoân nhaéc ñi nhaéc laïi vai troø raát quan troïng cuûa con ngöôøi thì khoâng laáy gì baûo ñaûm raèng treân thöïc teá toå chöùc aáy hoaøn toaøn coi troïng con ngöôøi! Ñoâi khi ñoù chæ laø moät khaåu hieäu suoâng, ma mî, löøa bòp! Thöïc teá coù hay khoâng chuùng ta phaûi xeùt qua nhöõng haønh ñoäng cuï theå cuûa caùc caáp quaûn trò, cuûa ban giaùm ñoác, vaø noùi chung, cuûa toå chöùc.

Nhöng vaán ñeà ñaët ra, laø taïi sao, cho taän maõi ñeán nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, ngöôøi ta môùi “coi troïng” con ngöôøi? Töø naêm 1980, trong caùc chöông trình giaûng daïy taïi caùc tröôøng thöông maïi, caùc khoa quaûn kinh doanh ôû caùc tröôøng ñaïi hoïc, “Haønh vi trong toå chöùc”, vôùi tö caùch laø moät boä moân nghieân cöùu vai troø cuûa con ngöôøi trong toå chöùc, nhö caùc baïn bieát, ít ñöôïc chuù yù, coù chaêng cuõng chæ laø nhöõng kyõ thuaät lieân quan ñeán nhöõng khía caïnh trong quaûn trò maø thoâi. Vaø taïi Vieät nam, ñöông nhieân, phaûi chaäm hôn caû moät hoaëc hai thaäp nieân, nghóa laø chung quanh nhöõng naêm

5

2000! Tröôùc ñoù, ngöôøi ta chuû yeáu chæ giaûng cho caùc sinh vieân caùc moân thieân veà kyõ thuaät nhö keá toaùn, phaân tích taøi chaùnh, ñònh löôïng, kinh teá vó moâ, kinh teá vi moâ, marketing,…5

Ai trong chuùng ta cuõng ñeàu bieát, con ngöôøi trong toå chöùc laø goác cuûa moïi vaán ñeà. Noùi xa hôn, roäng hôn, khoâng coù con ngöôøi thì ngay caû lòch söû nhaân loaïi, vaên minh con ngöôøi cuõng khoâng toàn taïi. Daáu aán con ngöôøi cuøng khaép treân töøng chaëng ñöôøng, thaønh quaû, coâng trình lòch söû. Vaäy maø chöa bao giôø tröôùc ñoù- ít nhaát laø keå töø cuoäc caùch maïng coâng nghieäp (cuoái theá kyû 18) tôùi nay - con ngöôøi trong toå chöùc ñöôïc nhìn nhaän moät caùch thoûa ñaùng, xöùng ñaùng vôùi nhöõng ñoùng goùp quí baùu cuûa hoï, chöa bao giôø con ngöôøi ñaït ñöôïc ñòa vò toân quyù nhö voán noù phaûi coù, maø phaûi chôø maõi cho ñeán baét ñaàu naêm 1980. Theá thì coù theå giaûi thích laøm sao ñaây?

Ít nhaát chuùng ta coù vaøi lyù do ñeå lyù giaûi taïi sao hieän nay “con ngöôøi trong toå chöùc” laø taøi nguyeân quyù nhaát:

Nhö chuùng ta ñeàu bieát, khôûi töø cuoäc caùch maïng coâng nghieäp, vaø ñaëc bieät töø lyù thuyeát “Quaûn trò theo khoa hoïc” (1880) cuûa Taylor, con ngöôøi trong toå chöùc hay cuï theå laø ngöôøi lao ñoäng ñöôïc xem nhö laø moät “ñoà vaät” (object) trong tieán trình saûn xuaát 6, hoï coøn thaáp hôn ñòa vò “ñoâi tay noái daøi” cuûa caùc nhaø quaûn trò!7 Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi lao ñoäng, Taylor ñaõ moâ taû hoï nhö laø caùi gì ñoù raát teä, raát laïnh luøng taøn nhaãn:

“…moät trong nhöõng yeâu caàu ñaàu tieân ñoái vôùi ngöôøi phuø hôïp vôùi coâng vieäc thöïc hieän nhöõng thao taùc ñeàu ñaën laø böng beâ gang theùp thì y coù theå laø keû coù ñaàu oùc ñaàn ñoän vaø laàm lì gaàn gioáng nhö boø…”8

Ngöôøi ta hay traùch cöù moät caùch oan uoång Taylor vaø cho raèng lyù thuyeát cuûa oâng laø thieáu nhaân ñaïo, coi thöôøng con ngöôøi (khoâng caàn phaûi baøn saâu ôû ñaây). Nhöng neáu chuùng ta ñaët vaøo vò trí cuûa Taylor vaøo thôøi kyø ñoù, töùc thôøi kyø buoåi ñaàu caùch maïng coâng nghieäp, vôùi löïc löôïng lao ñoäng haàu heát ñöông nhieân laø töø noâng thoân ít hoïc ít haønh, ít kinh nghieäm veà nhaø maùy, thì chuùng ta deã daøng thoâng caûm, vaø vieäc ngöôøi lao ñoäng, coâng nhaân bò ñaùnh giaù thaáp, khoâng ñöôïc coi troïng laø ñieàu deã hieåu 9! Vôùi moät löïc löôïng con ngöôøi trong toå chöùc nhö theá thì lieäu coù neân toân troïng, ñeà cao hoï? Sau naøy, coù nhieàu

5 Xem S. P. Robbins (2003), Organizational Behavior, 10th ed., Prentice Hall, tr. 2-3.6 Xem Nguyeãn Quang Vinh, Xaõ hoäi hoïc toå chöùc, chöông 3 Toå chöùc – Nhaø maùy, taøi lieäu giaûng daïy cho khoa Xaõ hoäi hoïc, Ñaïi hoïc Môû TP. HCM.7 D.A. Kolb & tgk, Organizational Behavior, an Experiential Approach, tr. 34, 5th ed., Prentice Hall, Englewood Cliffs, naêm xb (?).8 Xem Nguyeãn Quang Vinh, tlñd, chöông 3.9 D.A. Kolb & tgk, tlñd, tr. 34.

6

noã löïc ñeå caûi thieän ñòa vò con ngöôøi trong toå chöùc nhöng raát tieác, quan nieäm naøy ñaây ñoù vaãn coøn aûnh höôûng dai daúng, thaäm chí cho ñeán taän maõi baây giôø!

Caàn phaûi noùi theâm, duø muoán duø khoâng, maët baèng trình ñoä tri thöùc con ngöôøi cuoái theá kyû 20 vaø ñaàu theá kyû 21 vöôït xa haün trình ñoä cuûa con ngöôøi vaøo cuoái theá kyû 19 vaø ñaàu theá kyû 20. Cho neân hieän nay khoâng coù lyù do gì maø khoâng tin töôûng vaøo con ngöôøi. Chính vì vaäy neân ta thaáy caùc toå chöùc ngaøy caøng uûy quyeàn, uûy nhieäm, giao quyeàn töï chuû, töï quaûn lyù nhieàu hôn cho nhaân vieân caáp döôùi.

Lôøi giaûi thích thöù hai naèm ôû choã laø chuùng ta ñang böôùc vaøo “thôøi ñaïi kinh teá tri thöùc”. Chính tri thöùc seõ taïo ra cuûa caûi vaät chaát, söï giaøu coù, phoàn vinh, thònh vöôïng cuûa moät coäng ñoàng, moät toå chöùc, moät doanh nghieäp. Noù khaùc vôùi caùc thôøi ñaïi kinh teá tröôùc ñaây nhö neàn kinh teá noâng nghieäp - maø cuûa caûi vaät chaát vaø söï phoàn vinh döïa vaøo ñaát ñai, thôøi ñaïi kinh teá coâng nghieäp - maø “nhaø maùy laøm cô sôû taïo ra cuûa caûi vaät chaát”10. Noùi “kinh teá tri thöùc” laø noùi ñeán chaát xaùm vaø chaát xaùm thì chæ coù ôû con ngöôøi. Ñoù laø lyù do taïi sao, maõi cho tôùi gaàn ñaây, vaøo quaõng naêm 1980 (khôûi ñaàu thôøi ñaïi kinh teá tri thöùc) con ngöôøi trôû thaønh vò trí trung taâm cuûa toå chöùc.

Vaøo moät thôøi ñaïi kinh teá ñaày bieán ñoäng vaø söï caïnh tranh nghieät ngaõ nhö hieän nay, khi maø söï thaønh baïi cuûa toå chöùc, cuûa doanh nghieäp naèm troïn trong tay khaùch haøng hoaëc do khaùch haøng quyeát ñònh hoaøn toaøn, thì “ngöôøi ta (toå chöùc – NQV chuù thích) khoâng chæ nhìn vaøo trong, vaøo chính mình. Hoï taäp trung vaøo beân ngoaøi, nhìn vaøo nhöõng ñoái töôïng caên baûn, baét ñaàu töø khaùch haøng, nôi hoaït ñoäng thöïc söï dieãn ra. Roài khi nhìn thaáy vaán ñeà hoaëc cô hoäi, maø taát nhieân laø seõ coù, thì khoâng chæ coù moät hay hai ngöôøi ñeà ra haønh ñoäng, (…). Thay vì vaäy, caû traêm, thaäm chí caû ngaøn ngöôøi seõ lao vaøo haønh ñoäng ñeå giaûi quyeát vaán ñeà hoaëc khai thaùc thôøi cô 11”. Vaán ñeà naøy laïi caøng cuûng coá theâm vai troø quan troïng cuûa con ngöôøi hieän nay.

