Groep 7 en 8 - watermuseum.nl · werkblad. De kinderen kunnen nu zelfstandig met de opdrachten van...

Groep 7 en 8Lesmateriaal bij het bezoek aan het Nederlands Watermuseum

Lesmateriaal voor het basisonderwijs / groep 7 en 8 / Nederlands Watermuseum 2

Dit is het begin…

… van een inspirerende ontdekkingstocht naar water in ons land en de rest van de wereld.

Het Nederlands Watermuseum is een unieke plek waar alle aspecten van water onder één dak te vinden zijn.

Deze handleiding is bedoeld om u en uw klas voor te bereiden op een bezoek aan het Nederlands Watermuseum.

U krijgt diverse suggesties voor activiteiten op school. Sommige van deze suggesties behoren tot het

basisprogramma en zijn noodzakelijk voor een goede voorbereiding. Welke onderdelen tot het basisprogramma

horen, staat duidelijk aangegeven. Tijdens het bezoek aan het museum zullen de medewerkers voortbouwen op

deze voorbereiding. De activiteit ter afsluiting op school ná het bezoek behoort tot het basisprogramma, maar kan

desgewenst korter of langer worden gemaakt.

Doelen

• Kinderen beseffen dat water van levensbelang is voor alle mensen.

• Kinderen herkennen de thematiek van respectievelijk ‘te veel’, ‘te vies’ en ‘te weinig’water in de wereld (om

hen heen).

Het onderwerp sluit nauw aan bij een aantal kerndoelen voor aardrijkskunde en natuuroriëntatie.

Kijk voor meer informatie achterin deze handleiding.

Het lespakket past binnen ‘de doorlopende leerlijn water’ die is opgezet door IVN, Veldwerk Nederland en SME

Advies. Meer informatie hierover vindt u op www.watereducatie.nl onder het kopje ‘in de klas, leerlijn water’.

Wat gaat er gebeuren

De kinderen gaan op zoek naar de oorsprong van een vreemd flesje dat bij hen op school is aangekomen. Om de

hoeveelheid informatie overzichtelijk te maken wordt aan de hand van drie deelonderwerpen ‘te veel’, ‘te vies’

en ‘te weinig’ de zoektocht in het museum voortgezet.

Inhoud van dit lesmateriaal

• Drie voorbereidingslessen, inclusief bijlagen, om het bezoek aan het museum op school voor te bereiden.

• Informatie over de gang van zaken tijdens het museumbezoek, inclusief de instructiekaart voor begeleiders.

• Suggesties voor een activiteit op school na afloop.

Hoeveel begeleiding vraagt het museum

Het museum vraagt per vijf leerlingen één begeleider om de kinderen op een actieve manier in het museum te

begeleiden.

Heeft u zin in een sprankelend wateravontuur, leest u dan snel verder!

Het Nederlands Watermuseum wenst u veel waterplezier tijdens de lessen en bij het museumbezoek!

Inleiding


Op school; Voorbereidende lessen

Druppel 1: Een mysterieus flesje

30 minuten - Basis

In de klas arriveert een vreemd flesje zonder adres of

afzender. Op het etiket staat ‘Levenschwater’, in het

flesje zit een telefoonnummer.

Druppel 2: Vreemde foto’s

30 minuten - Basis

Er duiken foto’s op. De foto’s zetten de kinderen aan

het denken over te veel, te vies en te weinig water.

Druppel 3: De proef op de som

45 minuten - Keuze

De kinderen doen proefjes met als doel meer, minder

of schoner water te maken.

Druppel 4: De laatste voorbereidingen

15 minuten - Basis

De laatste voorbereidingen voor het museumbezoek.

Waar gaan we eigenlijk naar toe?

In het museum

Druppel 5: Sprankelend avontuur in het museum

120 minuten - Basis

De kinderen spelen het spel “als ons water stijgt”, gaan

op ontdekking in het museum en doen spetterende

proefjes in een echt laboratorium.

Op school; Verwerkingsles

Druppel 6: Drie watervragen van kinderen

30 – 60 minuten - Basis

Drie mailtjes van kinderen (van over de hele

wereld) zetten de groep aan tot het maken van een

presentatie.

Achtergrond en aanvullingen

Colofon

Inhoudsopgave

Pagina 4

Pagina 7

Pagina 15

Pagina 20

Pagina 23

Pagina 24

Pagina 35

Pagina 36


Vooraf

U legt het pakket voor de les voor de deur of u laat

het door de directeur brengen. Voor iedere groep zit

er één flesje in het pakket.

Tijdens

De kinderen:

1. Vinden het flesje.

2. Verbazen zich over het woord ‘Levenschwater’.

3. Vormen zich een beeld over de inhoud en waar

het vandaan komt.

4. Onderzoeken de inhoud van het flesje.

5. Bellen op naar het Nederlands Watermuseum.

6. Formuleren vragen over water en leven.

7. Vertellen elkaar wat ze al weten over water.

Na afloop

Hebben de kinderen elkaar alles verteld wat ze

weten over water als bron van leven. Willen de

kinderen weten wat de naam ‘Levenschwater’ echt

betekent.

Druppel 1 Een mysterieus flesje

Basis; 30 minuten


1 en 2. Het vreemde flesje

U bepaalt zelf hoe u de kinderen het flesje laat

vinden. Zorg dat ieder kind het daarna eerst heel

goed kan bekijken. U hoeft nog niet direct verder te

gaan.

3. Beeld vormen

De openingsvraag zou kunnen zijn:

Wie kan dit flesje gestuurd hebben?

Deze vraag daagt uit tot nader onderzoek of het

gebruiken van de verbeelding. Daarnaast kunnen

kinderen vragen stellen als: Waar komt het flesje

vandaan? Waar gaat het heen?

Laat de kinderen (ook als ze denken / weten dat

het nep is) zich een beeld vormen over het verhaal

achter het flesje.

Wat doet u?

Stuur de kinderen in deze beeldvormende fase niet

in een bepaalde richting, maar kijk waar hun ideeën

naar uitgaan. Het ene kind is meer geïnteresseerd in

het onderzoeksmatige (we gaan de inhoud testen),

de ander heeft meer belangstelling voor het mysterie

(het komt van een medicijnman in het oerwoud). Al

deze beelden dragen bij aan het warm lopen voor

een bezoek aan het museum in een later stadium.

Suggestie

Het is heel goed mogelijk dat u de start van dit

project aangrijpt om de kinderen beelden te laten

visualiseren. U kunt denken aan een schilderij van

de plek waar het flesje vandaan komt of een verhaal

over het mysterieuze flesje. De resultaten kunt u

in de klas ophangen. Het flesje krijgt natuurlijk een

ereplaats!

