Habitat in de Derde Wereld

8/8/2019 Habitat in de Derde Wereld

1/53


2/53

HABITAT IN DE DERDE WERELD


3/53

Uitgegeven en gedistribueerd door: DelftseUniversitaire PersStevinweg 12628 CN DelftTelefoon 015- 783254

In opdracht van:Vakgroep OSWFaculteit der BouwkundeB er lageweg 12628 CR DelftProduktie en layout:Publikatieburo ioFaculteit der BouwkundeTekstverwerking:Vakgroep OSW

CIP-GEGEVENS KONINKLIJKE BIBLIOTHEEK, DEN HAAGAtman, R .E .Habitat in de derdeHabitat in de Derde Wereld: De invloed van de mikrokosmischewoonwereld van de mens op de belevingswaarde en vo rm gev ing van de gemeenschappelijke openbare ruimten bij woonnederzettingen in de ontwikkelingslanden / R .E . Atman. - DelftDelftseUniversitaire Pers. - 111.Bijdrage aan het Internationale Jaar van de Dakloze 1987. -Uitg. van de Faculteit der Bouwkunde, TU Delft,Vakgroep Ontwerpen van Stedelijke Gebieden en Woningbouw. -Met l i to opg . ISBN 90-6275- 340-XSISO 719.2 UDC 711.4-163(1-772/773) NUGI 655Trefw.: Stedebouw ; D erde Wereld; sociale aspecten.

Copyricht 1987 by Faculteit der BouwkundeNo part of th is book may be rep roduced or transmitted in anyfo rm or by any means, electronic or mechanical , incluidingphotocopying and record ing without written pr permission from the publisher: Delft University Press.


4/53


De invloed van de mikrokosmische woon'wereld van de mens opde belevingswaarde en vormgeving van de gemeenschappelijkeopenbare ruimten bij woonnederzettingen in de ontwikkelingontwikkelingslanden

november 1987i r . R.E. AtmanTechnische Universi tei t DelftFacultei t der Bouwkunde

Bijdrage aan het Internationale Jaar van de Daklozen

1 9 ~

Delftse Universitaire Pers 1987


5/53


6/53

Inhoud

I Openbaar gebied is slechts onbebouwde openruimtevoor bewoners van ' s i tes-and-services ' wijken 711 Boven-materile waarde van openbare gebieden 11111 Het spanningsveld tussen priv en openbaarterrein 27IV Relevantie van het t radi t ioneel ruimtelijk concept

voor planning van ' s i tes-and-services ' wijken 41V Invloed van de mikroschaal op de vormgeving van

leefbare openbare ruimten bij de planning van' s i tes-and-services ' projekten 45Litera tuurl i js t 49Noten 51


7/53


oftewel:De invloed van de mikrokosmische woonwereld van de mens op de belevingswaardeen vormgeving van gemeenschappelijke openbare ruimten bij woonnederzettingenin de ontwikkelingslanden


8/53

I. Openbaar gebied is slechts onbebouwde open ruimtevoor bewoners van 'sites-and-services' wijkenNa de introduktie van het wereldwijde 'sites-and-services' woningbouwconceptvoor de ontwikkelingslanden tijdens een V.N.-seminar in Colombia in 1970, zijn erta l van nieuwe uitbreidingsplannen met bewoningsdoeleinden voor lage inkomensgroepen op basis van het 'sites-and-services' principe in de ontwikkelingslandenui tgevoerd. 1)Naast de kritieken met betrekking tot de financieel-technische en sociaal-ekonomische haalbaarheid voor de doelgroepen, blijkt er uit de opzet ook vraagtekens tezijn ten aanzien van de leefbaarheid van deze wijken. De grootschaligheid enerzijds en de financieel-technische beperkingen anderzijds zijn over het algemeen defaktoren die tot deze perceptie hebben geleid.Deze generatie nieuwbouwwijken blijken eveneens het alom bekende beeld tegeven van steriele wijken, van 'rubber-stamp housing': eentonig en overal identiekewoningen zonder enige variatie. (fig. 1 en fig. 2). Het lijkt alsof wij nu met hetzelfde waarde-oordeel te maken hebben al s in de zestiger jaren over de saaiheiden eentonigheid van onze eigen buitenwijken. Naast deze monotone optelsom vanidentieke woningen, blijken de plannen evenmin sociale ruimte open te laten voorde ontwikkeling van gemeenschappelijke bezigheden, ofschoon er , vreemd genoeg,openbare ruimten voor gecreeerd zijn.

De openbare ruimten zijn weliswaar in materile zin voorzien, doch zuiver enuitsluitend ontworpen om er de bovengenoemde grootschaligheid en eentonigheidmee te breken. De ironie wil, dat deze open ruimte als puur ruimtelijk en vormgevend concept uit het westen in de ontwikkelingslanden is ingevoerd en daar alsheilige theorie in de stedebouwkundige planning met het nodige elan wordt gebezigd.Hierbij spelen het westers georienteerde onderwijs en de nogal elitair ingesteldeoverheid in de ontwikkelingslanden een belangrijke rol.De ontworpen open ruimten blijken in vele gevallen open plekken te blijven, ondanks de doelstelling dat deze 'alsnog naar behoefte ingevuld kunnen worden vooropenbare doeleinden'.Als deze ruimten intussen niet door squatter-occupanten zijn bewoond, zijn dezestinkende vuilstortplaatsen of ongewilde openbare urinoirs geworden.De open ruimte als vermeende ruimtelijke cesuur blijkt als planningsinstrumentonbruikbaar; voor de buurtgemeenschap is deze open ruimte een noodzakelijkkwaad.

7


9/53

Een dienstbare open ruimte als gemeenschappelijke plek dient in de buurt opgeno-men te worden, daar waar men de eigen identiteit van de buurtgemeenschap kanbepalen. In tegenstelling tot ons barre klimaat, dient eerder serieuze aandachtbesteed te worden aan de vormgeving van de direkte openbare ruimten, zoalsstraten, woonpleinen of gemeenschappelijke erven.Juist de straat of het woonplein nodigt de bewoners tot he t 'buiten wonen' uit.Deze woonvorm geeft eerder uiting aan de behoefte om samen te zijn, samen tespelen, enz., om daarmee het karakter van de eigen woonomgeving te kunnenbepalen.In de ontwikkelingslanden waar men het juist om de eerder genoemdefinancieel-technische reden, kleine, eenvoudige en goedkope woningen moetbouwen, is de openbare ruimte daarom van zo wezenlijk belang.Ruimtelijke besparing op de woning behoort in de ontwikkelingslanden gecompenseerd te worden met een adequaat surplus aan direkte openbare doch leefbareruimten.Dit compendium beoogt derhalve dieper aandacht te besteden aan de sociaalkulturele waarden van openbare gebieden in de direkte woonomgeving, ten eindedaarmee beter bewust te worden van de inhoudelijke vormgeving van nieuwewoningbouwprojekten in de ontwikkelingslanden.

8


10/53

KRJPYAK LOW COSTHOUSJNG PROJECTf ln.E:

LAND USE PL AtlSOORtE PT ULTRA Ol/"ENSI.SCAlE ' 1 1000 I-HEXf 1 1

fig. 1 Identieke woningbouw Solo, Indonesi

9


11/53

' . _ C O , . ' U ! ~ c ' " , L VIlLiVAKKAM .... ..; .. Slo'" . ' _ .. . o u , ~ .. " , .S l r E S ! - S E . ~ n E S (::: ::::::::):1 'U10c .wTI - '

fig. 2 Sites-and services wonlngbouwprojekt Madras, India

10


12/53

II. Boven-materile waarde van openbare gebieden

De opvatting dat de belevingswaarde van de openbare gebieden in direkte relatiemet de individuele woningen beoordeeld moet worden, heeft in de architektuur enstedebouwkunde als wetenschap zijn algemene geldigheid wel verworven. Hetblijft uiteraard de vraag hoe diep men zich geinformeerd en bewust is van dezecontext in de ontwikkelingslanden.In de westerse landen heeft de woonprivacy al tijd prioriteit gehad boven zaken diede openbare woonbeleving aangaan, in die zin dat er in de planning ruimschootsaandacht wordt besteed aan de waarborg voor de privacy, ware het niet dat er tenaanzien van dit privacyconcept de laatste tijd de nodige beroering is ontstaan. Metname is di t conflict opgeroepen doordat de waarborg voor de territoriale woon-privacy in de nieuwbouwwijken sinds de late zeventiger jaren danig afgezwakt is .In de ontwikkelingslanden en met name in de traditionele dorpen en spontanestadsbuurten, heeft de mens uitstekend gestalte kunnen geven aan zaken die de'privacy en openbaarheid' aangaan. Deze gevoelige verhouding vindt men helaas inde nieuwe 'sites-and-services' wijken niet meer terug. De mens voelt zich daarzowel als individu en als gemeenschap verloren. Ook nu is het begrip 'identiteitscrisis onder bewoners' in de ontwikkelingslanden gevallen. Benevens de woningervaren wordt als een te duur uitgevallen kippenhok, wordt de open ruimte moeilijk waargenomen als drager voor de ontwikkeling van een hechte samenlevingsgroep. Als men tot zover het idee krijgt, dat de mens in de ontwikkelingslandenmeer waarde hecht en behoefte heeft aan openbare gebieden boven de individuelewoonprivacy, dan is dit helaas een foutieve veronderstelling. De behoefte aanprivacy is bepaald door een aantal faktoren, die, om maar een aantal te noemen,betrekking hebben op de symbolische waarden van de individuele woning, religie,positie van de vrouw etc. Dit heeft tot gevolg, dat de beleving van de openbareruimten in deze context bekeken moet worden op basis van:

stelling 1:

