=Grenzelee«Maas-Swalm-Nette als grensverleggende kans

ecologische zin, omdat de natuur geengrenzen kent en het vaak onzin is om opveel plaatsen hekken bij een grens te zetten.Maar de titel Peacepark is zeker ook wenselijkom MSN meer onder de aandacht te brengenvan de omwonenden en de regio de gewensteeconomische impuls te geven. MSN verdientbovendien gezien haar voormalige militairegebruik zeker deze vreedzame kwalificatie.

Tom Bade I Berend van Middendorp I Gerben Smid

De natuur kent geen grenzen. Geen gans, geenzwijn, geen lynx die de Duits-Nederlandsegrens oversteekt en zich zorgen maakt of depapieren in orde zijn. Grenzen zijn menselijkeconstructen: een rode streep op een kaart die'vaak nergens in het bos of de akkers te vindenis. Dat is ook het geval in natuurgebied Maas-Swalm-Nette (MSN).Hier op de grens vanLimburg en Noordrijn-Westfalen ligt eenprachtig natuurgebied. Een beetje vergeten,want dat gebeurt ook nog wel eens als je eenbeetje 'een grensgeval' bent.

En dat is wat we zien in het geval van MSN,een beetje een grensgeval. Het is een groot,uitgestrekt bosgebied van 13.000 hectaremet miljoenen mensen in de directeomgeving, zowel in Limburg (Roermond,Venlo) als in Duitsland (Ruhrgebied). Mensendie allemaal behoefte hebben aan rust,ruimte en groen. Het is daarom opvallenddat MSN zo weinig 'wordt gebruikt' door dezeomwonenden.

Grenzeloosgenieten

Het zal duidelijk zijn dat dit alles te makenheeft met de reeds genoemde onbekendheid.

Vanuit deze maatschappelijke behoefte, maarook vanuit de economische en ecologischekansen die MSN biedt, is dit boek geschreven.Een boek dat laat zien dat investeren in natuurleidt tot een gezonde economischeontwikkeling van de regio. De huidigenatuurgerelateerde omzet bedraagt ongeveer€ 220 miljoen per jaar, waarmee 2700 banengepaard gaan. Het gebied heeft echter depotentie om door. te groeien naar eennatuurgerelateerde omzet van € 1miljard perjaar, waarmee 17.000 banen gepaard gaan.

Daarbij wordt voorgesteld om het gebied alseerste Europese natuurgebied voor te dragenvoor de kwalificatie 'Peacepark' Peaceparkszijn een stelsel van grote natuurgebieden ingrensregio's waarbij de buurlandengezamenlijk optrekken om alle kansendie hier liggen te benutten. Uiteraard in

MSN is een gebied dat wordt gekenmerktdoor ongekende kansen. Al jaren wordt vanNederlandse zijde door zowel het project-bureau als door onder meer de provincieLimburg, de betrokken gemeenten enStaatsbosbeheer samen met de Duitsepartners hard gewerkt aan het verbeteren vande kwaliteiten van het gebied. Dit boek geefteen eerste inzicht in de economische batenvan deze inspanningen en laat tevens zien dathet loont om daarmee in de toekomst verderte gaan.

2 Economie in vogelvlucht

12 Wat is de economische waarde van een vlucht regenwulpen? De vraag lijktbelachelijk: een vlucht regenwulpen is gewoon mooi, je zou er zo een boek overkunnen schrijven (en er dan natuurlijk wel geld mee verdienen). Maar toch, als dezevogels voorbij scheren, denk je niet aan geld, dan geniet je gewoon. Het is waar, denatuur heeft een eigen intrinsieke waarde die zich niet laat uitdrukken in geld. Datmoet je ook niet doen. Al willen we hier wel even meegeven dat ook de intrinsiekewaarde van de natuur wordt toegedicht door de mens. Zonder mensen geenintrinsieke waarde.

~ Enfin, je geniet dus gewoon van je vlucht regenwulpen in een fraainatuurgebied (het mag trouwens ook een zeldzame klauwier of een roedel herten zijn,maar wij beperken ons hier uit literaire overwegingen even tot de regenwulpen).Echter, wat je altijd doet na het vogelen: dan ga je een lekker kopje koffie drinken, ofgezellig wat eten. Immers, vlak naast het nieuw ontwikkelde natuurgebied waar je deregenwulpen zag, ligt nog een leuk etablissement waar ze bovendien een heel lekkervispotje hebben. Gelukkig heb je als erkend vogelaar, naast je verrekijker ook nog jeportemonnee meegenomen, dus dat komt wel goed. Het is altijd gezellig druk in hetetablissement, want veel vogelaars foerageren hier. Iets dat trouwens ook geldt voorandere passerende soorten als wandelaars, fietsers en nieuwe exoten als nordiewalkers die hier in de omgeving ook van de natuur genieten en van ons etablissementeveneens hun pleisterplaats hebben gemaakt. Dat zijn er trouwens zo velen, dat rondhet natuurgebied nog wat meer etablissementen zijn gerealiseerd om de passantenvan voedsel te voorzien en bij te voeren. Het is bovendien sinds enige tijd ook mogelijkom bij/in de nabijgelegen boerderijen te overnachten, zowel op de camping als opkamers. Dat is goed nieuws voor een aantal vogelende 'die hards', dat hier in deomgeving vaak langer bleef spotten en nog een lekker nestje zocht om de nachtendoor te brengen.