Toelichting van de onderdelen

4. Onderzoeken van het flesje

Het flesje openmaken kan, maar haalt wel wat van

het mysterie weg.

Voorop het flesje staat ‘Levenschwater’. Wat zou dit

betekenen?

Wanneer de kinderen aangeven dat ze dit willen

onderzoeken, dan moedigt u dit aan. Hoe krijgen we

het adres terug?

De oplossing

Het telefoonnummer van het Nederlands

Watermuseum (026-3551240) staat op een

doorzichtig strookje in het flesje. Wie zou er durven

opbellen?

5. Opbellen

De kinderen bellen met het Nederlands

Watermuseum en krijgen een medewerker aan de

lijn. Deze weet alles over het flesje en kan eventuele

vragen beantwoorden. De kinderen worden

uitgenodigd het flesje terug te komen brengen naar

het museum.

Let op!

De kinderen weten niet dat u of uw collega voordat

u aan dit project begon al een afspraak met het

Nederlands Watermuseum heeft gemaakt. Dit is

het moment om de kinderen te verrassen door

ze te vertellen dat ze dezelfde week nog bij het

Nederlands Watermuseum op bezoek mogen gaan. U

hoeft dus niet zelf nogmaals een afspraak te maken!


6 en 7. Vragen formuleren over water en deze

uitwisselen

Alle activiteiten vóór het bezoek aan het museum

zijn bedoeld om de nieuwsgierigheid en vragen bij

kinderen over het onderwerp ‘water’ los te maken.

Ongetwijfeld roept het flesje ‘Levenschwater’ ook

allerlei vragen op die met water en leven te maken

hebben. U inventariseert de vragen en leidt het

gesprek.

Suggestie

Mogelijke vragen om het gesprek op gang te

brengen:

• Wat heb jij nodig om te blijven leven?

• Als je geen water zou hebben, wat zou je dan

merken?

• Heb je dat wel eens meegemaakt?

• Er zijn verhalen waarin mensen een drankje

vinden, waarvan ze langer blijven leven. Zou dat

kunnen?

• Blijf je langer leven als je water hebt?

• Hoe smaakt water?

• Waarom zou dit water in een flesje zitten?

• Hoe zouden we het kunnen onderzoeken?

De vragen die kinderen zelf hebben hoeven nu nog

niet beantwoord te worden. De komende activiteiten

en het museumbezoek helpen om veel vragen van

kinderen op te lossen.

Suggestie

Kies een passende vorm:

• Kringgesprek

• Kinderen in groepjes vragen op laten schrijven

• Vragen verzamelen op het bord

• Terughalen van eerdere lessen uit methodes of

andere projecten


Vooraf

• U verstopt de drie foto’s (A, B, C) in de kastjes

van enkele kinderen.

• U kopieert de werkbladen met de letters A (te

veel), B (te vies) en C (te weinig).

• U kunt de werkbladen ook nog in enveloppen

doen en in uw eigen bureau of uw postvakje

leggen. Dat maakt het vinden ervan wat

‘gewichtiger’.

Tijdens

De kinderen:

1. Ontdekken drie foto’s in hun kastjes.

2. Praten met elkaar over de betekenis van de

foto’s.

3. Vertellen elkaar wat ze denken bij de termen ‘te

veel’, ‘te vies’ en ‘te weinig’.

4. Vinden de drie werkbladen.

5. Leggen de link tussen de foto’s en de

werkbladen.

6. Ontdekken dat ‘te veel, ‘te vies’ of ‘te weinig’,

water het leven minder leuk kan maken, maar

dat je daar wellicht wat aan kunt doen.

7. Verzinnen oplossingen voor de problemen die de

personen op de foto’s hebben.

Na afloop

• Hebben de kinderen ontdekt dat het hebben van

genoeg schoon water erg prettig, maar niet altijd

vanzelfsprekend is.

• Willen de kinderen oplossingen verzinnen voor

situaties waarin dit niet het geval is.

Druppel 2 Vreemde foto’s

Basis; 30 minuten


1. Het ontdekken van de foto’s

Zouden de foto’s iets te maken hebben met het

flesje? Zo ja, wat dan?

2 en 3. De foto’s bekijken

Geef de kinderen de tijd om de foto’s te bekijken en

zich af te vragen wat de afbeeldingen voorstellen.

Het is niet erg als kinderen niet meteen zien wat de

foto voorstelt. Laat de kinderen de foto’s koppelen

aan de drie begrippen: ‘te veel’, ‘te vies’ en ‘te

weinig’. Laat ze hun keuze toelichten. De foto’s hangt

u op het bord naast elkaar. Verandert dit iets aan het

beeld van degene die het flesje zou kunnen hebben

opgestuurd of kwijt zou kunnen zijn?

4 en 5. De opdrachten

Op dit moment vindt u de werkbladen op of in uw

bureau.

6 en 7. Oplossingen voor de problemen op de

foto’s

Elk groepje krijgt een foto met bijbehorend

werkblad. De kinderen kunnen nu zelfstandig met de

opdrachten van het werkblad aan de slag.

Op het bord maakt u de drie rubrieken:

Te veel - Te vies - Te weinig

Daarboven staat: “Dat lossen wij wel even op...”

De kinderen kunnen in hun groepje zelf oplossingen

bedenken en op het bord zetten. Geeft dit een

nieuwe of betere betekenis aan het woord

‘Levenschwater’ op het flesje?

Suggestie

Wijst u de kinderen erop dat ze deze oplossingen

straks kunnen vergelijken met wat ze in het museum

zullen zien.


Foto A


Foto B


Foto C


Werkblad ATe veel

• In Nederland is heel veel water, in rivieren, kanalen, meren en sloten.

• Soms komt er zoveel water door een rivier dat we er last van hebben.

• Ook in huis kun je de wasbak laten overlopen.

• Er is dan te veel water.

Om over te praten

• Wat gebeurt er op de foto denk je?• Welke problemen geeft dit voor de

mensen in de buurt?

Je gaat nu samen over oplossingen voor deze problemen nadenken. Schrijf alle oplossingen die jullie samen bedenken hiernaast op.

Wij hebben de volgende oplossingen bedacht:


Werkblad BTe vies

• Soms is water schoon, soms is het vies. Alleen schoon water kun je drinken.

• Soms lijkt het water schoon, maar zit er toch troep in.

