H l e ijkD t agblad La N ndlijk D Vormgeven metwaterNVTL ned rla s vi g o tuin- en...

Het

Landelijk

Dagblad

•uitgave

vande

NVTL

•verschijnt

thematisch

•Jaargang

10•

Num

mer

1•

2008

Het

Landelijk

Dagblad

N V T L nederlandse vereniging voortuinen landschapsarchitectuur

netherlands association forlandscape architecture

Vormgevenmet water

Designingwith water

Het Landelijk Dagblad2

Vormgevenmet water

Designingwith water



VOORWOORD | PREFACE

VORMGEVEN MET WATERDESIGNING WITH WATER

Hanneke Toes

pagina | page 4

NVTL BUREAULIJST | NVTL MEMBERS

pagina | page 46

Het

Landelijk

Dagblad

Het Landelijk Dagblad is een thematische uitgavevan de Nederlandse Vereniging voor Tuin- enLandschapsarchitectuur en verschijnt sinds 1999.De oplage van deze uitgave is 10.000 stuks.This paper is published by the netherlands association for

landscape architecture (NVTL), consisting of 10.000 copies.

It is published on the occasion of the Triennial Apeldoorn 2008

and the IFLA congress 2008 ‘Transforming with Water’.

Adres secretariaat | adress

Oudebrugsteeg 11-21012 JN Amsterdam

T 020 - 427 55 90E [email protected] www.nvtl.nl

Redactie | editors

Cécile van der Heijden, Michiel Veldkamp (hoofdredacteur)

Vertalingen | translations

Sofia Opfer

Advertentie werving | advertising recruitment

Secretariaat NVTL

Vormgeving | design

Het Nieuwe Land Grafisch ontwerp, Arnhem

Druk | print

Janssen/Pers Rotatiedruk, Gennep

Het Landelijk Dagblad is met de grootste zorgsamengesteld. We hebben geprobeerd onjuisthedente voorkomen en alle bronnen en rechthebbendente vermelden. De redactie stelt zich dan ook nietaansprakelijk voor eventuele onjuistheden engegeven meningen. De artikelen werden oppersoonlijke titel geschreven.

Luchtfoto voorzijde: De Jong Luchtfotografie.Bron: Dienst Landelijk Gebied

Het Landelijk Dagblad 3

INHOUD | CONTENT

DE WERELD KOMT NAAR APELDOORNIFLA WORLD CONGRESSTRANSFORMING WITH WATER30 juni tot en met 2 juliWybe Kuitert

pagina | page 5

RANDSTAD IN ZICHT: NAAR EEN KLIMAAT-BESTENDIGE EN LEEFBARE DELTARANDSTAD IN SIGHT: TOWARDS A CLIMATE

PROOF AND LIVEABLE DELTA

Michaël van Buuren en Pieter Schengenga

pagina | page 6

HEMELSE WATERTUINENHEAVENLY WATER GARDENS

Annerie van Daatselaar

pagina | page 10

LET IT RAIN! FEEST VAN WATER IN DE STADLET IT RAIN: CELEBRATING WATER IN THE CITY

Gerrit van Oosterom

pagina | page 14

COLUMN

POLDEREN TUSSEN DIJKHUIZEN, DELTADIJKENEN VLIEDBERGENJohan Meeus

pagina | page 17

NIEUWE ROL WATER IN NAOORLOGSE WIJKENNEW PURPOSE FOR WATER IN POST-WAR

NEIGHBOURHOODS

Sybrand Tjallingii

pagina | page 18

VORMGEVEN AAN WATER:PARK VAN LUNA HEERHUGOWAARDDESIGNING WATER: LUNA’S PARK IN HEERHUOWAARD

Berrie van Elderen

pagina | page 22

WATER VOOR EEN VEILIG, STERKEN AANTREKKELIJK ROTTERDAMWATER FOR A SAFE, ECONOMICALLY STRONG

AND ATRRACTIVE ROTTERDAM

Pieter de Greef en Csaba Zsiros

pagina | page 24

DE NATTE OGEN VAN WINSCHOTENWATER EYES IN WINSCHOTEN

Wim Boetze

pagina | page 28

HET GEHEIME LANDSCHAPVAN DE HORSTERMEERPOLDERTHE SECRET LANDSCAPE

OF THE HORSTERMEERPOLDER

Cécile van der Heijden

pagina | page 32

NATUURLIJKE WATERZUIVERINGEN KUNSTMATIGE NATUURNATURAL WATER PURIFICATION AND

ARTIFICIAL NATURE

Martin Woestenburg

pagina | page 36

RUIMTE VOOR RIVIERENROOM FOR THE RIVER

Regina Collignon

pagina | page 38

BLAUWE EILANDENA BLUE LAGOON FOR THE NETHERLANDS

Adriaan Geuze

pagina | page 18



Het is juni 2008. In Apeldoorn wordt de eersteTriënnale gehouden: 100 dagen cultuur en tuin- enlandschapsarchitectuur. Naast kunst en tuinarchi-tectuur in de buitenlucht worden tentoonstellingenin het CODA, museum Kröller-Müller, de Netten-Fabriek en Radio Kootwijk gehouden, vergezeldvan tal van lezingen, debatten en congressen.Het is een moment waar alle betrokkenen en deNederlandse Vereniging voor Tuin- en landschaps-architectuur (NVTL) lang naar toe hebben geleefd.Binnen de gemeente Apeldoorn ontstond een aantaljaren geleden het idee voor een Triënnale Tuin- enLandschapsarchitectuur en na een proces van jarenis dit initiatief tot wasdom gekomen. Vanaf een prilbegin waren de NVTL en enkele vakgenoten nauwbetrokken bij de ontwikkeling. De Triënnale heeftals thema ‘Herinnering en Transformatie’.Binnen dit brede evenement organiseert de NVTL

in Apeldoorn een groot internationaal congres.De Internationale Federatie voor Landschapsarchi-tectuur (IFLA) heeft aan de NVTL gevraagd haar45e wereldcongres te organiseren. Van 20 juni toten met 2 juli komen landschapsarchitecten uit de

hele wereld naar Apeldoorn. Het onderwerp vanhet congres is ‘Transforming with Water’ en sluitaan bij het thema van de Triënnale.De NVTL zet dit jaar alle spotlights op het

thema ‘Vormgeven met water’. Vanwege klimaat-veranderingen speelt het ontwerpen en vormgevenaan water een rol op alle schaalniveaus van hetNederlandse landschap: van het creëren van ruimtevoor rivieren tot en met de detaillering van deafwatering in de straat. Het zijn opgaven waarbijtuin- en landschapsarchitecten een vanzelfsprekendeplek in het proces hebben verworven.Met dit Landelijk Dagblad ‘Vormgeven met

water’ wil de NVTL een overzicht geven van hetwerkpakket en laten zien hoe tuinen landschaps-architecten inhoud geven aan deze maatschap-pelijke vraag.Het Landelijk Dagblad opent met een probleem-

en kaderstellend artikel over de opgave voor dewaterhuishouding van de Randstad voor dekomende decennia. Het wordt niet alleen natter,maar ook zouter en vreemd genoeg ook somsdroger. Het overzicht van projecten begint dichtbij

huis: over de ervaringen van het opvangen vanregenwater in de tuin. Vervolgens wordt de water-opgave belicht op wijken stadsniveau aan de handvan voorbeelden uit de binnenstad van Apeldoorn,een naoorlogse wijk in Haarlem, een nieuw park inHeerhugowaard en het Waterplan van Rotterdam.De parade trekt vervolgens het land in en projectenop het gebied van waterberging (Winschoten),verdrogingsbestrijding (Horstermeer) en verbeteringvan beeksystemen en waterzuivering komen voorbij.We eindigen met grotere abstracte projecten: hetconcreet verbeteren van de afwatering van de groterivieren en ideeën voor de dynamische verdedigingvan de kust.

Ik wens u veel leesplezier en een genoeglijk eninspirerend verblijf op het congres en de Triënnale.

Hanneke Toesvoorzitter Nederlandse Verenigingvoor Tuin- en Landschapsarchitectuur

VORMGEVEN MET WATER

VOORWOORD | PREFACE

It is June, 2008. In Apeldoorn, the firstTriennial is being held: 100 days ofculture and landscape architecture.Besides art and garden design in theoutdoors, several exhibitions are beingheld in the CODA, the Kröller-Müllermuseum, the Nettenfabriek and RadioKootwijk, accompanied by numerouslectures, debates and congresses. Thisis the moment the Dutch Federation ofGarden and Landscape Architects(NVTL) and all the other peopleinvolved have been living up to. Theidea of a triennial for garden designand landscape architecture was bornwithin the municipality of Apeldoornseveral years ago. During a process ofyears, this initiative has come of age.From the beginning, the NVTL andseveral professionals, have been closelyinvolved in this process.The theme of the triennial is ‘Memoryand Transformation’.

As part of this broad event, the NVTLhas organised a big, internationalcongress in Apeldoorn. The Inter-national Federation for LandscapeArchitecture (IFLA), requested theNVTL to organise the 45th world-congress. From June 20th, until July2nd, landscape architects from all overthe world are coming to Apeldoorn.The congress’ topic, ‘Transformingwith Water’, connects with the themeof the triennial.‘Designing with Water’ is this years’central theme for the NVTL. Becauseof the climate changes, designing andtransforming the water is crucial forthe Dutch landscape on all levels:from creating room for the rivers, todetailing the drainage in the streets.Within the process of resolving theseproblems, landscape architects haveobtained a self-evident position. In thisissue of the Rural Journal, ‘Designing

with Water’, the NVTL offers anoverview of related topics, and the wayin which landscape architects deal withthis social challenge. The Rural Journalopens with a frame-setting article onthe challenge of water management inthe Randstad in the coming decades.The conditions will not only be wetter,but also more salty and, strangelyenough, also dryer in certaincircumstances. The overview ofprojects starts close to home: on theexperiences with rain water retentionin gardens. Then, the water issue isviewed on the level of the neighbour-hoods and the towns, with examplesfrom the centre of Apeldoorn, a newpark in Heerhugowaard and the WaterPlan in Rotterdam. Next, the tourbrings us deeper into the country side,with projects on the improvement ofbrook systems and water purification.We end with the larger, more abstract

projects: Concrete improvements ofthe water discharge in the big riversand ideas on a dynamic coastalprotection.

I wish you a pleasant read and aninspiring stay at the congress and thetriennial.

Hanneke Toeschairman of the netherlandsassociation for landscape architecture(NVTL)

DESIGNING WITH WATER


Heze City, Lei Zhang5

Water doet een landschap werken, het draagt hetlandschap, landschap dat uiteindelijk onze cultuur,onze beschaving maakt. Met zo’n fundamentelebetekenis is het niet meer dan vanzelfsprekend datlandschapsarchitecten zich buigen over water: hetis ons gemeenschappelijke thema, we zijn immersnergens zonder water. Water drijft ons voort.

Het snel veranderende klimaat dat de hele wereld diepbeïnvloedt, biedt een directe aanleiding voor dit con-gres. De dramatische kracht van water is te zien in detsunami, de tyfoon Katrina, smeltende gletsjers, grotedroogtes of krimpende, verzoutende meren. Om betermet water om te kunnen gaan, moeten we het waterbeter leren begrijpen. Onze landbouw, onze recreatie,onze steden moeten we vanwege klimaatveranderingenslimmer plannen. Dramatische veranderingen in het kli-maat geven ons grote kansen voor nieuwe landschappenen de architectuur ervan. Een wereldcongres over waterkomt dus juist nu precies op tijd.Het World Congress Transforming with Water is opgezetals een open en optimistische discussie over de mogelijk-heden om te ontwerpen met water. Een wereldcongresbiedt de gelegenheid om het waterthema eens van deandere kant te bekijken, om te begrijpen wat het is omte leven en te ontwerpen met, bijvoorbeeld, te weinigwater. Daarmee opent het de ogen voor andere facettenen aspecten van water waar we in Nederland maar al tegemakkelijk aan voorbij gaan, omdat we er bijna altijdalleen maar te veel van hebben.In westelijk Holland straffen we de zee, het is een vijandwaar we tegen strijden om Luctor et Emergo te over-winnen. In werkelijkheid is de zee geen vijand, eerderzoiets als een chronische ziekte, iets onvermijdelijkswaar we op de beste manier mee moeten leren samen-leven. Anderzijds als er te weinig water is, lijkt watereen welkome vriend. Dat is evenmin waar. Water zalnooit een betrouwbare vriend worden, we willen immersalleen nog maar vaker de auto wassen, nog meerdouchen en de tuin sproeien, en het toch al schaarsegrondwater zakt nog verder weg. Een onbetrouwbarevriend of een vriendelijke vijand? Zo eenvoudig ligthet niet. We zullen altijd verder moeten denken, hardmoeten werken om het water nog meer, nog beter tebegrijpen.Het vertrouwen dat de ‘meer ontwikkelde landen’ heb-ben in de klassieke wetenschap en technologie als deenige oplossing voor welk probleem dan ook, is nietlanger houdbaar. In het beste geval komt er een oplos-sing voor een bepaalde tijd op een beperkte plek.De huidige technologie zal nooit de hele wereld beterkunnen maken, er zijn eenvoudigweg niet voldoendenatuurlijke hulpbronnen om de hele wereld te bedienen.We weten bovendien inmiddels hoe groot de wereld is.Delen van de wereld waar de technologie niet door-

dringt, zullen ook moeten kunnen profiteren, willen we dewereldvrede bewaren. Dit soort thema’s zullen we meemoeten nemen als het gaat om de aanpak van water.Na eeuwen leven met water zijn het eerder de ‘minder-ontwikkelde’ beschavingen die de wijsheid en ervaringenontwikkeld hebben om natuurlijke bronnen te gebruikenen een landschap te construeren als een oplossing insymbiose met de moeilijk beheersbare, of schaarsebronnen van de natuur. Zo'n eeuwenoud landschapmaakt een cultuur duurzaam en houdbaar op de langetermijn. En, welbeschouwd is dit even zo goed waarvoor de ontwikkelde landen. Geen duurzaam landschap,geen cultuur, geen beschaving.Landschapsarchitectuur geeft een integraal en inter-disciplinair begrip van de werkelijkheid om ons heen.Het splitst de werkelijkheid niet op, op zoek naar eenbeperkte waarheid in de smalte van het specialisme.Landschapsarchitectuur kan de complexe werkingenvan de omgeving holistisch begrijpen, als een onderlingeafhankelijkheid van natuur en mens. Daarom kan land-schapsarchitectuur oplossingen voorstellen over hoevorm te geven aan deze onderlinge afhankelijkheid enhoe deze afhankelijkheid om te bouwen tot een nieuweomgeving, een menselijk milieu dat werkt vanwege hetwater. Landschapsarchitecten kunnen openingen enoplossingen bieden die de traditionele technologie-georiënteerde manipulaties van water in het landschapoverstijgen.De tuin, op de kleinere schaal, is als microkosmos demeest veelomvattende vorm waarin de verhoudingmens-en-natuur gestalte krijgt omdat de controle vande natuur er zo bijna-perfect kan zijn. De tuin laatdaarmee waarheden en vergissingen zien in de manierwaarop we als mensen met de natuur omgaan, maarlaat ons ook zien hoe het landschap in ruimere zin werktof zou kunnen werken. Het is een wetenschappelijkeproefbuis waaruit we lering kunnen trekken vooruitgestrekte landschappen.Zonder scheidslijnen tussen ontwikkeld en onder-ontwikkeld, tussen tuin en (regionaal) landschap, is hetdoel van het World Congress om te leren van anderedelen van de wereld, te leren van andere schalen vandenken en beschouwen - om te reflecteren vanuit eenwereldwijd perspectief over wijsheid, ervaring, enuniverseel geldige kennis, als we het hebben overTransforming with Water.

Wybe Kuitert, organisatie IFLA 2008

Voor meer informatie over het congres:www.ifla2008.comInschrijven als deelnemer is open voor iedereen.Introduction to the congress Transforming with Water.

www.ifla2008.com

The register is open to the public.

DE WERELD KOMT NAAR APELDOORNIFLA WORLD CONGRESSTRANSFORMING WITH WATER30 juni tot en met 2 juli

Washington, Nys

Kyoto, Imae

Hydrologu, Kuindersma Grond

GuDiu, Kongjiang Yu

Gobi Desert, Liu

Dubai Creek, Kennedy


RANDSTAD IN ZICHT:NAAR EEN KLIMAATBESTENDIGEEN LEEFBARE DELTA


Klimaatadaptatie vraagt om een koers die gericht is op duurzaamheid, flexibiliteit en veerkracht. In dehuidige kabinetsperiode zullen daarbij strategische keuzes gemaakt moeten worden over de ruimtelijkeontwikkeling van de Randstad om dit economische en culturele hart van Nederland ook op lange termijnleefbaar en veilig te houden. Het gaat daarbij om de aard en situering van 7 nieuwe woon- en werkgebieden,de toekomst van de infrastructuur, de ontwikkeling van natuur en het perspectief voor de landbouw.Directoraat-Generaal Water van het ministerie van Verkeer en Waterstaat wil de keuzes enten op eenrobuust en duurzaam watersysteem met structureel meer ruimte voor water.

> De Randstad is het dichtst bebouwde en bewoondegebied van Nederland. Het dankt zijn ontstaan aan destrategische ligging in de delta en de telkens vernieuwdemogelijkheden het watersysteem te benutten en aan tepassen. De voor de komende decennia te verwachtenklimaatverandering – en zijn gevolgen – maakt aanpas-sing van watersystemen en -gebruik onvermijdelijk omde Randstad ook voor de lange termijn leefbaar en veiligte houden. Het maken van strategische keuzes voor aan-passing van de watersystemen vergt een heldere duidingvan de (ruimtelijke) wateropgaven in hun onderlingesamenhang. Het project ‘Randstad in Zicht’, een onder-zoek van Rijkswaterstaat in samenwerking metH+N+S Landschapsarchitecten, identificeert dezeopgaven vanuit een lange-termijnperspectief en schetstontwikkelingsperspectieven voor water en ruimte in deRandstad.

Klimaatverwachting komende decenniaDe gevolgen van de klimaatverandering kunnen met vijfprocessen worden gekarakteriseerd. Ten eerste neemthet risico toe: op termijn veroorzaakt de combinatie van

voortgaande ruimtelijke investeringen, toenemendepiekafvoeren op de rivieren en stijgende zeestanden eentoename van het veiligheidsrisico. Het wordt ook natter:heviger piekbuien veroorzaken toenemende waterover-last in dichtbebouwde en diepe droogmakerijen en inde laagste veenweidegebieden. De capaciteit van hetboezemstelsel komt in het geding. Ten derde wordt hetwarmer en droger: warmte en droogte gaan leiden totafname van de waterkwaliteit in natuur- en recreatie-gebieden, maar ook tot versnelde inklinking van veen-gebieden. De bevaarbaarheid van rivieren en kanalenneemt af. Daarnaast neemt de verzilting via grond- enoppervlaktewater toe, vooral in de kustzone. Inlaatpun-ten voor zoetwater worden onbruikbaar. Lage gebieden,gebieden met kwetsbare teelten en natuurgebiedenondergaan de grootste gevolgen. Ten vijfde daalt hetbodemniveau: in veengebieden en in een aantal laaggelegen droogmakerijen daalt de bodem nog verder.

In de nevenstaande kaart zijn de verwachte gevolgensamengevat in een totaaloverzicht. Deze kaart toonteen geschakeerd beeld van de ruimtelijke wateropgaven.


>

Strategische opgaven deelgebieden RandstadDe strategische opgaven variëren van gebied tot gebiedal naar gelang de eigenschappen en gevolgen van deklimaatverandering. Er zijn verschillende opgaven voorvijf deelgebieden.

1. De hoofdopgave voor de Zuidelijke flank is ruimtemaken of ruimte houden voor de doorvoer en bergingvan water uit de rivieren naar zee in een open estua-rium. Het veiligheidsvraagstuk wordt hier bepaald doorde combinatie van stijgend water uit de rivieren envanaf zee. Nieuwe, grote ruimtelijke ontwikkelingen diedeze ruimte zouden beperken, zijn daarbij ongewenst.Voor de landbouw is het de opgave, bijvoorbeeld viazelfvoorziening of zouttolerante teelten, zich in testellen op toename van het zoutgehalte in het water.

