Circo Circolo tentoonstelling

16
Brabant had in de decennia na de Tweede Wereldoorlog een sterke band met het circus. Bijna iedere grotere Brabantse stad had een eigen circus. Maar circus was niet alleen een zaak van professionele arties- ten: op veel plaatsen ontstonden vanuit maneges of turnverenigingen amateur- en jeugdcircussen. Deze tentoonstelling neemt je mee naar het Brabantse circus in de jaren '50 en '60, maar laat ook zien hoe Circus vandaag de dag in Bra- bant leeft. Je komt van alles te weten over de legendarische circussen als Circus Van Bever, Circus Jos Mullens en Circus Briantelli, maar ook over Circo Circolo en de nieuwe circusschool. Was en is alles glitter en glamour? Een tentoonstelling van de Stichting Briantelli ter gelegenheid van het Circusfestival Circo Circolo op het Landgoed Velder in Liempde. 1 Mogelijk gemaakt door Schatten van Brabant Vormgeving: Studio Jean Philipse • Printwerk:

description

Tenstoonstelling circus in Brabant

Transcript of Circo Circolo tentoonstelling

Page 1: Circo Circolo tentoonstelling

Brabant had in de decennia na de Tweede Wereldoorlog een sterkeband met het circus. Bijna iedere grotere Brabantse stad had een eigencircus. Maar circus was niet alleen een zaak van professionele arties-ten: op veel plaatsen ontstonden vanuit maneges of turnverenigingenamateur- en jeugdcircussen.

Deze tentoonstelling neemt je mee naar het Brabantse circus in dejaren '50 en '60, maar laat ook zien hoe Circus vandaag de dag in Bra-bant leeft. Je komt van alles te weten over de legendarische circussenals Circus Van Bever, Circus Jos Mullens en Circus Briantelli, maar ookover Circo Circolo en de nieuwe circusschool. Was en is alles glitter englamour?

Een tentoonstelling van de Stichting Briantelli ter gelegenheid van het Circusfestival Circo Circolo op het Landgoed Velder in Liempde.

1

Mogelijk gemaakt door Schatten van Brabant

Vo

rmg

evin

g: S

tud

io Je

an

Ph

ilip

se •

Pri

ntw

erk:

Page 2: Circo Circolo tentoonstelling

Geschiedenis van het CircusDe ontdekking van de pisteAl in de Romeinse tijd waren er rond-reizende artiesten die hun kunstenvertoonden. Maar het circus zoals wedat nu kennen is aan het eind van deachttiende eeuw 'uitgevonden' doorde Engelse officier Philip Astley. Hijontdekte dat een manege met eendoorsnede van dertien meter ideaalis voor acrobatiek op een paarden-rug. De ronde circuspiste met zaagselwas geboren. Ook de avondvullendeprogramma's deden hun intrede. Hetcircus werd een grote hit in heel Europa. In Nederland werd de eerstecircusvoorstelling in 1796 gegevendoor het circus van Pieter Magito.Zelf was hij koorddanser op Friesedoorlopers.

De afbeeldingen op deze poster zijn afkomstig uit de collecties van de Atlas van Stolk, Rotterdam en de Koninklijke Bibliotheek, Den Haag.

Leeuwen en acrobatenDe circuswereld was vanaf het begin internationaal ge-

oriënteerd. Toch had ieder land zijn eigen soort circus. In de negentiende eeuw bestond

het Nederlandse circus vooral uit koorddansen en acrobatiek. In landen als Engeland en

Frankrijk waren de paardennummers belangrijker. Wilde, exotische dieren kwamen vanaf

1870 overal in Europa op het programma. In eerste instantie werden leeuwen en tijgers

ongetemd getoond. Later werd dressuur en het vertrouwen tussen mens en dier belang-

rijker. Nationale verschillen bleven echter bestaan.