Con ngöôøi vôùi kieán thöùc vaø nhieät tình môùi thöïc söï laø moät yeáu toá caïnh tranh vì caùc yeáu toá khaùc nhö saûn phaåm, caùc quy trình, ñòa ñieåm, keânh phaân phoái, coâng ngheä, giaù caû,…thì deã bò baét kòp.

1.1.4. Quan ñieåm cuûa boä moân HVTTC veà con ngöôøi trong toå chöùc

10 Xem Alvin & Heidi Toffler, trong Tö duy laïi töông lai, muïc Lôøi noùi ñaàu, (baûn tieáng Vieät cuûa Vuõ Tieán Phuùc, Döông Thuûy, Phi Hoaønh), NXB Treû, 2006.11 John Kotter, trong Tö duy laïi töông lai, baøi Vaên hoùa vaø caùc lieân keát, trang 267.

7

Caùc coâng trình nghieân cöùu haønh vi trong toå chöùc cho raèng yeáu toá con ngöôøi cho thaáy moät vaøi vaán ñeà ñaëc bieät khoù khaên. Moät trong nhöõng khoù khaên ñoù laø “ñònh luaät söï khaùc nhau giöõa caùc caù nhaân”. Ñònh luaät naøy chæ ra raèng “con ngöôøi khoâng ai gioáng ai”.

Thöù nhaát, moïi ngöôøi ñeàu khaùc nhau veà lai lòch, kinh nghieäm, nhaän thöùc vaø kyø voïng. Roài laïi khaùc nhau veà chuûng toäc, toäc ngöôøi vaø giôùi tính. Ñieàu naøy coù nghóa laø con ngöôøi trong moät toå chöùc, ngay caû khi hoï laøm chung moät coâng vieäc, coù chung moät chöùc danh, thì hoï cuõng vaãn laø moät yeáu toá saûn xuaát raát khaùc xa nhau. Hôn nöõa, tröôùc cuøng moät kích thích hoaëc nhöõng kyõ thuaät quaûn trò gioáng nhau, moïi ngöôøi ñeàu khoâng cuøng phaûn öùng theo cuøng moät caùch. Khoâng theå thoâ thieån “chuaån hoùa” con ngöôøi bôûi ñoù laø nhöõng thöïc theå hoaøn toaøn khaùc bieät. Töø ñoù coù theå ruùt ra baøi hoïc ñoái vôùi caùc nhaø quaûn trò laø caùch kieåm soaùt haønh vi con ngöôøi trong toå chöùc khoâng theå aùp duïng moät caùch ñoàng loaït, phoå quaùt, maø phaûi thöôøng xuyeân caûi bieán, thay ñoåi, xem xeùt laïi, hoaëc thaûi boû, tuøy thuoäc vaøo tình hình, vaøo con ngöôøi cuï theå, vaøo töøng nhoùm nhaân coâng. Söï khaùc bieät naøy laøm cho vieäc quy ñònh vaø kieåm soaùt haønh vi con ngöôøi trôû neân phöùc taïp hôn raát nhieàu. Keát quaû cuûa moät chieán löôïc con ngöôøi coù theå phuï thuoäc vaøo nhöõng con ngöôøi hoaëc moät löïc löôïng lao ñoäng cuï theå naøo ñoù.

Thöù hai, toå chöùc söû duïng “con ngöôøi nhö moät toång theå vôùi taát caû toaøn boä cuoäc soáng cuûa noù”. Trong khi caùc nhaø tuyeån duïng yeâu caàu ôû ngöôøi coâng nhaân nhöõng tieâu chuaån veà phaåm chaát, naêng löïc nhö caùc kyõ naêng, kieán thöùc, kinh nghieäm- thì ñoù chæ laø moät khía caïnh nhoû trong toaøn boä con ngöôøi. Do tính khoâng theå phaân chia cuûa taøi nguyeân con ngöôøi, moät ngöôøi coâng nhaân seõ luoân ñem vaøo beân trong toå chöùc nhöõng “haønh lyù vöôït quaù quy ñònh”, ví nhö nhöõng thoùi leà, caù tính, nhöõng vaán ñeà caù nhaân, vaø nhöõng nghóa vuï, nhöõng tình nghóa trong xaõ hoäi. Nhöõng ñieàu naøy coù theå aûnh höôûng xaáu ñeán keát quaû thöïc hieän coâng vieäc cuûa moät coâng nhaân vaø cuõng coù theå laøm phöông haïi ñeán nhöõng ñoùng goùp tích cöïc cuûa ngöôøi ñoù cho toå chöùc. Nhöng cuõng coù theå ñaây laø nhöõng yeáu toá aån daáu laøm gia taêng keát quaû cuûa toå chöùc. ÔÛ caû hai tröôøng hôïp, loaïi baát ñònh vaø baát khaû döï ñoaùn naøy laøm cho taøi nguyeân con ngöôøi trôû thaønh moät yeáu toá ñoäc ñaùo trong toå chöùc.12

1.1.5. Chuùng ta coù theå döï ñoaùn, caét nghóa (giaûi thích), hieåu ñöôïc haønh vi ngöôøi khaùc?

Döï ñoaùn haønh vi

12 Nguyeãn Quang Vinh, tlñd, chöông 1.8

Ñoái vôùi nhaø quaûn trò, chöùc naêng ñaàu tieân vaø quan troïng nhaát chính laø hoaïch ñònh (leân keá hoaïch), töùc phaûi tieân lieäu, döï lieäu tröôùc nhöõng yeáu toá lieân quan ñeán coâng vieäc. Cuõng vaäy, vôùi vieäc quaûn lyù con ngöôøi, nhaø quaûn trò phaûi bieát döï ñoaùn haønh vi con ngöôøi, caét nghóa (giaûi thích), vaø phaûi hieåu ñöôïc con ngöôøi. Ñeå hieåu moät ngöôøi, döï ñoaùn haønh vi moät ngöôøi, chuùng ta gaëp raát nhieàu khoù khaên vì tuøy theo ñaëc ñieåm tieåu söû cuûa ngöôøi ñoù (tuoåi taùc, giôùi tính,…), tuøy theo neàn taûng giaùo duïc, kinh nghieäm, ngheà nghieäp, nieàm tin, muïc tieâu phaán ñaáu, lôïi ích… maø ñieàu naøy thì …khoâng ai gioáng ai.

Noùi nhö vaäy, khoâng coù nghóa laø chuùng ta baát löïc, khoâng theå giaûi thích ñöôïc chính xaùc haønh vi cuûa con ngöôøi hay coù nhöõng döï ñoaùn coù giaù trò.

Coù nhöõng tröôøng hôïp ngöôøi ta coù theå deã daøng döï ñoaùn haønh vi ñôn giaûn cuûa moät ngöôøi khi döïa vaøo caùc noäi quy, quy taéc, luaät leä,… Ví duï: döï ñoaùn haønh vi moät ngöôøi laùi xe ñang chaïy treân ñöôøng (ñi beân leà phaûi, döøng laïi tröôùc ñeøn ñoû, baät ñeøn baùo hieäu (signal) beân phaûi ñeå queïo phaûi, beân traùi ñeå queïo traùi,…; döï ñoaùn haønh vi moät hoïc sinh gioûi vaø ngoan trong lôùp (ngoài ôû caùc baøn ñaàu, hay phaùt bieåu yù kieán, luoân chuaån bò toát baøi vôû, ít noùi chuyeän trong lôùp…).

Cuõng coù nhöõng tröôøng hôïp phöùc taïp hôn, ñoøi hoûi chuùng ta phaûi döïa vaøo moái lieân heä maät thieát vôùi yeáu toá sinh lyù vaø taâm lyù xaõ hoäi, hoaøn caûnh, moâi tröôøng cuûa caù nhaân. Ví duï: döï ñoaùn haønh vi hay ñi treã cuûa moät sinh vieân; döï ñoaùn haønh vi lieàu lónh cuûa moät nhaân vieân.

Caét nghóa hoaëc giaûi thích haønh vi

Trong tieáng Vieät, vieäc caét nghóa hoaëc giaûi thích khoâng haün ñoàng nghóa vôùi vieäc hieåu. Trong kinh nghieäm cuûa baïn, coù luùc ngöôøi ta caøng giaûi thích caøng roái raém khoâng hieåu. Vaø ngöôïc laïi, coù khi ta hieåu maø khoâng caàn baát cöù lôøi giaûi thích, caét nghóa naøo!

