Grote Kerk

Gemeente Den Haag

Archeologische begeleiding aanleg ringleiding

Afdeling Archeologie

Dienst Stadsbeheer

Rapport 1022

�

Administratieve gegevens

Projectcode: GRK10w

Gemeente: Den Haag

Toponiem: Grote Kerk

Coördinaten: NW: 80944.3�76/4549�7.4091

NO: 80964.9194/454930.5594

ZW: 80946.�858/454914.6096

ZO: 80966.8776/454917.7599

OM-nummer: 40574

Opdrachtgever: Bureau Binnenstad Dienst Stedelijke Ontwikkeling

Uitvoerder: Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer

Gemeente Den Haag

Bevoegd gezag: Gemeente Den Haag

C.B. Bakker

Datum veldwerk: �� maart t/m 9 april �010

Datum rapportage: mei �010

Autorisatie: E.E.B. Bulten

Beheer en plaats documentatie: Afdeling Archeologie Dienst Stadsbeheer

Gemeente Den Haag, Spui 70 Den Haag

Colofon

Onderzoek: Grote Kerk Gemeente Den Haag. Archeologische begeleiding aanleg ringleiding

Auteur: N.E. Kraal

Uitgave: Afdeling Archeologie, Dienst Stadsbeheer

Gemeente Den Haag

Rapportnummer: 10��

Den Haag, 2010

ISBN: 978-94-6067-038-1

3

:Inhoudsopgave

1 Inleiding 5

2 Bekende gegevens 62.1 De Grote of St. Jacobskerk 62.2 Rond de kerk 7

3 Waarnemingen 83.1 Het profiel 11

4 Conclusie en aanbevelingen 11

Literatuurlijst 12Verantwoording afbeeldingen 12

Bijlage 1: Archeologische perioden 13

4

0 5 km

WASSENAAR

LEIDSCHENDAM

VOORBURG

RIJSWIJK

NOOTDORP

PIJNACKER

POELDIJKWATERINGEN

DELFT

N O O R D Z E E

MO

NS

TER

SCHEVENINGEN

KIJKDUIN

CENTRUM

YPENBURG

LOOSDUINEN

Onderzoeksgebied Grote Kerk

0 150 m

Afb. 1 Plangebied en locatie in Den Haag.

0 500 m

0 500 m

5

1 Inleiding

Rondom de Grote of St. Jacobskerk in Den Haag is in opdracht van Bureau Binnenstad van de Dienst Stedelijke Ontwikkeling gegraven ten behoeve van de aanleg van een transformatorhuisje en een ringleiding voor verlichting van de Grote Kerk. Als gevolg van de verstoring van de grond en het gegeven dat de Grote Kerk en directe omgeving zijn aangewezen als Archeologisch Belangrijke Plaats, was het noodzakelijk dat de afdeling Archeologie van de Gemeente Den Haag waarnemingen kon uitvoeren tijdens de werkzaamheden. Het betreft concreet een ondiepe sleuf rond de kerk van ongeveer 0,70 m diepte en 0,50 m breed met vertakkingen richting de kerk en sleuven van gelijke diepte naar lantaarnpalen. Daarnaast zijn bestaande, houten verlichtingspalen verwijderd. De Grote Kerk staat op de Archeologische Waarden- en Verwachtingenkaart van Den Haag aangegeven als een Archeologisch Belangrijke Plaats (ABP). Omdat de werkzaamheden de bodem en de zich daarin eventueel bevindende archeologica verstoren, is besloten de locatie van de elektriciteitskast op te graven en de overige werkzaamheden archeologisch te begeleiden. De opgraving is op maandag 22 maart 2010 uitgevoerd en de archeologische begeleiding liep vanaf 23 maart tot 9 april 2010. Het veldwerk stond onder leiding van P. Stokkel en is uitgevoerd door R. van de Mijle-Meijer, A. van Weerelt en N. Kraal. De laatste heeft tevens het rapport geschreven.