2. De opgave voor de Westflank is zoeken naar oplossin-gen voor de toename van de verzilting. Een mogelijkheidis om polders af te koppelen en meer op zelfvoorzieningte richten, waarmee de druk op de boezem beperkt kanworden. Er zal een mozaïek ontstaan van gebieden meteen eigen peildynamiek en waterkwaliteit en daaropgeënt gebruik, waarin alleen voor de meest kritischevragers zoet water uit de boezem beschikbaar is.

3. Een optie om de opgave in het Veenweidegebied aante pakken is het afkoppelen en vernatten van de laagstedelen: polders functioneren zelfstandig en biedenmogelijkheden voor waterberging in combinatie met deontwikkeling van moerasnatuur. Met het ‘functie volgtpeilprincipe’ is een eerste stap gezet in het tegengaanvan bodemdaling en het vernatten van de veenweide-gebieden. Verder vraagt de veiligheid van de ‘achter-zijde’ van dijkring 14 hier om aandacht.

4. In de Oostflank is de hoofdopgave het veiligstellen enbenutten van zoetwaterbronnen (Natte Hart,rivieren).Verder is het waarborgen van de veiligheid van ZuidelijkFlevoland bij de ontwikkeling van woningbouw inAlmere aan de orde.

5. De integrale stedelijke wateropgave (veiligheid,kwantiteit én kwaliteit) in bestaand stedelijk gebiedis hoogst urgent. Het waarborgen van de veiligheidtegen overstromingen voor zowel bestaand als nieuwte ontwikkelen verstedelijkt gebied vraagt om blijvendeaandacht. Een kans hierop in te spelen is de herstruc-turering van stedelijk gebied. Stedelijk groen lijkt –ook in de toekomst - één van de meest kritischegebruikers van zoet water.

Waterbeheer, -gebruik en veiligheidKlimaatveranderingen maken fundamentele keuzes overwaterbeheer én waterveiligheid noodzakelijk. Klimaat-adaptatie vergt een koers gericht op duurzaamheid,flexibiliteit en veerkracht. Al op korte termijn zijnaanpassingen in het waterbeheer nodig.Voor het waterbeheer betekent die koers het zoeken

naar nieuwe verhoudingen tussen hoofdwatersystemen,boezemwateren en polders. Altijd overal voldoende zoet-water aanvoeren zal in de toekomst niet meer mogelijkzijn. Een optie is om de polders selectief zelfvoorzienendte maken door deze ‘af te koppelen’ van het boezem-systeem. Een meer natuurlijk peil en een eigen water-kwaliteit zouden het gevolg daarvan zijn. Niet langerwordt overal en altijd zoet water aan- of afgevoerdvoor het handhaven van peilen of ter bestrijding vanverzilting. Daarbij is het van strategisch belang voorde ontwikkeling en omvorming van het grondgebruikhet boezemsysteem ook voor de lange termijn zoet tehouden, bijvoorbeeld om specifieke, kritische vormenvan grondgebruik te bedienen. Hiervoor moet dangezocht worden naar alternatieve zoetwaterbronnenen aanvoerroutes.De centrale doelstelling voor waterveiligheid is en

blijft het voorkómen van overstromingen door het op

StapelkaartDe combinatie van de klimaateffecten leidt tot een geschakeerd beeldvan gebieden, waarin verschillende wateropgaven worden onderscheiden.The combination of climate effects leads to a wide variety of areasin which different water challenges can be distinguished.


Perspectief waterbeheer Perspective water managementHet realiseren van een zoete boezem – met nieuwe bronnen – en hetafkoppelen van polders vormt de opgave voor het waterbeheer.Hierdoor ontstaat differentiatie in peilen, waterkwaliteiten en gebruik.Water management faces the challenge of creating new sources for thefresh water reservoirs and isolating the water systems of the polders.In consequence, differentiation of water levels, water quality and use will occur.

Perspectief veiligheid Perspective safetyRuimte houden en maken in de zone tussen rivieren en zee, bescherming vanbestaand stedelijk gebied, compartimentering en -zo nodig- normaanpassingzijn hoofdpunten voor waterveiligheidMaintaining and creating space between the rivers and the sea, protecting urbanareas, dividing the ring dikes into smaller compartments, and adjusting norms ifnecessary, are the main issues on water safety.

orde krijgen en houden van een sterk dijkringenstelsel.Daarnaast wordt gezocht naar mogelijkheden om degevolgen van een eventuele overstroming binnen dedijkringen te beperken. Dit kan worden gerealiseerddoor dijken robuuster te ontwerpen, dijkringen tecompartimenteren, rampenbeheersingsplannen teverbeteren én gebiedsgericht bij de ruimtelijkeinrichting van binnendijks gebied in te spelen op depotentiële gevolgen van overstromingen. Maar ookhet vroegtijdig sturen van (verdere) ruimtelijkeinvesteringen is een mogelijkheid.

SamenwerkingHet aanpassen van de Randstad aan de opgaven enuitdagingen van de klimaatverandering vergt intensievesamenwerking op verschillende schaalniveaus en tussende vele betrokken overheden en actoren. De uitdaging isom de watersystemen van het gebied duurzaam en veer-krachtig te maken, maar ook om de kwaliteiten van deRandstad als geheel verder te ontwikkelen.

Auteurs: Michaël van Buuren, hoofdontwerper DienstLandelijk Gebied Regio Oost, heeft aan dit onderzoekgewerkt in zijn vorige baan bij Rijkswaterstaat.Pieter Schengenga, landschapsarchitect bij H+N+SLandschapsarchitecten. Het project is uitgevoerd inopdracht van het Directoraat-Generaal Water van hetministerie van Verkeer en Waterstaat.

>

<


Climate adaptation asks for a sustain-able, flexible and resilient approach. Inthe current government term, strategicdecisions will have to be made concern-ing the spatial development of theRandstad in order to keep this eco-nomic and cultural heart of the Nether-lands safe and liveable in the long run.Issues are the situation and nature ofnew housing and work areas, the futureof infrastructure, nature developmentand the perspective for agriculture.The General Directorate Water of theMinistry of Traffic and Water Affaireswill base their decisions on a solid ansustainable water system that struc-turally offers more room for water.

The Randstad is the most denselypopulated and built-up part of theNetherlands. It owes its existence to itsstrategic location in the river delta andthe constant shift in the possibilitiesto make use of and adapt the watersystem. Due to the expected climatechanges and its consequences, a newadaptation of the water system and itsuse will be unavoidable in order to keepthe Randstad safe and liveable in thelong run. A clear interpretation of thespatial water problems and theircoherence is necessary for makingstrategic decisions on the adaptationof the water system. The project‘Randstad in Sight’, a study by theMinistry of Water Affaires in coopera-tion with H+N+S Landscape Archi-tects, pinpoints these challenges froma long term perspective and offerspossibilities for the development ofwater and space in the Randstad.

Climate changes expectedin the coming decadesThe consequences of climate changecan be characterised by five processes.The first is an increase of risk: thecombination of proceeding spatialinvestments, an increase of peaks inwater discharge in the rivers and risingsea levels will lead to a higher safetyrisk in the near future. Second, thingswill get wetter: heavy rains will bemore intense, causing water problems

in the deep and densely built-up pold-ers and the lowest peat meadows. Thecapacity of the system of reservoirs forsuperfluous polder-water is at stake.The third issue is that summers will bewarmer and dryer, causing the waterquality in nature areas and recreationalsites to diminish. Draught will alsospeed up the setting of peat soil andcause problems with the navigability ofrivers and canals. Fourth, the salinationthrough both ground and surface waterwill increase, especially in the coastalzone. Fresh water inlets are becominguseless. Low areas, areas with vulne-rable crops and nature areas will sufferthe biggest consequences. The fifthprocess is the setting of the soil. Theground level of peat meadows and lowpolders will drop farther. In the follow-ing map, the expected consequencesare gathered in an overview. This mapsshows a variation of the spatial waterchallenges.

Strategic challenges for thesubdivisions of the Randstad.The strategic challenges vary from areato area, depending on the characteris-tics and consequences of climatechange. There are different challengesfor five subdivisions.

1. The main challenge for the SouthernSubdivision is keeping space, orfinding space for the discharge andretention of water flowing through therivers to the sea in an open estuary.The safety issue is determined by theof rising water levels in both the riversand the sea. New, large spatialdevelopments that will diminish thisspace are unwelcome. Agriculture hasto deal with salination of the water,for example by becoming more self-sufficient, or by growing more salttolerant crops.

2. The challenge for the WesternSubdivision is finding solutions for theongoing salination. One possibility isisolating the water systems of thepolders in order to be more self-sufficient, lowering the pressure on

the system of reservoirs for super-fluous polder-water. This will result ina patchwork of areas with their ownwater quality and dynamics in waterlevels. The ground use will be graftedon these circumstances, and only themost critical demands on fresh waterwill be granted from the reservoirs.

3. One possibility for tackling the chal-lenges in the Peat Meadow Areas is toisolate the lowest parts and to raise theground water level. This way, the pold-ers can function on their own and offerpossibilities for water retention com-bined with marsh nature development.With ‘function follows water level’ as aprinciple, the first step is taken to stopthe setting of the soil and to start thehydration of the peat meadows.Besides that, the safety behind dikenumber 14 needs some extra attention.

4. The main challenge in the EasternSubdivision is to protect and to utilizethe fresh water sources (the GreenHeart and the rivers). Also, the safetyof new housing projects in SouthernFlevoland needs to be guaranteed.

5. The integrated water challenges(concerning safety, quantity andquality) in the Urban Areas are veryurgent. Safeguarding against floodsin both existing urban area and in newdevelopments, demands ongoingattention. The reorganisation of urbanareas offers opportunities to solvethese problems. Urban greenery willkeep on being one of the most criticalusers of fresh water.

Water management,use and safetyClimate changes force us to makefundamental choices concerning watermanagement and water safety.Climate adaptation asks for a sustain-able, flexible and resilient approach.Adjustments to the water managementwill be necessary on short term.For water management, this approachmeans finding new relations betweenthe main water systems, reservoirs

and polders. In the future, it will notalways be possible to supply sufficientfresh water.A possible solution to this problemmight be to selectively make thepolders self-sufficient by isolatingthem from the system of reservoirs forsuperfluous polder-water. This wouldresult in more natural water levels andvariations in water quality. Supplyingfresh water to maintain water levels orto fight salination will no longer benecessary. It is of strategic importanceto keep the water in the reservoirsfresh on the long run, to keepdevelopments and transformations ofland use possible. In order to providefor specific, critical forms of land use,alternative fresh water sources orsupplies need to be found.The main goal for water safety is toprevent flooding by maintaining astrong dike ring system. Besides that,it keeps looking for ways to minimizethe damage when a flood does happen.This is done by designing strongerdikes, dividing the ring dikes intosmaller compartments, improvingdisaster control protocols and byregarding the possible consequences offlooding in landscape designs.

CollaborationAdapting the Randstad to the chal-lenges of climate changes demands in-tense collaboration on different levelsand between many involved organisa-tions and individuals. The biggestchallenge is to make the water systemsustainable and resilient, but at thesame time enhancing the qualities ofthe Randstad as a hole.

Authors: Michaël van Buuren, headdesigner Government Service for Landand Water Use (DLG), worked on thisresearch during his previous employmentat the Directorate General for PublicWorks and Water Management (RWS).Pieter Schengenga, landscape architectat H+N+S Landscape Architects.The project was assigned by theDirectorate General for Public Worksand Water Management (RWS).

RANDSTAD IN SIGHT:TOWARDS A CLIMATE PROOF AND LIVEABLE DELTA

Bedenk mooie oplossingen voor de opvang en het ge-bruik van hemelwater in particuliere tuinen was in 2004de oproep in het Landelijk Dagblad om tuinliefhebbersen ontwerpers te verleiden deel te nemen aan de tuin-ontwerpprijsvraag ‘Hemelwater in de tuin’. De initiatief-nemers van de prijsvraag, de Waterservicepunten vande gemeenten Arnhem en Nijmegen, hebben uiteindelijkeen grote variatie aan inzendingen ontvangen van zeerprofessionele, technische en artistieke ontwerpen totuitermate praktische huis-, tuinen keukenoplossingen.Het hele scala aan principes dat toegepast kan wordenbij het afkoppelen van hemelwater van het riool, opvan-gen, bergen en infiltreren is in de inzendingen terug tevinden. Vier jaar later is de vraag of de prijsvraag veeltuinbezitters in Arnhem en Nijmegen geïnspireerd heeftom spannende en spetterende watertuinen te maken enof er meer kennis over en betrokkenheid bij het onder-werp is ontstaan.

Ontwerpen met hemelwaterHet Waterservicepunt in Arnhem heeft de inzendingenals basis gebruikt voor een inspirerende en informatievefolder voor de particuliere tuinbezitter. Naast praktischeinformatie over het regenwater afkoppelen van het rioolen subsidie zijn verschillende ontwerpen in de folder op-genomen om de inwoners op ideeën te brengen. En heeftdat gewerkt? Richard Ruseler van het Waterservicepuntconstateert dat de grote hoeveelheid voorbeelden enkeuzes het juist voor de gemiddelde tuinbezitter nieteenvoudig maakt. Mensen staan eigenlijk alleenopen voor ideeën die eenvoudig zijn in te passen in debestaande tuin. Ruseler heeft intussen een nieuweaanpak ontwikkeld. “We maken het voor de bewonersteeds eenvoudiger. Wilt u meedoen, dan zorgen wijvoor de uitvoering. Er worden dan bij voorkeurmeerdere woningen in één straat of wijk afgekoppeld.Daarbij wordt veelal voor een ondergrondse infiltratie-

Een artikel over hemelwater en tuinen schrijven op een dag waarop het nooit meer droog lijkt teworden, dat moet wel inspiratie geven. In mijn eigen tuin zie ik resultaten van mijn pogingen om ‘iets’met hemelwater te doen. Twee regenzuilen, sterk vergrote regentonnen, lopen vol met regenwater.Via een provisorische overstort komt het water in een vijvertje en een verdiept deel van de tuin terecht.Ik realiseer me dat het een uitdaging is om nieuwe en creatieve oplossingen te bedenken voor het velehemelwater in de tuin. Hoe kunnen we plezier beleven aan een regenbui?

HEMELSE WATERTUINEN


>

Foto/tuinontwerp|photo/design: LODEWIJK BALJON landschapsarchitecten

Er zal nog veel hemelwaterdoor het riool verdwijnen,voordat we opvang in de

particuliere tuinvanzelfsprekend vinden.

Gallons of rain water will disappear into

the sewer, before we take retention

in private gardens for granted.

>

methode gekozen. In Arnhem worden de achterzijdenvan de woningen zoveel mogelijk afgekoppeld.”Het zijn niet alleen praktische bezwaren die mensen

ervan weerhouden om mee te doen, het is vooral deangst voor wateroverlast. De gedachte aan ondergelopenkelders of bedorven parketvloeren houdt mensen af vande aanleg van een mooie watertuin. Bij het Water-servicepunt in Nijmegen heeft Jos van der Lint dezelfdeervaringen. Hij is ervan overtuigd dat het zichtbaarmaken van de afkoppelmethode bijdraagt aan hetverminderen van de angst. “In Nijmegen is aan gootjesin de voortuinen te zien waar het hemelwater niet meerin het riool terecht komt.”

Meer dan ‘tuinplezier’Landschapsarchitect Noël van Dooren is vooral geïnte-resseerd in het spanningsveld tussen de professionele,soms grootschalige, oplossingen in de openbare ruimte

Waterzakken WaterpouchesDesign: René van Corven, Wageningen and Jan Willem Kessener, Kekerdom


Foto/tuinontwerp|photo/design: LODEWIJK BALJON landschapsarchitecten

het HAVENHOOFD van ELBURG in het GREPPELVELD te DRONTEN

landschapsont werp & techniek

Mast 33kpostbus 2053890 AE Zeewolde(036) 5220971

www.bureau-maris.nl

Master of Landscape ArchitectureMaster of Urbanism Master of Architecture

www.academievanbouwkunst.nl

en de ontwerpen voor de particuliere tuin. Beide schaal-niveaus kunnen, ongeacht ontwerp en technischeoplossing, eenzelfde maatschappelijke doel dienen:behoud en besparing van schoon water. Van Dooren sprakbij de uitreiking van de tuinontwerpprijs de wens uit datde particuliere tuinbezitter zich niet blind staart op demooie professionele ontwerpen, maar vooral ook zelf aanhet knutselen slaat. De producten die daarvoor nodig zijn,zoals infiltratiekratjes, bladvangers, maar vooral leukenieuwe uitvindingen, moeten in de bouwmarkten entuincentra te verkrijgen zijn. Helaas is deze wens nogniet uitgekomen, de tijd lijkt er nog niet rijp voor.Van Dooren merkt op dat hier snel verandering in kan

komen. Vanaf 1 januari 2008 geldt de Wet Gemeente-lijke Watertaken, waarmee het recht om al het water ophet riool te lozen ophoudt. Iedereen heeft nu de plichtom zorgvuldig met het regenwater, dat op eigen terreinvalt, om te gaan. Dit sluit aan op internationaal beleid:Nederland is één van de weinige landen waar het regen-water door het gemengde riool wordt afgevoerd.

WatertuinenonderzoekVan Dooren begon een onderzoek naar ‘watertuinen’.In dit onderzoek wordt gepoogd om ‘op verbeeldende,technisch goed onderbouwde, instrumenteel vernieu-wende en tenslotte uiterst praktische manieren debijdrage te vergroten van de privétuin aan de oplossingvoor het stedelijk waterprobleem’. Het doel om eeneenvoudige en betrouwbare rekenmodule te ontwikkelenvoor berekening van de bergingscapaciteit is nietgerealiseerd. Toch is er voor alle grondsoorten winst te

behalen door regenwateropvang, zowel in de zin vanwaterkwantiteit als -kwaliteit. Van Dooren stelt:“Je moet daarbij gebieds- specifiek kijken en dat ligtlandschapsarchitecten wel.”Een belangrijk aspect bij de bepaling van de bergings-

capaciteit zijn de extreme pieken in de regenval.Er moet ergens in de tuin extra lege ruimte gemaaktworden, die alleen bij extreme buien gevuld zal raken.Ondergrondse, dus onzichtbare oplossingen, zoalsinfiltratiekratten, zijn vaak eenvoudig in een bestaandetuin in te passen. In een slappe veenbodem kunnen dezekratten een extra functie als krijgen als fundering vande verharding.Wil je de waterberging juist zichtbaar maken in de

tuin, dan zijn bovengrondse oplossingen in de vorm vanéén of meer vijvers of bassins voor de hand liggend,maar die vergen een flinke ingreep. Het zou mooi zijnals er binnenkort bijzondere objecten verkrijgbaar zijnom in de bestaande tuin te plaatsen. Objecten die nietalleen bergen, maar ook het water zichtbaar enervaarbaar maken. Een aardig voorbeeld hiervan zijnwaterzakken, gemaakt van een bijzondere kunststof.De zakken zwellen langzaam op bij elke regenbui enlopen vervolgens langzaam leeg of ze kunnen via eenkraantje worden geleegd. De tuinbezitter kan dus kiezenvoor onzichtbare aanpassingen, maar kan ook verleidworden tot de aanleg van een geheel nieuwe watertuinwaarin het water zichtbaar is.

Eigen hemelwaterDe wateropgave, die in de toekomst alleen maar groter

wordt, maakt extra zendingswerk binnen de vakwereldzinvol. De opvang van hemelwater in de particuliere tuinbiedt immers veel potentie. Er zal nog veel hemelwaterdoor het riool verdwijnen, voordat we opvang in departiculiere tuin een vanzelfsprekende zaak vinden.Maar uiteindelijk zal het denken hierover veranderen.Per slot van rekening is het ook gelukt ons aan te zettenom oud papier en lege flessen te verzamelen en naar decontainer te brengen.Studies als die van Van Dooren, de ervaringen van

de Waterservicepunten en vooral veel experimenterenleveren nieuwe kennis en inzichten op. Hopelijk leidtdit uiteindelijk tot een betrouwbaar rekenmodel voorde capaciteitsbeperkingen en een groot aanbod van detechnische hulpstukken bij de bouwmarkt en wordthemelwateropvang, net als de plek voor de kliko, eenvast onderdeel in het tuinontwerp. Maar wat let u omvast te beginnen en te bedenken wat u allemaal kuntdoen met uw eigen hemelwater in uw eigen tuin.

Annerie van Daatselaar is tuinen landschapontwerper(Ruimtewerk in Oosterbeek)www.riool.info (publiekssite van RIONED)een informerende en inspirerende site voor degeïnteresseerde tuinbezitter. Getoonde voorbeeldenstaan op deze website.