Caét nghóa hoaëc giaûi thích moät söï vieäc, söï kieän, vaán ñeà,… laø döïa vaøo moät vieäc, söï vieäc, söï kieän, vaán ñeà khaùc trong moái lieân laïc, töông quan nhaân quaû vôùi nhau, töùc döïa vaøo moät caùi gì beân ngoaøi baûn thaân noù. Trong caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân, ñònh luaät ruùt ra töø loái giaûi thích naøy mang giaù trò tuyeät ñoái.

Caùc ví duï: - Taïi sao kim loaïi daõn nôõ? - do ñöôïc ñun noùng (neáu ñun

noùng ôû moät nhieät ñoä nhaát ñònh naøo ñoù, taát caû caùc loaïi kim loaïi ñeàu noùng chaûy).

9

- Taïi sao coù khoùi? – vì coù löûa (khoâng coù löûa laøm sao coù khoùi!).

Töông töï nhö vaäy, chuùng ta cuõng coù theå giaûi thích haønh vi.

Caùc ví duï:- Taïi sao phaûi aên? - vì ñoùi (ñoùi thì aên).- Taïi sao phaûi uoáng? - vì khaùt (khaùt thì uoáng).

Khi giaûi thích haønh vi, ngoaøi phöông phaùp khoa hoïc, nhaø quaûn trò coøn coù moät nieàm tin raèng: haønh vi khoâng phaûi ngaãu nhieân maø coù. Phaûi coù moät (hoaëc nhieàu) nguyeân nhaân naøo ñoù ñöùng ñaèng sau caùc haønh vi caù nhaân.

Hieåu haønh vi

Neáu chæ döøng laïi ôû vieäc caét nghóa hoaëc giaûi thích haønh vi cuûa con ngöôøi nhö ñeà caäp ôû treân, chuùng ta seõ chaúng bao giôø naém baét ñöôïc con ngöôøi! Neáu “ñoùi thì aên, khaùt thì uoáng”, laø hoaøn toaøn ñuùng ñoái vôùi taát caû caùc loaøi ñoäng vaät khaùc nhöng aùp duïng vaøo con ngöôøi (cuõng laø moät ñoäng vaät) thì chöa haün! Baïn coù thaáy coù nhöõng luùc con ngöôøi ñoùi maø khoâng aên, khaùt maø khoâng uoáng chöa? Vaäy coù gì khaùc bieät giöõa con ngöôøi vôùi taát caû caùc loaøi ñoäng vaät khaùc?

Haønh vi con ngöôøi khoâng chæ bò chi phoái bôûi nguyeân lyù nhaân quaû maø coøn bôûi do yù nghóa, muïc ñích, giaù trò maø con ngöôøi nhìn nhaän khi ñoái dieän vôùi caùc kích thích, söï vaät, söï vieäc, vaán ñeà. Tuøy theo giaù trò, yù nghóa nhìn nhaän maø con ngöôøi seõ phaûn öùng khaùc nhau. Moät ngöôøi buïng ñoùi dính saùt löng nhöng coù theå chaáp nhaän hoaëc töø choái böõa aên ngon laønh doïn ra cho anh ta, tuøy theo yù nghóa hoaëc giaù trò maø anh ta gaùn cho böõa aên ñoù. Neáu anh ta cho raèng, ñoù laø moät böõa aên xuaát phaùt töø moät taám loøng ñoàng loaïi, anh ta coù theå chaáp nhaän, coøn ngöôïc laïi, ñoù laø moät böõa aên haï nhuïc, thì anh ta seõ töø choái!

Vaäy, hieåu (haønh vi) moät ngöôøi laø phaûi bieát ñöôïc ngöôøi ñoù nhaän thöùc ñieàu kieän, hoaøn caûnh nhö theá naøo vaø ñoái vôùi ngöôøi aáy thì caùi gì laø quan troïng, laø giaù trò. Hieåu moät ngöôøi ñoøi hoûi phaûi “nhaûy vaøo” trong tim, trong oùc ngöôøi aáy, hoaëc chí ít laø ñaët mình vaøo vò trí, hoaøn caûnh cuûa ngöôøi aáy chôù khoâng chæ ñöùng ngoaøi maø caét nghóa. Moät ngöôøi quan saùt cho raèng haønh vi cuûa ngöôøi kia laø voâ lyù bôûi vì ngöôøi quan saùt hoaøn toaøn ñöùng ngoaøi, thieáu thoâng tin hoaëc khoâng coù cuøng moät nhaän thöùc veà moâi tröôøng, ñieàu kieän chung quanh. Ñieàu naøy moät laàn nöõa cho thaáy quaûn trò con ngöôøi khoâng phaûi laø moät vaùn baøi, moät troø chôi hay moät cuoäc phieâu löu maø nhaø quaûn lyù muoán maïo hieåm côõ naøo cuõng ñöôïc!

10

1.1.6. Giaù trò töông ñoái cuûa caùc nguyeân lyù hoaëc ñònh luaät trong HVTTC

Khaùc vôùi caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân nhö vaät lyù, hoùa hoïc, thieân vaên,… caùc ñònh luaät hoaëc caùc nguyeân lyù trong khoa hoïc haønh vi khoâng phaûi luùc naøo cuõng mang tính phoå quaùt aùp duïng cho moïi tình huoáng trong vieäc giaûi thích caùc haønh vi trong toå chöùc. Ñôn giaûn vì ñaây laø laõnh vöïc lieân quan ñeán con ngöôøi, maø con ngöôøi laø moät sinh vaät coù yù thöùc, coù töï do. Laøm sao xaùc ñònh ñöôïc ñònh luaät toång quaùt vaø taát yeáu khi con ngöôøi laø moät thöïc theå töï do, phöùc taïp vaø ña daïng?

Trong toaùn hoïc, 2 coäng 2 baèng 4; trong hoùa hoïc, 2 phaân töû hydro coäng vôùi 1 phaân töû oxy seõ cho ra nöôùc; trong thieân vaên hoïc, traùi ñaát quay chung quanh maët trôøi;… laø nhöõng ñònh luaät luoân luoân ñuùng, duø ôû baát cöù nôi ñaâu, luùc naøo, vaø ôû trong baát cöù ñieàu kieän hoaøn caûnh nhaát ñònh naøo ñoù. Nhöng ai daùm baûo raèng moïi ngöôøi khi ra ñöôøng ñeàu ñi beân phaûi, caùc hoïc sinh ngoan gioûi ôû baäc tieåu hoïc luoân ngoài ôû nhöõng baøn ñaàu?

Trong kinh nghieäm cuûa chuùng ta, coù luùc ngay trong caùc ñieàu kieän gioáng nhau, haønh vi cuûa ta luùc thì theá naøy, luùc thì theá khaùc, vaø ñoâi khi caû baûn thaân ta cuõng khoâng theå hieåu ñöôïc heát haønh vi cuûa mình! Roài ñeán tröôøng hôïp hai ngöôøi, ngay trong moät tình huoáng, moät ñieàu kieän raát gioáng nhau, nhöng caû hai laïi thöôøng haønh ñoäng raát khaùc xa nhau. Cho neân ñoâi khi chuùng ta caûm thaáy boái roái, khoâng hieåu ñöôïc haønh vi cuûa moät ngöôøi khaùc, vaø döôùi maét chuùng ta ñoù laø moät haønh vi voâ lyù, thì ñoù laø ñieàu deã hieåu!

1.1.7. Thay theá nhaän thöùc haønh vi mang tính chaát caûm tính, baèng nhaän thöùc coù heä thoáng13

Nhaän thöùc mang tính chaát caûm tính: moïi ngöôøi, nhôø kinh nghieäm vaø taäp quaùn, ñeàu thaâu löôïm ñöôïc ít nhieàu veà nhaän thöùc haønh vi keû khaùc. Ngöôøi naøy cho raèng mình “ñoïc ñöôïc”, döï ñoaùn ñöôïc haønh vi cuûa moät nöõ nhaân vieân cuûa mình, ngöôøi kia cho raèng mình coù theå caét nghóa ñöôïc taïi sao hoâm nay nhöõng ngöôøi thuoäc quyeàn mình toû veû chaùn naûn, thôø ô vôùi coâng vieäc. Nhöng nhöõng nhaän thöùc do kinh nghieäm hay taäp quaùn (nhaän thöùc thöôøng nghieäm) mang laïi ñoù thöôøng phaân taùn vaø coù khi maâu thuaån. Chuùng chöa coù moät trình ñoä “toång quaùt vaø thoáng nhaát”, chöa ñöôïc keát hôïp thaønh heä thoáng, bôûi ñoù, chöa phaûi laø khoa hoïc.