Openbare ruimte is een gemeenschappelijk verlengstuk van de individuele ruimten.De overgang van priv naar openbare ruimte bezit een soort hierarchie in degebruiks- en belevingswaarde. Dit kontinuiteitsconcept ligt in zaken opgeslotendie het direkt verband tussen individu en gemeenschap aantonen, zoals bijv. ingeloofsbelevenis, uitdragen van kul turele symbolen, perceptie over bescherming enveiligheid etc. Met andere woorden, dat wat men op kleine schaal in de woning

11


13/53

bezit of bezigt, bezit of bezigt men di t in het openbare gebied op grotere schaal.Aktiviteiten hieromtrent kunnen dus een krachtiger uiting bewerkstelligen danindividuele aktiviteiten. Duidelijk komt di t bijvoorbeeld tot uiting in het ritueel ofceremonieel samenzijn.

stelling 2:

Openbare ruimte is een gemeenschappelijke voorziening die de mogelijkheid tebaat geeft om groepsaktiviteiten te bezigen, die anders in huishoudelijk verbandniet mogelijk zijn.In dit concept gaat het ook om het tegenovergestelde, namelijk dat ieder buitengebied, zodra men de prive-sfeer verlaat, uitsluitend ruimte biedt voor het beoefenen van gemeenschappelijke aktiviteiten. In deze sfeer worden de individueleaktiviteiten niet meer getolereerd, of zelfs in de schaamte of taboe-sfeer getrokken.

De tegenstrijdigheid van beide stellingen schept juist in de praktijk het probleembij het identitificeren van de belevingswaarde van openbare gebieden. Dit komtbijvoorbeeld tot uiting in de vraag ten aanzien van welke individuele aktiviteitenal dan niet taboe zijn voor het openbare gebied.De verschillen zijn per land en per kul tuur zodanig groot, dat er voorbeelden aante pas moeten komen, om aan het bovengenoemde nadere tekst en uitleg te kunnengeven.

1. Baden in het openbaar wordt in Bali publiekelijk geaccepteerd, waarbij zelfshet gezamenlijk baden als een ceremonie wordt ervaren, terwijl dit taboe isvoor de Arabische landen.Bij de Sjerpa's in Nepal en in traditioneel Japan is zelfs het naakt-baden ingemeenschappelijke baden geen probleem.

2. Het gezamenlijk naakt-dansen is een ceremonie bij de vrouwen van de Kayapostam in Zuid Amerika, terwijl dit ondenkbaar is bij de volkstammen inIran.

3. Een voorbeeld dichterbij huis: in een nudistisch kamp is het normaal om zichnaakt te begeven in het openbaar, terwijl daarbui ten dit 'streaken' ervarenwordt als verstoring van de openbare orde.

12


14/53

Andere voorbeelden over de taboe-sfeer kunnen aktiviteiten genoemd worden diemet de eetgewoonte te maken hebben.

1. Op Java wordt he t nuttigen van de maal tijd gezien als individuele aangelegenheid. In openbaar gezelschap verontschuldigt men zich derhal ve vantevoren als men bemerkt dat anderen niet eten of meeeten.Zoals he t wassen en baden, wordt he t bereiden of nuttigen van maaltijdenervaren als persoonlijke lichamelijke verzorging, die om zekere discretievraagt. Voor het gezin of he t huishouden, dienen de badruimte en de keukenin en liefst achter de woning gesitueerd te worden.In tegenstelling tot de opname van de keuken in de woning op Java, dientdeze buiten de woning en liefst in een aparte ruimte bij de Dajaks in Kalimantan, bij de Markezen in Oceani of bij de Tallensi's in Noord Ghana teworden gebouwd.Vanwege religieuze opvattingen, is het in Polynesi de traditie om de maaltijd buiten de woning of in een apart lokaal buiten de woning te nuttigen,aangezien etensgeur besmettelijk oftewel mana is voor de woning. Dezeruimte is zelfs taboe voor de vrouw, die nota bene de maaltijden zelf heeftbereidt. Koken is zelfs taboe in ee n gesloten ruimte voor de Toearegs, ee nnomadisch volk in de Sahelzone van Afrika en in het verleden voor het Incavolk in Zuid Amerika.

2. In sommige hindoegemeenschappen gaan er zelfs ceremonile handelingenaan het eten vooraf, zoals bij sommige kasten in India en bij de Indianen inAmerika het geval is .

3. Op Java en in Japan is he t traditioneel de gewoonte dat de man als gezinshoofd alleen en eerder eet dan de vrouwen kinderen, terwijl he t gezamenlijketen bij de Chineze en Thailandse gezinnen zeer op prijs wordt gesteld.

4. Zo besmettelijk als rook en etensgeur wordt ervaren in de Polynesischewoning, zo betekent rook in de Madoerese woning voorspoed. Rook immersverdrijft ongedierte en ratten uit de woning.

5. Sommige etensgeuren zijn in de Arabische landen berhaupt haram of nadjis,zoals die bi j ham- en varkenbevattende maaltijden.

13


15/53

De taboe als ruimtelijk toegangsgebod heeft ook veel te maken met de positie vande vrouw in de maatschappij van de ontwikkelingslanden, zoals het afgesloten dochapart buiten de woning gesitueerde eetlokaal voor de vrouw in Oceani.Andere voorbeelden zijn:1. In een monogame samenleving is het de man op zijn beurt verboden om de

slaapkamer van andere vrouwen, behalve dan die van zijn eigen vrouw, tebetreden. Het Christendom heeft hierbij een predominerende rol gespeeld,zoals di t tot uiting komt in de gekerstende kustgebieden van Ghana en Kameroen.Doch in een polygamische samenleving in hetzelfde Kameroen, behoort hettot de (sociale) plicht van de man, als hoofd van het huishouden om zijn velevrouwen te bezoeken. Situatief staat derhalve de mannenhut centraal in dewoonkraal en is omringd door de hutten van zijn echtgenoten.

2. Bij het voornoemde voorbeeld kwam en passant de ruimtelijke scheidingtussen beide sexen naar voren.Wie meent dat de ruimtelijke scheiding naar geslachten alleen in de ontwikkelingslanden voorkomt, heeft het mis. In Europa en met name in Zwitserland en Duitsland herinnert de traditionele zitopstelling van man en vrouwom de eettafel aan het middeleeuwse leefpatroon. De man als hoofd van hetgen neemt plaats aan het hoofd van de tafel; aan zijn linkerzijde neemtzijn vrouw die vervolgens gevolgd wordt door zijn dochters plaats aan delange zijde van de tafel, terwijl aan de overzijde zijn zonen plaats nemen.

3. De keuken is bij uitstek in vele culturen het domein van de vrouw. Dit kan inta l van landen in de derde wereld variren van een eigen afgesloten ruimtetot een plaats die van buiten de woning visueel waarneembaar is .Bij de Dajaks in Kalimanten, de Oelofs in Senegal en bij vele Arabischelanden is de keuken zodanig in de woning gesitueerd, dat deze, zelfs bij hetbetreden van de woning, niet te zien is. Dit is weer in tegenstelling tot desituering bij de Yaguastam in de Amazone, die de scheidingswand tussen dekeuken en de ontvangstruimte nalaat.

4. In de Balliemvallei, het grensgebied tussen Irian Jaya en Papoea NieuwGuinea is de scheiding zelf zo sterk, dat de mannen in aparte ronde huttenwonen, terwijl de vrouwen tezamen met de kinderen, honden en de varkens inde long-houses, di t zijn langwerpig ui t bamboe en stro opgetrokken barakken,gehuisvest zijn.

14


16/53

Terwijl de mannen om een aangestampt plein wonen, mogen de vrouwen tevredenzijn met een modderpoel voor hun barakken.De differentiatie in woonvorm voor de beide geslachten in ronde versus vierkantewoningen, hebben met status en funktieverschlllen te maken.

In ons eerder aangehaalde voorbeeld van Kameroen, en in tegenstelling tot deBalliemvallei, wonen de vrouwen in ronde hutten en de man in een vierkante hut.In deze maatschappij heeft het vierkant met de symboliek van kracht en verant-woordelijkheid van doen tegenover de cirkel die het zwakke en onderworpengeslacht symboliseert.

