Handleiding bij “Schilderijen van een tentoonstelling” groep 5 t/m 8

Domein: Luisteren

Doel:

• De leerlingen kunnen bij het luisteren naar muziek het volgende onderscheiden en benoemen:

� Betekenis en functie

� Gebruikte instrumenten

Benodigdheden:

• PowerPoint: “Schilderijen van een tentoonstelling” met geïntegreerde muziek

• Werkblad: “Schilderijen van een tentoonstelling”

• 10 platen met de schilderijen van “Schilderijen van een tentoonstelling”

Deze lessen kunnen uitgespreid worden over meerdere lessen dan aangegeven, al naar gelang de

behoefte.

2.

Handleiding bij “Schilderijen van een tentoonstelling” groep 5 t/m 8 Domeinen: Luisteren & noteren

Doel:

• De leerlingen kunnen bij het luisteren naar muziek het volgende onderscheiden en benoemen:

� Betekenis en functie

� Gebruikte instrumenten

• De leerlingen kunnen bij een stuk muziek zelf bedenken wat voor eigen schilderij ze maken.

• De lessen zijn steeds 30 minuten.

Benodigdheden:

• PowerPoint: “Schilderijen van een tentoonstelling” met geïntegreerde muziek.

• Werkblad: “Schilderijen van een tentoonstelling” Geluidsfragmenten bij de juiste dieren plaatsen

• Werkblad: “Schilderijen van een tentoonstelling” Welke spoor hoort bij welk dier

• Geluidsfragment: Dance of the knight van Sergei Prokovief

Deze les kan uitgespreid worden over meerdere lessen, al naar gelang de behoefte. Er zijn drie lessen

gemaakt maar als dat te krap is kunnen lessen eventueel gesplitst worden.

3.

LES 1: Een speciale tentoonstelling (1)

Intro:

Vertel aan de kinderen dat je laatst in een museum liep waar een heleboel schilderijen hingen. Elk schilderij

was anders dan de andere. Maar ze waren wel van dezelfde schilder.

Vertel het verhaal van de componist Modest Petrovitsj Moessorgski die naar aanleiding van een

schilderijententoonstelling van zijn vriend Victor Hartmann dit muziekstuk schreef. Laat de 10 schilderijen

aan de leerlingen zien. Vertel daarbij wel dat het niet de originele schilderijen zijn omdat die verloren zijn

gegaan of niet meer te vinden maar dat dit een serie is die is geschilderd door een hedendaagse schilder: Ed

Wennink, die het interessant vond om zelf te schilderen op het pianowerk van Moessorgski.

Kern:

� Luister vandaag naar de eerste vijf stukken:

o De Gnoom

o Het oude kasteel

o Tuilerieën

o De ossenwagen

o Het ballet van de kuikens in de dop

� Lees voor de beschrijving van de schilderijen de achtergrondinformatie vanaf bladzijde 6.

� Bekijk ook de 5 gelamineerde platen van de schilderijen en bespreek wat je in de muziek herkent dat

ook te zien is in het schilderij.

� Welke instrumenten hoor je bij elk specifiek schilderij.

Afsluiting:

Maak groepjes van 4 en laat deze groepjes een van de vijf muziekstukken uitkiezen. Laat de leerlingen

overleggen met elkaar hoe ze op de muziek zouden bewegen en laat ze samen daar een voorstellinkje van

maken om daarna, terwijl de muziek speelt, het aan de andere leerlingen uit te beelden.

4.

LES 2: Een speciale tentoonstelling (2)

Intro:

Vandaag gaan we verder met de tentoonstelling. Er zijn nog 5 schilderijen die we nog niet hebben bekeken

en waarvan we nog niet de muziek hebben gehoord.

Herinner samen wat die van de vorige keer waren. En hang deze alvast op aan het bord.