Coù heä thoáng : nhaän thöùc hay kieán thöùc khoâng phaûi laø moät môù phaân taùn hay hoãn ñoän, maø traùi laïi phaûi ñöôïc keát hôïp

13 Xem Traàn Bích Lan (1967), Taâm lyù hoïc ñeä nhaát a,c,d, NXB Ngoân ngöõ, Saøi goøn,, p. 8.11

thaønh moät heä thoáng, coù moät moái lieân heä loâ gích naøo ñoù, töùc nhaän thöùc phaûi coù trình ñoä toång quaùt vaø thoáng nhaát, coù heä thoáng. Vaäy caàn phaân bieät vôùi nhaän thöùc mang tính chaát caûm tính trong nhaän xeùt haønh vi.

1.1.8. Caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán haønh vi caù nhaân

ÔÛ beân treân chuùng ta ñaõ giaûi quyeát hai vaán ñeà raát quan troïng, coù tính chaát neàn taûng cuûa boä moân Haønh vi trong toå chöùc. Ñoù laø: 1/ con ngöôøi chieám ñòa vò soá moät trong toå chöùc bôûi ñoù noù môùi xöùng ñaùng ñöôïc nghieân cöùu, vaø 2/ nhöng khaúng ñònh vai troø, vò trí con ngöôøi laø moät chuyeän, vaán ñeà laø coù theå hieåu ñöôïc, döï ñoaùn ñöôïc haønh vi cuûa con ngöôøi ñeå maø quaûn lyù hay khoâng laïi laø moät chuyeän khaùc! Cuõng nhö taát caû moïi vaán ñeà quaûn trò khaùc, quaûn lyù con ngöôøi ñoøi hoûi phaûi hieåu bieát nhaát ñònh veà noù, neáu khoâng muoán noùi laø phaûi ngaøy caøng ñaøo saâu veà noù. Duø vieäc quaûn lyù con ngöôøi laø raát phöùc taïp, nhöng chuùng ta vaãn coù theå hình dung böôùc ñaàu raèng haønh vi cuûa moät caù nhaân bò aûnh höôûng tröôùc heát bôûi chính con ngöôøi vôùi taát caû ñôøi soáng noäi taâm, taâm linh cuûa anh ta vaø bôûi ñieàu kieän, moâi tröôøng chung quanh. Ta seõ coù coâng thöùc döôùi ñaây:

B = f(P,E)Trong ñoù:- B (behavior) : haønh vi- f (function) : haøm soá- P (person): caù nhaân con ngöôøi - E (environment) : moâi tröôøng

Toùm laïi, ñeå hieåu ñöôïc haønh vi con ngöôøi trong toå chöùc, chuùng ta phaûi xem xeùt taâm tính, tính caùch cuûa ngöôøi ñoù ra sao, söï töông taùc giöõa caù nhaân naøy vôùi caù nhaân khaùc, vôùi caùc yeáu toá, ñieàu kieän laøm vieäc trong khung caûnh toå chöùc (seõ noùi roõ hôn ôû phaàn cuoái chöông) .

1.1.9. Haønh vi trong toå chöùc laø gì?

Sau khi ñaõ coá gaéng ñaët vaán ñeà mang tính neàn taûng vaø coá giaûi ñaùp chuùng, thì ñeán ñaây chuùng ta coù theå taïm keát baèng moät ñònh nghóa veà Haønh vi trong toå chöùc.

Haønh vi trong toå chöùc laø moät laõnh vöïc nghieân cöùu xem xeùt söï taùc ñoäng cuûa moãi caù nhaân, moãi nhoùm vaø cô caáu leân treân haønh vi con ngöôøi trong moät toå chöùc nhaèm muïc ñích aùp duïng nhöõng kieán thöùc ñoù ñeå caûi tieán hieäu quaû cuûa moät toå chöùc.

12

Laø moät laõnh vöïc nghieân cöùu: nghóa laø moät laõnh vöïc rieâng bieät “quy tuï ñöôïc nhöõng nhaø khaûo cöùu veà nhöõng keát luaän chung, vöôït treân moïi öôùc ñònh ñoäc ñoaùn, thaønh phaàn caù nhaân, vì ñöa ra ñöôïc nhöõng lieân heä khaùch quan chöùng minh hay kieåm chöùng ñöôïc baèng nhöõng phöông phaùp ñöùng ñaén”14.

Ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa haønh vi trong toå chöùc : nghieân cöùu ba yeáu toá quyeát ñònh ñeán haønh vi trong toå chöùc : caù nhaân, nhoùm vaø cô caáu toå chöùc (seõ noùi roõ hôn ôû phaàn cuoái chöông).

Muïc ñích nghieân cöùu: nhö ñaõ noùi, haønh vi trong toå chöùc nghieân cöùu haønh vi cuûa con ngöôøi trong moät toå chöùc vaø haønh vi naøy aûnh höôûng ñeán keát quaû thöïc hieän coâng vieäc, muïc tieâu, nhieäm vuï cuûa toå chöùc ra sao.

1.2. SÖÏ ÑOÙNG GOÙP CUÛA CAÙC BOÄ MOÂN KHOA HOÏC KHAÙC VAØO HVTTC

Ñaây laø moät boä moân khoa hoïc ña ngaønh vaø phong phuù, ña daïng vì noù lieân quan ñeán con ngöôøi. Bơi vaäy, boä moân naøy söû duïng loái tieáp caän nhieàu maët, khoâng chaáp nhaän söï ñoäc quyeàn cuûa baát cöù moät loái giaûi thích naøo, moät quan nieäm naøo, moät hoïc thuyeát naøo vôùi tham voïng laø coù theå lyù giaûi toaøn boä cuoäc soáng con ngöôøi, duø con ngöôøi ñöôïc khuoân ñònh trong moät toå chöùc15.

Coù raát nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc nhau ñaõ ñoùng goùp cho laõnh vöïc haønh vi trong toå chöùc. Döôùi ñaây chæ keâ ra moät soá ngaønh quan troïng tieâu bieåu:

Taâm lyù hoïc: laø ngaønh coù raát nhieàu ñoùng goùp tieân khôûi vaø quan troïng cho Haønh vi trong toå chöùc. Taâm lyù hoïc giuùp chuùng ta giaûi thích vaø döï ñoaùn haønh vi caù nhaân. Nhieàu lyù thuyeát taâm lyù veà tính caùch, thaùi ñoä, hoïc taäp, nhaän thöùc, ñoäng löïc, nhu caàu, xuùc caûm,… ñöôïc aùp duïng vaøo Haønh vi trong toå chöùc ñeå hieåu nhöõng hieän töôïng lieân quan ñeán coâng vieäc nhö söï thoûa maõn trong coâng vieäc, söï keát öôùc, vaéng maët, thuyeân chuyeån,… cuûa nhaân vieân.

Xaõ hoäi hoïc: nhöõng nghieân cöùu veà caáu truùc vaø chöùc naêng

cuûa caùc nhoùm vaø nhoùm nhoû trong xaõ hoäi, toå chöùc ñaõ ñoùng goùp nhieàu cho vieäc tìm hieåu ñaày ñuû hôn haønh vi caù nhaân trong caùc toå chöùc. Ñoùng goùp cuûa xaõ hoäi hoïc: thieát keá nhoùm theo coâng vieäc, tieán trình hoaït ñoäng (naêng ñoäng) nhoùm, vaên hoùa toå chöùc, lyù thuyeát veà toå chöùc chính thöùc,…

14 Traàn Bích Lan (1967), tlñd, pp. 7-8. 15 Döïa vaøo moät yù cuûa baøi vieát Lôøi noùi ñaàu, Nguyeãn Khaéc Vieän, trong cuoán Freud ñaõ thöïc söï noùi gì, NXB Theá giôùi, 2002.

13

Taâm lyù hoïc xaõ hoäi: taäp trung vaøo söï aûnh höôûng cuûa caù nhaân naøy vôùi caù nhaân khaùc, quan heä giöõa caùc caù nhaân trong ñaùm ñoâng, taäp theå, xaõ hoäi. Ñoùng goùp cuûa taâm lyù hoïc xaõ hoäi: ño löôøng, tìm hieåu vaø laøm thay ñoåi thaùi ñoä, caùc kieåu truyeàn thoâng giao tieáp, xaây döïng nieàm tin, caùc tieán trình ra quyeát ñònh ôû caáp ñoä nhoùm,…

Nhaân chuûng hoïc: nghieân cöùu veà caùc xaõ hoäi ñeå bieát veà con ngöôøi vaø hoaït ñoäng cuûa caùc xaõ hoäi ñoù. Ñoùng goùp cuûa nhaân chuûng hoïc: caùc giaù trò, thaùi ñoä, vaø haønh vi khaùc nhau caên baûn giöõa caùc nöôùc, vaên hoùa toå chöùc vaø vaên hoùa caùc quoác gia,…

Khoa hoïc chính trò: giuùp chuùng ta bieát ñöôïc nhöõng khaùc bieät veà söï öu tieân löïa choïn, tö lôïi caù nhaân seõ daãn ñeán söï xung ñoät vaø ñaáu tranh quyeàn löïc ra sao giöõa caùc nhoùm trong moät toå chöùc.