De symbolische waarde van een woonvorm en die van de nederzetting in zijngeheel heeft voor vele leefgemeenschappen een diepgaande sociale en culturelebetekenis.Andere voorbeelden hiervoor zijn:1. Op het eiland Samoa in Polynesi woont het stamhoofd in een ronde hut, die

uitsluitend gebouwd mag worden door een speciaal gilde. Terwille van hetonderscheid in status en funktie, dienen de bewoners in vierkante hutten tewonen. Hier hoeft geen bouwgilde aan te pas te komen; de bewoners bouwenzelf hun woningen.

2. In de boedhistische en hindoeistische religien spelen de vierkante en rondevormen belangrijke parten in het streven naar het eeuwig geluk.Vooral komen deze symbolische vormen in de tempels, stupa's of dagoba'ssterk tot uiting (fig. 4). Als hulpmiddel in bijv. de meditatie, is het bekenddat men gebruik maakt van de 'mandhala' het Sanskrietwoord voor cirkel.Het is een weergave van het universum en elk onderdeel heeft een specialebetekenis. Het vierkant (A) op fig. 3 duidt op de materiele wereld, de cirkel(B) op de wereld van de geest, waarbinnen een gordel van zestien diamanten(C). Daarbinnen een cirkel van acht lotusbladen (0), symbool van het nieuweleven. Het hartstuk (E) wordt gevormd door negen driehoeken: vier met detop naar boven, die de god Sjiva symboliseert en vijf met de to p naar bene-den, die het geloof in sakti weergeeft. Dit laatste is overigens het wereldge-beuren dat op gang blijft door de kombinatie van het mannelijk en vrouwelijkaspekt. 2)

15


17/53

A

o

fig. 3

fig. i+

16

B c

E

Mandhala meditatievormen voor het bereiken van het eeuwig geluk

Bauddha, een sakrale teven agrarischenederzetting in de Kathmandu-vallei, Nepal o 50 lOOM


18/53

Het symbool, dat een nederzetting een imago mundi is , is gebaseerd op de levensvisie ten aanzien van de kosmos. Alle entiteiten die onafhankelijk van de schaalgrootte op aarde voorkomen zoals, het land, de stad, het dorp, de woonbuurt, dewoning, het wooninterieur en zelfs tot aan he t meublement zijn microkosmen diedeel uitmaken van de kosmos als het totale systeem.Iedere microkosme vertegenwoordigt de waarin de wereld of he t wereldgebeuren plaatsvindt. Het is frappant dat de traditionele of pre-industrile culturenvan de derde wereld onafhankelijk van elkaar er een soort gelijke zienswijze overde symboliek van de kosmos in materile artefacten op nahouden.Enkele voorbeelden hiervan:1. Waarschijnlijk n van de meest invloedrijke en ingrijpende visie ten aanzien

van de kosmos op de vorm van de nederzetting die men in Afrika kan aantreffen, is die van de Dogon in Mali.Het landschap en de boerderijen geven het kosmische systeem weer. De landerijen symboliseren de aarde. Aangezien de aarde door een spiraalvormigebeweging is ontstaan, zijn de landerijen en graanvelden daarom ook spiraalvormig.De spiraal beweging vanuit de kern naar de opening moet ook de levenswandelweergeven, vandaar dat deze vorm terugkomt in de struktuur van de nederzetting en de opzet van het woonerf. De woningen symboliseren de ontkiemendelevenscellen die, in rijen opgesteld, de spiraalbeweging uitbeelden totdat dezebij de opening geboorte geeft aan de wereld.De kern van de spiraal is het dorpsplein, het centrum van de nederzetting.Deze opzet vindt men evenzo terug in de plattegrond van de woning en hetwoonerf. Men ziet in de spiraal ook de ovaalvorm. Deze vorm neemt het'leven-in-wording', oftewel de foetus, in de moederschoot aan. Aangezien dewoning de levenswandel van de bewoner materialiseert, neemt de vorm van dewoningplattegrond derhalve de houding van de foetus in diens moederschootaan (fig. 5).Iedere keer worden er twee identieke woningen of twee nederzettingen gebouwd, aangezien voor het voortbrengen van leven een paar nodig is. Hemel enaarde vormen dit onafscheidelijk paar voor het eeuwig voortbrengen vanleven. De woning van he t stamhoofd staat overigens model voor het universumop een kleine schaal, terwijl hoogbouw of verdiepingsbouw weergave is vaneen sterk leiderschap of een grote religieuze macht. Maskers, ornamenten en

17


19/53

zUIOzjjO__ _____ _" 0 - ...- - - -r -#-",

STOOF

... ..........

.....

...,...

...

k . ~ U K E '" - - . . L - j ~ .......,.....--...;', ,

ALTAAR.

fig.5a

0 3

18

\\\ \\ \

....... " ....

......

...

~ - I - _ ' ~ __ OP5 LAG R.OIM TE'\

CENTR.AlE" 'f?L.AATS, \ \ \" \ \~ ~ ~ - - - \ - - ToREN\\

\__ &--------4,-- MA Al- SreNIrN

. . . . : : I ~ ____ TO I t .ENI

II, STAL . ,, I..... I........ \ I

,,I

.......... \ I........ \ " ," .......... ... .... N O O ~ J > z . j O E --- - -Pla ttegrond van een Dogon woning

l.

2 3

4 +N

W

fig.5b Schematische plattegrond van de Dogon woning1 Keuken2 Centrale plaats3 Provisiekamer4 Vestibule

(hoofd)(romp)(ledematen)(geslachtsorgaan)


20/53

dekoraties zijn middelen om er het aanzien van een leider mee uit te drukken;hoe indrukwekkender ze zijn, des te hoger de leider achting geniet van degemeenschap.

2. De traditionele Chineze stad daarentegen vertoont een regelmatig assenstelsel, aangezien de als aarde symboliserende tempel of altaar hierin een centrale plaats inneemt. De aarde is, in tegenstelling to t de spiraal- of ovaal vormvan de Dogon, in een vierkante vorm weergegeven.Dit assenstelsel is immers voortgekomen ui t de regels van het universum; hetgeeft de richtingen of zelfs de juiste weg aan (Tao) voor het bepalen van degeluk- of risikostappen van iemands levenswandel.Het is dus een kosmische wet die belangrijke uiting geeft aan het Chinesedenken en handelen. Binnen dit taoisme wordt de geomantiek bedreven, waarbij elke positie van de sterren en planeten in he t hemellichaam de mate vanvoorspoed of tegenspoed bepaald kan worden.Iedere richting die bepaald wordt door de stand t.o.v. de aarde heeft eensymbolisch teken. Met behulp van deze geomantiek, beschikten de Chinezen alheel vroeg over verfijnde methoden om bijvoorbeeld overeenkomstig de standvan de poolster de exacte lokatie van een stad te bepalen en daarmee ook dievan de tempel en het paleis als centrum van de stad.In deze levensvisie ten aanzien van de kosmos, bezit ieder objekt of iedereaktiviteit een realiteitswaarde; de mens geeft door middel van zijn handelingen rechtstreeks bijdrage aan de gestalte of opbouw van moeder natuur.Vervolgens wordt natuur met de rol van moeder in het gezinsleven geidentificeerd, dat ondanks het patriachale systeem in het Chineze huishouden eencentrale positie inneemt. De vaderfiguur dwingt macht, kracht, respekt enwijsheid af; de moederfiguur symboliseert daarentegen zorg, innemendheid,tolerantie en liefde.Wanneer de Chinees het over de menselijke schaal heeft dan dient het moederelement hierbij aanwezig te zijn. Gezelligheid en leefbaarheid zijn aspekten die aan dit moederelement inherent zijn. Met andere woorden, de mensdient dankbaar gebruik te maken van de voorraden van moeder natuur, omdaarmee op zijn beurt het eindprodukt met liefde terug aan moeder natuur tegeven. Het is derhalve niet vreemd om de menselijke schaaldimensies aankleinschalige nederzettingen te associeren met gezelligheid en leefbaarheid.Het gevoel voor menselijke schaalverhoudingen in de verschijningsvorm van

19


21/53

Ch'ang-an under the Han(sinee 200 B.C.) Ch'ang-an underthe Sui and Tang

Sca1e 1:200000MilesF 1 2-Kil oml"tersF f=2

G a ~ e s : ll1ng-mn2 Lo-clJ'ng-mn3 Ho-c//eng-men.. Hsiian-p'ing-mn5 CIl'ingming-mn6 pa-cll'ng-mn7 Fu-ang-mnBAn-men

..