Kern:

� Luister vandaag naar de laatste vijf stukken:

o Samuel Goldenberg en Schmuÿle

o Limoges, het marktplein

o Catacombae (Sepulcrum Romanum)

o De hut op kippenpoten (Baba-Yaga)

o De grote poort van Kiev

� Lees voor de beschrijving van de schilderijen de achtergrondinformatie vanaf bladzijde 6.

� Bekijk ook de 5 gelamineerde platen van de schilderijen en bespreek wat je in de muziek herkent dat

ook te zien is in het schilderij.

� Welke instrumenten hoor je bij elk specifiek schilderij.

Afsluiting:

Luister met de leerlingen naar het muziekstuk van Prokovief – The dance of the Knights.

https://www.youtube.com/watch?v=lw6YwYLJBIs

Stel de leerlingen de volgende vraag: “Als jij een schilderij zou moeten maken op dit muziekstuk. Wat zou je

dan schilderen?”

Laat ze daarna die tekening maken

5.

LES 3: Een muzikale tentoonstelling

Intro:

De afgelopen twee lessen hebben we steeds naar 5 schilderijen geluisterd en gekeken. Daarbij hebben

geprobeerd om te ontdekken wat we allemaal konden horen in de muziek dat ook in het schilderij was te

zien. Vandaag gaan we bekijken of we dat nog herkennen.

Kern en afsluiting:

Laat de kinderen de het werkblad maken van de “Schilderijen van een tentoonstelling”. Luister met zijn allen

nog een keer naar de verschillende muziekstukken en laat de kinderen nummers zetten achter de

schilderijen van de volgorde van de muziekstukken. Bespreek het daarna met elkaar.

6.

Achtergrondinformatie

Modest Petrovitsj Moessorgski (1839 – 1881)

schreef het werk, bestaande uit 16 stukken

voor piano, naar aanleiding van een bezoek

op 23 juni 1874 aan een tentoonstelling van

het werk van Viktor Hartmann, door diens

vrienden ingericht ter nagedachtenis aan

diens overlijden in 1873. Moessorgski was

goed bevriend geweest met Hartmann, met de

groep van vrienden hadden ze gestreefd naar

een pure Russische kunst, een kunst zonder

Westerse invloeden.

Vermoedelijk is dit werk het meest bewerkte

pianowerk aller tijden, hoewel het (nog) niet

als zodanig in het Guinness Book of Records

staat.

Naast de vele orkestraties voor symfonieorkest zijn er versies voor piano met strijkkwartet, jazzorkest,

Modest Petrovitsj Moessorgski Viktor Hartmann

rockgroepen (Emerson, Lake & Palmer ), harmonie-

en fanfareorkesten, synthesizers (de Japanse artiest Tomita), en soloarrangementen voor orgel, klavecimbel

en gitaar. Ook is er een versie voor accordeonorkest en één voor Chinese instrumenten. De beiaardier Wim

Franken bewerkte een aantal delen voor beiaard en harmonieorkest. Niet alle bewerkingen zijn compleet:

bewerkers lieten van het oorspronkelijke werk - in 16 deeltjes - van Moessorgski sommige delen weg. In de

orkestratie van Ravel ontbreekt een van de promenades en Leopold Stokowski liet de delen

Tuileries en Limoges weg.

Van de 16 delen hebben er 10 betrekking op de schilderijen:

1. Gnomus

Een kreupele gnoom die grotesk loopt. De titel verwijst naar een tekening

van een notenkraker die uitgesneden is in de vorm van een gnoom. De

noot wordt gekraakt in een kop met twee enorme kaken, de handvatten

vormen zijn lange benen. De gnoom heeft geen torso. De muziek is

luguber, macaber met een slingerend ritme, dat de onhandige looppas

van de gnoom op de handvat-benen symboliseert.

7.