Water in de tuin,Gids voor creatief gebruik van water in de tuin,Uitgeverij Roodbont, maart 2006,isbn 90-75280-64-5


Because the problem of water reten-tion will only grow larger in the comingdecades, missionary work on this issueis useful, even on the small scale levelof garden design. The Netherlands isone of the few countries where bothrainwater and waste water are drainedthrough the same sewerage system.This can cause problems of overflowduring heavy rainfall. As of 2008everybody is responsible for the

conscientious discharge of rain wateron their own property. Many Dutchneighbourhoods are now separating therain water sewerage from the wastewater sewerage or storing rain waterunderground. Landscape architectNoël van Dooren did research on‘water gardens’. This research aimsto increase the contribution of privategardens in solving the urban water pro-blem in an inspiring, technically sound,

instrumentally innovative and practicalfashion. It attends to matters likestorage capacity, invisible undergroundsolutions and visible measures aboveground level. Landscape architects willapproach this issue in an area specificmanner and will find creative and tech-nological challenges in finding ways topreserve clean water. Hopefully, thesenew insights will result in reliablemethods for calculating the storage

capacity of a garden, an expansivesupply of technical accessories in thegarden centers and more consciousnesson rain water management in general.Eventually, rain water retention willbe as apparent in garden design asplanning the location of a litter bin.

More on water gardens:www.riool.info

HEAVENLY WATER GARDENS

>

<

Deze vijver heeft een ander uiterlijk bij droog weer dan bij regen. Bij regen stijgt hetwaterpeil, maar tegelijk wordt het watervlak veel breder. De verhoogde rand waarbinnenhet water kan stijgen, doet bij zonnig weer dienst als tuinbank. De laag halfverhardingmoet dik zijn en goed afwateren, zodat het water na de bui niet te lang blijft staan.Karen de Groot & Ruut van Paridon

Het verlaagde deel van het grasveld hebben we scheef gelegd.Daardoor loopt altijd eerst het achterste deel onder. Bij meer regenwordt het wateroppervlak groter.Buro Mien Ruys

verlaagd grasveld

toevoergoot


LET IT RAIN!FEEST VAN WATER IN DE STADDe Apeldoorner moet weer wennen aan water. Jarenlang verdween het regenwater geruisloos in puttenen kolken. Zichtbaar, open water was er weinig. Tegenwoordig is het water weer terug in het straatbeeld.Dankzij een grootschalig project voor beekherstel stroomt er weer water door de stad. Het weer leren‘leven met water’ is juist hier, op de rand van de Veluwe, extra urgent. Apeldoorn is immers de natstestad van Nederland, statistisch bewezen maar in de praktijk ook zo gevoeld met hemelwater van bovenen kwelwater van onder.

Bijzonder aan Apeldoorn is echter dat niet alleen hetwaterprobleem, maar ook de oplossing voort kan komenuit de bijzondere landschappelijke condities die deligging op de rand van Stuwwal en IJsseldal bieden.Verspreid over de stad ligt een enorm archief van over-blijfselen van een ooit florerend stelsel van beken ensprengen. Kwelwater uit de stuwwal werd eeuwenlangingezet om energie op te wekken, papierfabrieken vanwater te voorzien, industriewater af te voeren of hetApeldoorns Kanaal te voeden. Als het ‘nut’ niet langeraanwezig was werd het water gedempt, onder de grondgebracht of simpelweg aan haar lot overgelaten.

Functioneel, ideëel en poëtischHet weer tot leven wekken van dit systeem vormt eenunieke kans om meerdere doelen met elkaar te verbin-den. Het waterplan dat door gemeente en waterschapgezamenlijk is opgesteld, en dat het kader vormt vooralle beekherstelprojecten, zet dan ook bewust in opmeerdere betekenissen. Functioneel voor het opvangen,bufferen en afvoeren van water. Ideëel door met hetterugbrengen van de beken natuurwaarden te vergroten

en woongebieden te vergroenen. Maar ook poëtischedoelen worden bereikt door het herstel aan te grijpenom de culturele betekenis van de beken en sprengenvoor Apeldoorn opnieuw te definiëren.De schaal en maat van het zichtbare water in

Apeldoorn is steeds heel bescheiden. Het water is zeldenbreder dan twee meter of dieper dan twintig centimeter.Juist de kleinschaligheid van het stelsel en de histori-sche verschillen onderling maken het tot een uitdagingom het water niet alleen door gebieden heen te latenstromen, maar vooral ook om het iets met de omgevingte laten doen.

Water in het collectieve geheugenHet herstel van de beek de Grift in de Hofstraat vormdede fysieke aftrap voor één van de meest grootschaligeherstelprojecten in de stad. Met het terugbrengen vanhet water in het hart van de stad kreeg de beek weereen plek in het collectieve geheugen van haar bewoners.De ligging in de Hofstraat is dan ook aangegrepen

om het water voor iedereen beleefbaar te maken.Verborgen water past hier niet. Water in de stad is een

Een kralensnoer van beelden:hoogstedelijke Grift in het centrumvan Apeldoorn (Hofstraat).A chain of scenery: the urban Grift in thecentre of Apeldoorn (Hofstreet) and thepark-like Grift on the Marialust estate.

De beek vormt een aanjagervoor de omgeving engenereert zijn eigen

binnenstedelijke dynamiekThe brook is an incentive for its

surroundings, generating its own

urban dynamics.

>

feest en dat mag je zeker in een stenige binnenstad alsApeldoorn vieren. En het blijkt te werken. De liggingvan de Grift vormt een aanjager voor de omgeving engenereert zijn eigen binnenstedelijke dynamiek. Op deoever is bijvoorbeeld al een nieuw terras gevestigd.De eerste plek in Apeldoorn waar je echt aan het waterkunt eten. Voorlopig hoogtepunt is echter de terugkeervan de ‘beekprik’. Een zeldzame vissoort, vermeld op deEuropese lijst van bedreigde diersoorten. Alleen tijdenseen korte paringscyclus is hij zichtbaar. Op eigenzinnigewijze heeft de beekprik zich de strakke beekbak toe-geëigend als paaigrond en vormt daarmee het bewijs datook ambitieuze ecologische doelstellingen haalbaar zijn.Elders in de stad is de dynamiek van de Hofstraat ver

te zoeken. Ten noorden van het centrum wordt op ditmoment een tweede deel van hetzelfde beektrajectuitgevoerd. Een vier kilometer lange groene zone langshet oude landgoed Marialust met parkachtige beelden,zachte grasoevers en lommerrijke bomen. Hier is debeek juist een luwtezone in de stad.

Hofstraat en Marialust vormen daarmee tweeuitersten in eenzelfde beektraject. De komende jarenzullen de ontbrekende schakels worden aangelegd voorde overgangen tussen binnenstad en woonomgeving.Daarmee zullen weer nieuwe, eigen beelden ontstaandie zowel de uniciteit van de gebieden waar deGrift doorheen stroomt versterken, maar die ook desamenhang van de gehele Grift laten zien.

WaterfeestHet feest van water is in Apeldoorn hiermee eigenlijknog maar net begonnen. Het zijn nu nog vooral dekralen die het beeld bepalen. De ketting moet nog aanelkaar geregen worden. Toch blijkt het succes voor debewoners en gebruikers niet af te hangen van die grotestructuur. De waardering van het publiek richt zichvooral op het kleine, lokale succes. Het aangenamegeluid van stromend water in de achtertuin, het nieuweommetje langs de beek, de stekelbaarsjes die weer terugzijn gekomen of de vele spelaanleidingen die het water

in combinatie met wadi’s en oevers biedt.De met het waterplan ingezette weg om te kiezen

voor sterk lokaal geïnspireerde beelden -in plaats vanuit te gaan van autonome structuren- blijkt dan ook tewerken. Het water passeert niet alleen, maar doet ietsmet de omgeving en verrijkt die ook. Het is juist diecombinatie van het begrijpen van het nut voor de staden de meerwaarde voor de eigen woonomgeving die hetsucces bepaalt. Apeldoorn wordt hiermee niet alleenblauwer maar ook meerkleuriger.

Auteur Gerrit van Oosterom is ontwerper openbareruimte bij de gemeente Apeldoorn.Foto’s: E. de Graaf en gemeente Apeldoorn.


Apeldoorn is one of the wettest citiesin the Netherlands. For years however,all the rainwater and ground waterseeping from the hills disappeared intothe underground sewerage system.Today, the water is visible again.Together with the water managementboard, the municipality drew up awater plan that forms the frameworkfor all brook rehabilitation projects.The Grift is one of the first brooks to

reappear in town, with a functional,idealistic and poetic purpose. Thefunctional purpose is to dischargewater, the idealistic purpose is toenhance nature and the poetic purposeis to redefine the cultural importanceof brooks and springs.The rehabilitated brook gives a positiveimpulse to its surroundings. The watermanifesting itself in the centre oftown, provides an urban liveliness.

Outside of the centre, the same wateroffers a place of tranquillity. The cityhas only just begun celebrating urbanwater: at this moment, plans are beingmade to enhance the cohesion and thetransitions of the entire brook system.The combination of benefits for thecity and the enrichment of theresidential area determine the successof the project.

LET IT RAIN: CELEBRATING WATER IN THE CITY

Fijnmazig systeem van gegraven beken en sprengen als blauwe dooradering van de stad.A delicate tracery of artificial brooks and springs serves as blue veins for the city.

Grift in het centrum van Apeldoorn (Hofstraat).The Grift in down-town Apeldoorn.

<

water

is

fluid

time

Open-artery landscape

Haikou, China

The Netherlands Shenzhen, China

Suqian, China

City of the Sun Heerhugowaard The Netherlands

Coastal Site

The Netherlands

Masterplan RiverStone The Netherlands

Om de Lage Landen ook op de lange termijnklimaat- en waterproof te maken stuiten bestaandetechnieken van dijkversterking en rivierverbredingop steeds meer weerstand. Veel dijkhuizen zijn metde grond gelijk gemaakt in ruil voor dikke delta-dijken, omgeven door nieuwe natuur. Dijken nog-maals verhogen levert slechts schijnveiligheid enverhoging houdt bovendien ook een keer op.Iedereen mee laten praten over de inrichting vande polder kost veel tijd en leidt tot teleurstellenderesultaten. Het wachten is op de volgende waters-nood. Om de voorspelde hoosbuien, superstormen,opstuwing, overstroming en waterschaarste debaas te blijven moet er met méér creativiteit eninventiviteit worden gepolderd.

Als geboren babyboomer is de watersnoodramp van1953 één van mijn eerste bewuste ervaringen. Alle pol-ders rond Moerdijk schoten in de nacht van 30 januariop 1 februari vol zeewater. Het ouderlijk huis liep onderen ik werd met het hele gezin naar Breda gebracht. Inmijn herinnering vluchtten we over de kruin van de dijk,die amper boven water stak. Toegegeven, erg betrouw-baar zijn jeugdherinneringen niet. Het kan ook zijn dathet verhaal vaak is herhaald. Dat neemt niet weg dathet schrikbeeld van een kruin, waar het water tegenaanklotst, stevig in mijn geheugen staat gegrift. Springtijen opstuwing door storm leidden tot meerdere dijkdoor-braken, maar de binnendijk tussen Moerdijk en Bredahield stand. Om ervoor te zorgen dat de bewoners zichbij terugkeer weer veilig waanden achter de dijk werdende Deltawerken van bovenaf bedacht en zonder noe-menswaardige weerstand uitgevoerd. Ons huis aan devoet van de dijk moest wijken voor wegverbreding.De machinerie van dijkversterking ging in de delta

voortvarend van start. Honderden kilometers deltadijkwerden versterkt en duizenden dijkhuizen werden ge-sloopt. Iepziekte velde vrijwel alle dijkbeplantingen.Ruilverkavelingen maakten werkloze binnendijken, sla-perdijken en vliedbergen met de grond gelijk omdat denieuwe zeekeringen waren berekend op waterhoogtes,die maar één keer in de duizend jaar zouden voorkomen.Deltadijken, voorzien van brede buiken, kaalgekniptekruinen en grote voeten, kwamen als mastodonten langsde polders te rusten. Met de bouw van de Oosterschelde-dam werd besloten om alle zee- en rivierkeringen op‘deltahoogte’ te brengen. Veel opgehoogde dijken wer-den later nogmaals versterkt, verbreed en verhoogd.De weerstand tegen het nietsontziende sloopwerk nam

gestaag toe en bereikte enkele decennia later een keer-punt. Langs de grote rivieren ploegden plompe deltadij-ken hele dijkdorpen om. Elke zichzelf respecterendebelangengroep bemoeide zich er mee, van het monster-verbond van dijkgraven, natuurbeschermers en boerentot dijkbewoners en heemkundekringen. Onderhandelin-gen om iedereen te laten instemmen lieten het woord‘polderen’ van kleur verschieten en leidden tot tientallenjaren vertraging. De eens zo machtige machine van dijk-

versterking liep vast. De weerstand groeide exponentieelen de graafmachines weken uit naar rivierverbreding ennatuurontwikkeling.De grote rivieren kregen rond de eeuwwisseling in heel

Europa aanzienlijk meer water te verstouwen, zo sterkdat ze niet alleen in Nederland maar ook in Duitslandmeermalen buiten hun oevers traden. Het opdringerigewater kwam niet langer louter vanuit de zee maar ookuit het achterland. Het hoge water van 1995 leverdemunitie om enkele oude rekeningen te vereffenen. No-toire dwarsliggers werden met een nieuwe wet in dehand aan de kant geschoven. Vóór het jaar 2000 werdin rap tempo de resterende zeshonderd kilometer rivier-dijk versterkt. Door toedoen van landschapsarchitectenzijn in het Land van Maas en Waal uitzonderlijk rankedijken ontstaan, waarop je als het ware boven het land-schap zweeft. Voortaan is versterken van dijken nietmeer het enige doel, aanpalende natuurontwikkelingmoet zowel het landschap verfraaien als de doorstro-ming verbeteren. Brede boezems tussen polderpeil enzeeniveau zouden in Holland de broodnodige waterber-ging moeten garanderen.Nederland wordt naar verwachting niet alleen natter

in de winter, maar ook droger in de zomer. Heftige stor-men en hoosbuien begeleiden de voorspelde klimaatver-andering. Een stijgende zee leidt tot een hogeregrondwaterstand, tot vollere rivieren en tot opstuwing inde winter. Dat maakt het uitslaan van polderwater nietgemakkelijker. Daarnaast valt waterschaarste in dezomer te verwachten. Nog een keer duizenden kilome-ters dijkversterking en dijkaanleg voor bergingsbekkensen tussenboezems slaan ongekende kraters in de polderen kan op weerstand rekenen bij een mondige bevolking,die zich niet voor de tweede keer knollen voor citroenenlaat verkopen.Onder leiding van de oud-landbouwminister Cees Veer-

man neemt een commissie het Nederlandse waterbeleidop de langere termijn onder de loep, tot voorbij de 21e

eeuw. De vijand komt niet alleen van links (zeespiegel-stijging en opstuwing) of rechts (kolkende rivieren in hetachterland) maar ook van onderop (grondwaterstijging),van bovenaf (hoosbuien en superstormen) en van binnen-uit (weerstand). Net zoals de ranke dijken van het Landvan Maas en Waal voor een doorbraak zorgden in devastgelopen onderhandelingen in het rivierengebied, zozal het vastgeroeste denken over dijkversterking, rivier-verbreding en natuurontwikkeling opengebroken moetenworden. Daarbij kunnen slaperdijken, woonterpen, dijk-huizen, vliedbergen en dijkbeplantingen niet ontbrekenwant ze horen onlosmakelijk bij het landschap van dedelta en de rivieren, net als water bij de zee.

Auteur Johan Meeus is onafhankelijk adviseuren landschapsarchitect met een eigen studio:Dr Ir J. Meeus Onderzoek & Ontwerp, Arnhem

COLUMNPOLDEREN TUSSENDIJKHUIZEN, DELTADIJKENEN VLIEDBERGEN


Bron: Nederland leeft met water

This column is a personal critical reviewof today’s practise. Dike houses (dijkhuizen),dikes of the plan Delta (deltadijken) and floodescape hills (vliedbergen) are old means.Innovation has to take place.

Water lijkt alleen maar kansen te bieden, maar datleidt niet meteen tot een vlotte realisatie. De meestebewoners hebben wel wat anders aan hun hoofd danwater. Vandalisme, sociale onveiligheid, zwerfvuil,achterstallig onderhoud aan woningen, wegen en groen.De lijst met ergernissen is lang. Als het onderwerpwater al speelt, dan betekent water vaak overlast.Voor waterbeheerders is die overlast het probleem datopgelost moet worden. Daarbij denken zij vooral aangrotere riolen. Als het regent vangen die het water op.Als het hard regent storten de riolen over in de gracht.Als het nóg harder gaat regenen, is het volume van deoverstort groter en ontstaan er dus ook meer kwaliteits-problemen.

WaterdromenKlimaatverandering leidt tot wateroverlast, maar tege-lijkertijd ook tot droogte. De lage polders van Nederlandworden bij droogte aangevuld met verontreinigd rivier-water en ook dat is slecht voor de waterkwaliteit.De officiële waterplannen en de Europese KaderrichtlijnWater stellen steeds meer eisen aan de waterbeheerders,

die leiden tot meer regels. Dat kost veel en de budgettenzijn beperkt. De wateropgave is vooral de opgave om hetallemaal op tijd en binnen het budget voor elkaar tekrijgen. Water is werk en voor de waterbeheerders ligthet meeste werk onder de grond.Voor ontwerpers van de openbare ruimte is het water

visueel, boven de grond, en heeft het ook een esthetischewaarde. De naoorlogse ontwerpers zagen water alsonderdeel van ‘licht, lucht en ruimte’ in de wijk,de filosofie van het Nieuwe Bouwen. Flatgebouwenstaan als sculpturen in die ruimte en spiegelen zichsoms in strak vormgegeven waterpartijen. Die strakkevormgeving is ook tegenwoordig het leidende principevoor de meeste herontwerpers. Er is ruimte voor devormgeving van meer mooi water, maar ook het verkeeren vooral het parkeren vragen veel ruimte. Als hetmeeste geld voor water in de grond gestoken wordt, ismooi water aan de oppervlakte bovendien duur. Er zijnwel kansen voor waterdromen in naoorlogse wijken,maar het gaat niet vanzelf. Elsschot heeft weer gelijk:‘Tussen droom en daad staan wetten in de weg enpraktische bezwaren’.


Ontwerpers krijgen eenrol die vraagt om meer

samenwerking metbewoners en woningen

waterbeheerders.Designers will play a part that

demands more collaboration with

local residents, housing companies

and water managers.

NIEUWE ROL WATERIN NAOORLOGSE WIJKENVoor landschapsarchitecten is het water in naoorlogse wijken een kans: water kan als inspirerend element fungerenbij het herontwerp van de groene openbare ruimte. Ook voor wethouders en woningcorporaties is water een kans.Zij staan immers voor de opgave om de neerwaartse spiraal van sociale en ruimtelijke problemen in naoorlogsewijken naar iets positiefs om te buigen. Water schept variatie in de wijk en juist die variatie aan woningen enwoonomgevingen is belangrijk om mensen in de wijk te houden. Met een goede samenwerking tussen bewoners,woningen waterbeheerders en landschapsarchitecten kan water nieuw leven brengen in oude flatwijken.

>


Schalkwijk Haarlem: praktijk van samenwerkingZolang de beheerders van woningen en water en deontwerpers van openbare ruimte en verkeerssystemenelk in hun eigen sectorale straatje willen scoren, ziethet er somber uit. De kansen voor water liggen juist insamenwerking. Soms lukt het om die kansen te grijpen.Neem bijvoorbeeld Schalkwijk, een naoorlogse wijkaan de zuidrand van Haarlem. Het is een grote wijkmet dertigduizend inwoners en overwegend socialehuurwoningen, waarvan zeventig procent bestaat uitappartementen in flatgebouwen. De herstructureringis begonnen in het midden van de jaren negentig ende uitvoering is momenteel in volle gang. Het is eenlanglopend proces dat goed beschreven staat in hetproefschrift van Paul van Eijk: ‘Vernieuwen mét water’(2003).De grote lijnen voor herstructurering en de rol

van water daarin zijn uitgezet in het UitvoeringsplanSchalkwijk, vastgesteld in 1999. Kern van de plannenis het circulatiemodel (zie figuur pag. 21). Hierinkomt het regenwaterbeheer boven de grond. Riolenblijven doen waarvoor ze zijn: afvalwater afvoeren.