2 3

5

6

3

9 Hsi-an-mn 16 Mlngkuang-ktlng10 CIlang-cIJ'ngm n 17 Chang-Io-kung11 Chih-clJ'eng-m.? 18 Po-Ilang-l'ai12 Yung-mn 19 Wei-.yangkung

Pa laces etc :13Chng-hsin-!fUng14 Peikung15 Kuei-kung

(a)

20 Xao-h'-mlao21 .Pi;yung22 Mlng-J'angZ3 Ling-tairObservatory)

. Min!J,kung Ilrorbidden Park l101 15 I

.... -"

'. 14 ?F- t--....--t~ / m p ' rial rolCity

... f"'"' IA ,9 1

Il! J8 ... U . t ,.. 1(. I : ~ " ; t - : - ~ 2, , ~ ' '--. . . ...7 ...... (' ,' .

alOuterCity1 rung-Ilua.mn2 CIlvn-mlng-mn3 Yen -hsing-mn4 a - m n 5 Mlng-t-mn

;;;.:.. --:-". . ..; 3...... ,. ..

6 5Scale 1:2000006 An-hua-mn 12 Hsiao Yent'.3!Pagoda7 Y e n - p ~ n g m n b) Imperial City8 Chn-kuang-mn 13 Chu-chao-mn9 Kl:yiian-mn cl Palace City10 Xuang-hua-mn 14Cheng-t,'en-mn

11 Ta YentlPagodaJ 15 An-/i-mn

(b)

Scale 1: 50 0 000 Present C h ' a n g ~ a n Q c

fig. 6

20

(c)

Scale 1:100000Gates :1 Yung-ning-mn2 An-ting-mn3 An:yian-men'+ Cnang-,yiien-mn

=

oBui ldings :5 Law Co llege6 Local Courtof"Juslice7 Provincial Mi/itaryGo vernor's OH/ce

(d)

Historische ontwikkeling van Chang-an v.a. 200 N.C. (Xian)

8 Agricu/tural School9 PoIlee Head quarters10 Post Office11 Chambers or Commerce12 Norma/Senoot


22/53

nederzettingen is eerder belangrijk dan het besef hiervoor, aangezien in dezelevensvisie, het besef altijd 'afstand' en 'ratio' bewerkstelligt. Het voert te verom een verhandeling in extenso op deze materia te geven; in het kort komthet erop neer dat, het kreatieve vermogen van de Chinees bij zijn streven ligtnaar de bewerkstelliging van een ekologisch evenwicht, bij zij n berusting op deelementen van de natuur i.p.v. de behoefte om deze te veranderen of teoverwinnen. Het diepgewortelde taoisme bewerkstelligt dit evenwicht als eenwisselwerking tussen twee tegenpolige beginselen van Jang en Jing, zoals diezich manifesteren in donker en licht, water en vuur, hemel en aarde, man envrouw, etc. Frappant hierbij is de gelijkenis met de kosmische visie van deDogon over het paar, da t essentieel is voor het voortbrengen van het leven.Een ander element van de moraal-filosofische werking van het taoisme is dehouding tegenover de destruktieve kracht van de natuur. Yueh is hiervoor deregulerende en direktieve god, die ook belangrijke parten speelt bij het kreatieve handelen. Yueh bezit de mystieke kracht om bijvoorbeeld overstromingen te voorkomen. Het bouwen van dammen is het resultaat van het handelenda t geinstrueerd is door Yueh. Het instrueerende karakter maakt het hierdoormogelijk om de magische kracht van het staatsapparaat te verklaren; Yuehzetelt in de staatsorganisatie en Yueh dwingt respekt af bij alle vormen diestruktuur bewerkstelligen. Het is dank zij Yueh, da t struktuur in een vierkantevorm wordt voorgesteld; vandaar da t de aarde als een rechthoek wordt gesymboliseerd.Aangezien een stad een organisatievorm die struktuur bezit, brengt di t eenrechthoekig patroon voort. Nadat de rechthoek in vieren is ingedeeld, wordtieder quadrant vervolgens in twee helften gedeeld. Zo ontstaan er acht vakkenen een centrale zone, de sakrale lokatie voor een tempel of paleis. 3)(Zie fig. 6 en fig. 7 4

3. De symbolische waarden van een assenstelsel en rechthoekige vormen hebbenin het verleden ook parten gespeeld bij de 'planning' van nederzettingen inBali, Indonesi.Dit assenstelsel is ook voortgekomen uit de levensvisie ten aanzien van dekosmos. De Dharma Hindoe (het hindoegeloof op Bali) maakt een onderscheidtussen de Boven Wereld (Swah) en Onder Wereld (Bhur). De Bovenwereld is dewereld van de oppermacht, van god, de geest of de heiligdom.In deze bovenwereld zetelt de bovenzintuigelijke machten, terwijl de Onder

21


23/53

-'H 2 Chi of the dukes ': ~ 7 . - " ' = " " " ' 1 ts of Yen,mo-m B.C. In? J~ T I ~ ~ i n ~ ' t 2 h o ~ ~ a ~ , r - ~ ~ ~ ' { ; . f ~ ~ ! ~ ~ ~ ! . : r ! _ ~ ~ c , ~ " : : 7 - , Yu - chou oF the ra ng I : ,1Dyn.,destroyed 986 A.DI . " a " " - ~ IL:Yen-ching of the I .Q :Ua o Dyn. (1012 A.D.) ) Park\

Chung-tu of the(]Chin D ' y n . ( 1 1 5 3 A O . ~ = - ~ 'II"=-' '1,:.; 4 - - o t . l ~ a 0 "f."fRuinsl ' . t e m p / ~ S 1 C . ' 1 n 9 " u 4 ; ~ O 2 P o : y i " , J r l l ~ n 3 T'ien-ning-.s.sV't F"!1rtlA-SSu J; x , . t ~ _ ~ r . - : , ; ; ! s u ) 6 M'-n -cnung-ssJ

l . n - s s J 7H., -,y40-cll ' '''g _ : ; _ ~ ; ; : ~ g ; ; ~ ~ ~ : ! . _

ScaJe1 :200000

III Pekingunder the Ming, Manchusnd at present,since 1'009 A.D

e - l 0 $ ~ f ! " 1.11drum-/'o ..r rlP.ai CQn/uusTp .0 / amas ('7'6)F4-yJn -3.S';Gates :Ch':Jng-win";inC h ~ ~ g : Y 4 n g - m . . i n IfSu4n-wu-ml:nFou-c/)'ing-minHsi-chih-minTe '-.sJ)"!l-mi"An-h"g-mltTung -cJut-mi"C " i 1 o : Y d n ~ - m i n Tung-pirn-minKU4ng-cI1ii -mn

38 1:;o-o1n-",i"~ ~ ! : ' ~ ~ 7 1 i n K ~ n ! J 8 n - m l " HSI-plen-men

.,

IJTa - tu o rL.: Khanbal ikoFthe Monqolsbuilt1267-121f A.D

1 -" . 6 se . )/9 IS C"'ing-shou-SSfSltu4ng-/'d-s5U)9 /Jp/I-towf!r: : l J s ~ r v J f O " ,

Gates :;Y;" -mi"g-m;,,J,-cnin!f:min1.3 Shun-c,,;'ng -mi n1Jt Pi"g-/.si -m in15 . , ( ~ - i - m16 Su-dtiitg-mt"fT o,i ,,,-l i -",i"la An-chin-min1.9 K u ~ n g - h s i - m i n ~ ~ ~ I ~ ~ : ' i n 6 r

ZZ ling-hsing-min

Scalel::!OOOOO

fig. 7 Historische ontwikkeling van Peking v.a. 1110 V.C. (Beijing)

22


24/53

Wereld ruimte biedt voor zaken die met vergankelijkheid, het materile ofmet datgene dat met het begin van het leven te maken heeft.Aangezien de Hindoe in een levensreinkarnatie gelooft, wordt de bovenkantvan de Onder Wereld gezien als de onderkant van de Boven Wereld. De wereldzelf is het teken van het leven en staat derhalve centraal.Als weergave van de kosmos, wordt de bergketen op het eiland Bali als deBoven Wereld voorgesteld, terwijl de Indische Oceaan als de Onderwereldgesymboliseerd wordt. Deze voorstelling gaat alleen op voor de bewoners tenzuiden van de bergketen. Voor de noordelijke bergbewoners, zijn he t op zijnbeurt de bergen en de Bali Zee die de Onder Wereld respektievelijk de bovenWereld moet voorstellen. Het "toeval" van deze geografische samenstellingvan het eiland maakt het voor de geloofsopvatting ten aanzien van de reinkarnatie des te plausibel, aangezien de lokatie voor de toegang van een nederzetting vanuit het zuiden (de nederzetting zelf is de kosmische weergave van hetleven of van de wereld) samenvalt met de lokatie voor de begraafplaats. Denoordzijde, als het sakrale gedeelte van de nederzetting (de Boven Wereld)biedt alleen plaats voor de bouw van de dorpstempel of dorpsaltaar.Bali is overigens het school voorbeeld dat ondersteuning geeft aan onze eerstestelling ten aanzien van de belevingshierarchie of he t continui te i tsconcept(zie blz. 4). M.a.w., zo betekenisvol de waarde van een nederzetting als mikrokosme is, zo veel waarde deze ook in de woning als privdomein vertegenwoordigt is .In het woonerf of woonhof treft met het altaar c.q. woontempel derhalvealtijd aan de noordzijde aan.Hierdoor bestaat er alleen n centrale, noord-zuid liggende, toegangsweg inhet dorp. Vanuit deze centrale toegangsweg worden de woonstraten west- ofoostwaarts getrokken die vervolgens toegang bieden tot de priv (besloten)woonerven. (Fig. 8 en fig. 9).De symbolische betekenis van de plaats en funktie van de individuele woningin de nederzetting als die van de mikrokosme in de totale kosmos, zijn er nietbij deze voorbeelden gelaten.Er zijn er nog een aantal andere voorbeelden in de derde wereld op te noemen,waarin deze voorstellingen met betrekking tot de verschijningsvorm vannederzettingen bekend zijn. Te denken valt bijv. verder aan de machtigebouwwerken van de Indianen ten tijde van de Maya en Inca beschaving, de

23


25/53

UNIVERSUM- - - - - - - -ALT"AAR.