• Het is best moeilijk om vies water weer schoon te maken.

Om over te praten

• Wat gebeurt er op de foto denk je?• Wat zijn dan de problemen voor de

mensen in de buurt?




Werkblad CTe weinig

• Soms komt er geen water meer uit de kraan.

• In sommige landen is dat heel gewoon. Mensen moeten soms uren lopen om water uit een put te halen. Om zelf te drinken of om planten te laten groeien. Als je water knoeit, moet je weer opnieuw lopen.

• Water zit niet alleen in een put, maar komt ook uit de lucht.

Om over te praten

• Wat gebeurt er op de foto denk je?• Welke problemen geeft dit voor de

mensen in de buurt?





Vooraf

• U kopieert de proevenkaarten met de plaatjes.

• Om te voorkomen dat de blaadjes tijdens de

proeven nat worden, kunt u ze in een plastic

hoesje doen.

• U zet de benodigde materialen klaar (zie

materialenlijstje verderop).

• Het doen van proefjes vraagt altijd wat

voorbereiding. Het maakt het onderwerp echter

ook heel concreet voor kinderen.

Suggesties

Laat de kinderen zoveel mogelijk materialen van

thuis meebrengen.

Tijdens

De kinderen:

1. Leggen nogmaals de link tussen de foto’s en de

drie onderwerpen.

2. Werken in groepjes samen aan de proefjes.

3. Ontdekken water op plekken waar ze het niet

verwacht hadden.

Na afloop

• Hebben ze in groepjes zelfstandig onderzoek

gedaan.

• Voelen de kinderen zich nog meer bij het

wateronderzoek betrokken.

Druppel 3 De proef op de som

Keuze; 45 minuten


1. De onderwerpen en de proeven

Bij elk onderwerp uit druppel 2 hoort nu ook een

proef. U kunt de kinderen zelf laten ontdekken welke

proef bij welk onderwerp hoort of u kunt dit vooraf

aangeven.

• Te veel hoort de proef: water opzuigen

• Te vies hoort de proef: water filteren

• Te weinig hoort de proef: water maken

2 en 3. Proeven doen

De meeste kinderen kunnen het proefje zelfstandig

doen, zeker als ze de taken onderling goed verdelen.

Suggestie

Bij het uitvoeren van onderzoek in groepjes is het vaak

handig als iedereen een eigen taak heeft. Als u gewend

bent zo te werken (bijv. vanuit het Coöperatief Leren),

dan kunt u bijvoorbeeld de volgende taken verdelen:

• Wegwijzer: Leest de opdracht voor en leidt het

groepje

• Materialenbaas: Pakt alle spullen en coördineert

het opruimen

• Meteropnemer: Meet en weegt, rekent en telt

• Reporter: Schrijft een kort verslag of noteert de

bevindingen

• Tekenaar: Maakt tekeningen van de

proefopstelling(en)


Materialenlijstje

Per proefopstelling zijn de onderstaande materialen

nodig. Deels kunnen de kinderen deze zelf

verzamelen. Alle materialen staan ook op de

proevenbladen.

Proef: Water opzuigen (te veel)

• water in een kan

• 1 paperclip

• stukje draad

• stift

• schaar

• 6 lege jampotjes

• 1 plastic bakje of kommetje

• diverse materialen die water opzuigen (denk

aan: stuk luier, watten, tampon, filterzakje,

papier, etc.)

Proef: Water filteren (te vies)

• 4 lege jampotjes

• 4 koffiefilterhouders (ook te maken van een

plastic bekertje met 3 gaatjes)

• 1 filter

• beetje zand

• zakdoek

• watten

• slaolie

• bakje modder

• 2 bekers water

Proef: Water maken (te weinig)

• een plastic voorwerp

• een metalen voorwerp

• een glazen voorwerp

• een stuk karton

• diepvries

Proef ATe veel; Water opzuigen


water in kan

Dit heb je nodig.

2. Zorg dat alle testmaterialen ongeveer even groot zijn. Gebruik hiervoor een schaar of een scherp mesje.

1. Maak van de paperclip een haakje. Knoop hem vast aan het touwtje.

Water laten verdwijnen te veel

3. Zet op elk potje met stift een streep op dezelfde hoogte.

5. Laat nu testmateriaal 1 in het eerste potje zakken.

6. Wacht tot er geen belletjes meer tevoorschijn komen. Hijs het testmateriaal dan voorzichtig op en leg het in het kommetje.

7. Zet een tweede streep op de plek tot waar het water nu komt. Het verschil tussen de 2 strepen laat zien hoeveel water het materiaal heeft opgezogen.

8. Doe hetzelfde met de anderetestmaterialen. Kan je zelf nog een betermateriaal verzinnen?

Jullie ontdekkingUit onze proef bleek dat

……………………………………………………………het meeste water op kan zuigen.

4. Vul alle potjes tot aan de streep met water.

Tip: Plak meteen een etiket met het soort testmateriaal op het potje.

1 zelf verzonnen materiaal

kommetje

stift

paperclip

schaar

etiketten

koffi efi lter

dweiltje

6 jampotjes

sponswatje

tampon

touwtje

Proef BTe vies; Water filteren


Vies water schoonmaken te vies

2. In de eerste doe je een filterzakje, in de tweede een zakdoek, in de derde een laagje zand en in de vierde een prop watten.3. Doe nu modder in een

van de bekers met water.

5. Giet in elke filter een beetje van dit mengsel.

7. Kruis aan met welke filter de modder uit het water wordt gehaald.

Jullie ontdekkingWij hebben ontdekt dat je vervuild water schoon kunt maken met

…………………………………………………………………………………………………………………………

………………………………………………..…………………………………………………………………………8. Doe hetzelfde met de olie.

4 koffiefilter-houders

1 filterzakje

2 bekers water

sla olie modder

watten

zakdoek

zand

1. Zet op elke jampot een koffiefilter

Dit heb je nodig.

4 legejampotjes

4. Goed roeren tot alles vermengd is.

Filterzak Zakdoek Zand WattenWater met modderWater met olie

6. Bekijk het water dat in de jampotjes valt goed.

Proef CTe weinig; Water maken


Zelf water maken te weinig

7. Waar denk je dat dit water vandaan komt? Uit je lijf, de lucht of de diepvries?.

3. De anderen tellen de adem en moedigen aan. Het kan wel 100 ademhalingen duren voor je water hebt gemaakt!

Jullie ontdekkingWij hebben ontdekt dat:

........................................................................