Waterberging en zuivering aan de stadsrand.Water retention and purification on the edge of town.

Wonen aan de stadsrand, Schalkwijk Meerwijk.Living on the edge of town, Schalkwijk Meerwijk.

Nieuwe aantrekkelijke fietsroutes langs het water.Herontwerp Engelandpark, buro Krinkels.New and attractive bicycle route along the water.Redesign of the Engelandpark, by buro Krinkels.

>

Apeldoorn stationsplein www.baljon.nl


Regenwater hoeft niet naar de rioolwaterzuivering, hetgaat naar de gracht of naar de vijver. Via de watergangenbinnen de wijk stroomt het naar de stadsrand waargrotere plassen liggen met een fluctuerend peil. Boven-dien loopt het water daar door riet of biezenvelden diehet zuiveren. Het schonere water loopt vervolgens weerterug door de wijk. Dit circulatiesysteem maakt het waterschoon en houdt het water vast. Alleen het jaaroverschotwordt afgevoerd. De piekberging vangt de neerslagpiekenop en voorkomt overlast. De seizoensberging houdt vol-doende schoon water vast om te voorkomen dat vervuildwater moet worden ingelaten. De doelen van water-beheerders kunnen hiermee gehaald worden.

Schone kunst van het goede waterVoor ontwerpers wordt de opgave rijker. Regenwatervasthouden, bergen en afvoeren wordt, veel meer dannu, een ontwerpopgave die zichtbaar wordt in deopenbare ruimte: de schone kunst van het goede water.En daarmee krijgen ontwerpers een andere rol, dievraagt om meer samenwerking met waterbeheerdersen een intensiever samenspel met de bewoners en decorporaties. Dat maakt het niet meteen gemakkelijk,maar ook geldstromen vloeien samen, waardoor ‘mooi’vaker mogelijk wordt.

Voor Schalkwijk zijn er nieuwe kansen. Tussen deflats krijgen de watergangen een rol in het circulatie-systeem, tegelijkertijd kunnen ze ontworpen worden alsdragers van aantrekkelijke wandelen fietsroutes doorde wijk. Aan de stadsrand met een weids uitzicht overwater en groen, ontstaan ideale plekken voor wijk-bewoners die wat meer zijn gaan verdienen, maar welin de wijk willen blijven wonen. De ontwerpopgave hieris om deze kansen te benutten en toch de stadsrand alspublieke ruimte toegankelijk te houden. Voorwaardeis wel dat de stadsrand vrij wordt gehouden vanrandwegen met hinderzones. En dat is in Schalkwijkgebeurd. De verkeersas loopt centraal langs het nieuwewinkelcentrum. De verschillende opgaven hebbendaarmee hun plek gekregen in deze wijk.

Auteur Sybrand Tjallingii isstedenbouwkundige en landschapsecoloog,verbonden aan de Technisch Universiteit Delft.‘Een rijke bron, een nieuwe rol van waterin ontwerpen voor de stad’Sybrand Tjallingii en Roos Berendsen, 2007.ISBN:978-90-78469-02-5.

For landscape architects, water meansan opportunity for the post-warneighbourhoods (built in the 1950’san 60’s). Water can be an inspiringfeature when redesigning the greenpublic space. The municipality canalso consider water as an opportunity,because it creates variation in theresidential area; people prefer to livein neighbourhoods with variation inboth housing and scenery.

Urban designer and landscape ecologistSybrand Tjallingii proposes thatco-operation between local residents,housing companies, water managersand designers of public space isnecessary to deal with the waterissue in post-war neighbourhoods.One successful example of this co-operation is the restructuring of theneighbourhood Schalkwijk in Haarlem.This plan was based on the circulation

model: rain water is dealt with aboveground, instead of letting it flowthrough underground seweragesystems to a water purification plant.The water circulates through theneighbourhood in nicely designedwater features, passing by purifyingreed lands on the edge of town. Thewatercourses running between thehigh-rise buildings can be combinedwith attractive hiking and bicycle

trails. Both the goals of the municipa-lity for creating popular residentialareas and the goals of water managerscan be reached in this manner. At thesame time, the design of the watersystem can be made visible in publicspace by landscape architects: the fineart of quality water.

NEW PURPOSE FOR WATER IN POST-WAR NEIGHBOURHOODS

Heempark Europawijk, contrasten in de flatwijk.Heempark Europawijk, contrasting with high-rise.

Het circulatiemodel voor het oppervlaktewater-systeem in Schalkwijk. (bron: Van Eijk 2003).The circulation model of surface water in Schalkwijk.

(source: Van Eijk 2003).

>

<

Het bureau Neelen en Schuurmans bedacht in samen-werking met Delft Hydraulics de watersystematiek diedeze kwaliteitsdoelstelling binnen bereik moest brengen.Het maken van het water, met zwemwaterkwaliteit,bepaalt in grote mate de verschijningsvorm van hetPark van Luna. Veel deelontwerpopgaven hebben directof indirect te maken met het water. Er moest gewerktworden met een gesloten grondbalans, wat grondlicha-men in het park opleverde. De nutriëntenrijke toplaagin de polder moest worden verwijderd en elders in hetrecreatiegebied worden hergebruikt, wat grote verschil-len in grondsamenstelling opleverde, en dus ook voorverschillende vegetaties zorgt. Het recreatieve watermoest gescheiden worden van het polderwater; de regen-afhankelijkheid zorgt voor een peilfluctuatie van zeven-tig centimeter. Er moest een stromingslabyrint vanongeveer tien hectare en een defosfateringsvijver in hetplan opgenomen worden. Ook moesten er twee strategi-

sche kunstwerken in de Middenweg – waar twee water-systemen elkaar kruisen- ontworpen worden en er moesteen vorm gevonden worden voor de overige kunstwerkendie nodig waren om het water in goede banen te leiden.Ten slotte moesten passende oevers worden bedacht ende juiste functies op de goede plekken aan het waterworden gekoppeld.

Recreatieve entreeHet ontwerp op hoofdlijnen voor het Park van Luna isgemaakt door Bureau Alle Hosper. Voor de uitwerkingvan het Huygendijkbos, een voor het watersysteembelangrijk deelgebied, werd nauw samengewerkt metDRFTWD, een crossdisciplinaire ontwerpstudio. In ditdeelgebied werd het stromingslabyrint gesitueerd, dicht-bij het kruispunt van de nieuwe ontsluitingsweg voorHeerhugowaard Zuid en de N242. Vanaf dit hooggele-gen kruispunt biedt het relatief open stromingslabyrint

een mooie entree van Heerhugowaard- Zuid waarvan-daan ook het vierkant in het water gezien kan worden.Er is bewust niet voor gekozen om de entree met deauto ‘uit het plan te drukken’ met behulp van geluid-werende voorzieningen, maar juist voor een oplossingwaarbij de automobilist een recreatieve entree van hetgebied wordt geboden. Dit was mede mogelijk omdat hetniet vanzelfsprekend is om in het stromingslabyrint ofin de nabijheid van een dergelijk kruispunt intensievererecreatiedelen te situeren.Het stromingslabyrint en de defosfateringsvijver zijn

de meest markante elementen uit het watersysteem. Bijde vormgeving is gekozen voor een koers die het middenhoudt tussen het benadrukken van de ecologische poten-ties van dit extensieve deel van het recreatiegebied enhet inzichtelijk maken van de techniek van het water-systeem. Voor de werking van het stromingslabyrintwas het daarbij nodig dat het water afwisselend door


PARK VAN LUNA HEERHUGOWAARD

VORMGEVEN AAN WATER:

In Heerhugowaard is sinds 1992 gewerkt aan de realisatie van de VINEX-locatie Heerhugowaard-Zuid.Een locatie van circa driehonderd hectare, waar ongeveer drieduizend woningen en een recreatie- ennatuurgebied van zo’n honderdzeventig hectare zijn gerealiseerd. Al in het voor het hele gebiedgeformuleerde masterplan van Kuiper Compagnons speelde water een belangrijke rol: een groot deelvan de woningen in het gebied profiteert direct van de ligging aan het water. Er werd een recreatieoevermet een respectabele lengte in de plannen opgenomen en het water fungeerde als presenteerblad,een etalage voor een monumentaal, ten opzichte van het poldergrid gedraaid, woonvierkant.Gedurende het planproces werd de ruimtelijke ambitie voor het water in het gebied aangevuld door testellen dat het recreatiewater in Heerhugowaard-Zuid zwemwaterkwaliteit moest hebben.

>

Foto’s:Dennis Moet van bureau Park

ondiepe, begroeide vijvers en door smalle, diepe slotenmoet stromen. Concreet is dit uitgewerkt door gebruikte maken van zachte, meanderende vloeiende vormen,in combinatie met de harde, cultuurlijke, technischevorm van de cirkel, die goed bij het vloeiende karaktervan het gebied past. Het stromingslabyrint als geheelverandert geleidelijk met de natuurlijke dynamiek vanhet gebied. De cirkels benadrukken het manmadekarakter en de technische achtergrond van het geheel.

WaterkunstDe defosfateringsvijver is in de nabijheid van het gemaalgesitueerd. Bij eventuele calamiteiten kan water uit depolder ingelaten worden, dat hier ontdaan wordt vannutriënten. Het circulerende water uit de recreatieplaszelf kan in geval van nood extra gezuiverd worden.De benodigde smalle sloten en brede bezinkvijvers zijnhier in elkaar gedrukt, wederom in de vorm van eencirkel. De volledige beschoeiing van de defosfaterings-vijver benadrukt de functie van de vijver en de rol diehij speelt in het systeem.

Bij het vormgeven van de waterhuishoudkundigekunstwerken is steeds getracht om het functioneren vanhet watersysteem in beeld te brengen. Zo is de inlaatvan het stromingslabyrint niet - zoals gebruikelijk -vormgegeven als een pijp die onder water in een vijveruitkomt, maar is de inlaat gedraaid zodat het waterin de vijver omhoog spuit. Om de inlaat is een cirkel-vormige plaat gelegd die afhankelijk van de waterstandnet wel of net niet onder water staat.In combinatie met de verschillende standen van het

circulatiegemaal dat het water in het stromingslabyrintpompt, ontstaat zo een steeds wisselend beeld datvarieert van een lichte bolling in het water tot eenflinke fontein.Daarnaast is getracht om de kunstwerken meer te

laten zijn dan met hekken afgezonderde technischnoodzakelijke elementen zonder verdere betekenis.Zo is het circulatiegemaal gecombineerd met een uit-zichtpunt en zijn de verschillende stuwen in het planeenvoudig begaanbaar gemaakt, zodat op die plekkenook het water gekruist kan worden.

Duurzaam ontwerpWater heeft een centrale plek in Heerhugowaard-Zuidgekregen. Het vormt een van de belangrijkste dragersvan woonkwaliteit, ecologie en recreatie. Als aantrek-kelijke voorwaarde om aan te wonen en als plek om terecreëren. De waterkwaliteit die in het plan is gereali-seerd, draagt bij aan het imago van de stad van de zonals een van de meest duurzame wijken van de laatstetijd. De integrale benadering van de opgave en de hogeruimtelijke en functionele ambities op alle schaalniveausmaken van Heerhugowaard-Zuid een bijzonder project.Het vormgeven aan het water betekende hier het vorm-geven aan een woon- en recreatielandschap van ‘de Stadvan de Zon’ en het Park van Luna in de brede zin vanhet woord.

Auteur Berrie van Elderen werkte tot 2007 alsontwerper bij Bureau Alle Hosper, recent heeft hijzijn eigen bureau opgericht: v-eld.


Heerhugowaard-South is one of themost sustainable neighbourhoods builtin the Netherlands in recent years.The area covers about 300 hectaresand contains 3000 houses and a naturalrecreational site of 170 hectares,Luna’s Park. The clean water forms theattractive foundation for residentialquality, ecology and nature.In designing the Huygendijk woods,part of Luna’s Park, landscape

architects of Office Alle Hosperworked together with DRFTWD,a cross-disciplinarian design agency.A flowing labyrinth and adephosphating pond are the moststriking features of the design.The composition is based on twoprinciples; the first accentuates theecological potential of this extensivepart of the recreational site, the secondgives an insight into the ingenious

water system. The engineeringconstructions have both a functionaland an aesthetic application, showingthe public just how the water systemworks. The landscaping of this areais composed of soft flowing forms,contrasting with hard lined, technicalcircles, fitting the flowing part of thepark. The integrated approach of theassignment and the high spatial andfunctional ambitions on all levels

amount to an extraordinary project inHeerhugowaard-South.

DESIGNING WATER: LUNA’S PARK IN HEERHUOWAARD

<

Ontwerp / design: Bureau Alle Hosper, Rudolf Zielinski

Rotterdam, stad aan de Rotte, daar waar de Rottein de Maas uitmondde: water en Rotterdam zijn onlos-makelijk met elkaar verbonden. Het water heeft doorde eeuwen heen een cruciale rol gespeeld bij de ontwik-keling en de kwaliteiten van de stad; de singels vanstadbouwmeester Rose, de Kralingse Plas en Delfshavenzijn nog steeds gewilde woonmilieus. Ook economischgezien heeft Rotterdam veel te danken aan het water.De ontwikkeling van de haven tot één van de belang-rijkste economische motoren van Europa is te dankenaan de cruciale ligging in de delta. Regionaal wordtsteeds meer geïnvesteerd in innovatie en kennis overleven en wonen ín de delta.

Veilig, economisch sterk en aantrekkelijkWat betreft het water heeft de stad een bijzonderpositie. Het water komt letterlijk van vier kanten opRotterdam af: vanuit zee, vanuit de rivieren, vanuit delucht en vanuit de bodem. Twee ontwikkelingen springeneruit. Ten eerste de hogere waterstanden als gevolg vande stijging van de zeespiegel en veranderende afvoer van

de rivier. Op de tweede plaats de wateroverlast alsgevolg van toenemende neerslag. Hiervoor is extraopvangcapaciteit nodig van zo’n 800.000 kubieke meterin 2050. De omslag die Rotterdam heeft gemaakt is dathet water ingezet wordt om een bijdrage te leveren aande hoofddoelstellingen van de stad. De missie van destad is om verder te bouwen aan een veilige, aantrek-kelijke stad met een sterke economie. Water kan hier-aan een belangrijke bijdrage leveren. Hiervoor zijn driethema’s van belang:

• Rotterdam is beschermd, nu en in de toekomst.• De Rotterdamse regio versterkt haar positie alsinternationale waterkennisstad

• Rotterdam zet water in om aantrekkelijkewoonmilieus te realiseren.

Rotterdam blijft beschermdRotterdam is een van de veiligste plekken van Neder-land. Deze veiligheid is cruciaal voor de Rotterdamseregio en moet gewaarborgd worden. Rotterdam kiest


WATER VOOR EEN VEILIG, STERKEN AANTREKKELIJK ROTTERDAMIs het mogelijk om water niet als een vijand te zien maar als een vriend? En op welke manier kan nuingegrepen worden zodat Rotterdam op een adequate manier op de toekomst is voorbereid? De afgelopenjaren heeft Rotterdam een aantal belangrijke stappen gezet in het beantwoorden van deze vragen.De gemeente Rotterdam, het waterschap de Hollandse Delta en de hoogheemraadschappen van Delfland,Schieland en de Krimpenerwaard hebben gezamenlijk het Waterplan 2 Rotterdam opgesteld. De eersteresultaten van het Waterplan zijn al zichtbaar. Rotterdam zet de dreiging van het wassende water om ineen kans voor een veilige, economisch sterke en aantrekkelijke stad.

De verschillende wateropgavendragen bij aan een veilige,

aantrekkelijke en competitievestad en haven

Water has always played

a crucial part in the development

and qualities of the city

>


voor een strategie waarbij de stad zich aanpast aanwijzigende omstandigheden. Daarom wordt nu ruimtegereserveerd om straks de waterkeringen te kunnenversterken. Waterbeheerders, stedenbouwkundigen enlandschapsarchitecten werken samen om dijken alsverbindend element te gebruiken; als parklandschap,balkon op de Maas of als wandelen fietsroute.Wanneer er buitendijks gebouwd gaat worden, moetrekening gehouden worden met mogelijk hogere water-standen. Alternatieve bouwmethoden zoals drijvendbouwen en bouwen op palen kunnen dit opvangen.

Internationale waterkennisstadDe regio Rotterdam beschikt over een unieke concen-tratie van kennis en economische activiteiten op hetgebied van deltatechnologie. De stad wil haar rol alswaterkennisstad versterken door kennis te ontwikkelen,bundelen en delen. Ook wil de stad zich profileren alsinternationaal aantrekkelijke proeftuin op het gebiedvan klimaatadaptatie.

Aantrekkelijke woonmilieusRotterdam zet het water in om de stad nog aantrek-kelijker te maken. In het Waterplan 2 is een perspectief

geschetst hoe Rotterdam er over twintig jaar uit kanzien. De karakteristieken van zowel het watersysteemals de stedenbouwkundige structuur verdelen de stadin drie deelgebieden.De eerste is Rivierstad dat grofweg bestaat uit het

buitendijks gelegen gebied. Het kenmerk van Rivierstadis de Maas, dé identiteitsdrager van Rotterdam.Het waterfront is karakteristiek voor Rotterdam, met deKop van Zuid, het Lloydkwartier en nieuwe bouwlocatieswaar plaats is voor een breed scala aan dynamischewoon- en werkgebieden. Het tweede deelgebied isRotterdam-Noord. Op de noordoever bevinden zich veelgewilde woon- en werkgebieden, waaraan water eengrote bijdrage levert. De opgave voor dit stadsdeel ishet verder uitbouwen van die bestaande kwaliteiten.De strategie voor Rotterdam-Noord is de singels en

boezems te versterken, uit te breiden waar dat kan eninnovatieve oplossingen uit te voeren waar het moet.Voor het deelgebied Rotterdam-Zuid is een niet-alle-daagse aanpak nodig voor niet-alledaagse problemen.Zuid is een waterrijk gebied, maar kan nog betergebruikt worden. Dat betekent wel een fundamenteelingrijpen. Het versterken en uitbreiden van de water-structuur vanuit het Zuiderpark, nieuwe waternetwerken

maken en ten slotte Zuid verbinden met het eilandvan IJsselmonde door een nieuwe (vaar)verbinding zijnhierbij de opgaven.

Noodzakelijke innovatiesGangbare oplossingen voldoen niet meer. In het dicht-bebouwde stadscentrum en in de oude wijken is het nietmogelijk de problemen van waterberging aan te pakkendoor extra berging te graven. De kosten zijn buiten-sporig hoog en bestaande bebouwing kan niet zomaargesloopt worden. Innovaties als waterpleinen, groenedaken en alternatieve vormen van waterberging zijnessentieel voor de verdere ontwikkeling van de stad.Het waterplein is een centrale plek waar regenwatertijdelijk wordt vastgehouden. Na een regenbui wordt hetwater vertraagd afgegeven aan de riolering, het opper-vlaktewater of het grondwater. Waterpleinen staan hetgrootste deel van het jaar droog, maar zodra het regentwisselen ze drastisch van gedaante. Zo wordt de kansgegrepen om een bijzondere openbare ruimte te creëren,waar een hoge verblijfskwaliteit gekoppeld is aanwaterberging.Groene daken kunnen niet alleen regenwater

vasthouden, ze hebben ook een isolerende werking,

Hemelwateropvang in Rotterdam: waterpleinen als stedelijke strategie.Rain water caption in Rotterdam: water squares as urban strategy.

>


binden fijnstof en vergroten de ecologische en belevings-waarde van de stad. Dit maakt ze bij uitstek geschiktom grootschalig toe te passen. Groene daken inzettenom de wateropgaven op te lossen is niet gebruikelijk inNederland. In het stedelijke Rotterdam is ruimte echterzeer schaars en op daken in overvloed aanwezig.In Rotterdam is ongeveer 4,6 miljoen vierkante meterdakoppervlak aanwezig dat geschikt is voor het aan-brengen van een groen dak.

Rotterdam WaterstadOp deze wijze dragen de verschillende wateropgavenbij aan een veilige, aantrekkelijke en competitievestad en haven. Rotterdam is beschermd, nu en in detoekomst. De Rotterdamse regio versterkt haar positieals internationale waterkennisstad. Het water wordtingezet om de gewenste aantrekkelijke woonmilieuste realiseren. Een wenkend lange-termijnperspectief,concrete uitvoeringsprojecten, innovaties en intensievesamenwerking tussen verschillende kennisinstellingen

en disciplines dragen ertoe bij dat Rotterdam in detoekomst nóg meer Waterstad is.