---tIIrI

BWAH(WERELO) OAt


26/53

invloed van de kosmosche voorstellingen van de Boven- en Onder-Wereld op deverschijningsvorm van de inheemse dorpen van de Sakudei's op he t eilandSiberoet ten noord-westen van Sumatera, de invloed van de astronomie op hetontstaan van het assenstelsel voor de bepaling van de hoofdstruktuur van deTrano dorpen in Madagaskar, de kosmosvoorstelling van de Yanomamo indianen in Zuid-Amerika (zie fig 10) etc.

Met al deze of gene voorbeelden over de boven-materile waarden van openbare gebieden, hebben wij getracht aan te tonen hoezeer belangrijk dezewaarden zijn voor de samenleving in die traditionele wereld van de ontwikkelingslanden.De gebruiks- en belevingswaarde nemen een dermate centrale plaats in, datRapoport er een principile stelling in zijn boek flHouseform en Culturefl voorponeert. Deze luidt dat, habitat in de traditionele of pre-industrile maatschappij eerder nadruk geeft op symboliek en mythe (geloofsuiting) dan dathet een resultaat is van materile zaken, zoals wij in he t westen het flrationeel fl met ons ruimtelijk concept betrachten.De menselijke nederzettingen in de oude wereld van de ontwikkelingslandenzijn niet zozeer de neerslag van het profane gebeuren, zoals dit bijvoorbeeld,bewerkstelligd wordt door het in te kaderen in het ekonomische nu t of tedenken in termen van materieel onderdak of evenmin, aldus Rapoport, aan deoverwegingen die betrekking hebben op de noodzakelijke bescherming tegenhet klimaat. Wanneer het om di t laatste gaat, dan valt er hierbij meer tedenken aan een territoriale afscherming tegen het flprofane fl buitengebeuren.De woning of nederzetting als mikrokosme is een sakraal binnengebied, waarinde mens behoefte heeft zich tegen onbekende (dus vijandelijk gezindte) krachten in te dekken.Rapoport is in deze stellingname gesterkt door Lewis Mumford's bevinding,dat de mens eerder een symbool-hunkerend dier is dan een instrumentscheppend wezen. flHe reached specialization in myth, religion and ritual before hedid in material aspects of culture, and that ritual exactitude came beforeexactitude in work; man put his energie into symbolic rather than utilitarianforms even when barely starting fl 5)

25


27/53

De r . m o m " m o ~ o s m o s De Y"nom"mo s ( ~ I I ~ ZIch cJP. ~ o s m o s voor"Is een ".JfIfa' s c h I I V ~De bove-nsre schilt (11IS leeg. onvrUChtNIfen vefl.ten. de twet!


28/53

lIl. Het spanningsveld tussen het priv en openbaar terrein.

De tegenstrijdigheid tussen beide, in het voorgaande hoofdstuk, geponeerde stellingen ten aanzien van de funktie van openbare ruimten, kunnen twee opvattingenopleveren voor het verklaren van de verschijningsvorm van he t spanningsveldtussen het prive en openbaar gebied, te weten:1. Direkte afscheidingen2. Geleidelijke overgangenVervolgens kunnen wij uit het voorgaande hoofdstuk ook de navolgende konklusietrekken dat de behoefte aan privacy of openbaarheid eerder bepaald wordt dooreen kombinatie van faktoren die betrekking hebben op de positie van de vrouw,geloofsopvatting of kosmische voorstelling van de woning, dan dat het een resultaat is van het opnahouden van pure materile of ekonomische waarden. Afhankelijk van de accentverschillen in iedere kultuur, kunnen beide vormen in het bovengenoemd spanningsveld voorkomen. Het duidelijkst doet zich dit in de eerste vormvoor, in het geval er een hoge mate van individuele privacy gevoeld wordt. In dezehoedanigheid worden er veel eisen aan de visuele territoriale en auditieve privacygesteld. De patiowoningen in de arabische landen, de zgn. purdah-woningen inIndia en de afgesloten halaman bij de kampongs in Jogya en Bali, kunnen hierbijuitstekend als voorbeelden dienen.Aan de andere kant kan de behoefte tot duidelijke afscheiding optreden in hetgeval er van direkte konfrontatie tussen het prive en openbaar gebied sprake is.Dit is een situatie die kenmerkend is voor de nieuwe 'sites-and-services' wijken.

Bewoners trekken na de oplevering van de woningen al gauw hoge muren bij dekavelgrenzen op, om zichzelf tegen de onbekendheid van het 'vreemde' openbaregebied te beschermen. Hierbij is het opvallend, dat het eerder aan de orde gebrachte traditionele concept ten aanzien van de woonbescherming zich op dezemanier in een moderne wijk tot uiting komt. Bahrdt maakt in zulk voorkomendegevallen gewag van een 'sociale erosie', een verschijnsel dat optreedt wanneer devoor de gemeenschap ten doel gestelde openbare ruimte ten offer valt aan deverlatentheid van de gebruiker. De eis dat men aan vele dingen gemeenschappelijkin de openbare ruimte moet deelnemen drijft de mensen juist ui t elkaar. 7)

In andere gevallen behoeft een duidelijke scheiding niet uitsluitend tussen hetprive en openbare gebied te geschieden. Dit hangt ervan af hoe men tegen hetconcept t.a.v. privacy versus openbaarheid aankijkt.

27


29/53

tun"e(e"tr-eE>

fig. 11 Versterkte platform-kraal van de Penhalonga stamZimbabwe '

Er zijn voorbeelden genoeg bekend, waarbij de gehele nederzetting ommuurd isterwijl de woningen in de nederzetting zelf geen prive-afscheidingen bezitten. Tedenken valt aan de traditionele woonerven of de kraalwoningen in tal van landen inAfrika en de hof c.q. patiowoningen in India en Bali.Vervolgens behoeven funktionele afscheidingen niet altijd de vorm van hoge murenof hoge beplanting aan te nemen. Sommige nederzettingen liggen bijv. op eenhoger niveau dan de 'buiten'omgeving, zoals dit het geval is bij de paaldorpen inGambia de versterkte platformkralen in Zambia (fig. 11) of bij onze eigen terp- ofbrinkdorpen.

28


30/53

Naast de duidelijke afscheiding ten gevolge van de direkte konfrontatie tussen hetprive en openbaar gebied, verdient vooral de tweede genoemde vorm, de geleide-lijke overgang, veel meer aandacht.Het zgn. 'preconditioneren' van de ruimte in geleidelijke overgangen, zodanig dathet door de gebruiker ervaren wordt als een 'vanzelfsprekende' zaak, getuigt vaneen 'doordachtere' opzet dan die opzet waarbij het louter gaat om het afschermenvan territoria.In onze eerste stelling (zie blz. 4) hebben wij aangetoond, dat openbare ruimte eengemeenschappelijk verlengstuk dient te zijn van individuele ruimten.Hierbij dient wel sprake te zijn van een direkt verband tussen individuele engemeenschappelijke aktiviteiten, zoals dit in het ceremonieel samenzijn tot uitingkomen. Gemeenschappelijke ruimten die een aantal huishoudens in di t soort aktivi-teiten 'bedienen', dienen op hun beurt uit te monden in een grotere gemeenschap-pelijke ruimte voor dezelfde aktiviteiten van de totale gemeenschap waarvan deindividuele huishoudens deel uitmaken. Met andere woorden, vorm, funktie enkarakter van eem mikrokosme dient een proportionele weergave te zijn van dievan de kosmos als geheel. Dit suggereert een ruimtelijke hierarchie, die de vormvan een bloemstruktuur aanneemt. (fig. 12)

__ pnve

fig. 12. Bloemstruktuur van een nederzetting die geleidelijke overgangentussen he t prive en openbaar gebied weergeeft.