………………………………………………………………………

………………………………………………………………………

…………………………..…………………………………………

karton plastic

glas

metaal

Dit heb je nodig.minstens 1 uur in koelkast

4. Schrijf op hoeveel ademhalingen je nodig had.

Metalen voorwerp

Plastic voorwerp

Glazen voorwerp

Kartonnen voorwerp

Aantalademhalingen

6. Welk voorwerp leverde het snelst water op?

kkkkoud!

5. Doe hetzelfde met de andere voorwerpen.

1. Haal 1 ding uit de diepvries.

2. Een van jullie is de ademer. De ademer ademt net zolang op het voorwerp tot er een druppel verschijnt.achtentachtig,

negenentachtig, ...

Vooraf

• U leest de beschrijving van het museumbezoek

(druppel 5) alvast door.

• U zorgt ervoor dat voor het onderdeel

‘museumspel’ de kinderen in groepjes van vijf

zijn verdeeld en een begeleider hebben.

• U zorgt ervoor dat de begeleiders de

begeleiderskaart goed hebben gelezen. Deze

kaart vindt u vlak achter dit katern (bladzijde 22).

• U bepaalt of u ieder groepje een eigen

onderzoeksvraag wilt laten formuleren voor een

gerichter onderzoek in het museum.

Tijdens

De kinderen:

1. Bereiden zich voor op het museumbezoek.

2. Weten alle afspraken voor een prettig bezoek.

3. Weten op welke vragen zij eventueel een

antwoord zoeken.

Na afloop

• De kinderen hebben zin om naar het museum te

gaan en willen antwoorden op hun eigen vragen.


Druppel 4 De laatste voorbereidingen

Basis; 15 minuten


1. Waar gaan we eigenlijk heen?

• Als laatste voorbereiding praat u met de kinderen

over wat ze verwachten te zien en te kunnen

doen in het Nederlands Watermuseum. U legt

nogmaals een koppeling tussen de drie thema’s,

het museum en natuurlijk het flesje.

• U legt de kinderen alvast een aantal praktische

zaken uit (zie druppel 5).

2. Afspraken

De medewerkers van het museum gaan ervan uit dat

u primair verantwoordelijk bent voor een geslaagd

bezoek. Maak daarom met de kinderen en de

begeleiders heldere afspraken. Lees hiervoor eerst de

instructies voor de begeleiders (zie begeleiderskaart)

en de uitleg in druppel 5.

Checklist

• Wie is het aanspreekpunt voor het museum?

• Weten alle kinderen en begeleiders de

groepsindeling voor het onderdeel ‘museumspel’

(zie begeleiderskaart).

• Weten de begeleiders op welke wijze er een

actieve rol van hen verwacht wordt?

• Is het vervoer zo geregeld dat iedereen ongeveer

tegelijk aankomt?

• Hebben de kinderen het flesje bij zich?

• Hebben de kinderen eventuele vragen bij zich en

indien nodig iets om informatie vast te leggen?

3. Vragen formuleren

Het is de bedoeling dat de kinderen in het museum

zelf op zoek gaan naar informatie. Deze halen ze uit

de verschillende onderdelen. Daarom kan het handig

zijn als de kinderen met hun eigen onderzoeksvragen

naar het museum toe komen. Dit is niet verplicht,

maar verhoogt wel de leeropbrengst. In het museum

zullen de drie thema’s expliciet en minder expliciet

terugkomen. Laat de kinderen deze vragen zoveel

mogelijk zelf verzinnen.


Tip

Voorbeelden van deze vragen zijn:

• Wat kunnen wij op school eraan doen om te

zorgen dat water schoon blijft?

• Hoe kunnen we ervoor zorgen dat mensen /

dieren geen last meer hebben van teveel water?

• Hoe kan ik aan water komen als ik in een land

ben waar maar heel weinig water is?

Tip

• Vermijd ‘waarom-vragen’. Hierop is vaak

moeilijk een antwoord te vinden. Een goede

onderzoeksvraag lokt uit tot handelen. Een vraag

die begint met ‘hoe’, ‘wat’ of ‘welke’ prikkelt

vaak tot onderzoek in de meest brede zin.

• Laat u de verschillende groepjes de

onderzoeksvraag in hun eigen woorden

formuleren. Daarnaast zijn kinderen misschien

nog nieuwsgierig naar andere zaken (zie ook de

vragen uit druppel 1).

• Maak met de kinderen afspraken op welke wijze

zij onderzoek naar deze vragen zullen doen en

hoe de bevindingen worden vastgelegd (papier,

camera’s, tekenen, etc.). Informeert u de

begeleiders van de groepjes ook hierover!

Tip

Als uw kinderen gewend zijn om in groepen de taken

te verdelen, is het aan te raden dit ook te doen voor

dit museumbezoek. Het zal hen helpen om zoveel

mogelijk uit het bezoek te halen. Kinderen voelen

zich meer betrokken en verantwoordelijk met een

eigen taak (zie druppel 3, onderdeel ‘proeven doen’).


Instructiekaart voor begeleiders

Praktische zaken in het museum

Bij binnenkomst worden de kinderen meteen naar de

ontvangstruimte gebracht. Daar volgt een uitleg door

een medewerker van het museum. Ook zullen de

kinderen hier naar het flesje worden gevraagd. Houd

het bij de hand!

Globaal is het museum op te delen in drie ruimtes:

• Een tentoonstellingsruimte (50 min.)

• Een laboratorium (20-25 min.)

• De zolder (20-25 min.)

(Mocht de zolder bezet zijn wordt dit onderdeel

vervangen door een educatieve film).

Omdat elke ruimte een bepaald aantal bezoekers

tegelijk aankan, is er een carrouselsysteem opgezet.

De verdeling van de kinderen over de ruimtes

gebeurt aan de hand van de groepjes. In uw

bevestigingsbrief staat op welke manier in uw klas de

groepen gevormd moeten worden (dit is afhankelijk

van de grootte van de klas en eventuele andere

scholen). Lees dit goed door en communiceer dit ook

naar de begeleiders.

Na 25 minuten (zolder en laboratorium)

Of 50 minuten (museumspel) draaien de klassen

door.

Wie doet wat?

In het museum zijn vier medewerkers aanwezig.

Twee van hen zijn in principe in het laboratorium

aanwezig. De andere zijn op de zolder en in de

tentoonstellingsruimte. De museummedewerker kan

echter onmogelijk overal tegelijk zijn. Daarom wordt

van u een actieve rol verwacht, met name tijdens het

museumspel.