1.3. MOÂ HÌNH NGHIEÂN CÖÙU HAØNH VI TRONG TOÅ CHÖÙC (OB)

Muïc naøy trieån khai moät moâ hình nghieân cöùu OB ñeå xaùc ñònh phaïm vi vaø phöông phaùp nghieân cöùu. Ñaây laø moät baûn “löôïc ñoà nhaän thöùc” hay baûn chæ ñöôøng quan troïng giuùp baïn böôùc ñaàu thaâm nhaäp boä moân naøy.

1.3.1. Moâ hình laø gì? “

“Moâ hình laø caùi maãu baét chöôùc thöïc taïi maø laøm thaønh16”, noù laø moät hình aûnh thu nhoû bieåu hieän nhöõng hieän töôïng trong theá giôùi thöïc, bôûi vaäy noù phaûi ñöôïc ñôn giaûn hoaù, tröøu töôïng hoaù.

Sau ñaây laø moâ hình nghieân cöùu cuûa OB.

16 Ñaøo Duy Anh (1992), Giaûn yeáu Haùn Vieät Töø ñieån, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi.14

Hình 1-1 : Moâ hình nghieân cöùu HAØNH VI TRONG TOÅ CHÖÙC (OB)

Bieán Soá Ñoäc Laäp Bieán Soá Phuï Thuoäc

Muïc ñích

CAÁP ÑOÄ CAÙ NHAÂN- Ñaëc ñieåm tieåu

söû- Tuoåi taùc, giôùi

tình, tình traïng gia ñình, thaâm nieân coâng taùc,…Naêng löïc theå chaát vaø tinh thaàn

- Gía trò vaø thaùi ñoä

- Tính caùch vaø xuùc caûm

- Nhaän thöùc- Ñoäng löïc, nhu

caàu

CAÁP ÑOÄ NHOÙMHAØNH VI MUÏC TIEÂU

CHUNGNHIEÄM VUÏ

CHUNG

- Nhoùm vaø moái lieân heä giöõa caùc nhoùm

Ví duï:

- Thoâng ñaït - giao tieáp

- Thuyeân chuyeån

- Laõnh ñaïo - Vaéng maët

- Quyeàn löïc vaø chính trò

- Naêng suaát

CAÁP ÑOÄ TOÅ CHÖÙC- Thoû

a maõn trong coâng vieäc

- Cô caáu vaø thieát keá toå chöùc

- Vaên hoùa toå chöùc

- Thay ñoåi toå chöùc

Hình 1-1 cho thaáy coù ba caáp ñoä phaân tích trong OB. Ñeå hieåu moät caùch coù heä thoáng haønh vi con ngöôøi trong caùc toå chöùc, chuùng ta seõ töøng böôùc ñi töø caáp ñoä caù nhaân ñeán caáp ñoä cô caáu toå chöùc.

1.3.2. Moät vaøi bieán (soá) phuï thuoäc

15

Goïi laø bieán phuï thuoäc vì noù “bò phuï thuoäc”, bò aûnh höôûng hay bò chi phoái bôûi moät bieán khaùc goïi laø bieán ñoäc laäp, töùc coù moät moái töông quan nhaân quaû giöõa caùc bieán : moät söï thay ñoåi naøo ôû moät bieán ñoäc laäp cuõng seõ aûnh höôûng leân treân hoaëc keùo theo söï thay ñoåi ôû bieán phuï thuoäc. Vaø chính döïa treân moái töông quan naøy maø nhaø thöïc nghieäm coù theå hieåu ñöôïc, giaûi thích ñöôïc, döï ñoaùn ñöôïc haønh vi cuûa con ngöôøi. Moät vaøi bieán phuï thuoäc trong OB ñöôïc quan taâm: möùc naêng suaát, möùc vaéng maët, möùc thuyeân chuyeån vaø möùc thoûa maõn trong coâng vieäc.

Möùc naêng suaát: laø möùc ño löôøng caùc keát quaû thöïc hieän coâng vieäc, bao goàm hai khía caïnh: keát quaû vaø hieäu quaû. Naêng suaát cuûa moät toå chöùc hay moät caù nhaân seõ coù yù nghóa hôn khi vöøa coù keát quaû, vöøa coù hieäu quaû, töùc hoaøn thaønh caùc muïc tieâu ôû möùc chi phí thaáp nhaát.

Ñieàu chuùng ta muoán bieát laø nhöõng yeáu toá naøo seõ aûnh höôûng leân treân keát quaû vaø hieäu quaû cuûa caùc caù nhaân, cuûa nhoùm vaø cuûa toå chöùc.

Vaéng maët goàm hai loaïi: coù pheùp vaø khoâng pheùp. Caùc hoaït ñoäng cuûa moät toå chöùc raát khoù maø trôn tru vaø caùc muïc tieâu cuï theå cuõng khoù maø ñaït ñöôïc neáu coâng nhaân vieân khoâng ñeán laøm vieäc: coâng vieäc bò ngaét quaõng, quyeát ñònh lieân quan bò ñình ñoán. Tuøy theo tính chaát coâng vieäc maø möùc taùc haïi seõ khaùc nhau, ví duï: moät daây chuyeàn saûn xuaát seõ bò aûnh höôûng nghieâm troïng ñeán chaát löôïng nhöõng khaâu ñaàu ra, vaø trong moät vaøi tröôøng hôïp naøo ñoù, noù laøm phaù vôõ taát caû heä thoáng daây chuyeàn saûn xuaát.

Tuy söï vaéng maët mang yù nghóa tieâu cöïc nhöng khoâng phaûi moïi söï vaéng maët ñeàu tai haïi. Chaúng haïn nhö trong nhöõng tröôøng hôïp bò beänh, meät moûi hoaëc tinh thaàn caêng thaúng, thì toát nhaát ngöôøi lao ñoäng neân ôû nhaø vì ñoâi khi ñöa laïi nhöõng nguy hieåm trong coâng vieäc. Baïn töôûng töôïng moät vieân phi coâng ñau yeáu hoaëc khoâng oån ñònh tinh thaàn seõ gaây toån thaát nhö theá naøo neáu moät thao taùc khoâng chuaån hoaëc moät quyeát ñònh khoâng saùng suoát (nhaát laø khi gaëp söï coá)!

Tuy nhieân, ñaây chæ laø moät ví duï khoâng tieâu bieåu, coøn bình thöôøng ra, moïi söï vaéng maët ñeàu gaây thieät haïi cho caùc toå chöùc. Bôûi theá, moïi toå chöùc ñeàu coá gaéng duy trì möùc vaéng maët ôû loaïi thaáp nhaát.

Möùc thuyeân chuyeån: ôû ñaây ñöôïc hieåu laø söï rôøi boû, ra ñi khoûi haün moät toå chöùc moät caùch töï yù hay ngoaøi yù cuûa caù nhaân. Moät möùc thuyeân chuyeån cao seõ ñöa ñeán haäu quaû laø

16

toå chöùc laïi phaûi toán chi phí cho tuyeån moä, tuyeån duïng vaø ñaøo taïo.

Coá nhieân, neáu moät ngöôøi naøo ñoù maø “ñaùng bò thuyeân chuyeån” thì söï thuyeân chuyeån ñoù mang moät yù nghóa tích cöïc. Vì ñaây laø cô hoäi ñeå thay theá baèng moät ngöôøi taøi naêng hôn, nhieät tình hôn, coù nhieàu yù töôûng môùi meû vaø töôi saùng hôn. Nhöng, cuõng nhö trong tröôøng hôïp vaéng maët, ñaây cuõng chæ laø tröôøng hôïp ngoaïi leä, coøn nhìn chung, söï thuyeân chuyeån (ñaëc bieät laø cuûa nhöõng ngöôøi “toát” trong toå chöùc) seõ ñem laïi nhöõng ñình treä vaø aûnh höôûng ñeán hieäu quaû coâng vieäc.

Möùc thoaû maõn trong coâng vieäc laø thaùi ñoä chung cuûa moät caù nhaân ñoái vôùi coâng vieäc (v/d: toâi yeâu coâng vieäc cuûa toâi). Nhö vaäy, khaùc vôùi ba bieán soá ñaõ noùi, möùc thoûa maõn trong coâng vieäc ñöôïc theå hieän roõ qua thaùi ñoä hôn laø haønh vi.

Töø laâu nay, ngöôøi ta vaãn tin raèng nhöõng ngöôøi lao ñoäng coù möùc thoûa maõn cao trong coâng vieäc seõ ñem laïi naêng suaát cao hôn, duø moái quan heä nhaân quaû naøy vaãn ñang coøn trong voøng baøn caûi. Trong caùc xaõ hoäi tieân tieán, möùc thoûa maõn trong coâng vieäc khoâng chæ lieân quan tôùi soá löôïng trong cuoäc soáng, töùc cho naêng suaát cao hôn vaø do ñoù ñöôïc nhieàu tieàn nhieàu cuûa hôn, maø noù coøn lieân quan tôùi chaát löôïng trong cuoäc soáng. Caùc nhaø nghieân cöùu ñeà cao caùc giaù trò nhaân vaên cho raèng thoaû maõn trong coâng vieäc laø moät trong nhöõng muïc tieâu chính thöùc cuûa toå chöùc. Do vaäy, duø söï thoûa maõn trong coâng vieäc lieân heä ñeán thaùi ñoä hôn laø haønh vi nhö ñaõ noùi, noù vaãn ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu xem laø moät bieán phuï thuoäc quan troïng.