Auteurs: Pieter de Greef is landschapsarchitect enCsaba Zsiros buitenruimteontwerper, allebei werkenze bij de dS+V van de gemeente Rotterdam.

Het project Waterplan 2 Rotterdam is gemaakt doorGemeente Rotterdam, Waterschap Hollandse Delta,Hoogheemraadschap van Schieland en deKrimpenerwaard en Hoogheemraadschap van Delfand.

Het project Waterpleinen is gemaakt door deGemeente Rotterdam, VHP en Urban Affairs insamenwerking met de waterschappen.

Groene daken hebben een isolerende werking en houden regenwater vast.Green roofs isolate and absorb rain water.

>

<


Water does not always have to be yourenemy, it can also be your friend:The changes in the water system causethe municipality of Rotterdam andthe water boards to adopt an activeapproach on managing and designingwater. Together they succeed inchanging the threat of flooding intoan opportunity for a safe, economicallystrong and attractive city. Water comesup to Rotterdam from four different

directions; from the sea, the rivers,the ground and the sky. The three mostthreatening consequences of climatechange are the rising sea level, theincreasingly fluctuating waterdischarge of the rivers and the incon-venience caused by heavy rainfall.Together with the water boards,the municipality of Rotterdam drewup a water plan based on an adaptivestrategy, in which the city adapts

itself to the changing circumstances.Water managers, civil engineers andlandscape architects work togetherin building up the cities mission;developing Rotterdam into a safe,attractive city, with a strong economy.In addition, the city aims atstrengthening its internationalreputation as a centre of waterknow-how, by developing, collecting,sharing and showing knowledge on

water issues, as an internationallyattractive laboratory for climateadaptation.

WATER FOR A SAFE, ECONOMICALLY STRONG AND ATRRACTIVE ROTTERDAM

woongebieden

nieuwe woongebieden

bebouwingslinten

industrie en bedrijventerreinen

parken en bosssen

bestaande buitendijkse bebouwing

nieuwe buitendijkse bebouwing

dijk als dijk

dijk als stadsbalkon

dijk als park

buitendijkse industrieen bedrijventerreinen

Algemeen

Perspectief RotterdamWaterstad 2030

LegendaRivierstad

Noord

Zuid

Hoek van Hollandboezem en singels

waterpleinen

groene daken

watertuinen

(nieuwe) natuur-en recreatiegebieden

singels in Oud Zuid

watertuinen in Oud Zuid

groene daken in Oud Zuid

waterlopen in de tuinsteden

waterparel Zuiderpark

open waterverbindingzuiderpark Carnisselande

tijdelijke wateropvang

wateropvang door infiltratieWatercentrum West

opvang kwelwater

nieuwe natuur- en recreatiegebiedenOranjebuitenpolder en Bonnepolder

Al enkele jaren eerder was ik als ontwerper bij de DienstLandelijk Gebied (DLG) betrokken bij het planontwerp.Het ging toen om de aanleg van een bos van ongeveerzestig hectare, dat zou fungeren als uitloopgebied voorde zuidelijke stadswijken van Winschoten. Het bosplanwerd al snel omarmd door het stadsbestuur vanwege deuitgesproken recreatieve inrichting en het lanenstelsel,dat door middel van een hoofdlaan in het verlengde zoukomen te liggen van de belangrijkste ontsluitingsweg inde zuidelijke wijken.In dezelfde periode als de voorbereidingen voor de uit-

voering van het bosplan speelde in hetzelfde gebied eenplanproces van het Waterschap Hunze en Aa’s voor hon-derd hectare waterberging. Die is noodzakelijk om hetdoor het gebied stromende riviertje Pekel Aa te ontlas-

ten van hoge waterstanden. Omdat jarenlange pogingenvan het waterschap om de noodberging (gemiddeld éénkeer in de honderd jaar) op het land van landbouwerste vestigen telkens mislukten, kwamen waterschap enStaatsbosbeheer, de beoogde beheerder van het bosplan,overeen om de bestemmingen natuur en waterberging inéén gebied te bundelen. Het bosplan verdween van tafelen DLG kreeg de opdracht een waterpark te ontwerpen.Voorwaarde vanuit de Herinrichting was dat het gebiedaantrekkelijk moest blijven als uitloopgebied voor debewoners van Winschoten. Om het gebied moest echtereen ringdijk van zes meter hoog komen die de ‘inhoud’van het plan volledig aan het oog zou gaan onttrekken.Het stadsbestuur had vooral moeite met het verlies vande doorgaande stadsas die in het bosplan was opgenomen.


Twee jaar geleden is ten zuiden van Winschoten, in het kader van de Herinrichting Oost-Groningen en Gro-nings-Drentse Veenkoloniën, een honderd hectare groot waterpark aangelegd. Daarmee werd op ruimtelijkkunstzinnige wijze een plan uitgevoerd voor natuur en waterberging.

DE NATTE OGEN VAN WINSCHOTEN

>


Het vooruitzicht dat er voortaan tegen een dijk zouworden aangekeken maakte dat het college niet warmliep voor het waterpark. Ik voelde me uitgedaagd om dedijk aan de stadskant voor de bestuurders acceptabelvorm te geven. Daarvoor ontwierp ik een dijktracé mettwee komvormige ruimten, één binnendijks en éénbuitendijks. Zo ontstond er aan de stadskant een binnen-en een buitenboog die ik als waterval vorm gaf. Beidewatervallen zouden als perspectiefeinde in straten vanhet toekomstige wijkplan komen te liggen. Daarbijhoorde ook de stadslaan die ik eerder in het bosplan haddoorgetrokken. Aldus uitgewerkt ging het stadsbestuurakkoord met het ontwerp voor het waterpark.Ondanks de goedkeuring van alle partijen bleef het

ontwerp van de watervallen me bezig houden. Ik besloot >

Het bosplan verdween van tafelen Dienst Landelijk Gebied kreeg de

opdracht een waterpark te ontwerpen.The forestry plan was put aside and

the Government Service for Land and Water Use (DLG)

was commissioned to design a water park.

Foto: De Jong Luchtfotografie.

Landschapsarchitectuur enstedenbouw in Nederland 03-07

Landschapsarchitectuur en stedenbouwin Nederland 03 - 07 geeft het uniekeoverzicht van ruim 30 actuele projectenen ontwikkelingen die zijn voorzien vaninleidende essays. Het rijk geïllustreerdeboek wordt uitgegeven in samenwerkingmet Stichting Jaarboek LS.

Paperback | 24 x 31 cm | 224 pagina's€ 39,90

Blauwe Kamer abonnees t/m 15 juli € 34,90.www.jaarboekls.nl

Blauwe Kamer / 'scape

Blauwe Kamer is het toonaangevendetijdschrift voor landschapsontwikkeling enstedenbouw. Het verschijnt 6 maal per jaarmet achtergronden, nieuws, reportages,portretten, plankritieken en essays.'scape is de internationale, Engelstaligeuitgave en verschijnt twee ker per jaar.Beide verschijnen met specials voor deTriennale.

24x31 cm | 100 pagina's full colour€ 15,00

www.blauwekamer.nl, wwwscapemagazine.com

Het landschap in de openbare ruimte'Wandelgidsen

De openbare ruimte van sommige stadscentrais ingericht met aandacht voor de bijzonderelandschappelijke kenmerken. Deze wandel-gidsen geven voor steden zoals Apeldoornen Enschede de mooiste wandeling, mettekst en uitleg. Uitgave in samenwerkingmet de Nederlandse Vereniging voor tuin enlandschapsarchitectuur.

Brochures | 10 x 23 cm | 30 pagina's€ 7,00 (per editie)

In bundel, compleet met inleiding: € 36,00www.uitgeverijblauwdruk.nl

Canon van het Nederlandse landschap

Zestig oude en nieuwe ultieme Nederlandselandschappen zijn geselecteerd door rijks-landschapsadviseur Dirk Sijmons, historischgeograaf Theo Spek, en architectuurhistoricaGerrie Andela. Het boek verschijnt bij degelijknamige tentoonstelling van de Triënnale.Uitgave in samenwerking met de provincies.

Hard cover | 320 x 240 cm | 168 pagina's€ 23,00

www.uitgeverijblauwdruk.nl

* N A i U I T G E V E R S W W W. N A I P U B L I S H E R S . N L

U I T G E V E R I J B L A U W D R U K / L I J N I N L A N D S C H A P W W W. B L A U W D R U K . N L

Herinnering en Transformatie100 dagen cultuur, tuin en landschapBert van Meggelen en Olof Koekebakker (red.)

Het officiële rijk geïllustreerde programmaboek metessays, interviews en achtergrondinformatie over alleactiviteiten in samenwerking met de Stichting Triënnale.

paperback | 176 pagina’s | 29 cm x 24,5 cm€ 29,50

ISBN 978-90-5662-009-7Ook in het Engels beschikbaar

The Royal MileJacqueline van der Kloet en Olof Koekebakker

Inspirerende gids met tekst van hoofdcuratorJacqueline van der Kloet en interviews metde 10 ontwerpers en natuurlijk: veel bloemen.

paperback | 144 pagina’s | 16 cm x 23,5 cm€ 9,25


Landschappen van verbeeldingVormgeven aan de Europese traditievan tuinen landschapsarchitectuur 1600-2000Erik de Jong en Michel Lafaille

De betekenis van de tuinen landschapsarchitectuurals ontwerpdiscipline. Ter gelegenheid van degelijknamige tentoonstelling in Paleis Het Loo.

paperback | 160 pagina’s | 30 cm x 24 cm€ 27,95

ISBN 978-90-5662-029-5Nederlands/Engelse editie

De ontdekking van NederlandVier eeuwen landschap verbeeld door Hollandse meestersHenk van Os en Louise Fresco

Het Nederlands landschap verbeeld op doek.Een collectie van 40 topschilderijen samengestelddoor Henk van Os in samenwerking met CODA Museumter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstelling.

gebonden | 128 pagina’s | 26 cm x 20 cm€ 24,95


Nature as ArtificeNew Dutch Landscape in Photography and Video ArtMaartje van den Heuvel en Tracy Metz (red.)

Actueel overzicht van de Nederlandse landschapsfoto-grafie met foto’s van Hans Aarsman, Jannes Linders,Bas Princen, Edwin Zwakman, Cary Markerink e.a.Ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstellingen in samenwerking met Kröller-Muller Museum.

gebonden | 288 pagina’s | 27 cm x 27 cm€ 52,00

ISBN 978-90-5662-028-8

Onzichtbaar werkMichael van Gessel landschapsarchitectErik de Jong en Christian Bertram (red.)

Rijk geïllustreerde monografie over het werk vanMichael van Gessel met tekst van Erik de Jong enChristian Bertram (red.) en foto’s van Kim Zwarts.Ter gelegenheid van de gelijknamige tentoonstellingin de Nettenfabriek.

paperback | 348 pagina’s | 33 cm x 26 cm€ 69,00


Voor meer informatie of om deze boeken te bestellen www.naipublishers.nl/triennale

het ontwerp voor te leggen aan de Amsterdamsebeeldend kunstenaar Erick de Lyon. Al eerder hadik goede ervaringen met hem opgedaan bij eenkunstopdracht van de Herinrichting. De Lyon maaktprachtig werk met onder meer waterbouwkundigesystemen. We gingen uit van de rondingen in de dijk,de waterval als perspectivisch eind in de as van dehoofdlaan. Na een aantal schetsen en enkele schaal-modellen zijn daar uiteindelijk de ‘Waterogen’ uitgekomen, twee cirkelvormige bassins met onderlingverschillende waterpeilen.Het kunstwerk is een verbeelding van de drie

waterniveaus die in de totale inrichting van hetwaterpark belangrijk zijn: de waterberging voor hetwaterschap op het niveau van de Pekel Aa in hetoostelijk bassin, het waterniveau voor de nieuwenatuur van Staatsbosbeheer in het westelijk bassinen het laagste waterniveau voor de toekomstige stads-uitbreiding in de kwelsloot die om de beide bassinsloopt en waar de valstroom van de waterval in uitloopt.De bassins worden via een kilometer lange onderleider

vanuit de Pekel Aa gevuld. Het hoge bassin vult hetlage bassin tot het natuurpeil. Het lage bassin geeftzijn water af in de kwelsloot via een honderdtachtiggraden gebogen, honderd meter lange waterval.Park en kunstwerk wachten nu op de stadsuitbreidingvan Winschoten naar het zuiden.

Auteur Wim Boetze is ruimtelijk ontwerper bijDienst Landelijk Gebied.

Foto’s: M.Veldkamp


Two years ago, one hundred hectaresof waterpark were developed, south ofWinschoten. This project was part ofthe reconstruction of East Groningenand the peat-colonies of Groningen andDrente in the North of the Netherlands.The river Pekel-Aa, that runs throughthe area, needed room for excess waterduring high water levels and StateForestry wished to develop new naturein the area. The Water Board and State

Forestry agreed to combine both ambi-tions at one location. The GovernmentService for Land and Water Use (DLG)was commissioned to design the newwater park. The area had to besurrounded by a ring-dike as a safetymeasure, concealing the design.Designer Wim Boetze, took on thechallenge of creating two basins, oneon each side of the dike, in an artisticfashion. Together with artist Erick de

Lyon, Boetze designed the Water Eyes;two round basins with varying waterlevels, symbolizing the intricate watersystem. The water level in the easternbasin refers to the water level in theWater Boards water retention area. Thewater level in the western basin refersto the water level in State Forestry’snew nature area. A third water level iscreated by a seepage ditch runningaround the western basin. The water

in the lowest basin overflows into thisseepage ditch, forming a waterfall,100 meter long and arched 180degrees. The Park and the Water Eyesare ready for the new town develop-ment south of Winschoten.

WATER EYES IN WINSCHOTEN

>

<

Plan voorafgaand aan de samenwerking met Erick de Lyon.Plan prior to the collaboration with Erick de Lyon.

De Nieuwe Hollandse Waterlinie werd in 1814 als mili-taire verdedigingslinie ontworpen en loopt, 85 kilometerlang en zeven kilometer breed, van het IJsselmeer in zui-delijke richting tot aan de Biesbosch. Door een ingenieuswaterhuishoudkundig systeem was het mogelijk de pol-ders te inunderen; een laag water van ongeveer een halvemeter maakte het voor soldaten onmogelijk om nog op tekunnen rukken. Naast polders bestaat de linie uit eenzichtbare structuur van forten, accessen, batterijen,groepsschuilplaatsen en schootsvelden.De Horstermeerpolder, in het hart van het Vechtplas-

sengebied en in de nabijheid van Fort Kijkuit aan het Hil-versums Kanaal, maakte deel uit van de schootsvelden.Na drooglegging in 1629 is de polder verschillende malengeïnundeerd, de laatste keer tijdens de tweede wereldoor-log. In 1963 ontstond er blijvend een vreedzaam land-schap: de linie werd van haar militaire functies ontheven.Voor de Randstad werd het een belangrijk buitengebied.

Poëtische sporenDoor verdergaande verstedelijking zijn de identiteit enhet landschappelijk karakter van de linie en haar land-

schappen onder druk komen te staan, daarnaast kampthet gebied met een toenemende waterproblematiek. Hetoverheidsbeleid ‘bescherming door ontwikkeling’ stimu-leert projecten als die geplaatst worden in een ruimte-lijke visie die gewenste ontwikkelingen begeleidt en delinie in een nieuw daglicht zet. Patrick Mc Cabe, vanREDscape Landscape & Urbanism in Amsterdam, gingin samenwerking met Machiel Spaan en Natascha vanden Ban de ontwikkelingsopgave voor het agrarischepolderlandschap van de Horstermeerpolder verkennenvanuit een brede visie.Een lage horizon, grote openheid, lange lijnen met ge-

heimzinnige routes, het oneindige wachten op inundatiezijn de cultuurhistorische en poëtische sporen die in ditlandschap terug te vinden zijn; krachtige dragers die hijin wil zetten om vorm te geven aan nieuwe ontwikkelin-gen in een polder die geleidelijk aan kaal en karakter-loos geworden is. Met een dynamisch landschap dat despanning van de waterlinie, de spanning tussen het natteen het droge, opzoekt en verschillende functies kan her-bergen, wil Mc Cabe de waterproblematiek oplossen ende linie op een nieuwe manier zichtbaar maken.

Integrale vormgevingWerd er eerder in de planvorming uitgegaan van eeneenzijdige benadering van waterberging en natuuront-wikkeling, Mc Cabe introduceerde een plan waarin deruimtelijke kwaliteit van het landschap verhoogd wordten waarbij waterberging, natuurontwikkeling, wonen,werken, recreatie en verkeer integraal vormgegevenworden. Met zijn plan wil hij de herkenbaarheid, bele-ving en begaanbaarheid van de waterlinie in de poldertot stand brengen binnen een context van lokale en re-gionale veranderingen. De bestaande structuur van depolder blijft daarbij het uitgangspunt.In het ruimtelijke plan bestaat de polder uit twee

zones: een natte buitenring die vooral bedoeld is voorwaterberging, natuurontwikkeling en recreatie, de zoge-heten ontspannen polder. Deze buitenring bestaat uit eenruig natuurlandschap met het vermogen om bij veelneerslag overtollig water te bergen. Het binnengedeelte,de productiepolder, is vooral gericht op wonen, werkenen landbouw. Elkaar versterkend geven deze twee zoneseen nieuwe identiteit aan de polder waarbinnen toekom-stige behoeftes zich kunnen ontwikkelen.


HET GEHEIME LANDSCHAPVAN DE HORSTERMEERPOLDER

Lage horizon onder helderblauwe Hollandse luchten? Door verdergaande verstedelijking zijn deidentiteit en het landschappelijk karakter van de Horstermeerpolder in het Groene Hart, onderdeelvan de Nieuwe Hollandse Waterlinie, onder druk komen te staan. Landschapsarchitect Patrick Mc Cabezet de cultuur-historische en poëtische kwaliteiten van de waterlinie en het polderlandschap in om dewaterproblematiek vanuit een integrale benadering vorm te kunnen geven.

>

33Het Landelijk Dagblad

LandschapseducatoriumMc Cabe benut actuele ontwikkelingen als kans voortoekomstige ontwikkelingen voor de polder. De water-problematiek dient er opgelost te worden. Doordat depolder zo diep ligt, onttrekt hij water uit de omliggendekwetsbare natuurgebieden. Als het water in verschil-lende delen van de polder weer hoger staat, zal dat eengrote verbetering van de waterkwaliteit van het heleGooi- en Vechtplassengebied gaan betekenen. De land-schapsarchitect combineert waterberging en natuuront-wikkeling. In totaal zal er bijna driehonderd hectarenatte natuur gerealiseerd worden in de Horstermeerpol-der waardoor het landschap ook een grotere recreatievefunctie krijgt.Voor de uitwerking van de waterberging aan de ran-

den van de polder kiest Mc Cabe voor een terrassenmo-del dat de komvormige contouren van de polder volgt.Met dit model zijn lagere dijken of kades nodig die deruimtelijke samenhang van de polder nauwelijks aantas-ten. Bij een eventuele dijkdoorbraak zijn er ook meer-dere dijken die het overtollige water op kunnen vangen.In het niet zo diepe water kan natuur van een hoge

Een lage horizon, lange lijnenmet geheimzinnige routes en eenoneindig wachten op inundatie.

A low horizon, a long view with intricate

routes and an endless wait for inundation.

>

waarde ontwikkeld worden. De landschapsarchitectheeft in overleg met Jos van Brussel, waterkundig advi-seur van de provincie Noord-Holland, gekozen voor eenhoogdynamisch watersysteem met een fluctuerend wa-terpeil. Met dit systeem valt de polder soms droog enwordt deze soms onder water gezet. Deze dynamiekzorgt voor het ontstaan van zeldzaam rietmoeras. Nietalleen is rietmoerasvegetatie ecologisch gezien interes-sant, het zorgt ook voor een open beeld en schept eenduidelijk contrast met de moerasbossen in de omlig-gende polders. De natte ring van de Horstermeerpolderwordt hiermee een landschapseducatorium, toegankelijkgemaakt met bruggen.