De tentoonstelling…

… is er op gebouwd om mee te spelen en aan te

raken. De objecten dagen de kinderen uit en zetten

ze ertoe aan om actief bezig te zijn. Voor kinderen

kan het daardoor heel aantrekkelijk zijn van de ene

naar de andere kant te vliegen. Bovendien zijn niet

alle onderdelen voor alle leeftijden even geschikt.

Daarom starten de kinderen met een centrale

opdracht. De museummedewerker legt deze uit.

U gaat met uw groepje van vijf kinderen naar de

verschillende tentoonstellingsonderdelen.

Daar helpt u de kinderen met:

• Het goed lezen van de opdrachten

• Het rustig uitproberen van de onderdelen

• Het vinden van een antwoord op de centrale

opdracht

Het laboratorium

In het laboratorium gaan de kinderen verschillende

proefjes doen. Een witte labjas tovert de kinderen

om tot laboranten. Een medewerker legt uit hoe de

kinderen aan de slag kunnen met de proefjes. U helpt

de kinderen als ze om hulp vragen.

De zolder

Op de zolder wordt de groep gesplitst. Een groep gaat

het spel spelen “Als ons water stijgt”. Ze komen in

een nagebouwd huis. Er dreigt een overstroming. Ze

krijgen 1 minuut de tijd om 5 belangrijke spullen mee

te nemen naar zolder.

De andere groep speelt een quiz die u begeleidt. U

verdeelt de groep in twee teams. U krijgt de kaarten

met quizvragen en antwoorden. Degene die het

antwoord denkt te weten slaat op het belletje. Is de

vraag goed beantwoord, krijgt het team een punt.

Checklist• Weet u wie het aanspreekpunt van de school is?• Weet u de groepsindeling voor het onderdeel

‘museumspel’?• Weet u wat u moet doen, ook in het museum

(zie hieronder)?• Weet u met welke wateronderwerpen en vragen

de kinderen bezig zijn?


Vooraf

• Laat u de kinderen het flesje meenemen.

• Zorg dat u voldoende begeleiding heeft (één op

vijf) en dat deze mensen zijn geïnstrueerd met

de instructiekaart.

Tijdens

De kinderen:

1. Worden bij de ingang meegenomen naar de

ontvangstruimte.

2. Geven het flesje terug aan de museum-

medewerker.

3. Spelen het spel “Als ons water stijgt”

4. Verzamelen informatie over hun eigen

onderwerp.

5. Bekijken in groepjes met hun begeleider de

tentoonstelling.

6. Voeren een centrale opdracht uit.

7. Leren hoe er in een lab gewerkt wordt.

De leerkrachten/ activiteitenbegeleiders

Zorgen ervoor dat de kinderen actief en doelgericht

aan de verschillende onderdelen mee kunnen doen.

De gang van zaken in het museum staat beschreven

op de aparte begeleiderskaart (bladzijde. 22). Het is

belangrijk dat u en de begeleiders deze kaart goed

hebben gelezen.

Na afloop

• Zijn de kinderen een heleboel aan de weet

gekomen over water in al zijn vormen

• Begrijpen de kinderen beter hoe belangrijk water

is voor het leven op aarde. Daarnaast zal ieder

kind zijn eigen interesses hebben en dus ook zijn

eigen leermomenten.

Druppel 5 Sprankelend avontuur in het museum

Basis; 120 minuten


Vooraf

• Zorgt u ervoor dat de informatie die de kinderen

in het museum hebben verzameld nu op tafel

komen.

• Kopieer de werkbladen inclusief opdrachten.

• Leg de benodigde materialen klaar (zie op het

werkblad onder ‘je hebt nodig’).

Tijdens

De kinderen:

1. Krijgen een vraag van een kind uit een ver land

waarin ‘te veel’, ‘te vies’ of ‘te weinig’ een rol

speelt.

2. Vergelijken hun situatie met die van de kinderen

uit de mail.

3. Bedenken in groepjes een oplossing voor het

waterprobleem in de mail.

4. Gebruiken de kennis en eventuele foto’s die ze

tijdens het museumbezoek hebben verzameld.

5. Presenteren hun oplossing voor het probleem.

6. Beantwoorden de mail.

7. Ontdekken dat iedereen op de hele wereld

met water te maken heeft, maar steeds op een

andere wijze.

8. Zien in dat genoeg schoon water van

levensbelang is.

Na afloop

• De kinderen weten dat er niet overal op de

wereld voldoende schoon water is.

• De kinderen begrijpen hoe belangrijk water

is voor heel gewone dingen als jezelf

schoonhouden, planten laten groeien en wonen.

• De kinderen kunnen zelf oplossingen bedenken

voor waterproblemen die binnen hun bereik

liggen.

Druppel 6 Watervragen van kinderen

Keuze; 30-60 minuten

De opdracht

Het doel van de vraag in de mail is om de kinderen

hun eigen situatie te laten vergelijken met die van

een kind ver weg. Wat zijn de overeenkomsten, wat

de verschillen? En wat zijn de voor- en nadelen van

beide situaties? Elk thema heeft zijn eigen mail.

Thema Mail van Probleem

te veel Marcello,

Venetie

Wonen in een land onder

de zeespiegel

te vies Juan en

Pedro,

Brazilie

Jezelf schoonmaken met

vies water helpt niet

te weinig Esmé, Bolivia Schooltuintjes verdorren

zonder water

Na alle activiteiten en het bezoek aan het museum zijn

de kinderen misschien zover dat ze op hun eigen wijze

een (stukje van een) oplossing kunnen bedenken voor

een waterprobleem. Hierbij maken ze gebruik van de

kennis die ze hebben opgedaan bij de proefjes en in het

museum.

De watervragen van de buitenlandse kinderen zijn

beperkt gehouden, maar raken niettemin aan de

grote ‘wereldvragen’. Het spreekt voor zich dat uw

kinderen niet een compleet en afdoende oplossing

hoeven te hebben voor deze grote vragen. Stimuleer

vooral het nadenken over en zoeken naar een

mogelijke oplossingsrichting.

De hoeveelheid tijd die u na afloop van het

museumbezoek nog beschikbaar heeft, bepaalt uw

keuze voor de uitwerking. Ook de wijze waarop u de

kinderen aan elkaar laat presenteren is aan u.

Tip

Om u op weg te helpen twee voorbeelden voor een

presentatie:

• De rivier door de gang.

Leg een blauw lint in een kronkelige vorm op de

grond. Plaats de presentaties van de kinderen langs

het lint. De antwoordmails kunnen op een groot

vel karton geschreven worden. Plaats de eventuele

bouwsels op een stuk piepschuim of beplakte

doos. Om het nog echter te maken kunt u een

routebeschrijving van de tocht langs de rivier maken

waarbij u alle presentaties kort beschrijft.