6

2 Bekende gegevens1

�.1 De Grote of St. Jacobskerk

De Grote of St. Jacobskerk heeft eeuwenlang een belangrijke functie vervuld voor de inwoners van Den Haag. De kerk is volgens de Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk gebouwd op het hoogste punt van een oude duinrug waarop zich in de late middeleeuwen (bijlage 1) een buurschap van boeren had gevestigd (afb. 2).2 Al sinds de late steentijd bouwde men bij voorkeur de boerderijen op duinhellingen op de overgang van zand naar veen. In het oude centrum zijn prehistorische sporen en vondsten gevonden, zoals stenen bijlen uit de nieuwe steentijd aan de Lange Poten en het Spui. Verder zijn akkers bekend die dateren in de ijzertijd en de Romeinse tijd aan de Annastraat, Nobelstraat en het Westeinde. Het prehistorische duinlandschap was weliswaar niet zo geaccidenteerd als de Jonge Duinen maar hoogteverschillen van een paar meter kwamen wel voor. Juist in die lagere gelegen delen, die wat natter waren, ontstonden dunne veenlaagjes die voor een verrijking van de bodem zorgden. De veenlaagjes worden afgewisseld met stuifzand en gaan hoger op de helling over in een humeuze bodem waarin soms houtskool wordt aangetroffen. Een koolstofdatering van een houtskoolmonster bij de Grote Kerk dateert de bodemlaag in de midden bronstijd, circa 1360 jaar voor Chr. Dat hier op de oude duinen een belangrijk dorp ontstond is te danken aan de Hollandse graven die rond 1230 een hof, op de plek van het Binnenhof, stichtten. Dit hof trok allerlei ambachtlieden en handelaren aan die zich vestigden westelijk van het hof en langs de hoofdwegen. Na 1280 verbleef graaf Floris V steeds vaker op zijn Haagse residentie.Bouwactiviteiten op het hof zorgden voor een grotere werkgelegenheid, terwijl de aanwezigheid van permanente bewoners aan het hof een nog grotere behoefte aan ondersteunend personeel genereerde. Met de groei van de dorpsbevolking van ‘Die Haghe’ ontstond behoefte aan een eigen kerk. Ergens tussen 1280 en 1296 werd de Haagse parochie door toedoen van graaf Floris V zelfstandig. Waarschijnlijk was de eerste kerk van het dorp niet meer dan een eenvoudige houten kapel. Resten van deze houten kerk zijn nooit gevonden. In de eerste helft van de 14de eeuw was de kerk waarschijnlijk al van steen gebouwd. In de loop van de eeuwen werd de kerk verder uitgebreid en vernieuwd. Na een brand in 1550 door een blikseminslag werd de kerk herbouwd. In de eeuwen hierna zijn er nog verschillende toevoegingen en afbraken geweest aan de buitenzijde van de kerk. Tegen de kerk waren loodsen, hokken en woningen gebouwd. De meeste bouwsels werden in de jaren vijftig van de negentiende eeuw gesloopt. In 1858 verschenen armenhuisjes in een ring rond de kerk en deze zijn aan het begin van de 20ste eeuw afgebroken. Vooral aan de zuidzijde is in de twintigste eeuw een aantal bijgebouwen in historiserende stijl gebouwd. Bij diverse kleinschalige grondwerken rond de Grote Kerk zijn in de jaren 2002, 2003 en 2004 bouwresten gevonden van zowel armenhuisjes als kapellen.

1 De inhoud van dit hoofdstuk is in zijn geheel ontleend aan Van Veen & Vergouwen �009, p. 11-16.

� Vos e.a. �007.

7

�.� Rond de kerk

Rondom de kerk lag een kerkhof dat vanaf de stichting van de kerk tot 1681 in gebruik was als begraafplaats. De contouren van het kerkhof waren in ieder geval vanaf de zestiende eeuw gemarkeerd met muren, hekken en bomen. De begraafplaats van de kerk strekte zich in de middeleeuwen verder uit, vanaf het Kerkplein naar het noordoosten toe tot onder de uit 1733 daterende uitbreiding van het Oude Stadhuis aan de Groenmarkt. Tijdens de restauratie van het stadhuis in de jaren zestig van de vorige eeuw werden skeletresten gevonden onder het westelijk deel van het stadhuis. In 1999 werden bij het maken van een nooduitgang in dat bouwdeel intacte begravingen waargenomen. Tijdens diverse kleinschalige onderzoeken bij de aanleg van boomkuilen en ondergrondse urinoirs zijn ten noorden van de Grote Kerk op het Kerkplein begravingen aangetroffen. Daarentegen zijn gegevens van begravingen aan de zuidzijde (Rondom de Grote Kerk) beperkt. Hier stonden ooit muurtjes die het kerkhof afschermden van de doorgaande weg over de duinrug, die via het Westeinde richting de Groenmarkt en het Binnenhof liep. Het kerkhofterrein had voor een deel een dubbelfunctie. Tijdens de veemarkt werd hier vee gestald en ten zuiden van de kerk was de vismarkt.