De belevingWonen en werken blijven belangrijke thema’s voor dezepolder. De ondernemersgeest en bedrijvigheid van dehuidige polderbewoners zijn een gegeven. Door daar-naast nieuwe bewoners aan te trekken en kleinschaligealternatieve vormen van landbouw in te zetten, wilMc Cabe het landelijke karakter van de polder in standhouden. Omdat de huidige verkeerssituatie in de polder

onveilig is en ook nauwelijks mogelijkheid biedt tot enigstilstaan in of bij het landschap heeft Mc Cabe deinfrastructuur aangepast. In het plan worden niet alleensnelheidsverminderende maatregelen voor automobilis-ten ingezet, door een uitbreiding van de infrastructuurkan de polder ook onderdeel worden van het Vechtplas-sengebied. Een avontuurlijk netwerk voor wandel-,skeeler-, schaats-, ruiter-, fietsen vaarroutes zorgtvoor een plezierige beleving van de polder. Fort Kijkuitvormt de nieuwe entree naar de rustige wereld van deontspannen polder.Mc Cabe heeft de verschillende ontwikkelingen in hetplan een plek kunnen geven. Ontwikkelingen die elkaarniet in de weg zitten, maar elkaar juist versterken ensamen zorgen voor een hernieuwde beleving van deNieuwe Hollandse Waterlinie. Mc Cabe mocht tijdensde planvorming geen direct contact hebben met debewoners, desondanks heeft hij verschillende positievereacties mogen ontvangen en werd zijn plan zelfs op desite van de bewonersvereniging geplaatst. Nog steeds ishet zijn wens om het plan aan bewoners en wethoudersvoor te kunnen leggen. Een gebiedscommissie is momen-

teel bezig met de uitwerking van de waterberging.

REDscape, landscape & urbanismwww.redscape.nl

Onder de titel ‘Onzichtbaar werk’ is er gedurendeDe Triënnale een expositie te zien van landschaps-architect Michael van Gessel en de door hemuitgekozen representant van de jongere generatiePatrick Mc Cabe in de Nettenfabriek in Apeldoorn.Voor meer informatie www.triennale.nl

Auteur Cécile van der Heijden is communicatiekundige,journalist, tekstschrijver en adviseur


>

<


The Horstermeerpolder is part of theNew Dutch Water Line, a militarydefence line, 7 kilometres wide and 85kilometres long, running south-wardfrom the IJsselmeer. The HorstermeerPolder also is a central part of theGreen Heart, the rural area aroundwhich the main Dutch cities aregrouped. Since the nineteen sixties,the landscape of the water defence linehas been a major recreational area forthe people living in the cities in thewest of the Netherlands. Due to urbansprawl, this unique scenery is underpressure. Besides that, the area has to

deal with an increase of serious watermanagement problems.Patrick Mc Cabe (REDscape, Land-scape & Urbanism in Amsterdam),together with Machiel Spaan andNatascha van den Ban, explored thepossibilities of the development of theHorstermeerpolder. They focused onthe historical and poetic qualities ofthe polder to offer an integral solutionfor the problems of water managementand loss of scenic identity. The resultof this study is a design not only forwater retention and nature develop-ment, but it also integrates housing,

economic activities, recreation androad safety. The landscape architectdivided the polder into two zones.Housing, economic activities andagriculture are situated in the innercircle, while the outer ring is reservedfor water retention, nature and recre-ation. Because the Horstermeerpolderhas a very deep ground level, waterfrom the surrounding nature areasdrains into the polder, causing drought.By maintaining a high water level inparts of the outer ring of the Horster-meerpolder, it serves as a buffer for thesurrounding nature areas. In the water

retention areas, the water levelfluctuates, providing the perfectconditions for a rare and characteristicmarshland. The marshland and the lowdikes do not disturb the wide sceneryof the polder and offer an attractivecontrast to the surrounding bog woods.All the individual developments in McCabes plan work together in a positivesymbiosis, offering a new experience ofthe New Dutch Water Line.

THE SECRET LANDSCAPE OF THE HORSTERMEERPOLDER

Natuurlijk is De Doorbraak niet. Een natuurlijkebeek zal nooit zijn weg vinden dwars door de grond-morenerug vlakbij de A35, al loopt de beek in de restvan het tracé wel door natuurlijke beekdalen. De boven-loop van de beek takt aan bij de Loolee net ten oostenvan Almelo, daarna kruist de beek onder andere hetspoor Almelo-Hengelo, de snelweg A35 en via eenonderleider het Twentekanaal. Bij Ypelo mondt de Door-braak uit in de Eksosche Aa, die in de Regge uitstroomt.

Drie doeleindenDe beek dient voor het waterschap drie doelen.Allereerst biedt de beek de mogelijkheid om overtolligwater bij wateroverlast makkelijker kwijt te kunnen.Daarnaast wil het waterschap in het gebied twee water-systemen van elkaar scheiden, het schone landelijke vande Loolee en de Regge en het vervuilde stedelijke waterdat onder andere in het Twentekanaal zit, zodat dewaterkwaliteit verbetert. De beek vormt bovendien eenecologische verbindingszone met op sommige plekkenverbrede oevers en deze nieuwe natuur levert weer mo-gelijkheden om water beter vast te houden in het gebied.Bij deze integrale aanpak steekt het eenvoudige doel

van de waterzuivering van Waterpark Het Lankheet watsimpel af, maar de manier waarop die zuivering is geor-ganiseerd is er niet minder ingenieus door. Eigenlijk ishet een met de natuur vormgegeven waterzuiverings-

fabriek. Water van de Buurse Beek wordt via water-lopen, die altijd al door het landgoed liepen, geleidnaar achttien met dijken omgeven compartimentenmet riet die zijn gesitueerd op vroegere vloeiweides.Bij zowel de inloop als de uitloop wordt met een grotehoeveelheid meetapparatuur de hoeveelheid veront-reiniging in het water gemeten. Het hele systeem isonderdeel van een fundamenteel onderzoek van PlantResearch International. De eigenaren van het landgoedkrijgen van het waterschap betaald naarmate de veront-reiniging is verminderd. Als dit voorbeeldproject blijktte werken, kunnen andere landeigenaren vergelijkbarenatuurlijke waterzuiveringsfabrieken bouwen.De manier waarop de landschapsarchitectuur in beide

projecten een plek vindt, is even verschillend als deprojecten zelf. Bij De Doorbraak is de natuur het doel.De beek heeft een kunstmatige meandering op basis vande geomorfologie en krijgt in de toekomst zoveel moge-lijk de kans om een natuurlijke weg te volgen. Met alsgevolg dat de beek er tijdens de excursie bijlag als eennogal wezensvreemde kronkeling door een verder strakonderhouden boerenland.

Rechtsdraaiende yoghurtHet lijkt daarentegen alsof er nauwelijks aan De Door-braak ontworpen is. Dat is vooral te zien bij de enormeecotunnel die voor het project onder de A35 werd

aangelegd. Het kale beton dat nog zichtbaar is, wordtbekleed met schansmatrassen en er zullen mossen gaangroeien, zodat reeën zich op hun gemak voelen bij hunpassage. Toch is er wel degelijk van alles ontworpen,maar die architectuur is grotendeels onzichtbaar.Zo wordt er rechtsdraaiende yoghurt gesmeerd op hetbeton om mosgroei te bevorderen, er zijn specialeliggers gebruikt onder de A35 die geen verkeerslawaaidoorlaten en de geleidingswal langs de snelweg is eengeluidswal en bevat een dassenburcht.Bij Het Lankheet is de natuur het middel. De strakke

vormgeving van Benno Strootman past dankzij hetwuivende riet en de groen begroeide dijken toch in hetlandschap, al is duidelijk dat dit geen natuur is. Zesseries van drie rechthoekige vloeivelden liggen strak temidden van de bossen, maar sluiten wel aan bij eenwatersysteem dat uit de vijftiende eeuw stamt; de om-ringende dijkjes zijn toegankelijk voor wandelaars dieuit het bos komen, terwijl het uitgaande water eenbroekbos voedt dat in de toekomst moet uitgroeien toteen elzenvogelkersbos. In het zuiden ligt een vijf meterhoge dijk die bezoekers een uitkijkpunt biedt.Deze landschapsarchitectuur past ook bij het toe-

komstige gebruik van de twee projecten. Waterpark HetLankheet is duidelijk bedoeld voor een ommetje en moetmensen trekken die gefascineerd zijn door kunstmatigenatuur. Oorspronkelijk was het idee van Strootman zelfs


NATUURLIJKE WATERZUIVERINGEN KUNSTMATIGE NATUUROntwerpen met water kan op verschillende wijzen. Je kunt met natuur een welhaast industriële waterzuiverings-installatie maken die meetbaar het water zuivert van een vervuilde beek, maar je kunt met kunstmatige natuur-ontwikkeling ook een zo natuurlijk mogelijke beek aanleggen die de waterhuishouding in een gebied verbetert.Dit voorjaar organiseerde de Nederlandse Vereniging voor Tuin- en Landschapsarchitectuur (NVTL) een excursielangs Waterpark Het Lankheet op de grens van Gelderland en Overijssel, een natuurlijke waterzuivering metrietvelden die het water uit de verontreinigde Buurse Beek zuivert, en naar De Doorbraak, een dertien kilometerlange, nieuwe beek net ten zuiden van Almelo.

>

Natural water purification and artificialnature Several times a year, the DutchAssociation for Landscape Architecture(NVTL) organises a fieldtrip in accor-dance to the yearly theme. This spring,the fieldtrip led to two projects show-ing just how differently designing withwater can be approached. Water park

the ‘Lankheet’ can be seen as a naturalpurification plant, purifying the pol-luted water from the nearby brookthrough reed-lands. The concise designof the reed-lands accentuates the artwork in the park. The second stop onthe fieldtrip was the ‘Doorbraak’. Thisnewly constructed brook, runs south of

Almelo for 13 kilometres, improvingthe local water system. In this project,nature is the main issue. The WaterBoard had three goals in mind: Thefirst purpose of the new brook is to dis-charge superfluous water. The secondpurpose is enhancing the water qualityand the third goal is to create an eco-

logical zone, with nature areas that canalso retain water. The architecture ofthe brook is inconspicuous; the bendsand curves are based on the geomor-phology. In the future, the brook willfind its own course through the area.

NATURAL WATER PURIFICATION AND ARTIFICIAL NATURE

om van het park een waterspektakel te maken metverschillende kunstwerken. Zo ontwierp hij allerleiduikers in prachtige vormen die de doorgifte van hetwater door de dijkjes moesten accentueren. Dat kwamer niet van. Er staan nu houten kunstwerken en bij deuitloop een met stenen bezaaide vijver, de KidneyPoolsvan de Schotse kunstenaar Jim Buchanan.De Doorbraak is meer gericht op mensen die als

dagrecreant in het gebied fietsen of wandelen. Daaromis het ontwerp erop gericht de beek zo natuurlijkmogelijk door het landschap te geleiden. In het natuur-

ontwikkelingsgebied is een vogelkijkhut gekomen,natuur blijft het doel. Net zoals de natuur bij Het Lank-heet een middel blijft om de kunst te accentueren.

Auteur Martin Woestenburg is socioloog en freelancejournalist en schrijver op het gebied van landschap

Voor meer informatie over de projecten:De Doorbraak: www.dedoorbraak.infoWaterpark Het Lankheet: www.waterparkhetlankheet.nl


<

Foto’s: Waterschap Regge en Dinkel, E. de Graaf en Erick Brinckmann.

Nog niet eens zo lang geleden, in 1993 en 1995, washet kantje boord met onze rivierdijken. Het had niet veelgescheeld of er waren grote overstromingen geweest. Nadeze bijna-rampen zijn de dijken snel versterkt. Het in-zicht groeide dat de strijd niet meer te winnen is metdijkverhoging alleen. Het land achter de rivierdijkenkomt steeds lager te liggen en we gebruiken het land in-tensiever. De gevolgen van een overstroming zijn daar-door groter. Bovendien zorgt klimaatverandering voorsteeds hogere waterstanden, doordat het vaker en har-der regent en er meer smelt- en regenwater vanuit buur-landen ons land binnenkomt. Het nieuwe wapenhiertegen is even eenvoudig als krachtig: de rivier moetde ruimte krijgen.Op maar liefst negenendertig plaatsen langs de Neder-

rijn, IJssel, Lek, Waal, Bergsche Maas en Nieuwe Mer-wede gaan we aan de slag. Door uiterwaarden teverlagen, er geulen te graven en kades of hooggelegenterreinen af te graven. Maar ook worden gebieden ont-polderd (buitengedijkt). Die komen zo onder directe in-vloed van jaarlijkse hoogwaters van de rivier te liggen.Dit gebeurt bijvoorbeeld bij Lent, Zutphen en in Zuid-Holland en Brabant in de buurt van de Biesbosch. In ennabij de delta van de IJssel zijn zelfs plannen voor

nieuwe rivierlopen. Dit zijn grote ingrepen in het land-schap die ingrijpende gevolgen hebben voor veel bewo-ners en agrariërs.

Natuurlijke en culturele landschapswaardenDe geplande projecten grijpen nog meer in het land-schap in dan de dijkversterkingen die in de tweede helftvan de vorige eeuw zijn uitgevoerd. Het is daarom be-langrijk dat de ingrepen met de grootste zorgvuldigheidworden uitgevoerd. De ambitie gaat zelfs verder: rivier-verruiming is een kans voor natuur en landschap. Veilig-heid is weliswaar het belangrijkste doel van Ruimte voorde Rivier, maar het verbeteren van de ruimtelijke kwali-teit is nadrukkelijk een nevendoel. Hierbij is aandachtvoor natuurbehoud en -ontwikkeling, cultuurhistorischewaarden zoals forten, steenfabrieken en voormaligeveerstoepen en voor recreatie.Om de ruimtelijke kwaliteit te borgen is een onafhan-

kelijke adviescommissie ingesteld, het Q-team. De voor-zitter van dit team is de Rijksadviseur voor hetLandschap. Het team bezoekt alle projecten driemaal enheeft als belangrijkste taak ervoor te zorgen dat deidentiteit van de verschillende rivieren op een kwalita-tief hoogstaande manier aan kracht wint. De lieflijke,


RUIMTE VOOR RIVIERENNederland voert al eeuwen strijd met het water. We zijn een meester in het temmen van water met dijken,sluizen en gemalen. Het typisch Hollandse landschap van lijnen en vlakken hebben we hieraan te danken.Doordat klimaatverandering zorgt voor steeds meer hoog water in onze rivieren, staan we echter aan devooravond van een nieuwe fase in de Hollandse waterstaatsgeschiedenis. Daarom wordt gewerkt aan deuitvoering van het programma Ruimte voor de Rivier. Bijzonder is dat dit programma niet alleen als eentechnische opgave beschouwd wordt, maar ook als een ruimtelijke en culturele opgave.

>

Noordwaard


>

Overdiepse polder

Overdiepse polder

lommerrijke IJssel, de parkachtige Nederrijn, degrootse en dynamische Waal: elke rivier vraagt omeen eigen benadering. Enkele voorbeelden:

Dijkverlegging nabij ZwolleTen noorden van Zwolle wordt de IJsseldijk gemiddelddriehonderd meter landinwaarts gelegd. Hierdoor breidtde Vreugderijkerwaard, een uiterwaard met karakteris-tieke riviernatuur, uit met tachtig hectare. Er ontstaatruimte voor ontwikkeling van zachthoutooibos, ruigte,moeras en hooiland.Om de noodzakelijke rivierverruiming te bereiken, is

het plan hier ook een nieuwe geul te graven. De IJssel isonze meest gave rivier, de ontstaansgeschiedenis ervanis nog goed zichtbaar in het landschap. Als referentievoor de vormgeving van deze geul is daarom aange-sloten bij een authentieke, typisch Sallandse riviervorm:de hank. Op en aan de nieuwe dijk, die een mooieruiterlijk krijgt dan de huidige jaren-tachtigdijk, komteen nieuw rivierenlandgoed.

Ontpoldering NoordwaardHet allergrootste project van het programma Ruimtevoor de Rivieren bevindt zich bij Dordrecht, in de


Biesbosch. Hier is het plan om 550 hectare landbouw-gebied onder invloed van de rivier te brengen. Het ideedaarbij is om de deels nog aanwezige landschaps-struc-turen uit het begin van de twintigste eeuw alsuitgangspunt te nemen. Dit leidt tot een kleinschaligpolderlandschap met veel kreken, een toekomstig leef-gebied voor bijzondere dieren zoals vis- en zeearenden,roerdomp en porseleinhoen; een paradijs voor wande-laars, fietsers en kanoërs. In het plan is ruimte gemaaktvoor twee recreatiegelegenheden met eet- en overnach-tingsmogelijkheden.

Eerste Brabantse terpenlandschapVoor de Bergsche Maas bestaan vergevorderde plannenvoor een ontpoldering. Dit agrarische gebied blijft ookin de toekomst, hoewel buitendijks gelegen, geschiktvoor landbouw. De rivierverruiming impliceert ook een

landinrichting; er verdwijnen zeven bedrijven, voor deandere negen bedrijven betekent de ingreep een verbete-ring. De nieuwe boerderijen komen hoog en droog opterpen te liggen - tegen de nieuwe bandijk aan - enkrijgen een prachtig uitzicht op de Overdiepse polder diegemiddeld eens in de vijfentwintig jaar zal overstromen.Een duurzame situatie voor de landbouw, in combinatiemet een zorgvuldige vormgeving van de terpen, boerde-rijen en erfbeplanting dragen hier zorg voor de beoogderuimtelijke kwaliteit.

Klaar voor de strijdGemeenten, provincies, waterschappen en Rijkswater-staat werken de plannen samen met de bewoners vande gebieden uit. Zij kennen het gebied immers het best.De ontwerpen zullen in 2009 af zijn, waarna de voor-bereiding van de uitvoering plaats zal vinden. In 2015

moeten alle projecten klaar zijn. Het rivierengebied zaldan ingrijpend veranderd zijn, naar verwachting op eenzeer positieve en typisch Nederlandse manier!

Auteur Regina Collignon werkt als landschapsarchitectbij de Programmadirectie Ruimte voor de Rivier(Rijkswaterstaat) om ervoor te zorgen dat deruimtelijke kwaliteit binnen het rivierverruimings-programma verbeterd wordt.

www.ruimtevoorderivier.nl

Foto’s: Projectbureau Noordwaard (A. Adegeest),Bosch+Slabbers

>

<

Ontwerp / design Robbert de Koning

Dijkverlegging Westenholte ten westen van Zwolle


Because climate change is increasinglycausing high water levels in the rivers,we are on the threshold of a new erain Dutch water management. In theprogram ‘Room for the Rivers’ theissue is not only approached as a tech-nical problem, but also as a spatial anda cultural challenge. Rising the dikeswill no longer be sufficient to deal withrising water levels. The new approachis as simple as it is effective: the riversneed more room. The rivers Nederrijn,IJssel, Lek, Waal, Bergsche Maas andNieuwe Merwede, will have their

forelands lowered, gullies will be dugand docks and other higher groundswill be levelled. Some areas will evenbe given back to the river by drawingback the dikes.The individual natural and culturalcharacteristics of the different riversand their surroundings will be thestarting point of the improvement ofspatial quality, enhancing each localidentity. Plans have been made toextend the nature area along the IJsseland to create a river-estate. In theBiesbosch, near Dordrecht, the agri-

cultural lands will be exposed to theinfluence of the river, accepting inci-dental flooding. The partly remainingancient landscape will form the baseof this operation, including naturedevelopment and recreational facilities.In the province of Noord-Brabant,plans have been made to give certainareas back to the river. Even thoughthese lands will no longer be protectedby dikes, they will still be suitable forsustainable agriculture. The spatialquality will be guaranteed by a care-fully designed system of dwelling

mounds. These plans will be furtherdetailed by the municipality, theprovincial government, the WaterBoards and the Ministry of WaterManagement, in close co-operationwith the local residents. In 2009, theplans will be finished. Six years later,the river country will be drasticallyaltered in a positive and typicallyDutch manner.

www.ruimtevoorderivier.nl

ROOM FOR THE RIVER

Ontwerp / design Bosch + Slabbers


BLAUWE EILANDEN

Het perspectief van de Blauwe Eilanden, een reeksnieuwe eilanden voor de kust, is ontstaan door eenVlaams-Nederlandse samenwerking. Het consortiumBlauwe Eilanden - West 8, Urban Design & LandscapeArchitecture en bureau Svasek Hydraulics, Coastal,Harbour & River Engineering Consultants – is deNederlandse bedenker van een plan dat de agenda’svoor veiligheid en de noodzakelijke behoefte aan nieuwland combineert.De delta van de Lage Landen is één van de meest

dicht bevolkte gebieden ter wereld. Anders dan bijvoor-beeld rond Londen of Parijs heeft zich hier een uniekemetropool ontwikkeld met een ondefinieerbaregedaante. Zowel de Randstad als de Vlaamse Ruit zijnagglomeraties zonder begin of eind; een amalgaam vanbuitenwijken en suburbane dorpen, bedrijventerreinen,retailparken, havens en infrastructuur met daartussenflarden authentiek agrarisch landschap.Dit landschap van de periferie verliest aan aantrek-

kingskracht en perspectief. Zowel door het gestaagverdwijnen van het open landschap en de ruimte voornatuur, als door de stijgende zeespiegel die het laaglanddirect bedreigt, is de Deltametropool steeds mindergeliefd. Wie wil er nog wonen in deze vlakte zonderhorizon en ploegende boeren? En wat is het perspectiefvoor een verrommelde metropool met antistedelijksentiment en een anoniem leefmilieu?