Laat nu alle ouders maar komen!

• Drie hoeken: ‘te veel’, ‘te vies’ en ‘te weinig.

Hang op de ene muur alle collages van het land

van de mail bij elkaar. Op de andere muur komen

alle collages van de situatie in Nederland. Bouw

vervolgens op de grond een stellage van kartonnen

dozen. Drapeer hier een doek overheen. Plaats hier

de bouwsels van de kinderen op. Laat de kinderen de

antwoordmails op een groot vel papier schrijven en

hang ze erbij.


Werkblad A

Sender: [email protected]

Date: 12-6-2017

To: [email protected]

From: Marcello

Ciao, come state?

Mi chiamo Marcello Binoci e abito a Venezia. Per la scuola dobbiamo preparare una relazione scritta

inerente il sistema delle acque in un altro paese. Io ho scelto di analizzare i terreni bonificati dei

Paesi Bassi. Attraverso Internet ho raccolto materiale molto interessante, per cui la mia relazione sta

procedendo molto bene Nonostante cio’ non sono riuscito a trovare una riposta alla seguente domanda:

perche’ impiegate tante energie a bonificare la terra? Non potete vievere a contatto con l’acqua come

facciamo anche noi?

Spero che voi mi possiate aiutare.

La mia relazione deve essere pronta entro la prossima settimana!

Ciao. Marcello.

P.S. Voi avete buoni calciatori, ma i nostri rimangono sempre i migliori!

Vertaling

Hoi, hoe gaat het met jullie?

Ik ben Marcello Binoci uit Venetië.

Wij moeten voor school een werkstuk maken over de waterhuishouding in een ander land. Ik heb

gekozen voor de polders van Nederland. Van internet heb ik al een hoop informatie kunnen halen en het

schiet nu aardig op. Toch blijf ik met een vraagje zitten waar ik gewoon geen antwoord op weet. Waarom

doen jullie zoveel moeite om al dat land in te polderen? Jullie kunnen toch ook gewoon zoals wij op het

water gaan wonen? Ik hoop dat jullie me willen helpen. Mijn werkstuk moet volgende week al af zijn!

Ciao, Marcello

PS: Jullie hebben goede voetballers maar die van ons zijn toch de allerbeste!

Lesmateriaal voor het basisonderwijs / groep 7 en 8 / Nederlands Watermuseum

De opdracht


Jullie gaan Marcello een mail terug sturen met jullie antwoord op zijn vraag. Misschien kunnen jullie zelfs een

oplossing verzinnen voor het wonen in een land dat onder de zeespiegel ligt.

Schrijf op wat Marcello van jullie wil weten:

Je hebt nodig

• De mail van Marcello

• Bronnen om informatie te zoeken over Venetië

• 3 vellen karton, stiften en lijm

Venetië en het water

Wat weten jullie eigenlijk al van Venetië?

• Zoek Venetië op in de atlas. Wat valt jullie op?

• Pak een vel karton en schrijf in het midden groot ‘Venetië en het water’.

• Schrijf daar onder alles op waar je aan denkt, als je deze woorden ziet.

• Ben je wel eens in Venetië geweest?

• Hoe denk je dat het eruit ziet?

• Ga nu op zoek naar informatie over Venetië op internet, in reisgidsen, de atlas of een boek. Zoek naar plaatjes

die jullie woorden uitbeelden en plak ze bovenaan op het vel karton. Als je wilt mag je er ook bij tekenen.

Nederland en het water

Nu gaan jullie hetzelfde doen voor Nederland.

• Kijk eens in de atlas naar de kaart Nederland reliëf. Welke gebieden liggen onder de zeespiegel?

• Pak een tweede vel karton en schrijf in het midden groot ‘Nederland en het water’.

• Schrijf weer alles op waar je aan denkt als je deze woorden ziet.

• Welke stukken ?

• Waarom polderen wij in?

• Wat heeft inpolderen voor gevolgen?

• Ga nu op zoek naar informatie over Nederland op internet, in reisgidsen, de atlas of een boek. Zoek naar

plaatjes die jullie woorden uitbeelden en plak ze bovenaan op het vel karton. Als je wilt mag je er ook bij

tekenen.

Kijk en vergelijk

• Hang de twee vellen naast elkaar.

• Praat met elkaar over de voor en de nadelen van beide situaties. Wat is volgens jullie beter?

Een oplossing bedenken

Hoe kun je wonen in een land dat onder de zeespiegel ligt?

• Lees het volgende berichtje

Overstromingen in Venetie en Nederland door stijging van zeespiegel. Er moeten plannen gemaakt worden voor

een andere manier van wonen met water! Het motto voor de toekomst wordt: We laten het water haar gang

gaan. Water en mensen gaan weer samenwonen.

Wonen met water kan heel handig zijn. Hoe zou jij samen met het water willen wonen?

• Ga met je groepje rond een nieuw vel papier zitten en teken en schrijf wat er in je opkomt.

Tip: Denk nog eens aan alles wat je in het museum hebt gezien. Misschien dat je opeens met een fantastisch plan

komt.

• Na vijf minuten kijken jullie samen naar de ideeën

• Wat is volgens jullie de beste oplossing die erbij zit?

• Werk die uit zodat Marcello er echt wat aan heeft.

• Maak een maquette, tekening of plattegrond van de oplossing.

• Zoek plaatjes van voorbeelden.

• Schrijf een mail aan Marcello waarin jullie uitleggen wat jullie bedacht hebben.

• Maak er iets moois van want straks mogen jullie je oplossing aan de hele klas presenteren.

De mail beantwoorden

• Schrijf een mail aan Marcello. De juf of meester maakt een foto van jullie presentatie. Die kunnen jullie met

de mail mee sturen.


Werkblad B


Date: 30-8-2017


From: Juan & Pedro

Olá,

Somos o João e o Pedro. Somos gémeos. Fazemos tudo juntos. Vivemos nos suburbios de São Paulo, uma

cidade grande no Brazil.

Brincamos muito na rua. Aí ficamos todos sujos. Nós não nos importamos com isso mas as raparigas de quem

nós estamos apaixonados não gostam, elas dizem que cheiramos mal. O problema é que nós gostamos muito

de brincar na lixeira. Das velharias que as pessoas deitam fora construímos barracas e carros de corrida. Depois

disso normalmente damos um mergulho no rio. Aí corremos o risco de apanhar diarreia porque a àgua é

muitissimo suja. Mas o que podemos fazer? Se não nos lavar-mos a Maria e a Bianca fojem de nós quando nos

veêm. E isso agente não quer.