2. Il vecchio castello

Een oud kasteel waar 's nachts een minstreel een Russisch

lied zingt. Ravel gebruikte in zijn orkestratie uit 1922 een

saxofoon voor de solostem, iets wat opzienbarend is,

omdat de saxofoon in 1874 – een nog relatief jong

instrument – nog geen deel uitmaakte van het

symfonieorkest in die tijd. De begeleiding is sober in

monotone kwinten, en symboliseert de draailier van de

minstreel. Niet duidelijk wordt of het lied van de

minstreel Italiaans of Russisch is.

3. Tuilerieën

De geluiden van de spelende kinderen in de tuinen

klinken in de muziek door. Eerst hoort men de jongens,

dan de meisjes. Het ritme suggereert hun voortdurende

gekwebbel en spel. De Tuilerieën is tegenwoordig een

park in Parijs, nabij de plek waar een paleis met gelijke

naam eerder met de grond gelijk werd gemaakt

door revolutionairen.

4. Bydło

Het thema is hier de draaiende zware wielen van de

Poolse ossenwagen. Een sterk geaccentueerde puls is

hoorbaar in de muziek (nabijkomend, en weer

verdwijnend in de verte). In de orkestversie wordt het

thema door een tuba vertolkt.

5. Ballet van de kuikens in de dop

Een van de meest opvallende stukken: het kuikenballet. Hier hoor je

de kuikens in de dop een ballet uitvoeren. Dit deel heeft iets

absurdistisch en komisch en klinkt niet bijzonder Russisch.

Moessorgski noteerde: "Scherzino" (een klein 'grapje') boven het

werk. Verder valt op dat in de orkestversie de kuikens door

klarinetten, fluiten en piccolo's worden gespeeld. In de pianoversie

worden de kuikengeluiden met snelle en hoge voorslagjes voor

staccato akkoordjes vertolkt.

8.

6. Samuel Goldenberg en Schmuÿle

Een ruzie tussen een rijke en een arme Poolse jood (de namen zijn

fictief). Een parodiestuk, waarin Joodse en Poolse thema's hoorbaar

zijn.

7. Limoges, het marktplein

In dit stuk zijn de ruziënde marktvrouwen te horen op

het marktplein van het Zuid-Franse stadje Limoges.

8. Catacombae (Sepulcrum Romanum)

De catacomben van Parijs worden verkend met een lamp. De Latijnse

titel slaat op het feit dat in de Parijse catacomben ook Romeinse

graven liggen en als typisch 'romantisch' ideaal wordt de oudheid zo

opgeroepen met duistere thematiek. De orkestversie van Ravel

onderstreept dit duistere door de scherpe maar donkere akkoorden

uit te laten voeren door het lage koper en de contrabassen in te

zetten. De hoge instrumenten en overige strijkers doen niet mee.

Cum mortuis in lingua mortua

De doden, de skeletten worden aangesproken met de lingua mortua:

met de dode taal. Dit is weer een stukje 'promenade', waarin de

luisteraar na mijmert over het vorige schilderij. Het is een ode aan de

net overleden Hartmann. Een halo van hoge zachte tremolo-tonen

omstralen de donkere melodie.

9.

9. De hut op kippenpoten (Baba-Yaga)

De hut van Baba-Yaga is een Russisch sprookje over een heks die in een

hut op kippenpoten woont en die kinderen lokt om die op te eten. Het

is in een "A-B-A"-vorm geschreven en gaat over in het slotdeel.

10. De grote poort van Kiev

De poort die Hartmann had getekend voor een wedstrijd. Als deze

echter gebouwd zou worden, zou hij meteen verzakken. Dit is het

langste werk in de cyclus en bevat de climax. De Grote Poort van Kiev

was een architectonisch ontwerp van Hartmann, dat echter nooit is

gerealiseerd. Moessorgski verbeeldt een heilige processie met

klaterende cimbalen, klokgelui (klokken ziet men veel weergegeven in

Russische muziek) en zingende priesters. Naast het 'promenadethema'

verschijnen twee Russische melodieën: een krachtige en een zachte

hymne-achtige. Het einde klinkt groots en vol en onderstreept de

Russische trots.