2

Page 3: Circo Circolo tentoonstelling

CircuslevenLeven in het circus Het exotische circusleven bestondvooral ook uit hard werken: veel trainenen regelmatig nieuwe acts instuderen.Grote circussen hadden voor klussenals opbouw en dierverzorging mensenin dienst, maar bij kleinere circussendeden de artiesten dit zelf. De dierenzorgden soms voor bijzondere situa-ties: de zeeleeuwen van circus Strass-burger deden na de show hun optredennog eens over, hopend op meer vis.

Het leven in de caravans kende wei-nig luxe: vaak moesten de artiestenhet doen zonder stromend water enelektriciteit. In de winter zaten veelartiesten zonder werk. De gelukkigenvonden een betrekking bij een bui-tenlands wintercircus.

CircusschoolKinderen gingen meestal niet naar school, maar werden opgeleid als

circusartiest. Circus Van Bever was een van de eerste circussen, die een onderwijzer mee

liet reizen. In 1954 mochten de kinderen Boltini van de rechter niet langer optreden. Dit

was kinderarbeid! Maar Circus Boltini reisde zo snel, dat het circus weer gevlogen was

tegen de tijd dat de plaatselijke politie de kinderacts ontdekte.

3

Page 4: Circo Circolo tentoonstelling

Circus als bedrijf Keiharde commercie Veel mensen vergeten dat achter demagie van de circuswereld een com-mercieel bedrijf schuilgaat. Circussenworden niet gesubsidieerd en zijn af-hankelijk van de opbrengst van deshow. Vooral de grilligheid van hetpubliek is een risico, dat een circus toteen gevaarlijke onderneming maakt.Een circus heeft veel kosten: vergun-ningen, transport, vaste lasten, reclameen personeels- en materiaalkosten. De oudste manier om publiek naarhet circus te trekken was een optochtvan circusartiesten en dieren door stadof dorp. Ook mond-op-mond reclame,affiches, kranten, borden langs deweg en kinderkorting moesten voortoeschouwers zorgen. Deze methodesworden tegenwoordig ook nog gebruikt.

KermisklantenLange tijd trokken circussen rond met kermissen, of stonden op

jaarmarkten. In de loop van de negentiende eeuw gingen grotere circussen zelfstandig

reizen. Kleinere circussen bleven tot de Tweede Wereldoorlog met kermissen meereizen,

meestal met een houten 'kiosk' in plaats van een tent. In dit soort circussen zag je eer-

der gedresseerde geiten, honden en varkens dan leeuwen en olifanten.

4

Page 5: Circo Circolo tentoonstelling

Circus in NederlandHet publiek had na de zware oorlogsja-ren behoefte aan vertier. De komst vaneen circus was welkome afleiding. Zokon het dat er in de jaren ’50 vijf middel-grote tot grote circussen door Neder-land trokken waarvan twee uit Brabant.

Grote ambities: Circus MikkenieAls enige Nederlandse circusdirecteur

kreeg Mikkenie de staat zover in zijn circus te investeren. Buitenlandse tournees moes-

ten het rijk geld opleveren. Deze tournees bleken lastiger te organiseren dan gedacht en

bovendien te duur. De beloofde opbrengsten bleven uit. In 1954, enkele maanden na de

dood van de directeur, ging Circus Mikkenie failliet.

Circus Toni Boltini In de jaren vijftig groeide het kleine circus van de Boltini's

uit tot één van de grootste circussen van Europa. Circus Toni Boltini was erg goed in snel

opbouwen, spelen en wegwezen. Dit was mogelijk door een hydraulisch opzetsysteem.

In anderhalf uur stond de tent. Anderen kostte dat een dag. Verder stond Boltini vooral

bekend om zijn gewiekstheid. Zo doopte hij zijn circus in 1958 om tot 'Circo Español' en

adverteerde het nauwelijks veranderde programma als 'voor de eerste maal in Nederland'.