29


31/53

Gave voorbeelden hiervan treffen wij in ta l van traditionele dorpen in Afrika aan.Het frappante aan deze bloemstruktuur is, dat de bewoners in een sterk tribaal- ofkraal verband met elkander leven.Om enkele voorbeelden weer te geven:

1. De woonkraal van de Moro-stam in Soedan 8)De kraal bestaat uit een aantal hutten die opvallend symetrisch in een cirkelopstelling gebouwd zijn. De poorthut geeft toegang tot een gemeenschappelijkbinnengebied, waarin huishoudelijke aktiviteiten in de buitenlucht kunnenplaatsvinden. Er is geen duidelijke afscheiding tussen het prive- en het centrale woongebied. Een totaal van deze huishoudelijke eenheden vormt het geheledorp van de Moro-stam. Deze eenheden zijn op hun beurt om een centraalopenbaar gebied gesitueerd voor het ceremoniele samenzijn. (fig. 13)

,rA4'"____ -reler,

o SM~ ' - - ~ ~ - - ~ ~ ~ '

f ig. 13. K r a ~ l van de Moro-stam, Sudan

2. De woonkraal van de Massa-stam in Kameroen 9)

30

Op dezelfde afbeeldingsschaal als bovenaangehaald voorbeeld, krijgt men deindruk van een hogere organisatiegraad van de bewoners. De hoofdman staatduidelijk centraal in deze woongemeenschap. Dit is aan de situatie en aan zijnbezit direkt waar te nemen, zoals de veestal en de graanschuren. Opvallend isde scheiding tussen het mannen- en vrouwendomein.


32/53

Doordat de man de status als dorpsbeschermer bezit, is he t toegangsgebiedgeflankeerd door de mannenhutten. De vrouwen derhalve verblijven aan de'veilige' zijde van de woonkraal.

In tegenstelling tot de woonkraal van de Moro, is er sprake van een overgangszonetussen het semi-openbare en prive gebied. Dit is de woonveranda, een met twijgenen bladeren overdekte buitenruimte. Deze veranda's grenzen aan een erfpad, datoverigens ook duidelijk door middel van struiken en palen gemarkeerd is. (fig. 14)

AANZICHT

'. I.. '.__ ;._ Ir-. .:, .. . .

Fig. 14. Kraal van de Massa-stam, Yagoua, Kameroenm

31


33/53

Foto 1 Overzicht van he t dorp van de Mokubela stam te Zambia

Foto 2 Detail opname van de kraal

32


34/53

.

3. De woonkraal van de Dagomba-stam in noordelijk Ghana 10)De op fig. 15 afgebeelde wooneenheid van deze stam bezit een aantal erfafscheidingen. In de eerste plaats is de toegangshut als portier van het woongebied bedui-dend groter dan de woonhutten. Dit wil het privekarakter van het woondomein tenopzichte van het dorp van de totale stam duidelijk tot uiting brengen. Het woonerfzelf doet dienst al s 'woonkamer' en keuken voor het gehele huishouden, terwijl eraparte afgesloten verblijfspiekken voor de zieken en voorde vrijgezellen binnen de woonkraal aanwezig zijn.

o

fig. 15

o oG ( i M & ~ H S C . I 1OHTMOE'TlW6 SI "LAATS

10

Wooneenheid in de kraal v.d. Dagomba stam, Noord-Ghana

4. Het dorp van de Mokubela-stam te Ua, zuid Zambia 11)

Het verschil tussenronde en vierkantehutten heeft niets metkosmische voorstellingen(zoals die bij de Dogonhet geval is) van doen.De vierkante hutten zijnhet resultaat van deinvloed van de stadskultuur op de visie van deterugkerende mannen.Golfplaat al s 'nieuwe'dakbedekking pastimmers niet op eenronde hut.

Foto 1 laat de opzet van dit gehele herdersdorp zien. Het bestaat ui t twee woon-ringen. De binnenring is de woonkraal van de hoofdman en zijn huishouden, dieoverigens om een veestapel is gesitueerd, terwijl de buitenring gevormd is door dewoonerven van de individuele huishoudens. Ieder huishouden bestaat op zijn beurtook uit een veekraal en een aantal woonhutten, zoals di t op foto 2 waar te nemenis .

Plaatselijke verdichting op de buiten woonring is in de loop van de tijd gebeurd,doordat intussen de jongeren hun eigen huishoudens naast die van hun oudersstichten; de buitenring breidt zich naar buiten uit. Het is hierbij opvallend, dat het

33


35/53

Fig. 16

34Kraal van de Matakam-stam Kameroen


36/53

gezamelijk openbaar gebied tussen de binnen- en buitenring voor bebouwing gespaard blijft. De Mokubela-stam leeft te n noorden van de Kafu rivier op eengebied met een zeer geringe regenval . Het afgebeelde dorp bestaat uit ca . 400woningen.

5. Woonkraal van de Matakam-st am , Kameroen 12)

Enigszins afwijkend van de bloem str uktuur , hoewel het principe van domeinovergangen niet verlaten wordt, ge tuigt de opzet van di t individuele woonerf van deMatakam-stam (fig. 16). De grootte van de labyrintachtige aandoende woonkraal isafhankelijk van het aantal vrouwen dat de hoofdman bezit. Hierdoor is ook debinnenruimte tussen het woonge bied van de hoofdman en de verblijfsplaatsen vanzijn vrouwen bepalend. Het gebied van de hoofdman is overigens als de woonkernaangezien. Dit bestaat uit een aantal hutten met verschillende funkties rondom dehoofdman's hut, zoals de verblij fshutte n van zijn zonen, de graanopslaghutten ende veestallen.Bij het in bezit zijn van meerdere vrouwen ziet de plattegrond schematisch als opfig. 17 uit.

,. ..- ,, - ,V R . O U W { ~ ) - t -I

Fig. 17. Schematische plattegrond van de kraal

In principe zorgt iedere vrouw voor zichzelf; dit is aan de hand van de eigenkeuken en graanschuurtjes waar te nemen.Zoals op de plattegrond te zi en is , is de keuken, de graanschuur en de verblijfspiaats onderling met een doorgang aan elkaar verbonden.Het semi-openbaar gebied heeft het besloten karakter aan de unieke betekenis vann toegangspoort vanuit het openbare gebied te danken.

35


37/53

Dit gemeenschappelijke binnengebied kan aa n zijn privacy-karakter inboeten,indien deze beslotenheid doorbroken wordt door een twee toegang, of zelfs tenietworden gedaan door meerdere toegangen vanuit het openbare gebied (fig. 18).

een toegangtendens to t dustervorming

twee toegangentendens to t liniaireopstelling of to tslakkenhuisstruk-tuur

Fig. 18. Invloed van he t aantal toegangen to t een besloten gebied te naanzien van de woonvormen

meerdere toegangentendens to t deopzet van eenassenstelselof to t cel vor-mige strukturen

Het spanningsvels tussen het prive en openbaar gebied wordt bij het aanbrengenvan meerdere toegangen tot een intern beleefbare nederzetting dermate vergroot,dat er, terwille van het behoud van de privacy, met duidelijke domeinafscheidingen gewerkt moet worden. (fig. 19).Dit kan bij twee toegangen reeds leiden tot ingewikkelde doolhoven, zoals dit hetgeval is bij de Ambo woonkraal in Namibia (zie fig. 20), of tot een dermate vereenvoudiging i.c. het 'konfrontatie'model, dat waar te nemen is aan de ontwikkeling van de patiowoningen in een liniaire nederzettingstype, zoals bij de Ashantidorpen in Ghana of bij de omheinde Batak dorpen in Sumatra (zie fig. 19).

36


38/53

Liniaire struktuur

MANNENV l ~ U G . l ! L VRouwE.Nr r = = = = = = = l c = = V " E = u u = ~ L = = ~ [

Massai dorp, Tanzania

HOUTOPSLAG

IZo m.

MAN

oSlakkenhuis of labyrinth struktuur

Ambo woonkralen Na bomJ laFOJg. 19. Voorbeelden van fig. 18

Rysrsc,",uuR..)]

$ IM JNc:J

( K . N ~ ~ e : " H U I S J ~ )

Toba-Batak dorp,Samosi, Sumatra

D o ~ P S H O O F = l >

Plattegrond van de M hsaJ ut

Zulu woonkraal

37


39/53

fig. 20 Ambo woonkraal, Namibia

38

, , /

c : : > N r v ~ s r -.--- et\MTevrtJ;>4JW6H

PA$M


40/53

1

.e iFig. 21. Cel vor mige st ruktuur

van he t Senufo dorp , Mali

Bij meerdere to egangen Wutd t ,! tnederzetting door de V e r b l l l ( i I r I ~ wegen dermate In segillelJtt-.doorgesneden, dat he t behoud \ dl.de woonprivacy alleen Ilidat 111')6'lijk wordt door strenge OIld"lll 11\14-Dit leidt tot cel vormige w o o n ~ t r ui..;turen, zoals de opzet Vdn tielSenufo dorp te Mali op fig. 21 lddtblijken. Iedere ommuurde eenllelJbezigt zijn eigen huishouden .