Não haverá uma maneira de agente se lavar sem àgua? Ou será que voçês sabem uma solução para a sujidade

do rio? Como é que voçês fazem isso na Holanda. Com o quê brincam na rua e será também se sujam?

Mandem-nos um e-mail rápidamente

Adeus João e Pedro

Vertaling

Hoi,

wij zijn Juan en Pedro. Wij zijn een tweeling. We doen alles samen. We wonen aan de rand van Sao Paulo,

een grote stad in Brazilië.

We spelen heel veel buiten. Daar worden we ontzettend smerig van. Wij vinden dat niet zo erg, maar de

meisjes waar we verliefd op zijn, zeggen dat we stinken. Het probleem is, dat we het nou juist zo leuk vinden

om op de vuilnisbelt te spelen. We maken er hutten en racewagens van oude rommel. Meestal duiken we na

afloop in de rivier. De kans is groot dat je daar diaree van krijgt want het water is ontzettend vervuild. Maar

wat moeten we anders doen? Als we ons niet wassen lopen Maria en Bianca hard weg als wij eraan komen.

Daar balen we van!

Zou er geen manier zijn om jezelf schoon te maken zonder water? Of weten jullie een oplossing voor het

vervuilde water in de rivier? Hoe doen jullie dat in Nederland? Waar spelen jullie buiten mee en worden jullie

dan ook vies?

Mail ons snel terug, de meiden wachten op ons!

Dag, Juan en Pedro


De opdracht

Jullie gaan Juan en Pedro een mail terug sturen met jullie antwoord op hun vraag. Misschien kunnen jullie zelfs een

oplossing verzinnen voor het tekort aan schoon water om je te wassen.

Schrijf kort op wat het probleem in de mail is.

Je hebt nodig

• De mail van Juan en Pedro

• Bronnen om informatie te zoeken over Brazilië


Waswater in Brazilië

De mail en de foto’s geven je al een beeld van hoe het in Brazilië is. Maar, misschien weten jullie nog wel meer.

• Kijk in de atlas en zoek op de kaart van Brazilië op waar Sao Paulo ligt.

• Pak een vel karton en schrijf in het midden groot ‘Waswater in Brazilië.

• Schrijf hieronder alles op waar je aan denkt als je deze woorden ziet.

• Hoe denk je dat het eruit ziet waar Juan en Pedro wonen?

• Hoe spelen de kinderen daar buiten?

• Hoe maken ze zich daar schoon?

• Hoe komt het water in de rivier zo vies?

• Ga nu op zoek naar informatie over Brazilië op internet, in reisgidsen, de atlas of een boek. Zoek naar plaatjes die

jullie woorden uitbeelden en plak ze bovenaan op het vel karton. Als je wilt mag je er ook bij tekenen.

Waswater in Nederland


• Pak een tweede vel karton en schrijf in het midden ‘Waswater in Nederland’.


• Wat doen wij buiten voor spelletjes?

• Waar worden we erg vies van?

• Hoe houden wij onszelf schoon?

• Hoe komen wij aan schoon water?

• Hebben wij genoeg schoon water?

Tip: Kijk ook eens in de atlas naar de kaart Nederland waterhuishouding.

• Pak de reclame- en vakantiefolders van Nederland erbij.

• Zoek naar plaatjes die jullie woorden uitbeelden en plak ze bovenaan op het vel karton. Als je dat leuk vindt mag je

er ook bij tekenen.

Kijk en vergelijk



• Praat met elkaar over de voor en de nadelen van beide situaties.

• Welke situatie is volgens jullie beter? Waarom?


• Lees de volgende twee vragen uit de brief nog eens.

Zou er geen manier zijn om jezelf schoon te maken zonder water?

Of weten jullie een oplossing voor het vervuilde water in de rivier?

Wat zou jij doen als je verliefd was op een jongen/ meisje uit je klas en je geen schoon water had om je te wassen?


Tip: Denk nog eens aan de proef over water zuiveren en alles wat je in het museum hebt gezien. Misschien dat je

opeens met een fantastisch plan komt.



• Werk die uit zodat Juan en Pedro er echt wat aan hebben.



• Schrijf een mail aan Juan en Pedro waarin jullie uitleggen wat jullie bedacht hebben.



• Stuur je mail op. De juf of meester maakt een foto van jullie presentatie. Die kunnen jullie met de mail mee sturen.


Werkblad C


Date: 9-9-2017


From: Esmé Pico

¡Buenos dias a todos!

Soy Esmé y vivo en Bolivia. Voy a contarte lo que pasó en mi escuela. Nosotros tenemos huertos. Sabeis que son? Son

pequiñas trocitos de tierra donde vamos todos los jueves con nuestra clase. Alli aprendemos como cultivar todo tipo de

verduras y frutas. ¡Me encanta! Mis verduras eran las más grandes de todo la clase el año pasado.

Pero el último mes no fue tan bien con nuestros huertos. En septiembre y oktubre la tierra esta bastante seca aqui.

Tenemos que estar pendientes que las plantas tengan suficiente agua. Nuestro pueblo tiene un sistema para asegurar el

reparto del agua. La poca agua que tenemos corre por canalitos al lo largo de todas las calles. Todos tienen el derecho

de un chin de agua.

Mi mejor amiga Quinia y yo, nos preocupabamos tanto de nuestros huertos, que sacamos un poco mas de lo que nos

correspondia. ¡Cómo se enojo nuestra maestra! ¿Y Por qué ¿Qué otras opciones tuvimos? ¿Dejar mourir nuestras plantas?

¿Como lo hacen ustedes en Holanda? ¿Cuanta agua tienen?

Besos y hasta la proxima e-mail,

Esmé

Vertaling

Dag allemaal,

ik ben Esmé en ik woon in Bolivia. Ik zal je vertellen wat wij laatst hebben meegemaakt op school. Wij hebben

schooltuintjes. Weten jullie wat dat is? Dat zijn kleine stukjes grond waar we elke woensdag met de klas heen gaan.

We leren daar hoe we allerlei groenten en fruit moeten verbouwen. Hartstikke leuk! Mijn groenten waren vorig jaar de

grootste van de hele klas!

Maar, afgelopen maand ging het niet zo goed met onze tuintjes. Het is bij ons nogal droog in september en oktober.