Strassburger Het Duitse circus Strassburger kwam in de jaren dertig naar Nederland

omdat het leven in Nazi-Duitsland steeds moeilijker werd. Met kunst- en vliegwerk over-

leefde het de Tweede Wereldoorlog. Tijdens de hongerwinter werden de dieren onderge-

bracht in een Rotterdams slachthuis. In de jaren vijftig werd Strassburger een van de populairste

Nederlandse circussen. Het succes eindigde abrupt in 1960 door mismanagement.

5

Page 6: Circo Circolo tentoonstelling

Circus in BrabantCircus in Brabant voor deTweede WereldoorlogIn de eerste helft van de twintigsteeeuw waren er geen grote, spraakma-kende circussen in Brabant. CircusVan Bever bestond al wel, maar ver-bleef 's winters nog in Dordrecht. Viade paardenwereld waren er al welbanden tussen Brabant en het circus.Grote ondernemers bezaten mane-ges, waar lokale helden acrobatischeoptredens te paard gaven. Sommigenhadden zelfs een hobbycircus. Dezetrend bleef tot in de jaren vijftig be-staan. De Bossche grootgrutter DeGruyter was zo'n ondernemer. In zijnmanege trad circusster Otto Schumanop, later publiekstrekker bij CircusJos Mullens.

De artiest Eduard Bonetty werd in 1860 in Zundert geboren als Frederik Pastoors.

Als 17-jarige had hij een show met gedresseerde konijnen. Zijn talent viel op en al snel

trad hij met zijn honden, vossen, kippen en konijnen op in vele circussen. Al zijn dieren

werden getraind in plat Brabants. Een andere taal sprak hij niet. Zijn handelsmerk was

de puntige snor, die hij met een speciaal borsteltje kamde.

6

Page 7: Circo Circolo tentoonstelling

Circus in Brabant: Circus van BeverOrde en gezelligheidPeetje van Bever begon aan het eindvan de negentiende eeuw een circusin Dordrecht. Vanaf de jaren twintigtot 1960 zwaaiden Peetjes dochterHelena – Madame - van Bever en haarman Guus Prescher de scepter in Cir-cus Van Bever. Het was een echt fami-liecircus: ook hun kinderen en klein-kinderen traden op. Circus Van Beverstond bekend om de gezelligheid,familiebanden, orde en netheid: debelangrijke waarden van de jarenvijftig. Vanaf 1941 verbleef het circus in dewintermaanden in het Brabantse Terheijden. Aan het eind van de jarenvijftig werd het circusbestaan tezwaar voor Madame en haar Guus. Delaatste voorstelling werd in 1959 inBreda gegeven.

Nood en brand Een uitslaande brand in de winter van 1953 betekende bijna het

einde voor Circus Van Bever. De kiosk, de zitplaatsen, de wagens en de stallen gingen voor

een groot deel in vlammen op. Gelukkig konden de dieren gered worden. Met een half mil-

joen aan schade leek het circus geruïneerd. Maar Madame van Bever zette door. Met veel

hulp uit met name Brabant, werd een nieuwe tent aangeschaft: de grootste in Nederland.

Zo kon Circus Van Bever in 1954 alsnog op tournee.

7

Page 8: Circo Circolo tentoonstelling

Circus in Brabant: Circus Jos Mullens Mullens: dromer en streber De droom van Jos Mullens was eengroots circus in Franse stijl, waarinde paarden centraal stonden. Dat cir-cus kwam er, en in de jaren vijftigboekte Circus Jos Mullens veel suc-cessen. Naast de paarden warenErika Wyss en haar gedresseerde pan-ters publiekslievelingen. Mullens kwam oorspronkelijk uitUtrecht. In de wintermaanden ver-bleef het circus echter in Tilburg. Pro-blemen met de overheid, de financiënen een teruglopende belangstellingmaakten in 1960 een einde aan Mul-lens’ circus. De circusdirecteur werdtourmanager van buitenlandse cir-cussen. Zijn kinderen waaierden uitover verschillende circussen.