Met deze en gene voorbeelde n die ondersteuning gaven aan het ruimtelljk COl\( t '[ top basis van onz e stelling en , kunnen wij resumerend twee typen openbare r l j J l l J t ~ , meet de inherente eigensc happen signaleren, te weten:1. Introverte pleinen, die ru imte bieden aan een buu rt interne belevIng.

Hierbij komt het privekarakt er van dit gemeenschappelijk gebied to t l l l t l l i g .2. Extroverte pleinen, die ruimte bieden aan de externe beleving van de t l l l l l i (

hetgeen daarmee het openba re ka rakter van di t gemeens c happeli jk gt"bl""aangeeft.


41/53

40


42/53

IV. Relevantie van het traditioneel ruimtelijk conceptvoor de planning van 'sites-and-services' wijkenIn dit hoofdstuk willen wij ingaan op de introspektieve vraag of wij een boodschaphebben aan de voorgaande stu dien, indien de maatschappij in de derde wereld ookaan het veranderen is .Deze vraag noopt aan een ka nt tot een nader explicerende behandeling over hetrollenpatroon tussen overheid en bewoner en aan de andere kant ligt in deze vraageen moraal-filosofische beschouwing opgesloten.In een veranderingsproces van een traditionele naar een industrile maatschappij,zoals de derde wereld ook aan onderhevig is , treden er zowel accentverschuivingenals vervlakkingen in het waarden en normenpatroon op. Deze veranderingen worden het sterkst door de mens in de steden beleefd. Door de massaliteit en anonimiteit heeft de mens zijn beschermde centrale plaats verloren en daarmee ook zijntraditionele percept ies ten aanzien van de ingevende krachten van het universum.In dit veranderingsproces wordt de mens blootgesteld aan een vreemde en ongrijpbare macht, die de overheid moet heten. In de ogen van de traditionele menswordt de overheid als een organisatorisch obscuur lichaam afgeschilderd datomgekeerd evenredig door de moderne mens ten aanzien van het ongrijpbareuniversele krachtensysteem bij traditionele machtsstrukturen wordt ervaren. Indeze hoedanigheid is bijv. de doekoen (door de moderne mens in Indonesi alskwakzalver afgeschilderd) voor de traditionele Indonesir veel grijpbaarder ergomachtiger dan de moderne medische arts; het verklaren van de krachten van dezwarte magie aan de moderne mens is net zo ongrijpbaar als het verklaren vanmagnetische krachten aan de t raditionele mens enz.

Met deze figuurlijke voorbeelden willen wij de lezer onder de aandacht brengendat de (onhastbaarheid van de overheid voor de traditionele mens niet onderschatmoet worden. In de traditionele machtstrukturen, wordt de hoofdman, priester ofdorpshoofd ervaren als de verpersoonlijking van he t universum, die m.a.w. demacht en kennis bezit om de regulerende krachten van het kosmosstelsel aan debewoners te kunnen verwoorden. Zoals reeds in hoofdstuk 11 aan de orde is gebracht, is het bouwen van woningen of he t stichten van nederzettingen zowel eengave als weergave van de na tuur. Vrij oppervlakkig vertaald heet het gestaltegeven aan de eigen habitat een 'zelfbouwproces' een term die schoorvoetend zijnintrede in onze westerse wereld en vakjargon heeft gedaan om kennelijk de misnoegingen en mislukkingen van de overheid als boeman voor de strak geplandestadswijken te kennen te kunnen geven.

41


43/53

De opkomst van 'squatter'- of spontane stadswijken, is - afgezien van het feit datdi t een noodzakelijk gevolg is van de overurbanisatie - een beduidend pre-industrieel gebeuren waarin normen van ongeschreven wetten en rechten zoals in detraditionele maatschappij ook hun geldigheid bezitten. De zaken worden thansdermate komplex, aangezien dit zich in een moderne stadsmaatschappij manifesteert.Dit groeiverschijnsel is in di t opzicht een teken, dat de traditie ten aanzien vanhe t 'zelf bouwen' nog steeds bij de mens leeft en dat eerder de overheid, en niet demens, aan een identiteitskrisis lijdt. Hoe sterk deze traditie in de 'squatter' wijkenvan Afrika voortleeft, getuigen de hieronder aangehaalde voorbeelden uit onzeeigen werkervaring.

1. In Ghana worden de gronden rondom de stad als Accra of Kumasi nog steedsvoor landbouw doeleinden door een stam beheert. Deze gronden behoren aanhe t zogeheten 'stool land', een benaming die te danken is aan de zetel (stool)van het stamhoofd die de gehele woongemeenschap van he t dorp symboliseert. De stam ontleent deze diepgewortelde traditie aan haar sterke rechtspositie. Hierbij dient zelfs de overheid zich aan te onderwerpen. De Ghaneseoverheid dient officieel he t stamhoofd bij zowel de voorbereiding van als debesluitvorming over de stadsuitbreiding over zijn stoolgrond te betrekken.Het militaire apparaat is zelfs niet bij machte om zonder meer de grondenaan de landbouwfunktie van de stool land voor andere doeleinden te onttrekken. Dat de bewoners van de stool-stam ook in deze besluitvorming betrokken zijn, spreekt voor zichzelf.Amarteifio 13) toont het aan de hand van een voorval in Tema, een 'newtown' van de hoofdstad Accra, aan. Hoewel de regering een nieuw dorp heeftgebouwd, om zodoende het oude te kunnen verbeteren, hebben de plaatselijkebewoners hun stamhoofd van zijn stoolfunktie ontheven, aangezien hij zonderhun consensus de gronden aan de overheid heeft verkocht. De bewonershebben voor zeven jaren lang geweigerd om naar he t nieuwe gedeelte teverhuizen.

2. Een ander voorbeeld speelde zich in het gebied Moshee Zongo in Kumasi af.

42

Door instemming van de bevolking, is het land dat voorheen aan een Ashantie-stam behoorde, aan buitenstaanders (vandaar: zongo, dat vreemdelingbetekent) ten behoeve van hun huisvesting is uitgegeven, ondanks dat de


44/53

overheid er een eigen bestemming op wilde claimen. Het gehele gebied isthans met woningen bebouwd, die zichniet aan de standaardeisen van deoverheid conformeren.

In de ogen van de bewoners van de 'squatter'wijken dient de overheid eerder eenbelangenbehartiger te zijn in een configuratie die voorgesteld is als de funktie vanhet dorpshoofd in een traditionele verwantschapsstruktuur i.p.v. een bestuurlijkdominant en bovendien ontastbaar elitair lichaam. Doordat de bewoners vis-a-visde overheid elkaar in deze configuratie zeer moeizaam of zelfs helemaal nietweten te vinden, gebeurd het in de praktijk met veel misverstanden.Hoe moeilijk de positie van bijvoorbeeld, een kamponghoofd (kepala kampong) inIndonesi is , valt uit deze situatie te begrijpen. Een kamponghoofd is immers eendoor de overheid benoemde bestuurlijke funktie en niet, zoals menigen he t vaakveronderstellen, een door de bewoners gekozen positie.Daarentegen bezit traditiegetrouw het dorpshoofd (lurah) in de dsa een bevoorrechtelijke positie.

Hierbij is niet te n overvloede nog te verklaren, waarom de NGO (non-gouvernementele organisaties) zich veel gemakkelijker in de door de bewoners opgerichteorganisatie weten op te stellen. Deze distorsie in de rollenverhouding tekent zichthans in de sociale woningbouwsektor sterk af , met name ten aanzien van de rolvan de overheid met betrekking tot de 'sites-and-services'projekten. Hoegenaamdgoedgunstig de overheid tegenover de bewoners is , de kloof ertussen is , ten gevolge van deze 'onwetenschap' moeilijk te overbruggen.Deze haast onoverbrugbare situatie lijkt een frappante afspiegeling te zijn van hetverschil tussen het bezigen van materile (rationele) en boven-materile (moraalfilosofische) motieven. Habitat dient eerder als vraagstuk van menselijke leefbaarheid benadert te worden dan als dat van het pure onderbrengen van daklozenop basis van kwantitatieve tekorten en meetbare prestaties. Dit laatste is immersopgesloten in de veelal gebezigde termen als 'financieel-technische haalbaarheid','doelgroepenbeleid'. 'zelfbouwprestaties', e.d. In navolging van Rapoport (ziehoofdstuk II), is leefbaarheid niet gediend bij het opleveren van zoveel mogelijkbetaalbare, ergo, kleine rudimentaire eenheden, doch meer om de essentie in onzenavolgende stellingname: 'Geef de mens niet de ruimte die hij verdient, doch geefhem de ruimte die hij zoekt'.