Dan moeten we zorgen dat de plantjes toch genoeg water krijgen. Ons dorp heeft een systeem waarbij we het weinige

water dat we hebben via kanaaltjes langs alle straten leiden. Iedereen heeft recht op een beetje water.

Mijn beste vriendin Quinia en ik waren zo bezorgd om ons eigen tuintje dat we toen stiekem water hebben afgetapt

dat niet van ons was. Boos dat de juf was! Nouja zeg, wat moesten we anders doen? Onze plantjes gewoon laten

verpieteren? Hoe doen jullie dat in Nederland eigenlijk? Hoeveel water hebben jullie daar?

Groetjes en tot mails, Esmé


De opdracht

Jullie gaan Esmé een mail terug sturen met jullie antwoord op haar vraag. Misschien kunnen jullie haar helpen met het

bedenken van een plan.

Schrijf kort op wat het probleem in de mail is.

Je hebt nodig

• De mail van Esmé

• Bronnen om informatie te zoeken over Bolivia


De schooltuintjes in Bolivia

Wat weten jullie al van de schooltuintjes in Bolivia?

• Pak een vel karton en schrijf in het midden groot ‘water voor schooltuintjes in Bolivia’.

• Schrijf hieronder alles op waar je aan denkt als je deze woorden ziet.

• Wie is er wel eens geweest?

• Hoe denk je dat hun schooltuintjes eruit zien?

• Wat voor planten groeien daar?

• Hoe zorgen zij dat de plantjes water krijgen?

• Ga nu op zoek naar informatie over Bolivia op internet, in reisgidsen, de atlas of een boek. Zoek naar plaatjes die

jullie woorden uitbeelden en plak ze bovenaan op het vel karton. Als je wilt mag je er ook bij tekenen.

De schooltuintjes in Nederland


• Pak een tweede vel karton en schrijf in het midden groot ‘water voor schooltuintjes in Nederland’.


• Hoe zien schooltuintjes er hier uit?

• Hoe geven wij de plantjes water?

• Hoeveel water hebben wij eigenlijk?

• Ga nu op zoek naar informatie over schooltuintjes in Nederland op internet, een tuingids of een boek. Zoek naar

plaatjes die jullie woorden uitbeelden en plak ze bovenaan op het vel karton. Als je wilt mag je er ook bij tekenen.

Kijk en vergelijk


• Wat vind je van de actie die Esmé en Quinia hebben bedacht?

• Praat hierover met je groepje.


34


Hoe zorg je ervoor dat je genoeg water voor je schooltuintjes te hebt?

Kan je oplossingen bedenken voor Esmé waar de juf niet boos over wordt?


Tip: Denk nog eens aan alles wat je in het museum hebt gezien. Misschien dat je opeens met een fantastisch plan komt.



• Werk die uit zodat Esmé er echt wat aan heeft.



• Schrijf een mail aan Esmé waarin staat wat ze straks allemaal moet regelen.



• Verstuur de mail aan Esmé. De juf of meester maakt een foto van jullie presentatie. Die kunnen jullie met de mail

mee sturen.


Achtergrond en aanvullingen

Water in de methodes voor aardrijkskunde en natuuroriëntatie

Water is een onderwerp dat in veel methodes van de zaakvakken een belangrijke plaats inneemt. Daarom ook

is het bezoek aan het Nederlands Watermuseum en dit lespakket een belangrijke bijdrage aan de kerndoelen

voor het basisonderwijs. Om u de gelegenheid te geven de methode bij dit lesmateriaal te betrekken bieden wij

u het onderstaande overzicht, gebaseerd op de meest gebruikte methoden in het basisonderwijs. Soms zal het

museumbezoek en dit lespakket een vervanging zijn voor een les uit de methode, vaak een aanvulling en / of

verdieping.

Methode Deel Hoofdstuk Thema

Natuuroriëntatie

Naut Groep 7 Thema 1: Wereld om je heen Algemeen

Thema 2: Planten en dieren Te vies

Thema 5: Weer en klimaat Algemeen, te veel, te weinig

NatuNiek Groep 7 Thema 2: Omgeving Algemeen

Thema 4: Techniek om je heen Algemeen, te veel, te weinig

Groep 8 Thema 3: Planten en dieren Te veel

Aardrijkskunde

Meander Groep 7 Thema 2: Om ons heen Algemeen, te veel, te weinig

Thema 3: Waterland Te veel, te vies

Groep 8 Thema 1: Water Te veel, te weinig

Thema 3: De aarde beweegt Te veel

Thema 4: Streken en klimaten Algemeen, te veel, te weinig

De Blauwe Planeet Groep 7 1. Voelt de zon overal even warm aan? Algemeen, te veel, te weinig

5. Hoe verhuis je een berg? Te veel

8. Kunnen grenzen verschuiven? Algemeen

Groep 8 1. Welke kleren neem je mee op reis? Algemeen, te veel, te weinig

3. Welk land staat er bij jou op tafel? Te weinig

35Lesmateriaal voor het basisonderwijs / groep 7 en 8 / Nederlands Watermuseum

Nederlands Watermuseum

Zijpendaalseweg 26-28

6814 CL Arnhem

T 026 – 355 12 40

F 026 – 443 91 63

[email protected]

www.watermuseum.nl

Idee en didactische opzet

Dit lespakket is een herziene versie van het lespakket

5-6, oorspronkelijk ontworpen door SOM onderwijs-

en milieuprojecten (2004).

Proeven

De proefjes in dit pakket zijn ontwikkeld en

ontworpen door Stichting C3 – Expedition Chemistry.

www.expeditionchemistry.nl

Realisator

Nederlands Watermuseum

Illustrator

Jenny van Herrewegen, Jep ontwerp

www.jep-ontwerp.nl

Ontwerp

De vormgeving is ontleend aan de vormgeving die

Loep Ontwerp heeft ontwikkeld voor het lespakket

van het Nederlands Watermuseum voor groep 3-4.

© 2017

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave

mag worden verveelvoudigd (waaronder begrepen

het opslaan in automatisch gegevensbestand) of

openbaar gemaakt, op welke wijze dan ook, zonder

voorafgaande schriftelijke toestemming van de

auteursrechthebbende. Uitzondering hierop vormt de

toepassing van het lesmateriaal binnen het museum

of in schoolklasverband.

Colofon


Groep 7 en 8 - watermuseum.nl · werkblad. De kinderen kunnen nu zelfstandig met de opdrachten van...

Documents

Transcript of Groep 7 en 8 - watermuseum.nl · werkblad. De kinderen kunnen nu zelfstandig met de opdrachten van...