Het paardenmeisje en de clown Op 15 april 1952 maakte Maastricht zich

op voor een sprookjeshuwelijk. José Mullens, dochter van Jos Mullens, trouwde met Henri

Strassburger, de halfbroer van circusdirecteur Karel Strassburger. Henri was clown in

Circus Jos Mullens. Het bruidspaar werd door het complete circus naar stadhuis en kerk

begeleid. Hun huwelijk haalde de landelijke kranten. José en Henri waren niet het enige

circuspaar: tussen het jongleren, trapezezwaaien en het dresseren van olifanten door,

ontstonden complete circusdynastieën.

8

Page 9: Circo Circolo tentoonstelling

Circussen in Brabant: Circus Briantelli Circus BriantelliDe Bossche broers Fé en Ruud vanMeerwijk droomden al jong van eeneigen circus. Ze leerden Martin Vugtskennen, een organisatietalent dat bijcircus Kavaljos de fijne kneepjes vanhet vak geleerd had. In 1945 slaagdende plannen van de drie mannen: inoude opslagloodsen lag het materiaalvan een voormalig circus, dat onder-komen voor circus Briantelli werd.Met acts als de acrobatengroep deWitoni’s en Johny de Kok met zijnpanters trok het circus door Brabant,Limburg en Zeeland. De paarden warengeleend, de acrobaten van de Bosscheturnvereniging, maar het publiek ge-noot. In 1949 kwam er plotseling een eindeaan circus Briantelli. Fé en Ruudkozen voor een veilige toekomst in dedistilleerderij van hun ouders.

Circus op de vlucht Martin Vugts, een van de directeuren van Circus Briantelli,

werkte tot 1941 voor Circus Kavaljos van Bernard van Leer. De oorlog betekende het einde

van Van Leers vatenfabriek én van Kavaljos. De joodse Van Leer en zijn familie vertrok-

ken met hulp van Vugts èn toestemming van de Duitsers naar Amerika. Negentien cir-

cuspaarden gingen mee. In Spanje mochten de paarden niet verder. Uiteindelijk kreeg

Van Leer de dieren op transport naar Cuba en vandaar naar de VS. Daar werd het uitge-

dunde circus werd herenigd.

9

Page 10: Circo Circolo tentoonstelling

Circus 't HoefkeIn de jaren 50 maakte een amateur-circus uit Deurne furore bij het Bra-bantse en landelijke publiek. Dit circus,'t Hoefke geheten, werd opgerichtdoor Huub van Doorne, eigenaar vande DAF fabrieken.

Het circus, een tweemaster met zit-plaatsen voor 1200 personen, trad opmet louter amateurs uit Deurne enomgeving. De leden van de lokalegymnastiekvereniging en de dochtersvan 'circusdirecteur' Van Doornewaren de grote sterren. Het circusbezat ongeveer een dozijn paarden,maar geen wilde dieren. Die werdengespeeld door mensen in leeuwen-pakken.

Circussen in Brabant: Circus 't Hoefke

Paardenvolk en ondernemers Briantelli en Cirus 't Hoefke ontstonden ech-

ter binnen de Brabantse paardenwereld. De paardendressuur en de voltige-kunsten van

circussen als Van Bever en Mullens waren erg populair. Geen wonder dus, dat paarden-

liefhebber en DAF-fabrikant Van Doorne amateurcircus 't Hoefke oprichtte. Bij de ge-

broeders Van Meerwijk van Briantelli ging het andersom. Zij werden door het circus met

de paarden besmet: hun moeder hielp een noodlijdend circus en in ruil kregen de jongens

paardrijles.

10

Page 11: Circo Circolo tentoonstelling

Circussen in Brabant Circus KinsbergenCircus Kinsbergen was gevestigd inVessum. Dit circus werd gerund doorde nazaten van Leon van Kinsbergen,een van de eerste Nederlandse cir-cusdirecteuren. Onder leiding vanMadame Jeanette van Kinsbergenwas het 200 jaar later een klein, rom-melig circus. Optredens vonden zelfsenkele seizoenen in de openluchtplaats. Het balanceerde regelmatigop het randje van faillissement.