1.3.3. Caùc bieán ñoäc laäp

Ñaâu laø nhöõng yeáu toá toá aûnh höôûng quyeát ñònh leân treân caùc bieán phuï thuoäc? Moät caâu traû lôøi deã daøng: ñoù laø caùc bieán ñoäc laäp. Vaäy, bieán ñoäc laäp laø gì? – Laø nhöõng yeáu toá hoaëc nhöõng nguyeân nhaân ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu giaû ñònh tröôùc moät caùch coù heä thoáng, vaø coá nhieân hoï tin raèng coù moät moái töông quan giöõa bieán naøy vôùi caùc bieán phuï thuoäc.

Chuùng ta seõ hieåu haønh vi trong toå chöùc toát hôn khi baét ñaàu xem xeùt caùc taàng laàu (caùc bieán ñoäc laäp) maø ñaàu tieân heát laø taàng caên baûn, taàng treät : caáp ñoä caù nhaân.

Caáp ñoä caù nhaân: khoâng ñöôïc may maén nhö caùc baäc cha meï laø ñöôïc nuoâi döôõng con caùi ngay töø luùc môùi sinh ra, caùc nhaø quaûn trò, khi thu nhaän moät ngöôøi vaøo laøm, gioáng nhö thu nhaän moät chieác xe cuõ. Chaúng coù chieác xe cuõ naøo gioáng chieác xe cuõ naøo: coù chieác cuõ nhieàu, coù chieác cuõ ít. Töùc,

17

chính caùc yeáu toá voán coù töø tröôùc seõ aûnh höôûng leân treân coâng vieäc cuûa ngöôøi môùi ñöôïc thu nhaän: caùc ñaëc tính caù nhaân nhö tuoåi taùc, giôùi tính, tình traïng gia ñình, caùc ñaëc ñieåm cuûa tính caùch, caùc giaù trò, quan nieäm, caùc caûm xuùc, thaùi ñoä, naêng löïc,… Nhöõng yeáu toá naøy thöôøng ñoùng thaønh khoái nguyeân veïn neân vieäc muoán thay ñoåi, uoán naén chuùng khoâng phaûi laø chuyeän deã daøng. Nhöõng yeáu toá naøy seõ ñöôïc ñeà caäp ôû caùc chöông ngay lieàn sau chöông 1 cuûa chuùng ta.

Caáp ñoä nhoùm: haønh vi cuûa con ngöôøi trong nhoùm khoâng phaûi laø toång coäng cuûa taát caû caùc haønh ñoäng caù nhaân theo caùch rieâng moãi ngöôøi. Moâ hình seõ hoaøn haûo hôn khi chuùng ta bieát raèng con ngöôøi seõ öùng xöû khi ôû trong nhoùm seõ khaùc khi ôû moät mình. Chuùng ta seõ trình baøy caùc caù nhaân ôû trong nhoùm chòu aûnh höôûng bôûi caùc maãu haønh vi maø nhoùm mong muoán ra sao, nhöõng haønh vi chuaån naøo ñöôïc nhoùm chaáp nhaän vaø möùc ñoä töông taùc giöõa caùc thaønh vieân cuûa nhoùm cuõng nhö giöõa caùc nhoùm vôùi nhau ôû caùc chöông 7 vaø 8.

Caáp ñoä caùc heä thoáng trong toå chöùc: haønh vi toå chöùc seõ ñaït möùc ñoä tinh teá, toaøn dieän hôn khi chuùng ta nghieân cöùu theâm cô caáu chính thöùc cuûa toå chöùc. Cuõng gioáng nhö nhoùm khoâng phaûi laø toång coäng cuûa taát caû caùc haønh ñoäng caù nhaân, toå chöùc vöôït leân treân caùi goïi laø toång caùc nhoùm coäng laïi. Thieát keá cô caáu toå chöùc chính thöùc, caùc tieán trình saûn xuaát-cung caáp, caùc coâng vieäc, caùc chính saùch veà taøi nguyeân con ngöôøi vaø caùc coâng taùc khaùc (tuyeån duïng, ñaøo taïo, ñaùnh giaù hoaøn thaønh coâng vieäc) vaø vaên hoaù cuûa toå chöùc, taát caû ñeàu taùc ñoäng ñeán caùc bieán phuï thuoäc. Vaø ñaây laø noäi dung cuûa nhöõng chöông cuoái cuøng.

1.4. NHÖÕNG THAÙCH THÖÙC VAØ CÔ HOÄI ÑOÁI VÔÙI HAØNH VI TRONG TOÅ CHÖÙC

Hai thuaät ngöõ naøy thöôøng ñi lieàn nhau. Moät thaùch thöùc maø khoâng coù cô hoäi thì voâ nghóa vaø seõ chaúng coù moät cô hoäi naøo neáu baïn khoâng vöôït qua ñöôïc thaùch thöùc.

1.4.1. Boái caûnh toaøn caàu hoùa

Toaøn caàu hoùa aûnh höôûng nhaø quaûn trò theo hai loái:

Neáu baïn laø moät nhaø quaûn trò, baïn coù theå ñöôïc phaân coâng nhieäm vuï ôû moät nöôùc khaùc (moät chi nhaùnh, moät coâng ty con, moät vaên phoøng ñaïi dieän chaúng haïn). Trong tröôøng hôïp naøy, baïn phaûi quaûn lyù moät ñoäi nguõ nhaân vieân haàu nhö hoaøn toaøn khaùc vôùi xöù cuûa baïn, veà nhu caàu, nguyeän voïng, veà thaùi ñoä,…

Ngay caû taïi trong nöôùc, baïn cuõng coù theå thaáy mình laøm vieäc vôùi caùc vò laõnh ñaïo, caùc ñoàng söï ngang caáp vaø caùc nhaân vieân

18

khaùc, laø nhöõng ngöôøi sinh ra vaø lôùn leân töø nhöõng neàn vaên hoùa khaùc.

Vaäy, ñeå coù theå tieán haønh coâng vieäc moät caùch hieäu quaû, baïn phaûi hieåu vaên hoùa haáp thuï cuûa hoï ñeå ñaøo taïo hoï hoaëc baïn phaûi thích öùng caùch quaûn trò cuûa baïn trong moâi tröôøng dò bieät vaên hoùa.

Qua boä moân naøy, baïn seõ bieát ñöôïc caùc neàn vaên hoùa khaùc nhau ñoøi hoûi caùc nhaø quaûn trò phaûi thay ñoåi caùch quaûn trò.

1.4.2. Nhaân löïc ña daïng :

Ngay trong cuøng moät quoác gia, caùc toå chöùc cuõng ñaõ ñoái dieän vôùi moät nguoàn nhaân löïc ña daïng roài. Löïc löôïng naøy ngaøy caøng khoâng thuaàn chuûng veà giôùi tính, chuûng toäc, saéc toäc: phuï nöõ, nhöõng ngöôøi ñoàng tính (nam vaø nöõ), ngöôøi da maøu ñuû loaïi, ngöôøi la tinh hoaëc anglo-saxon,…(thaáy raát roõ ôû Myõ, Canada, UÙc,…)

Nhöõng ngöôøi naøy moät maët muoán dung hoøa trong toå chöùc nhöng ñoàng thôøi cuõng khoâng queân caùc giaù trò vaên hoùa vaø loái soáng cuûa hoï. Vaäy, toå chöùc phaûi laøm theá naøo ñeå hoï ngaøy caøng thích nghi vôùi caùc nhoùm ngöôøi khaùc maø vaãn giöõ ñöôïc loái soáng cuûa hoï? Nhaân löïc ña daïng ñaët ra nhieàu vaán ñeà ñoái vôùi quaûn trò: Khoâng ñoái xöû theo kieåu “caù meø moät löùa” maø phaûi toân troïng

söï dò bieät ñeå giöõ nhaân vieân vaø ñem laïi naêng suaát; Khoâng phaân bieät ñoái xöû.

1.4.3. Ñaùp öùng ñöôïc söï thieáu huït nhaân coâng coù trình ñoä, tay ngheà

Nhöõng baáp beânh veà kinh teá thaät laø khoù ñoaùn. Chaúng haïn nhö neàn kinh teá theá giôùi vaøo cuoái nhöõng naêm 90 cuûa theá kyû tröôùc noùi chung phaùt trieån maïnh, do vaäy caùc thò tröôøng lao ñoäng raát khan hieám. Nhieàu chuû doanh nghieäp phaûi caát coâng ñi tìm nhöõng coâng nhaân coù kyõ naêng, tay ngheà ñeå ñöa vaøo choã laøm. Nhöng roài ñeán naêm 2001, caùc neàn kinh teá taïi nhieàu nöôùc phaùt trieån bò suy thoaùi, haäu quaû: coâng nhaân bò ñuoåi vieäc traøn lan, keå caû soá ngöôøi lao ñoäng coù kyõ naêng, tay ngheà. Ngöôïc laïi, ngöôøi ta coù theå döï ñoaùn khaù deã daøng xu höôùng phaùt trieån daân soá caùc nöôùc treân theá giôùi. Taïi caùc nöôùc phaùt trieån, theo döï ñoaùn, seõ chöùng kieán söï thieáu huït veà nhaân coâng trong voøng ít nöõa laø10-15 naêm.