rast

atJan

Hend

Toren

Kneu

Buitenhof

terdijk

Buite

nhof

Ho

f weg

Lan ge Vij

HOFVIJVER

ver berg

Lange Voorhou

P

keinde

raatbard

rte

Assendelftstraa

te Vleer

Vlee

r

uiling

str.

str.

Westeinde

str.

Agni

Amicithof

ia

padeten

Laan en Laan

Kerkplein

marktRiviervis

Schoolstr

Grote KerkDag. Groenmarkt

kade

merstr.

rdwal

straat

Breed

str .koen

str.

straa t

Wa Pas trande

oorsK

al

Snoekstr.

Geest

Kl.

Korte

Molen

str.Pieter

Prinsestr.

str.

Juffr.

NoordwalVeenkade

Nobel

No b

str.

el

aatPrinsestr

straat

Idastraat

Molen

Mol

stra

at

Gr.HoekjesDrie

Oud

e

Annastr.

Papestraat

straat

Noo

rdei

nde

Pal

Heulstr.

eis

Nieuw

straa

traat

Venestr aat

omAchter

Gortstr

Ach

Ket

ting

str.

ter omAcht

Spuistraat

er

Halstr.Gravenstr.

Halstr.

Hoo

gstra

at

Passage

Hartogstr.

Plaats

Hoge Nieuw

Scho

or

om

Hofplaats

Binnen

Lange Poten

hof

straat

Kor

teV

ijver

berg

Kle

ine

Kaz

erne

stra

at

Kazernestraat

t

stee

nve

ger

str.

B18

1

m0020

Hollandveen, op Laag van Voorburg

Laag van Voorburg, met eventueel een deklaag van de Laag vna Den Haag, dunner dan 2 m

Onderzoeksgebied Grote Kerk

Afb. 2 Locatie Grote Kerk met geologie.

8

3 Waarnemingen

Op 22 maart 2010 heeft een klein archeologisch onderzoek plaatsgevonden (afb. 3). Op de locatie van het transformatorhuisje is een put van circa 3 x 3 m uitgegraven tot op een diepte van 1,50 m onder maaiveld dat op circa 3,30 m +NAP ligt. Er kwamen verscheidene constructies tevoorschijn op een diepte van ongeveer 2,81 m +NAP (afb. 4 en 5). Op dit niveau is het eerste vlak aangelegd (vlak 1). In het zuiden van de opgravingsput kwam op een diepte van 2,86 m +NAP een vierkante afvoerput (S2) tevoorschijn, opgebouwd uit ijsselsteentjes (afmetingen: 16 x 8 x 4 cm) met een halfronde constructie ertegenaan (S3 en S4). De onderkant van de afvoerput lag op 2,24 m +NAP. De onderkant van S3 en S4 bevonden zich op respectievelijk 2,58 m +NAP en 2,56 m +NAP. In de vulling van de afvoerput werd een menselijke schedel aangetroffen. De schedel is secundair in de put terecht gekomen. De put was verder opgevuld met grijs zand. Naast de schedel werd een 19de-eeuwse kromkop pijpenkop gevonden. Dit zou op een einddatering van de put kunnen duiden ware het niet dat de put opgevuld is met modern bouwzand. Spoor 4 bestond net als de afvoerput uit ijsselsteentjes en is geïnterpreteerd als riool dat waarschijnlijk aansloot op deze put. In het westen werd een halfronde constructie en een deel van een muur gevonden. De halfronde constructie lag op een diepte van 2,71 m +NAP en is mogelijk een restant van een gemetselde put. Deze was enkelsteens met de onderkant op 2,67 m +NAP. Over deze put lag een riool gemaakt van ijsselsteentjes en tegels (22 x 22 x 4 cm). Deze lag op een diepte van 2,81 m +NAP. In het vlak was de vulling van de put als een verrommelde ophogingslaag zichtbaar (S1). In deze laag werd een stuk daklei, een stuk wit aardewerk uit de 17de-18de eeuw, een pijpesteel uit de 18de eeuw en een stuk rood aardewerk uit de 17de eeuw of jonger aangetroffen. Een losse vondst uit de stort betrof een scherf van een vergiet uit de 17de-18de eeuw. De riolen liggen op dezelfde positie en hoogte als riolen uit een eerder onderzoek en zijn waarschijnlijk van hetzelfde riolensysteem.3