Het ligt zeer voor de hand de Randstad en de Ruiteen nieuw perspectief te bieden: nieuw land in de vormvan een reeks opgespoten eilanden voor de Vlaamse,Zeeuwse en Hollandse Kust. Deze duineilanden, meteen totale oppervlakte van meer dan 150.000 hectare,zullen de steeds hogere golven voor de huidigekwetsbare kust breken. Door een slimme engineeringvan de geulen zal de aflandige onderstroom zodanigverbeteren dat bij noordwesterstorm een zeespiegel-verlaging zal gaan optreden.De naar ruimte en ontspanning snakkende stedeling

zal tegen geringe kosten een buiten op één van deeilanden worden geboden: iedere familie een Datcha!In de weekends en de kindervakanties zullen op eenzestal plaatsen betrouwbare veerdiensten de stedelingdoen worden wedergeboren.De eilanden met uitgestrekte stranden, duinen en

kweldervlaktes hebben een zacht glooiend binnenduinwaar een miljoen percelen voor kleine buitens zullenworden uitgegeven volgens een doordacht certificaten-systeem: een zeer brede representatie van de bevolkingzal kunnen beschikken over pachtcertificaten voor hetgrootste eiland Hollandsoog. Dit eiland zal de gedaanteaannemen van een ‘super Terschelling’, het happyisland voor familie, lonelyhearts, dichters en festivals.Het Hollandsoog ontwikkelt een op vrije tijd ennatuurbeleving gebaseerde economie. Het tegen de zee

beschermde Oude Land blijft de plek voor het dagelijksverkeer, het werken, de scholen.De aanleg van eilanden kan ook de visserijsector ten

goede komen. Door het ontstaan van diepe troggen voorde zandwinning, zal binnen deze bijzondere habitat eenherstel optreden van rusten paaigebieden voor vissen.Een grotere diversiteit aan soorten zal zich kunnenontwikkelen. Door verschillende belangen te combinerenen op elkaar af te stemmen, vormen de eilanden eenduurzaam cadeau voor komende generaties. Generatiesdie, net als de voorgaande, keuzes moeten maken overhoe ze hun landschap in willen en kunnen richten.De Blauwe Eilanden zijn hun nieuwe beloofde land.

Auteurs: Adriaan Geuze is hoogleraar landschapsarchi-tectuur aan Harvard University en een van de oprichtersvan West 8. Samen met de medewerkers van zijn bureauwerkt hij aan mogelijke oplossingen voor het stijgendezeewaterniveau. Maker/auteur van het beeldessay isSander Lap, landschapsarchitect bij West 8.

The Delta Metropolis (the conglo-merate of cities in the west of the LowCountries) is one of the most denselypopulated areas in the world. Contraryto cities like Paris and London, theDelta Metropolis has developed into azone that is hard to define; Both theDutch Randstad and the BelgianVlaamse Ruit are conurbations withouta beginning or an end: a disorderlydistrict with outskirts and suburbs,industrial sites, retail parks, ports andinfrastructure laced with scraps ofauthentic, historical scenery. Because

of the rising sea level and the steadyreduction of open space and natureareas, the Delta Metropolis is loosingits popularity.The Blue Isles Consortium drew up aplan which combines an agenda forsafety and the necessity of new land.The participants offer the metropolisnew perspective by proposing a seriesof sprayed-up islands off the coast ofBelgium and the Netherlands. Thesedune islands, measuring up to 150.000hectares, will brake the increasingwaves. Also, thanks to ingenious

engineering of the gullies, the off-shore under tow will cause the sea levelto drop during north-western storms.The islands, with their extendedbeaches, dunes and mud-flats, willhave softly undulating inner dunes,where one million lots for small estateswill be issued. On the biggest islandHollandsoog, a broad representationof the community will be able toobtain a lease. The economy of thisisland will be based on leisure andnature experience.The Old Country will remain the place

for daily traffic, work and schools.The construction of these islands canalso benefit the fishing-industry. Thesand winning will cause deep troughs.Within this special habitat, restingareas and spawning grounds willdevelop, causing an increase in thenumber of species. By combining thesedifferent interests, the islands form asustainable gift for future generations.

A BLUE LAGOON FOR THE NETHERLANDS

BLAUWE EILANDEN


Plankaart Blauwe Eilanden, januari 2008. De eilanden liggen

5 tot 25 kilometer buiten de bestaande kust. De stijgende

zeespiegel kan voor de komende honderd jaar geneutraliseerd

worden door aanleg van de Blauwe Eilanden.

Project map of the Blue Isles, January 2008. The islands

are from 5 to 25 kilometres off the existing shore.

The construction of these Blue Isles can neutralise the

rising sea level for the coming century.

1.

Gebruik maken van grotere schepen en ander innovatieve

oplossingen leidt tot grotere efficiëntie, verlaagt de kosten en

leidt tot nieuwe perspectieven.

The use of bigger ships, like other innovative solutions

lead to higher efficiency, lower costs and new perspectives.

2.

Doorsnede van de trog waaruit het zand wordt gewonnen. In de troggen

ontstaat een bijzondere habitat met nieuwe rusten paai-gebieden voor

verschillende vissoorten.

Cross-section of the trough from which the sand is won.

The troughs turn into special habitats with new resting areas

and spawning grounds for different fish species.

3.

Het eerste eiland zou kunnen komen voor de monding van de

Westerschelde. Met de komst van het nieuwe eiland kan de

waterstand bij stormvloed gereduceerd worden met een halve meter.

The first island could be built in front of the mouth of the

Westerschelde. Here, the new island could lower the sea level

by 50 cm during storm surge.

4.

De oppervlakte van de Blauwe Eilanden is één tot twee keer de provincie

Flevoland, in totaal is dat meer dan 150.000 hectare nieuw land.

The total area of the Blue Isles will be once or twice as big as the province

Flevoland, adding up to more than 150.000 hectares of new land.

5.

Schaalvergelijking: landaanwinsten voor de kust van Dubai,

als voorbeeld getekend voor de kust van de Randstad.

Scale reference: Reclaimed land off the coast of Dubai,

projected off the coast of the Netherlands

6.


Een doorsnede van een Blauw Eiland. De eilanden bestaan

niet uit lage ingepolderde zeebodem, maar worden

opgespoten op een veilig niveau boven de zeespiegel.

Cross section of a Blue Isle. The islands do not consist

of the low, reclaimed bottom of the sea, but will be

sprayed up to a safe level above the sea.

7.

Het grootste eiland Hollandsoog, ter hoogte van

de Randstad, is in afmetingen ongeveer gelijk

aan Long Island, New York.

The biggest island, Hollandsoog, off the coast

from the Randstad, will be approximately

the size of Long Island, New York.

9.

De techniek van het maken van land boven de zeespiegel is niet

nieuw. Nederland heeft al meer dan 23.000 hectare ‘landfills’.

The techniques of reclaiming land above sea level are

not new. The Netherlands already has more than 23.000

hectares of landfill.

8.


1:1 stadslandschappenOvertoom 197-1a1054 HT AmsterdamT 020-3302933F 020-3302934E [email protected] www.eenopeen.nl

Buro AdrichemTuin & landschapsarchitectuurWillebrordstraat 821971 DE IJmuidenT 0255-523153 F 0255-513911E [email protected] www.buroadrichem.nl

AksisAtelier voorLandschapsarchitectuurVughterstraat 2805211 GR ’s-HertogenboschT 073-6122729 F 073-6142191E [email protected] www.aksis-atelier.nl

Buro AppelmanTuin en LandschapsarchitectuurAndringastraat 48495 KA AldeboarnT 0566-631692F 0566-631796E [email protected] www.appelman.com

Arcadis Nederland BVAtelier LandschapsarchitectuurHet Rietveld 59-APostbus 6737300 AR ApeldoornT 055-5815999 F 055-5815599I www.arcadis.nl

B4oLandschapsarchitectuur +Stedenbouw + RecreatieontwikkelingIepstraat 223581 LL UtrechtT 030-7851684E [email protected] www.landschapsarchitec tuur.b4o.nl

Bureau B+Bstedebouw en landschaps-architectuur bvHerengracht 2521016 BV AmsterdamT 020-6239801 F 020-6203712E [email protected] www.bplusb.nl

Bureau Bakker-WeeninkAdviesbureau voor Tuin en Land-schapsarchitectuurPitteloseweg 19489 TL ZeyerveenT 0592-356379 F 0592-460344E [email protected]

Lodewijk BaljonLandschapsarchitectenCruquiusweg 10Postbus 10681000 BB AmsterdamT 020-6258835 F 020-4206534E [email protected] www.baljon.nl

Paul van BeekLandschappen BNTAsterweg 19 C 101031 HL AmsterdamT 020-6368860 F 020-6368107E [email protected] www.paulvanbeek.nl

Ir. M.C. (Rien) van den BergLandschapsarchitect BNTFlorastraat 83972 ES Driebergen-RijsenburgT 0343-512477 F 0343-510806E [email protected]

Ank Bleeker en Anneke NautaLandschapsarchitecten bntAlexanderweg 126721 HG BennekomT 0318-416976F 0318-413637E [email protected]

LandschaparchitectenburoBoonWickenburghseweg 503997 MV HoutenT 030-6011449 F 030-6012401E [email protected]

Borgo Tuin en Landschaps-architectuurRietvenseweg 105427 LR BoekelT 0492-324074 F 0492-329446

Bosch SlabbersTuin en Landschapsarchitecten bvZwaardstraat 162584 TX Den HaagT 070-3554407 F 070-3061618E [email protected] www.bosch-slabber.nlVesting Middelburg:Oude Vlissingseweg 1Postbus 1474330 AC MiddelburgT 0118-592288 F 0118-591233E [email protected] Arnhem:Parkstraat 296828 JC ArnhemT 026-4427154 F 026-4431639E [email protected]

Buro BrekelmansRuijterHattumseweg 148171 RD VaassenT 0578-574555 F 0578-577457E [email protected] www.burobrekelmansruijter.nl

BROadviseurs in ruimtelijke ordening,economie en milieuBosscheweg 107Postbus 45280 AA BoxtelT 0411-850400 F 0411-850401E [email protected] www.bro.nlNevenvestigingen:BRO AmsterdamPlein ’40-’45 1Postbus 670481060 JA AmsterdamT 020-5061999 F 020-5061990E [email protected] TegelenVenloseweg 25931 GT TegelenT 077-3730601 F 077-3737694E [email protected] BelgiëBlookbergstraat 53600 GenkT 0032 89856407 F 0032 89621172E [email protected]

BTL Advies bvTuin- en landschapsarchitecten& omgevingsadviseursParklaan 1Postbus 3855060 AJ OisterwijkT 013-5299555 F 013-5299550E [email protected] www.btladvies.nl

BügelHajema Adviseurs b.v.Bureau voor Ruimtelijke Ordening enMilieuVaart nz 48-50Postbus 2749400 AG AssenT 0592-316206 F 0592-314035E [email protected] Amersfoort:Utrechtseweg 73811 NA AmersfoortT 033-4656545 F 033-4611411E [email protected] Leeuwarden:Balthasar Bekkerwei 768914 BE LeeuwardenT 058-2152515 F 058-2159198E [email protected]

P.A.M. Buys bvTuin en Landschapsarchitect bntBosscheweg 375261 AB VughtT 073-6564058 F 073-6569927

Bijkerk csTuin en LandschapsarchitectenHengelosestraat 7917521 PA EnschedeT 053-4359956E [email protected]

CH & Partnersstedebouw en landschapZonweg 162516 BM Den HaagT 070-3650839 F 070-3617490E [email protected] www.chpartners.nl

CopijnTuin- en LandschapsarchitectenGageldijk 4 FPostbus 91773506 GD UtrechtT 030-2644333 F 030-2612140E [email protected] www.copijn.nl

Croonen Adviseurs bvHoff van Hollantlaan 7Postbus 4355240 AK RosmalenT 073-5233900 F 073-5233999E [email protected] www.croonen.nl

Dacapo Groen & RuimteDiederichslaan 333971 PA Driebergen-RijsenburgT 0343-532747 / 030-6982080 F0343-532778E [email protected] www.dacapogroenenruimte.nl

Delta Vorm Groep bvLandschapsarchitectuur enstedebouwCaliforniëdreef 49Postbus 98423506 GV UtrechtT 030-2611834 F 030-2626720E [email protected] www.deltavormgroep.nl

Mathieu DerckxStedebouw/landschapsarchitectuurPrinsengracht 237–HA1015 DT AmsterdamT 020-3303540 F 020-3303540E [email protected]

DG Groep bvIngenieurs voor de buitenruimteDuitslandlaan 17Postbus 2222770 AE BoskoopT 0172-213460 F 0172-210165E [email protected] www.dggroep.nl

Simone DiegenbachLaan van Swaensteijn 112271 VA VoorburgT 06-10517169E [email protected]

Annemieke DiekmanLandschapsarchitectenTussen de Bogen 601013 JB AmsterdamT 020-4196266E [email protected]

DLA+ Landscape Architects bvWylerbaan 28–A6561 KR GroesbeekT 024-3976000 F 024-3976350E [email protected]

Noël van DoorenLandschapsarchitectMaliestraat 20Postbus 131083507 LC UtrechtT 030-2369160E [email protected]

IngenieursbureauDrechtstedenGroep landschaparchitectuurNoordendijk 250Postbus 6193300 AP DordrechtT 078-6396037 F 078-6398300E [email protected] www.ingenieursbureaudrechtste-den.nl

Bureau van DroffelaarJollesstraat 56814 JE ArnhemT 026-4423342 F 026-4458512E [email protected]

DS LandschapsarchitectenOvertoom 1971054 HT AmsterdamT 020-5301252 F 020-4230627E [email protected] www.ds.landschapsarchitecten.nl

Bureau voor Tuin enLandschapsarchitectuurWillemien DijkshoornSingel 170–1721015 AH AmsterdamT 020-6254269 F 020-6229112E [email protected]

Buro van den EerenbeemtTuin en landschapsarchitectuurPostelstraat 66Postbus 12505200 BH ’S-HertogenboschT 073-6146346 F 073-6147005E [email protected] www.eerenbeemt.nl

Elingsvormgevers van natuur enlandschapSpoorlaan 50Postbus 2885060 AG OisterwijkT 013-5282844 F 013-5217581E [email protected] www.elings.biz

Elyps BVVan Berchenstraat 196511 BA NijmegenT 024-3481320 F 024-3481321E [email protected] www.elyps.nl

Van Empelen van AalderenPartners bvLandschapsarchitectenVan den Eijndekade 42102 LE HeemstedeT 023-5282802 F 023-5287330E [email protected]

Van den Ende-SwinkelsTuin en Landschapsarchitecten bntDe Cingel 298141 BV HeinoT 0572-392127 F 0572-391321E [email protected] www.ende-swinkels.nl

Feddes/OlthofLandschapsarchitectenOndiep Zuidzijde 63551 BW UtrechtT 030-2456123 F 030-2456066E [email protected] www.feddes-olthof.nl

G84Bureau voor tuin en landschapsarchi-tectuurBarchman Wuytierslaan 723818 LK AmersfoortT 033-4618411 F 033-4657341E [email protected] www.g84.nlNevenvestiging:Gildelandt 315823 CH MaasheesT 0478-636814 F 0478-636891E [email protected]

Sabine Geerlings Landschaps-architectuurVan Cittersstraat 33A3022 LG RotterdamT 06-14127803E [email protected] www.sabinegeerlings.nl

Tuinarchitectenburo GerversBroekzijdestraat 86986 CK AngerloT 0313-479081 F 0313-479555

Michael R. van Gessel bnt/bnspBloemgracht 40 hs1015 TK AmsterdamT 020-6253369 F 020-4214588E [email protected]

Buro GoedegebuureTuin en LandschapsarchitectenKienschulpenweg 268071 ZK NunspeetT 0341-254232 F 0341-263020E [email protected] www.buro-goedegebuure.nl

Bureau voor tuin enlandschapsarchitectuurGrasveld & FleurenMarkt 5Postbus 4264100 AK CulemborgT 0345-515221 F 0345-514864E [email protected] www.grasveld.com

Groen-planning Maastricht bvMarkt 106231 LS MeerssenT 043-3254038 F 043-3211834E [email protected]

GroenTeamAdviescentrum voor natuurontwikke-ling landschapsplanning en groenont-werpBurg. Brandstraat 2Postbus 252840 AA MoordrechtT 0182-377243 F 0182-378524E [email protected]

GrondRRlandschapsarchitect bntBospoort 376711 BT EdeT 06-41592690E [email protected] www.grondrr.nl

Grontmij nvDe Holle Bilt 223732 HM De BiltPostbus 2033730 AE De BiltT 030 220 79 11 F 30 220 01 74I www.grontmij.comVestigingen:Grontmij NoordwestRobijnstraat 111812 RB AlkmaarPostbus 2141800 AE AlkmaarT 072 547 57 57 F 072 547 57 50E [email protected] OostVelperweg 266824 BJ ArnhemPostbus 4856800 AL ArnhemT 026 355 83 55 F 026 445 92 81E [email protected] NoordStationsplein 129401 LB AssenPostbus 299400 AA Assen

T 0592 33 88 99 F 0592 33 06 67E [email protected] ZuidZernikestraat 175612 HZ EindhovenPostbus 12655602 BG EindhovenT 040 265 12 11 F 040 244 37 97E [email protected] MidwestCoenecoop 552741 PH WaddinxveenPostbus 1902740 AD WaddinxveenT 0182 62 55 00 F 0182 62 55 10E [email protected]

ir. Anja GuinéeLandschapsarchitectStatensingel 92 – A3039 LS RotterdamT 010-4657171 F 010-2651015E [email protected]

De Gulden SnedeBureau voor tuinarchitectuurSmidsakker 306666 EJ HeterenT 026-3706630E [email protected]

Ingenieursbureau Den HaagAfdeling Openbare Ruimte1e Haagpoort 25Postbus 126512500 DP Den HaagT 070-3536394 F 070-3536330E [email protected]

Ruud HagemansOntwerp en Adviesbureau voorTuinarchitectuurDe Rijf 25258 JB BerlicumT 073-5038119 F 073-5038119E [email protected] www.ruudhagemans.nl

Handle with CareOntwerpers Openbare RuimVrolikstraat 453p1092 TJ AmsterdamT 020-6658019 F 020-6632691E [email protected] www.landschapsontwerp.nl

Buro HarroBurgemeester Weertsstraat 156814 HL ArnhemT 06-54692908E [email protected] www.buroharro.nl

Adviesbureau Haver Droeze bntMuurhuizen 165 B3811 EG AmersfoortT 033-4613535 F 033-4651898E [email protected] www.haverdroeze.nl

Van HeesTuin en landschapsarchitectuurLage Gouwe 2142801 LM GoudaT 0182-523003 F 0182-584131E [email protected]

Plangroep Heggen bvBureau voor ruimtelijke planning eninfrastructuurParkweg 1 aPostbus 446120 AA BornT 046-4582222 F 046-4580288E [email protected] www.plangroep-heggen.nl

Marc Hendriks, Atelier 12Schuttersweg 126585 KR MookT 024-6962198E [email protected]

Heukelom VerbeeklandschapsarchitecuurKoningin Julianastraat 21a6271 CB GulpenT 043-4503045 F 043-4504670E [email protected] www.heukelomverbeek.nl

Heusschen CopierAfdeling LandschapsarchitectuurRijksweg 126271 AE GulpenT 043-4583437 F 043-4583647E [email protected] www.hclt.nl

H+N+S LandschapsarchitectenLaan van Chartroise 168Postbus 101563505 AC UtrechtT 030-2445757 F 030-2446677E [email protected] www.hnsland.nl