Anneke Steyvers was koorddanseresin dit circus. Later richtte ze CircusMini op. In 1996 werd ze mede-direc-teur van Circus Herman Renz, op ditmoment het grootste circus van hetland

Circus Dries Giezen enCicus PiggeEen andere kleine kermisonderne-ming was die van Dries Giezen uitBergen op Zoom. Zijn droom, eeneigen circus, ging in 1939 in vervul-ling. De oorlog gooide echter roet inhet eten en in 1944 ging Circus Giezenter ziele.In Tilburg trok Jan Pigmans (1845-1925) rond de vorige eeuwwisselinglangs Brabantse kermissen met zijnCircus Pigge. Pigmans had al vroegeen professionele manege maarwilde dieren had het circus niet. Intijgervellen gehulde artiesten moes-ten het gemis goedmaken.

11

Page 12: Circo Circolo tentoonstelling

Jeugdcircus in BrabantHet jeugdcircus groeit –ook in Brabant!In Brabant zijn tien jeugdcircussenactief. Verschillend van karakter,maar gelijk in het doel: veel pleziermaken met circus. Naast het bekendeIl Grigio in Haaren zijn er jeugdcir-cussen in Eindhoven, Breda, Ooster-hout, Tilburg, Oudenbosch en Etten-Leur/Oosterhout. Toch kan je ook invele andere plaatsen aan circus doen,want er zijn ook nog veel circuscur-sussen te volgen. Samen met Kunst-balie Brabant stimuleert Circo Circolodat er nog meer ruimte komt voorjeugdcircus. Want circus is niet al-leen leuk maar het helpt ook bij mo-torische ontwikkeling, het creëertzelfvertrouwen en stimuleert samen-werken.

Equilibre Circuskunst uit Oosterhout presenteert in 2010 hun project Equilibre: twee

jaar hebben jongeren hard getraind op circustechnieken om vervolgens te schitteren in

een show vol circus, dans, zang, skaten. De groep gaat ook de wijken in om te laten zien

waar ze aan gewerkt hebben. Zo maken ze weer andere jongeren enthousiast. Die kun-

nen meteen meedoen aan een workshops in de buurt. Alles doen de jongeren zelf tot en

met het opzetten van de tent.

12

Page 13: Circo Circolo tentoonstelling

Jeugdcircus in Brabant: Il GrigioIl Grigio is één van de oudste jeugd-circussen van Nederland en 'zetelt' inHaaren. Het werd in 1961 opgerichtdoor dorpspastoor Verrijt. Lang hadhij gezocht naar een originele vrij-etijdsbesteding waarin de jeugd zichuit kon leven. Hij koos voor een cir-cus. Er melden zich ruim 40 kinderenals circusartiest.

Het circus was geboren. Sinds 1987 speelt Il Grigio in de cir-cusaccommodatie aan de Bossebaanin Haaren. Hier oefenen de artiestenin de winter en het voorjaar zodat zein de zomer een nieuwe show kunnenpresenteren. Il Grigio trekt jaarlijksruim 10.000 bezoekers.

Doe het zelf Met artiesten alleen is er nog geen circus. Een tent, kostuums, ge-

luidsapparatuur, verlichting, een piste: het is allemaal nodig om de show te laten draaien.

Ouders kwamen Il Grigio te hulp. Moeders ontwierpen fraaie kostuums. Vaders die ver-

stand hadden van timmeren, lassen, schilderen of elektra, zag men na werktijd druk bezig

met het vervaardigen van circusattributen. Nog steeds zijn vele vrijwilligers rond het

circus actief.