3 Spoor 9. Pavlovic �005a, p.15.

Afb. 3 Onderzoeksgebied ten noorden van de Grote Kerk.

0 100 m

9

Nadat de muren gedocumenteerd waren werd de put verder verdiept. De muren (S2, S3, S4, S6) zijn weggehaald om ruimte te maken voor het transformatorhuisje. De muren S7 en S8 zijn niet weggehaald. Op vlak 2 toonde zich een tweede bruine laag (S18) op 2,21 m +NAP. Hier werden de contouren van twee grafkisten aangetroffen (S15 & 16; afb. 6). Uit de randen van de kisten kwamen spijkers tevoorschijn. De kisten lagen in een noordoost-zuidwest richting. Dit week iets af van de gebruikelijke oost-west richting van de graven.4 De twee grafkisten zijn niet verder uitgegraven omdat de diepte was bereikt tot waar het transformatorhuisje gegraven zou moeten worden. In de noordhoek bevond zich een rommelig laagje met veel menselijk skeletmateriaal. Deze botconcentratie betreft een graf dat door latere grondwerkzaamheden is verstoord. Het botmateriaal is verzameld zodat het later herbegraven kan worden.Vanuit de put zijn sleuven getrokken die archeologisch zijn begeleid. De sleuven waren circa 0,70 m diep en hadden een breedte van circa 0,50 m. Ten westen van de werkput zijn drie muren aangetroffen (S12, 13, 14) waarvan er één rond gemetseld was. De bovenkant van de ronde constructie lag op een diepte van 3,08 m +NAP en bestond uit rode baksteen en betreft een put met een muurdikte van 0,25 m. De twee andere muren zijn waarschijnlijk funderingsmuren en lagen haaks op de kerk in een noord-zuid richting. Ze waren gemaakt van rode baksteen (17 x 10 x 5 cm). Deze muren hadden een dikte van 0,75 m en 1,00 m. De bovenkant van spoor 12 lag op een diepte van 2,91 m +NAP. De bovenkant van spoor 14 lag op een diepte van 2,89 m +NAP. De onderkant van deze muren is niet bereikt.

4 In de Christelijke traditie was het gebruikelijk lichamen met de “blik naar het oosten” te richten.

Afb. 4 Foto vanuit het noordwesten met vierkante afvoerput en riolen. .

10

Later in de week op 26 maart 2010 zijn tijdens het graven van de sleuf aan de noordkant nog enkele muren aangetroffen. Deze lagen vlak onder de bestrating parallel aan de noordkant van de kerk (respectievelijk 0,17 m, 0,37 m en 0,22 m onder het maaiveld). Het betreft twee funderingsmuren met een vloertje ertussenin. Muur S21 was gemaakt van ijsselsteentjes (16 x 8 x 4 cm), muur S19 bestond uit ijsselsteentjes en rode bakstenen (18 x 10 x 5 cm). De vloer bestond uit rode bakstenen (18 x 10 x 5 cm). De onderkant van de muren is niet bereikt. De muurwerken zijn moeilijk te dateren aangezien ze zijn opgebouwd met ijsselstenen. Dit soort stenen werd in gebruik genomen vanaf het derde kwart van de 16de eeuw tot in de 19de eeuw. Het is vrijwel zeker aan te nemen dat de muur (S19) aansluit op een muur uit een eerdere begeleiding.5

Op de kadasterkaart van 1811-1832 staan huurhuisjes aangegeven die toebehoorden aan de Gereformeerde Gemeente van de Grote Kerk. Waarschijnlijk horen de gevonden muren en putten bij deze huisjes of zijn ze van de diaconiewoningen uit 1858 die hier stonden na de sloop van de huurhuisjes.6

5 Spoor 13. Pavlovic �005a, p.15.

6 Boissevain en Nigten 1987, p.65

Muurwerk/vloer

Los botmateriaal

Graf

Opgravingsputten

Grote Kerk

boom

S13

S19S20

S21

S10

S1S4

S3

S2S9S2

S11

S1/18

S6

S17

S15

S16S8

S7S14

S12

0 5 m

Afb. 5 Sporenkaart onderzoeksgebied.