Rieâng Vieät nam, laïi laø moät tröôøng hôïp khaùc. Nguoàn nhaân coâng Vieät nam raát treû, raát doài daøo. Nhöng soá ngöôøi lao ñoäng coù kyõ

19

naêng, tay ngheà laïi ôû möùc baùo ñoäng, khoâng ñaùp öùng ñöôïc nhu caàu söû duïng cuûa caùc toå chöùc, cuûa neàn kinh teá ñang treân ñöôøng hoäi nhaäp vaø phaùt trieån.

Vaøo thôøi buoåi thieáu huït nguoàn nhaân coâng coù tay ngheà, moät ñoàng löông cao vaø nhöõng lôïi ích vaät chaát khaùc cuõng chöa ñuû ñeå coù ñöôïc vaø giöõ ñöôïc nhöõng ngöôøi lao ñoäng coù tay ngheà, coù naêng löïc. Caùc nhaø quaûn trò caàn coù nhöõng chieán löôïc tuyeån duïng vaø duy trì heát söùc tinh teá. Vaø OB seõ giuùp caùc nhaø quaûn trò veà nhöõng vaán ñeà naøy. Trong caùc thò tröôøng lao ñoäng khan hieám, nhaø quaûn trò naøo khoâng hieàu ñöôïc haønh vi con ngöôøi, khoâng bieát caùch ñoái xöû thích ñaùng vôùi nhaân vieân, ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng nhaân vieân laønh ngheà, thì seõ coù nguy cô maát maùt raát nhieàu.

1.4.4. Caûi thieän chaát löôïng vaø naêng suaát-kích thích ñoåi môùi vaø thay ñoåi

Khaùch haøng ngaøy caøng ñoøi hoûi cao vaø khoâng chaáp nhaän baát cöù moät sai soùt, khieám khuyeát naøo ñoái vôùi caùc saûn phaåm, dòch vuï. Hoï cuõng luoân luoân yeâu caàu coù saûn phaåm môùi. Caùc doanh nghieäp ñang ôû moät tình theá caïnh tranh gay gaét. Vaäy phaûi laøm gì?

Nhieàu doanh nghieäp aùp duïng chöông trình “quaûn trò chaát löôïng toaøn dieän” nhaèm thoûa maõn nhu caàu khaùch haøng thoâng qua caûi tieán lieân tuïc vôùi söï tham gia cuûa moïi thaønh vieân.

Caùc nhaø quaûn trò hoâm nay ñeàu bieát raèng, baát cöù moät thaønh coâng naøo veà caûi thieän chaát löôïng vaø naêng suaát ñeàu phaûi coù söï tham gia cuûa moïi ngöôøi trong toå chöùc. Ñieàu naøy ñoøi hoûi phaûi thay ñoåi trong caùch quaûn trò: töï quaûn cuûa nhaân vieân, laøm vieäc theo nhoùm,…

Boä moân naøy seõ giuùp ñôõ caùc nhaø quaûn lyù hieåu roõ vaø tieán haønh nhöõng thay ñoåi naøy; cho bieát nhaân vieân coù haønh vi vaø thaùi ñoä naøo ñeå laøm haøi

loøng khaùch haøng, cung caáp nhieàu yù töôûng vaø kyõ thuaät ñeå thöïc hieän nhu caàu

ñoåi môùi.

1.4.5. Caûi thieän caùc kyõ naêng con ngöôøi

Caùc kyõ naêng lieân quan ñeán con ngöôøi laø raát quan troïng ñoái vôùi hieäu quaû quaûn lyù. Taøi lieäu naøy seõ giôùi thieäu nhöõng khaùi nieäm vaø lyù thuyeát ñeå giuùp baïn coù theå giaûi thích vaø döï ñoaùn haønh vi cuûa con ngöôøi taïi nôi laøm vieäc. Baïn seõ coù nhöõng hieåu bieát thaáu suoát veà nhöõng kyõ naêng cuï theå ñeå coù theå aùp duïng ngay vaøo trong coâng vieäc. Chaúng haïn, baïn seõ hoïc baèng caùch naøo ñeå thieát keá nhöõng coâng vieäc coù tính ñoäng vieân cao, caùc kyõ thuaät ñeå caûi

20

thieän caùc kyõ naêng laéng nghe cuûa baïn, vaø laøm theá naøo ñeå taïo ra nhöõng nhoùm laøm vieäc ñem laïi hieäu quaû.

1.4.6. Uûy quyeàn cho nhaân vieân

Xu höôùng quaûn trò hieän nay laø ñònh hình laïi caùc moái quan heä giöõa nhaø quaûn trò vaø nhaân vieân. Quaûn trò döïa treân quyeàn haønh ñeå kieåm soaùt haønh vi nhaân vieân ñaõ toû ra quaù loãi thôøi. Taïi moät soá toå chöùc ôû caùc nöôùc tieân tieán treân theá giôùi, nhaø quaûn trò ñöôïc goïi laø “huaán luyeän vieân, “ngöôøi tö vaán”, “ngöôøi baûo trôï” hoaëc laø “ngöôøi taïo ñieàu kieän”, vaø nhaân vieân ñöôïc xem laø “thaønh vieân” hoaëc “hoäi vieân”. Khoaûng caùch giöõa nhaø quaûn trò vaø nhaân vieân bò thu heïp hoaëc bò xoaù môø daàn. Trong nhöõng phaïm vi coù theå, ngöôøi ta ñeå cho caùc caù nhaân, ñaëc bieät laø caùc nhoùm, kieåm soaùt hoaøn toaøn coâng vieäc cuûa hoï laøm, giao cho hoï quyeàn töï do quyeát ñònh lieân quan ñeán phaàn vieäc cuûa hoï.

1.4.7. Thích öùng vôùi “tính chaát taïm thôøi”

Caùch ñaây vaøi thaäp nieân, caùc toå chöùc, doanh nghieäp ñöôïc hoaït ñoäng trong moät thôøi kyø oån ñònh laâu daøi, tuy coù nhöõng baát oån nhöng chæ mang tính chaát taïm thôøi. Nay thì tình hình ñoåi khaùc. Keå töø nhöõng naêm 70, 80 cuûa theá kyû tröôùc, caøng ngaøy caùc doanh nghieäp caøng ñöùng tröôùc moät söï khuûng hoaûng vaø caïnh tranh khoác lieät. Moâi tröôøng beân ngoaøi (xaõ hoäi, kinh teá, kyõ thuaät, chính trò, vaên hoaù,…) luoân bieán ñoäng keùo theo söï baát oån beân trong toå chöùc: töø cô caáu cho ñeán coâng vieäc cuûa moät nhoùm, töø caùc chính saùch, chieán löôïc cho ñeán kieán thöùc, kyõ naêng, kinh nghieäm cuûa moãi nhaân vieân, … Caùc toå chöùc vaø con ngöôøi, neáu khoâng chòu khoù caäp nhaät thì khaû naêng “soáng soùt” raát thaáp.

Vì vaäy, caùc nhaø quaûn trò vaø nhaân vieân luùc naøy phaûi hoïc caùch thích öùng vôùi tính chaát taïm thôøi, vôùi söï linh ñoäng, uyeån chuyeån, söï ñoät phaùt, vaø tính chaát khoù döï ñoaùn cuûa thôøi ñaïi hoâm nay. Boä moân naøy seõ giuùp baïn hieåu thaáu ñaùo caùi theá giôùi coâng vieäc bò lieân tuïc ngaét quaõng aáy, laøm theá naøo ñeå khaéc phuïc nhöõng chöôùng ngaïi, phaûn öùng khi thöïc hieän söï thay ñoåi vaø taïo ra moät baàu khí vaên hoaù thuaän tieän cho söï thay ñoåi.

1.4.8. Laøm quaân bình giöõa cuoäc soáng cuûa nhaân vieân vaø coâng vieäc cuûa hoï

Bieân giôùi giöõa giôø laøm vieäc vaø roãi raûnh (khoâng laøm vieäc) ngaøy caøng lu môø: tröôùc ñaây, quy ñònh 8 hoaëc 9 giôø/ ngaøy laø roõ raøng, vaø baây giôø? khoâng nhaát thieát, nhöng khoâng coù nghóa laø raûnh hôn. Vì sao?