Hollandschap bvAdviesburo voor stad- enlandschapsinrichtingMoerdijkstraat 23Postbus 132750 AA MoerkapelleT 079-5931819 F 079-5932498E [email protected] www.hollandschap.nl

Hollandsgroentuin en landschapsarchitecten bvLutkemeerweg 328Postbus 93491006 AH AmsterdamT 020-6677790 F 020-6677778E [email protected] www.hollandsgroenbv.nl

Buro HollemaTuin en LandschapsarchitectenAsserstraat 129451 AC RoldeT 0592-241313 F 0592-243085E [email protected]

TuinarchitectenburoArend Jan van der HorstVlissingsestraat 74331 KT MiddelburgT 0118-643743 F 0118-681801E [email protected]

Bureau Alle HosperLandschapsarchitectuur en stedebouwKinderhuissingel 1dPostbus 52312000 CE HaarlemT 023-5317060 F 023-5318160E [email protected] www.hosper.nlVestiging ZwedenTriewaldsgränd 11129 StockholmT 0046 84115410 F 0046 [email protected] www.hosper.se

Houtman + SanderLandschapsarchitectuurEerste Reitse Dreef 745233 JM ’s-HertogenboschM 06-28807093E [email protected] www.houtmanensander.nl

Dick HuigensTuinarchitectuur bvBellefleur 16708 LL WageningenT 0317-410926 F 0317-415106I www.dickhuigens.nl

Kees Hund T.& L. ArchitectSingel 421015 AB AmsterdamT 020-4204208E [email protected] www.keeshund.nl

i3m2rFormule voor LeefruimteAtjehstraat 72585 VG Den HaagT 070-4274647 F 070-3647660E [email protected]

Inbo Stedenbouwkundigen& LandschapsarchitectenGeeresteinselaan 57Postbus 573930 EB WoudenbergT 033-2863414 F 033-2862409E [email protected] www.inbo.com

Integralis PPAan de Beek 26866 CV HeelsumT 0317-318478 F 0317-313323M 06-46444418E [email protected] www.integralispp.com

Infra Groen Planburo bvAdviseurs voor de buitenruimteDorpsstraat 32 A2912 CB Nieuwerkerk aan den IJsselT 0180-316880 F 0180-320695E [email protected] www.infragroen.nl

Golf- en Landschaps-architectuur Gerard Jol bvMiddenduinerweg 752082 LC SantpoortT 023-5376449 F 023-5376498E [email protected]

Karres en Brandslandschapsarchitecten bvOude Amersfoortseweg 1231212 AA HilversumT 035-6422962 F 035-6836362E [email protected]

Landscape studioWakkerendijk 1523755 DG EemnesT 035-5387770 F 035-5317168E [email protected]

Adviesbureau Jan KlopLandschapsarchitectuurWyandottestraat 21109 BT AmsterdamT 0294-489106 F 0294-489107E [email protected]

Bureau Els KolffLandschapsarchitectuur enstedebouwWiegersweg 339684 EK FinsterwoldeT 0597-332801 F 0597-332873E [email protected]


NVTL BUREAULIJST /NVTL MEMBERS

Robbert de Koninglandschaparchitect bntBeukenlaan 136862 HR OosterbeekT 026-4950415 F 026-4950416E [email protected] www.robbertdekoning.nl

KragtenLandschaps-architectuurSchoolstraat 86049 BN Herten-RoermondT 0475-395979 F 0475-317545E [email protected]:Landschapsplanning Stedebouw enTechniek nvP.R. Rubensstraat 10 bus 2B 3880 MaaseikT + 32-89563765F + 32-89563653

Buro KruitTuin - & LandschapsarchitectuurKoornstraat 10j5341 BJ OssT 0412-624468E [email protected] www.burokruit.nl

KuiperCompagnonsBureau Ruimtelijke Ordening, Steden-bouw, Architectuur, landschap BVSchiegebouw, Van Nelleweg 6060Postbus 130603004 HB RotterdamT 010-4330099 F 010-4045669E [email protected] www.kuiper.nl

Groen Ontwerp KuiperAdviesbureau voor Tuin en Land-schapsarchitectuurSleënburgsestraat 376671 ZB ZettenT 0488-452913

Ben KuipersStrategie, ontwerp en adviesvoor de buitenruimteHoefijzersteeg 92611 NP DelftT 015-2147035 F 015-2147024E [email protected]

Prof.dr.ir. Wybe KuitertTuin- en Landschapsarchitect bntTarthorst 3976708 HN WageningenT 0317-428663 F 0317-428667E [email protected] www.wybekuitert.nl

LagendijkTuin en landschapsarchitecten BVWeegbree 8Postbus 672860 AB BergambachtT 0182-357077 F 0182-357027E [email protected] www.lagendijktlarchitecten.nl

LANDLABStudio voor landschapsarchitectuurAmsterdamseweg 216814 GA ArnhemT 026-4426650 F 026-4420988E [email protected] www.landlab.nl

Landscape Architects for SaleStedebouw architectuur landschapecologieNieuwe Kerkstraat 1191018 VJ AmsterdamT 020-6244226 F 020-6244228E [email protected] www.la4sale.nl

Landschappartners bvAdviseurs voor ruimtelijke planning enomgevingsvormgevingDe Dompelaar 1aPostbus 2593454 ZM De MeernT 030-6666199 F 030-6621546E [email protected] www.landschappartners.nl

Jos van de LindeloofTuin en landschapsarchitectenbureauMartinus Nijhofflaan 2Postbus 10962600 BB DelftT 015-2133444F 015-2840917E [email protected]

LindemansLandschapsarchitectenZuiderend 839203 TK DrachtenT 0512-530615F 0512-510477E [email protected] www.lindemanslandschapsarchitecten.nl

Lola landscape architects1e Middellandstraat 1033021 BD RotterdamT 010-4141368E [email protected] www.lolaweb.nl

LOS stadomlandVeemarktkade 8Postbus 1425201 AC ’s-HertogenboschT 073-7113770 F 073-7113771E [email protected] www.losstadomland.nl

Buro Lubbers bv Landschaps-architectuur & stedelijk ontwerpOude Dieze 17Postbus 15305200 BN ’S-HertogenboschT 073-6149321 F 073-6140920E [email protected] www.burolubbers.nlNevenvestiging:Rue de LuxembourgL 4221 Esch sur AlzetteT 00352-261789-1 F 00352-26178930

Eric LuitenLandschapsarchitect bntWateringsevest 382611 AW DelftT 015-2143404 F 015-2141298E [email protected]

Loes LijmbachTuin en landschapsarchitectuurAnjelierstraat 414261 CK Wijk en AalburgT 0416-693266 F 0416-696727E [email protected] www.loeslijmbachlandschappen.nl

Marcelis WolakLandschapsarchitectuurItaliaanseweg 6 DoorwerthPostbus 1556860 AD OosterbeekT 026-3390151 F 026-3390107E [email protected] www.marceliswolak.nl

Marislandschapsontwerp & techniekMast 33kPostbus 2053890 AE ZeewoldeT 036-5220971 F 036-5220972E [email protected] www.bureau-maris.nl

MD LandschapsarchitectenViaductstraat 3aPostbus 4589700 AL GroningenT 050-5278218 F 050-3603825E [email protected]

Dr. ir. J.H.A. MeeusOnderzoek en OntwerpPels Rijckenstraat 26814 DL ArnhemT 026-4451210 F 026-3701473E [email protected]

mRO bvmaatschap voor Ruimtelijke Ordening't Zand 303811 GC AmersfoortT 033-4614342 F 033-4614990E [email protected]

MTD LandschapsarchitectenTijdelijk adres: Parallelweg 215223 AL ‘s Hertogenbosch(Zuid-Willemsvaart 142)Postbus 52255201 GE ‘s-HertogenboschT 073-6125033 F 073-6136665E [email protected] www.mtdlandschapsarchitecten.nl

MXT LandschapsarchitectuurKinderhuissingel 1 FPostbus 21202002 CC HaarlemT 023-5266566 F 023-5347397E [email protected] www.mxtlandschapsarchitectuur.nl

Mooie Nel ArchitektenVoor landschap tuin en interieuron-twerpRaam 122-1262801 VN GoudaT 0182-584192 F 0182-584279E [email protected] www.mooienelarchitecten.nl

NL GroupNetherlands landscape architectsS. de Landasstraat 596814 DB ArnhemT 026-4428943 F 026-4434462

NoordPeilLandschap & StedenbouwDe Weide 18604 VL SneekT 0515-424048 F 0515-430552E [email protected] www.noordpeil.nl

OD 205Stedenbouw, onderzoek en landschap bvOude Delft 205Postbus 28902601 CW DelftT 015-2131915 F 015-2141748E [email protected] www.od205.nl

OKRA landschapsarchitecten bvOudegracht 233511 AB UtrechtT 030-2734249 F 030-2735128E [email protected] www.okra.nl

P2landschapsarchitectenElektronstraat 121014 AP AmsterdamT 020-6933694 F 020-6944394E [email protected] www.p2landschapsarchitecten.nl

ParklaanLandschapsarchitectenVughterstraat 2805211 GR ’s-HertogenboschT 073-6140191 F 073-6130623E [email protected] www.parklaan.nl

PartitioBureau voor tuin en landschaps-architectuurNieuwe Haven 24301 DM ZierikzeeT 0111-410420 F 0111-410950E [email protected] www.partitio.nlNumansdorp:Rijksstraatweg 74 aPostbus 74213280 AE NumansdorpT 0186-682244 F 0186-682000

ir. Guido W.F.M. PaumenTuin & landschapsarchitect bntSt. Janstraat 136041 CT RoermondT 0475-430684 F 0475-430685E [email protected] www.guidopaumen.nl

Mariske Pemmelaar-GrootStudio voor Landschapsarchitectuur(SVLA) F reulewei 68412 CD HoornsterzwaagT 0516-463680 F 0516-463687E [email protected] www.svla.nl

Buro ir. Ronald PfeifferWeverstraat 1046862 DS OosterbeekT 026-3341837

PlancompagnonsLandschapsarchitecten bntArchimedesstraat 914816 BA BredaT 076-5878196 F 076-5713741E [email protected] www.plancompagnons.nl

Buro Poelmans ReesinkLandschapsarchitectuurVelperweg 836824 HH ArnhemT 026-4453915 F 026-4428661E [email protected] www.poelmansreesink.nl

Bureau Poortvliet & PartnersLandschape architects bntKerkweg 40Postbus 167360 AA BeekbergenT 055-5062981 F 055-5063921E [email protected] [email protected] www.poortvlietenpartners.nlI www.poortvliet-bnt.nl

Pouderoyen CompagnonsVormgeving van stad en land bvSt Stevenskerkhof 2Postbus 1566500 AD NijmegenT 024-3224579 F 024-3241240E [email protected] www.pouderoyen.nl

TuinarchitectenbureauEls ProostZijlweg 502013 DJ HaarlemT 023-5427141 F 023-5328407E [email protected] www.elsproost-tuinen.nl

QuadratAtelier voor stedebouw, landschapen architectuurScheepmakershaven 563011 VA RotterdamT 010-4133088F 010-4132916E [email protected]

REDscapeLandscape & UrbanismGroenhoedenveem 81019 BL AmsterdamT 020-3622822E [email protected]

RROGStedenbouw en LandschapPilotenstraat 6A1059 CJ AmsterdamT 020-6765503F 020-6765505E [email protected] www.rrog.nl

Ingenieursbureau Gemeente-werken RotterdamGalvanistraat 15Postbus 66333002 AP RotterdamT 010-4896621 F 010-4895548E [email protected] www.gw.rotterdam.nl

Buro Ruimte & GroenTuin- en landschapsarchitectuurPlein 194454 AS BorsseleT 0113-354074 F 0113-354098E [email protected] www.ruimte-groen.nl

RuimteprojectenWildeveenstraat 83061 GZ RotterdamT 06-44664226E [email protected] www.ruimteprojecten.nl

Buro Mien RuysTuin en landschapsarchitecten bvAmstel 1571018 ER AmsterdamT 020-6225873 F 020-6207421E [email protected] www.mienruys.nl

Michiel den Ruijter bv/DEN.etcStedebouw enlandschapsarchitectuurHoflaan 386953 AM DierenT 0313-419135 F 0313-419136

ir. C.A. RijkeboerTuin en landschapsarchitect bntLepeltjesheide 378471 WB WolvegaT 0561-615493 F 0561-615493E [email protected]

SAB Adviesgroep bvFrombergdwarsstraat 54Postbus 4796800 AL ArnhemT 026-3576911 F 026-3576611E [email protected] www.sab.nlNevenvestigingen:SAB AmsterdamJacob Bontiusplaats 9, Unit 5821018 LL AmsterdamT 020-5682990 F 020-5682999E [email protected] EindhovenStratumsedijk 275611 NB EindhovenT 040-2125575 F 040-2127155E [email protected]

Buro Sant en CoLandschapsarchitectuur1e Sweelinckstraat 722517 GG Den HaagT 070-3463786F 070-3464912E [email protected] www.santenco.nl

Renée SantemaTuin- en landschapsarchitect bntKoningsplein 412518 JH Den HaagT 070-3451956E [email protected] www.santematuin.nl

SB4Bureau voor historische tuinen,parken en landschappenCosterweg 1 N6702 AA WageningenT 0317-424167 F 0317-411752E [email protected]

SchoklandDe Watertoren 53912 AK RhenenT 0317-614735E [email protected] www.schokland.com

Clemens Schoon bntBuro voor omgevingsarchitectuurSelmien East 499247 TT UreterpT 0512-301614 F 0512-301644E [email protected]

Slag bvSamenwerkende landschapsadvies groepPostbus 119765 ZG PaterswoldeT 050-3094763F 050-3090508E [email protected]:Apeldoorn, Ede, Paterswolde,Vaassen

Sonsbeek Adviseurs bvRuimtelijke ordening, stedebouw,landschap, architectuur, milieuBurgemeestersplein 26814 DM ArnhemT 026-4456255F 026-3513781E [email protected] www.sonsbeek.nl

SpellerCo MeerdingRuimtelijke visies, planning eninrichtingPostbus 505580 AB WaalreT 040-2215779 F 040-2220607E [email protected]

Stamtuin en landschapsarchitectuurKeijenbergseweg 56704 PJ WageningenT 0317-422155 F 0317-450997E [email protected]

StrootmanlandschapsarchitectenPiraeusplein 371019 NM AmsterdamT 020-4194169 F 020-4190617E [email protected] www.strootman.net

StijlgroepLandschap en stedelijke ruimtePiekstraat 33Postbus 505113007 JA RotterdamT 010-4138020F 010-2133738E [email protected] www.stijlgroep.nl

Taken BVKapellerlaan 179Postbus 1206040 AC RoermondT 0475-330271 F 0475-330010E [email protected] www.taken.nlNevenvestiging :Sweerts de Landasstraat 596814 DB ArnhemT 026-4434460 F 026-4434462E [email protected]

TedderTuin- en Landschapsarchitectuur2e Zeesluisdwarsweg 62583 DW Den HaagT 070-3585426 F 070-3589191E [email protected] www.tedder-keus.nl

tlu landschapsarchitectenOudegracht 2313511 NK UtrechtT 030-2332245F 030-2332258E [email protected] www.tlulandschapsarchitecten.nl

veenenbos en boschlandschapsarchitectenZijpendaalseweg 516814 CD ArnhemT 026-3515195 F 026-3515495E [email protected] www.veenenbosenbosch.nl

Willem VerhoevenTuin en landschapsarchitect bntNachtschade 15071 GV UdenhoutT 013-5111156 F 013-5111156E [email protected]

Vermeulen WindsantArchitectenZaanenlaan 1082024 ZD HaarlemT 023-5271586 F 023-5252441E [email protected] www.vermeulenwindsant.nl

VHPstedebouwkundigen + architecten +landschapsarchitectenPr. Hendrikkade 14Postbus 90313007 AA RotterdamT 010-4520744 F 010-4532454E [email protected] www.vhp.nl

VistaLandscape and urban designPrinsengracht 2531016 GV AmsterdamT 020-6224431 F 020-6393807E [email protected] www.vista.nl

Bob van der VlietTuin-en landschapsarchitectuur bntStationsweg 165211 TW ’s-HertogenboschT 073-6146962 F 073-6890881E [email protected]

Vlug & PartnersStedebouw & LandschapsarchitectuurPedro de Medinalaan 1281086 XR AmsterdamT 020-6923007F 020-4639259E [email protected] www.vlugp.nl

Buro Voogt bvAdviseurs voor natuur en landschap,recreatie en ruimtelijke ordeningPietersbergseweg 486862 BW OosterbeekT 026-3337474

VS landschapsarchitectuurW. Hioolenstraat 143065 LE RotterdamT 010-2020632E [email protected] www.scheffener.nl

VVK architectuur enstedenbouw bvPlotterstraat 22-24, bedrijvenparkNoordpoortPostbus 370851030 AB AmsterdamT 020-6264410 F 020-6264451E [email protected] www.vvk.nl

West 8urban design & landscape architects bvSchiehaven 13 mPostbus 62303002 AE RotterdamT 010-4855801 F 010-4856323E [email protected] www.west8.nl

Bureau voor tuin enlandschapsarchitectuurL.W. Wiegersma bntJ.M.Kemperstraat 163581 KH UtrechtT 030-2718803 F 030-6361497E [email protected]

WilleLandschaps- & begraafplaats-architectuurDorpsstraat 372396 HB Koudekerk aan de RijnT 071-3419097 F 071-3415888E [email protected] www.adawille.nl

WissingStedebouw en ruimtelijke vormgeving bvKruidentuin 5Postbus 372990 AA BarendrechtT 0180-613144 F 0180-620461E [email protected] www.wissing.nl

Saskia de WitLandschapsarchitectuurMeeuwenlaan 110-21021 JM AmsterdamT 020-6320212 F 020-6320212E [email protected] www.saskiadewit.nl

Buro WitsenburgBuro voor stedelijke landschaps-architectuurBorneolaan 2501019 KJ AmsterdamT 020-4183998E [email protected] www.burowitsenburg.nl

wUrckarchitectuur stedenbouw landschapSluisjesdijk 463087 AH RotterdamT 010-4290709 F 010-4293601E [email protected] www.wurck.nl

De Wijde BlikSamenwerkendelandschapsarchitectenKeukenstraat 483512 NG UtrechtT 030-2311509 F 030-2232459E [email protected] [email protected]

Buro ZichtlijnTuin- & landschapsarchitectuurAntoniusstraat 62Postbus 1045170 AC KaatsheuvelT 0416-530295 F 0416-272983E [email protected] www.zichtlijn.nl

ZijaanzichtLandschapsarchitectenOude Kraan 72Postbus 2476800 AE ArnhemT 026-4459503 F 026-4453983E [email protected] www.zijaanzicht.nl


Straatbakstenen komen via Terca.Natuurlijk, duurzaam en blijvend mooi.

Wienerberger [email protected] | www.wienerberger.nl

Samen werken aan waterbeheer

Wienerberger staat voor het duurzaam produceren van Terca straatbakstenen. Dat begint al

bij de winning van onze basisgrondstof. Want de klei die vrijkomt bij projecten voor rivier-

verruiming gebruiken we voor de productie van duurzame bouwmaterialen, zoals dakpannen

en bakstenen. Dat is dubbel duurzaam. Onze kleiwinning staat bovendien aan de basis van

nieuwe waardevolle natuurgebieden. Dit doen we in samenwerking met het Wereld Natuurfonds.

Gelukkig worden straatbakstenen steeds meer toegepast. Ze maken straten beter water-

doorlatend en dat voorkomt lokale wateroverlast en verdroging. Wienerberger biedt een

uitgebreide collectie straatbakstenen. Kies voor Terca en wij werken verder aan waterbeheer.

nieuwe waardevolle natuurgebieden. Dit doen we in samenwerking met het Wereld Natuurfonds.

Gelukkig worden straatbakstenen steeds meer toegepast. Ze maken straten beter water-

doorlatend en dat voorkomt lokale wateroverlast en verdroging. Wienerberger biedt een

uitgebreide collectie straatbakstenen. Kies voor Terca en wij werken verder aan waterbeheer.

H l e ijkD t agblad La N ndlijk D Vormgeven metwaterNVTL ned rla s vi g o tuin- en...

Documents

Transcript of H l e ijkD t agblad La N ndlijk D Vormgeven metwaterNVTL ned rla s vi g o tuin- en...