11

3.1 Het profiel

De bodemopbouw bestaat uit een recente laag van 50 centimeter (S901). Hieronder lag een bruine ophogingslaag (S1) op 2,81 m +NAP tot 2,61 m +NAP. Onder deze bruine laag lag een grijze ophogingslaag (S902). Deze kwam tot 2,41 m +NAP waar een tweede bruine laag zichtbaar werd (S18). Dit is de laag waar de graven S15 en S16 in gevonden werden. In deze laag is een scherf van een steengoed kan gevonden die gedateerd kan worden op 1350-1450 v. Chr. De onderkant van laag 18 ligt op 1,81 m + NAP; daaronder is schoon duinzand aangetroffen. Dit betreft de Laag van Voorburg.

4 Conclusie en aanbevelingen

Bij de opgraving en de begeleiding van de werkzaamheden naast de Grote Kerk is een aantal archeologische waarnemingen gedaan. Direct onder de bestrating werd muurwerk aangetroffen en na verder verdiepen kwam een laag met begravingen aan het licht. Vooral uit dat laatste blijkt dat het terrein rond de Grote Kerk waardevolle archeologische informatie over het verleden van Den Haag kan opleveren. Daarom wordt aanbevolen om ook bij toekomstige (kleine) bodemingrepen op de locaties altijd archeologisch onderzoek te laten plaatsvinden.

Afb. 6 Vlak � met de contouren van de grafkisten gezien vanuit het noorden.

1�

Literatuurlijst

Boissevain, C.F.C.G, en C.M. Nigten (red.), 1987, De Grote- of Sint Jacobskerk van ’s-Gravenhage. Zwolle.

Pavlovic, A., 2005a, Archeologisch onderzoek bomenaanplant Kerkplein gemeente Den Haag. (Rapport 0508). Den Haag.

Pavlovic, A., 2005b, Archeologisch onderzoek uriliften Grote Markt, Buitenhof en Kerkplein gemeente Den Haag. (Rapport 0511). Den Haag.

Veen, M.M.A. van, en H.H.C. Vergouwen, 2009, Graven in de Grote- of Sint Jacobskerk, gemeente Den Haag. Archeologische begeleiding en opgraving bij vloerrestauratieen historisch onderzoek. (Rapport 0918). Den Haag.

Vos, P.C., E.C. Rieffe, en E.E.B. Bulten, 2007, Nieuwe geologische kaart van Den Haag en Rijswijk. Den Haag.

Verantwoording afbeeldingen

Afb. 1 Plangebied en locatie in Den Haag. Gemeente Den Haag.

Afb. 2 Locatie Grote Kerk met geologie. Gemeente Den Haag.

Afb. 3 Onderzoeksgebied ten noorden van de Grote Kerk. Gemeente Den Haag.

Afb. 4 Foto vanuit het noordwesten met vierkante afvoerput en riolen. Gemeente Den Haag.

Afb. 5 Sporenkaart onderzoeksgebied. Gemeente Den Haag.

Afb. 6 Vlak 2 met de contouren van de grafkisten gezien vanuit het noorden. Gemeente Den Haag.

13

Bijlage 1: Archeologische perioden

Periode Tijd in jaren

Nieuwe tijd 1500 na. Chr.-heden

Late middeleeuwen 1050 - 1500 na Chr.

Vroege middeleeuwen 450 - 1050 na Chr.

Romeinse tijd 1� v. Chr. - 450 na Chr.

IJzertijd 800 -1� v. Chr.

Bronstijd �000 - 800 v. Chr.

Neolithicum (nieuwe steentijd) 5300 - �000 v. Chr.

Mesolithicum (midden steentijd) 8800 - 4900 v. Chr.

Paleolithicum (oude steentijd) 300.000 - 8800 v. Chr.