13

Page 14: Circo Circolo tentoonstelling

Het nieuwe circusIn Frankrijk en Canada kwam eindjaren ’70 een nieuwe stroming opgang. Er ontstonden vele nieuwe cir-cusgezelschappen, die voor een multi-disciplinaire aanpak kozen. Getemdedieren ontbraken en theater, muzieken dans werden gecombineerd metonder andere acrobatiek en clownerie.Een voorstelling bestaat niet meeruit verschillende losse acts, maar uitéén totaal programma.Deze aanpak, het Nieuwe Circus, ofcircustheater, sloeg aan en kreeg in-ternationaal grote bekendheid o.a.door het Canadese Cirque du Soleilen het Franse Cirque Plume. Neder-landse theaters en festivals nemende laatste jaren steeds meer Circus-theater op in hun programmering. Gezelschappen als Cirque Eloize, 7Fingers en Rasposo mogen zich ver-heugen in sterk groeiende publiekebelangstelling.

Traditionele en kerstcircussen Het traditionele circus verdween echter

nooit, al veranderde het onder de nieuwe invloeden. Nog steeds maken Circus Renz, Circus

Althof en het Staatscircus van Moskou uitgebreide tournees door Nederland. Rond de

kerstdagen is in veel theaters een kerstcircusprogramma te zien. Diverse losse circusacts

worden daarvoor samen gebracht in één programma.

14

Page 15: Circo Circolo tentoonstelling

Circustheater is een vakTot in de jaren 80 van de vorige eeuwwerden circuskunsten vooral in fami-lieverband doorgegeven aan nieuwegeneraties. Er bestonden in diverselanden ook scholen voor traditionelecircusdisciplines.Onder invloed van de nieuwe ontwik-kelingen in het Circus werd in Frank-rijk op de circusscholen een forse vernieuwing doorgevoerd. Studentenwerden niet alleen in hun eigen discipline getraind maar kregen ook scholing in muziek, dans, theater enbedrijfsvoering. De laatste 20 jaarzijn veel nieuwe circustheatergezel-schappen ontstaan uit groepen stu-denten die samen afstudeerden.Sinds 2006 zijn er HBO-circusopleidin-gen in Nederland: Codarts in Rotter-dam en Acapa te Tilburg. Daar trainenen studeren studenten voor het be-roep van Circustheaterartiest.

Circusopleiding De Circusschool in Tilburg maakt, naast de Rockacademie, het

Conservatorium en de Dansacademie deel uit van de Kunstopleidingen van de Fontys

Hogeschool. Om goed voorbereid te zijn op de toekomst en vanwege de flexibele moge-

lijkheden, beschikt de opleiding over een bijzonder klaslokaal. In het onderwijsgebied

Stappegoor staat een heuse circustent. Daar volgen de studenten hun trainingen en prak-

tijklessen. Met regelmaat wordt publiek uitgenodigd de prestaties van de studenten te

komen bekijken.

15

Page 16: Circo Circolo tentoonstelling

Circo CircoloCirco Circolo is hét festival voor Cir-custheater in Nederland. LandgoedVelder, midden in het Groene Wouden precies tussen Tilburg, Eindhovenen ’s-Hertogenbosch vormt met zijnherfstkleuren een prachtig decor voordit 10-daagse evenement. Grote enkleine circustenten bieden plaats aanmeer dan 60 voorstellingen van inter-nationale gezelschappen en Neder-landse en Vlaamse jeugdcircussen. In een grootse foyertent verzorgenstudenten van de circusopleidingengratis toegankelijke presentaties.

Circo Circolo wordt eens in de tweejaar georganiseerd in de herfstvakan-ties voor Zuid Nederland (volgendeedities in 2010, 2012 en 2014). In ‘on-even’ jaren is er een festival in hetBelgische Neerpelt.Circo Circolo is partner van Brabant-stad Culturele hoofdstad 2018.

Wim Claessen , oud-directeur van Theaterfestival Boulevard ’s-Hertogenbosch is

de grondlegger van Circo Circolo. Hij was de eerste in Nederland die met regelmaat

circustheater programmeerde. Bij zijn afscheid als festivaldirecteur in 2005 zei hij dat

nog twee dromen wilde realiseren: een HBO-circusopleiding in Nederland en een festival

voor Circustheater. In 2007 gingen zowel de opleiding in Tilburg en de eerste editie van

Circo Circolo van start. Daarmee stond circustheater in één klap op de kaart.

16