21

Toå chöùc trong thôøi ñaïi toaøn caàu hoùa laøm cho coâng vieäc luoân luoân phaûi tænh thöùc. Vaøo baát cöù moät giôø naøo ñoù trong ngaøy, moät nhaân vieân trong caùc coâng ty quoác teá ñeàu coù theå bò “vöïc daäy” ñeå lo coâng vieäc, cung caáp thoâng tin hoaëc ñeå (ñöôïc) tö vaán, chæ baûo. Ñieän thoaïi tuùc tröïc (on call) 24/24.

Kyõ thuaät thoâng tin cho pheùp nhaân vieân laøm vieäc ôû nhaø hoaëc moät nôi naøo ñoù treân baõi bieån chaúng haïn, vaø ñieàu naøy cho pheùp nhöõng ngöôøi laøm coâng vieäc kyõ thuaät, chuyeân moân coù theå laøm vieäc baát cöù vaøo giôø naøo;

Do nhu caàu cuûa caùc coâng ty, do nhu caàu coâng vieäc (taêng giôø, taêng ca, laøm heát coâng vieäc…)

Heä quaû ñoái vôùi nhöõng gia ñình khoâng coù truï coät gia ñình (lao ñoäng chính nuoâi caû nhaø): khoâng coù ñuû thôøi gian lo cho gia ñình, vôï choàng, con caùi, khoâng coù thì giôø tieáp ñaõi hoï haøng, baïn beø,…Hoï caûm thaáy coâng vieäc laøm kieät söùc vaø hoï khoâng haøi loøng.

Vaäy, laøm sao ñeå dung hoøa söï xung ñoät naøy. Boä moân naøy seõ ñöa ra moät soá gôïi yù ñeå laøm quaân bình giöõa nôi laøm vieäc vaø gia ñình.

22

CAÂU HOÛI OÂN TAÄP

1. Haønh vi laø gì?

2. Toå chöùc laø gì?

3. Taïi sao phaûi nghieân cöùu haønh vi trong toå chöùc?

4. Con ngöôøi laø goác cuûa moïi vaán ñeà. Khoâng coù con ngöôøi thì khoâng coù taát caû. Nhöng taïi sao maõi taän nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây, con ngöôøi môùi ñöôïc coi troïng vaø ñaït ñòa vò laø “taøi nguyeân quyù nhaát” trong toå chöùc?

5. Theá naøo laø moät nhaän thöùc thöôøng nghieäm? moät nhaän thöùc khoa hoïc, coù heä thoáng?

6. Con ngöôøi coù theå döï ñoaùn ñöôïc haønh vi cuûa ngöôøi khaùc?

7. Phaân bieät söï khaùc nhau trong vieäc caét nghóa (giaûi thích) vaø hieåu haønh vi moät ngöôøi.

8. Phaûi chaêng caùc nguyeân lyù hoaëc caùc ñònh luaät trong haønh vi trong toå chöùc ñeàu coù yù nghóa tuyeät ñoái nhö trong caùc ngaønh khoa hoïc töï nhieân?

9. Trình baøy söï ñoùng goùp cuûa moät soá boä moân khoa hoïc khaùc trong laõnh vöïc haønh vi trong toå chöùc.

10. Phaùc hoïa moâ hình nghieân cöùu cuûa boä moân HVTTC.

11. Cho bieát moät soá thaùch thöùc vaø cô hoäi ñoái vôùi haønh vi trong toå chöùc.

CAÂU HOÛI THAÛO LUAÄN

1. Thaûo luaän veà caùc muïc tieâu cuûa haønh vi trong toå chöùc vaø giaûi thích taïi sao moät khi aùp duïng nhöõng muïc tieâu naøy thì caùc toå chöùc coù theå trôû neân hieäu quaû hôn. Cho moät ví duï ñeå minh hoaï.

2. Caùc chuyeân gia veà haønh vi trong toå chöùc thöôøng cho raèng quaûn trò vaø haønh vi trong toå chöùc laø nhöõng chiaø khoaù ñem laïi thaønh coâng vaø hieäu quaû cho moät toå chöùc. Döïa vaøo ñaâu maø hoï noùi nhö vaäy? Haønh vi trong toå chöùc coù theå aûnh höôûng ñeán söï thaønh coâng vaø tính caïnh tranh cuûa moät toå chöùc nhö theá naøo?

23

ÑIEÅN CÖÙU

CON NGƯỜI LÀ YẾU TỐ QUAN TRỌNG NHẤT

Coâng ty GPS (Great Plains Software) laø moät tröôøng hôïp thaønh coâng. Ñöôïc thaønh laäp töø naêm 1983 vaø ñeán nay coù ñeán 2.200 nhaân vieân vôùi doanh soá laø 195 trieäu USD. Vöøa qua, coâng ty Microsoft ñaõ mua laïi vôùi giaù 1 tyû USD. Caùc nhaø laõnh ñaïo cuûa coâng ty GPS cho raèng, sôû dó hoï thaønh coâng laø nhôø vaøo chieán löôïc con ngöôøi laø toái quan troïng ñoái vôùi hoï.

Toång giaùm ñoác GPS noùi raèng söï taêng tröôûng vaø thaønh coâng cuûa coâng ty coù theå döïa vaøo ba nguyeân taéc chæ ñaïo sau:

1. Bieán coâng ty thaønh moät nôi laøm vieäc roäng lôùn nhöng nhö ôû nhaø mình, nhaân vieân khoâng nhöõng khoâng muoán rôøi noù maø coøn coù theå goõ cöûa vaøo baát cöù luùc naøo;

2. Cho nhaân vieân moïi caáp tham gia vaøo vieäc laøm chuû sôû höõu;3. Khuyeán khích moïi ngöôøi phaùt trieån, veà caù nhaân cuõng nhö ngheà

nghieäp.

GPS laøm gì ñeå khuyeán khích baàu khí vaên hoùa con ngöôøi laø quan troïng haøng ñaàu? Caùc nhaø laõnh ñaïo coâng boá nguyeán taéc hoaëc caùch thöùc, caùc quyeàn lôïi vaø nhöõng cam keát ñeå giuùp nhaân vieân phaùt trieån caùc kyõ naêng vaø ngheä thuaät laõnh ñaïo. GPS coù moät cô caáu toå chöùc moûng ít taàng naác. Coâng vieäc haàu nhö ñöôïc laøm theo nhoùm. Caùc quyeàn lôïi bao goàm coå phieáu, nhaø chaêm soùc treû taïi choã, caùc lôùp ngoaïi khoùa ñuû loaïi töø theå thao ñeán giaùo duïc. Vaø laõnh ñaïo coâng ty raát töï haøo veà söï cam keát cuûa hoï ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa nhaân vieân. Coâng ty ñöa ra moät danh muïc raát daøi veà caùc cô hoäi ñöôïc giaùo duïc vaø ñaøo taïo cho nhaân vieân. Taát caû ñeàu ñöôïc tieán haønh taïi choã vaø thieát keá sao cho nhaân vieân naâng cao ñöôïc trình ñoä kyõ naêng cuûa hoï. Chöông trình ñaøo taïo ñaàu tieân cuûa GPS mang teân “Tinh thaàn laõnh ñaïo ôû moïi nôi”. Noù nhaèm baûo ñaûm raèng nhaân vieân cuûa coâng ty coù theå ñaûm nhaän caùc vai troø laõnh ñaïo môùi moät khi tình hình thay ñoåi. Trong caùc lôùp ñaøo taïo, nhaân vieân ñöôïc chia thaønh caùc nhoùm vaø coù caùc nhoùm tröôûng maø coâng vieäc cuûa nhöõng ngöôøi naøy laø giuùp ñôõ khuyeán khích söï trao ñoåi. Haàu heát caùc nhaân vieân cuûa coâng ty ñeàu coù cô hoäi trôû thaønh caùc nhoùm tröôûng.

Vò Toång giaùm ñoác tin töôûng chieán löôïc con ngöôøi laø toái quan troïng naøy laøm gia taêng lôïi nhuaän cuûa coâng ty. Noù cuõng laøm cho nhaân vieân luoân luoân haøi loøng.

Caâu hoûi

24

1. Chieán löôïc “con ngöôøi laø quan troïng haøng ñaàu” ñaõ aùp duïng taïi GPS. Neáu noù thaønh coâng nhö vaäy, thì taïi sao caùc coâng ty khaùc khoâng laøm theo? Baïn nghó sao veà vaán ñeà naøy?

2. Baïn coù cho raèng chieán löôïc treân coù theå aùp duïng cho nhöõng doanh nghieäp hoaëc moät ngaønh kinh doanh? Neáu coù, thì laø nhöõng doanh nghieäp hoaëc ngaønh kinh doanh naøo? Taïi sao?

3. Moät soá ngöôøi cho raèng “chính saùch öu tieân haøng ñaàu cho con ngöôøi” khoâng ñem laïi nhieàu lôïi nhuaän. Ngöôïc laïi, chính lôïi nhuaän môùi taïo ñieàu kieän thöïc hieän chính saùch naøy. Baïn coù ñoàng yù? Giaûi thích yù kieán cuûa baïn.

25