43


45/53

Wat kan er verbeterd worden in het huidige plannningselan t.a.v. 'sites-and-services'projekten?Dit dient in de eerste plaats gezocht te worden in de traditionele perceptiesfeer,door er gedegen rekenschap te geven van de pre-industrieel afstammende voorstellingen te n aanzien van de habitat als mikrokosme. Dit ligt voor een groot deelopgesloten in de juiste proportionering en vormgeving van het ruimtelijk continuum als reflektie van het sociaal-kultureel leefmilieu.In de 'sites-and-services'wijken is dit leefmilieu thans bepaald door het samengaanvan traditionele en aan stadskul tuur aangepaste belevingswaarden, dat duidelijktot uiting komt in het formele en informele gedragspatroon. Woningbouwplannendienen dus eerder en intensiever dan ooit benaderd te worden vanuit de microbelevingsschaal dan dat in feite bewerkstelligd wordt de makroschaal.

44


46/53

V. Invloed van de microschaal op de vormgevlng vanleefbare openbare ruimten bij de planning van 'site-andservices'projekte nUit hoofdstuk II is duidelijk geworden, hoe waardevol he t is onderkenning te gevenaan het bestaan van diverse belevingsgradaties van openbare ruimten in traditionele ruimtelijke strukturen.In de planning van 'sites-and-service s'projekten, dient de belevingsintentie en degebruikswaarde van de openbare ruimte in nauw verband geconcipieerd te wordenmet de belevingswaarde van de eigen woning als prive-domein. De woning, alsmikrokosmische leefruimte, is een uiting van het bovenomschreven formele eninformele gebeuren. Di t manifesteert zich in de manier waarop men van de 'woon-kamer'en keuken gebruik maakt. Dit is te verklaren ui t het fe i t dat de woonkamersen keukens belangrijke sociale funkties bezitten in de woonbeleving in zowel engverband (het gezin of het huishouden) als in breed verband (de buurtgemeenschap).

De w o ~ m k a m e r is he t presenteerblaadje van het gezin (lees: van de man) voor debuitenwereld, terwijl de keuken eerder het priv-domein is van he t gezin (lees: vande moeder en de kinderen) voor wat betreft de wijk-interne beleving.Bij uitbreiding van de woning, zoals het de bedoeling is van 'si tes-and-services'projekten, dreigen de woonkamer en de keuken hun oorspronkelijke funkties te verliezen, aangezien beide vertrekken plaats kunnen maken voor extra slaapkamers.Aan de planning van het projekt dient dus een gedegen onderzoek vooraf te gaannaar de vraag in hoeverre de toekomstige bewoner waarde hecht aan de gemeenschappelijke buitenruimte vis-a-vis zijn eigen privacy.

In een hecht buurtgemeenschapsleven vindt de uitbreiding van de woonkamer ofveranda veel moeilijker plaats dan de uitbreiding van de keuken, aangezien dewoonkamer altijd aan het gezamenlijk openbaar gebied grenst. Het openbaargebied bezit thans een woonfunktie die boven de verkeersfunktie gaat. Eveneens ishet verwordingsproces van introverte pleinen (binnenpleinen met een beduidendpriv-karakter) te verklaren vanuit de uitbreiding c.q. verplaatsing van de keuken.Immers, in tegenstelling tot de woonkamer als ontvangstruimte voor gasten, is dekeuken bij uitstek de ontvangstr uimte voor naaste buren, familieleden enz. Naasthet bereiden van maaltijden, doet de keuken dienst als informele woonkamer.De formele woonkamer en de informele ontvangstruimte nemen derhalve een zeerbelangrijke positie in , in de vormgeving van aangrenzende openbare ruimten.

45


47/53

Als slot geven wij hierbij een suggestieve presentatie van een mogelijke verbetering op een doorsnee 'sites-and-services' verkavelingsopzet (zie fig. 22). Verschillende belevil1lgsintenties van de mens in zijn behoefte naar direkte bescherming inzijn nabije woonomgeving zijn schetsmatig met aantekeningen weergegeven.Deze microkosmische woonwereld van de mens met daarin zijn diverse belevingsgradaties dient de grondslag te zijn voor een humane en leefbare benadering vantoekomstige habitatprojekten in de derde wereld.

De mikrokosmische woonwereld van de mens

Voorstelling bij de verbetering van 'sites-and-services'projekten door onderkenningvan de verschillende belevingsgradaties van de beschermingzoekende mens in zijndirekte woonomgeving.

-.

~ ~ ~ __+-______~ ~ 1 ~ v ~ e ~ r ~ h o ~ o ~ ~ ~ a ~ ~ ~ J , : l ~ - 1 l 2 ~ - U 1 v j ~ ~ d ~ i e : p ~ t ~ 2 : ~ ~ - - ~ ~ ~ ~ J L - - J L - - - - - - ~ - - ~ _"'" L.__ >,---d-e-c-o-m-....-u-niccxt.,eve onderdOok. als C. ext.erne woon\'"(./.mte.

wereld van de jMens direk.te beschermin9en veili9heidzjchtveld van de. MeliS:":ent bepD."ld WDrde:"do . r " ' F I f J ; s s e l ; l \ ~ "" '"b'all.we. h .."nt coul:sren

46

ac ...e ..S c(,a....t hier eef\overdek.te ..u;te"; ... ;,.,t:e.te e .. varen


48/53

- .."\ I-IUISHOUDUijK.Gfl>I!'EL.T

l < . e W ~ E N E.I>.

~ o t ~ " t i e e ' .9ebied VOO'"b t 2 . i 9 ~ " Ver. buurt- j(\t:er.0f!.Olct:vic:e.itu.. Cer e t non ; . . " e.a ., . Co"tro1e. m,!)el.;j/c..neiclbdHU" V" ' ... vuiHtort"p'tlc/c.",., o"derl>olAGl Va" toiktl-e" en

~ t m . tD.pK.-a"en z.it/sJao..,. b/lnk:ef\ Voor het:"i"for,."etl SQ rMf ' ~ . i ' " o " ~ ~ r dt Sc h a.d.Mw " " \ I e n t l ~ bOM""


49/53

48


50/53

Li teratuurlijst

1. Atman, Rudolf: Woningbouw-stedebouw in de derde wereld: het vraagstuk van de'sites-and-services'projekten, T.H. Delft 1984-2. Bahrdt, Hans Paul; Humaner Stdtebau, Hamburg 19693. Denyer, Susan; African Traditional Architecture, London 19784-. Fraser, Douglas; Village Planning in the Primi ti ve World, London 19685. Guidoni, Enrico; Primitive Architecture, New York 19786. Gutkind, E.A.; Revolution of Environment, London 194-67. Gutschow, Niels en Sieverts, Thomas (ed.); Stadt und Ritual, Internationale Sym-

posium, T.H. Darmstadt 19778. Kis-Jovak, Jowa Imre; Autochtone Architektur auf Siberut, Zrich 19809. Morris, Anthony; History of Urban Form, London 197910. Rapoport, Amos; Houseform and Cul ture, London 196911. Rudofsky, Bernard; Architecture without Architects, New York 1964-12. Rudofsky, Bernard; Streets for People, New York 196913. Untermann, Richard en Small, Robert; Site Planning for Cluster Housing, Washing

ton 1977

49


51/53

50


52/53

Noten

1) voor he t concept en betekenis van "sites-and-services" projekten, zie mijn collegediktaat "Woningsbouw-stedebouw in de Derde Wereld", T.H. Delft. Facul te i tBouwkunde, mei 1984.

2) Grote Spectrum Encyclopedie deel 8, Amsterdam 1976, ibid. blz. 413

3) Alfred Schinz, Stadfeste und stadtgestalt in China en Johannes Kchler, Stadt undRitual in der skularisierten Gesselschaft, Internationale Symposium, T.H.Darmstadt, okt. 1977.

4) Bron: E.A. Gutkind, Revo1ution of Environment, of London 1946 China, pag. 316,317 en 322, 323

5) Amos Rapoport, Houseform and Culture, London 1969,ibid. blz. 42

6) Bron: grote Spectrum Encyclopedie deel 11, Amsterdam 1976, blz. 150

7) Hans Paul Bahrdt, Humaner Stdtebau, Hamburg 1969, Zie voor hoofdstuk III.

8) Bron: Fraser, blz. 85

9) Bron: Fraser, blz. 86

10) Bron: Denyer, blz. 147

11) Bron: Fraser, blz. 94 en 95.

12) Bron: Fraser blz. 88

13) G.W. Amarteifio, D.A. Butcher en D. Whitham: Tema Manhean; A study of Resettlement, Accra, Ghana University Pres s, 1966 blz. 7

51


53/53

Habitat in de Derde Wereld

Documents

Transcript of Habitat in de Derde Wereld