~ In het aanvankelijk noodlijdende dorp dat gelegen is naast het natuurgebied,is trouwens ook nog een woonwijkje aangelegd omdat de groene omgeving nietalleen passanten, maar ook vaste bewoners aantrekt. Zo'n woonwijkje is een soortnestkastjes voor de 'blijvers' zullen we maar zeggen. Eigenlijk is er een heel leuk'economietje' ontstaan in, maar vooral ook rond het natuurgebied waar we de vluchtregenwulpen kunnen zien. Zo'n 'economietje' is eigenlijk een 'ecologietje van

tT:tngê.",S'~

()Qro

~n;r

13

mensen', maar die doen net alsof ze anders zijn dan de dieren en daarom hebben zehet woord 'ecologie' maar een beetje veranderd in 'economie'. Eigenlijk kunnen veelvan de bestedingen die hier in het gebied plaatsvinden en de omzet die deondernemers daardoor draaien, dus worden toegekend aan het natuurgebied. Veelmensen in de regio verdienen een goede boterham dankzij de natuur. Iets dat ookgeldt voor de overheid die goed verdient aan de natuur middels diverse vormen vanbelasting op omzet, huizenwaarde, overnachtingen en wat al niet meer. Iedereenwordt beter van de natuur, toch? Nee, dat is niet waar, want dat geldt niet voor debeheerder van het natuurgebied. Die ziet niets terug van de economische baten diete herleiden zijn tot het gebied en moet het doen met wat subsidies, die overigens,gezien alle regeltjes waaraan je moet voldoen, soms meer kosten dan ze opleveren.

14

1::

~(])

00

~.S(])

'EloI=:ou

1'-1

0' Het is dus eigenlijk opvallend dat accountants de boekhouding van onzeregionale economie zo hebben ingevuld dat 'natuur' als post hierin niet is terug tevinden. Althans, niet als het gaat om de baten. Als het gaat om de kosten natuurlijkwel. En dat leidt tot de situatie dat de baten niét en de kosten wél te zien zijn. Ditleidt bij boeren, burgers, buitenlui en bestuurders vaak tot het misverstand datnatuur alleen maar geld kost en niets oplevert. Kortom, regenwulpen zijn leuk, maarzij besteden geen geld in de nabijgelegen etablissementen en kamperen niet bij deboer... hoewel onze vogelaars onder het dak van de boerderij niet alleen mussenhoorden en zwaluwen zagen, maar ook een speciaal daar opgehangen kast met eenkerkuil. Die kon ook weer aan het lijstje van die dag worden toegevoegd en daarmoest natuurlijk wat op gedronken worden! En dat is dan dus de manier waaroponze regenwulpen indirect onze schoorsteen wél rokende houden, namelijk door hetaantrekken van mensen van de bestedende ondersoort. Hun bestedingen verrijkendus de economie, maar helaas nog niet altijd de ecologie. Daarvoor moet de vluchtregenwulpen eigenlijk gewoon worden opgenomen in de regionale boekhouding.

t We kunnen tegen deze achtergrond dus drie lessen trekken. De eerste is dat we- als het gaat om natuur en economie - nooit praten over de 'waarde van de natuur',maar over 'de baten van de natuur'. De natuur is ons veel waard, maar datmanifesteert zich dan vervolgens in bestedingen op het gebied van onder meertoerisme, recreatie en huizenprijzen. Soms verdienen we dan € 250 die te herleidenis tot de aanwezigheid van zeldzame vogels in een gebied, maar daarmee kunnenwe nog niet zeggen dat een vlucht regenwulpen € 250 waard is. De tweede les is dusdat we de waarde van natuur en landschap niet in geld, maar gewoon in ecologische

termen moeten beschrijven. En die ecologische waarde komt in andere boeken testaan dan die van de accountant.

~ We kunnen echter ook een derde les leren en die heeft betrekking op denieuwe economie die we zien ontstaan in onze natuurgebieden. Wat we immerszien is, dat het landschap dat we willen behouden eigenlijk de relicten zijn van eenoude economie en dat het huidige (mede)gebruik van het landschap plaatsvindtdoor nieuwe economische activiteiten (met name toerisme en recreatie). Immersvroeger genoten mensen niet van een vlucht regenwulpen. Dat is iets van deze tijd.Vroeger moesten de mensen in het zweet des aanschijns hun brood verdienen. Zehoedden hun varkens, werkten de ruggen krom met het oogsten van de haver of derogge, ploegden met het paard de akker en waren de hele dag bezig met hetverzamelen van brandstoffen om te koken en zich warm te houden. Overigens, voorde verkoeling had men destijds geen energie nodig, men ging in geval van grotehitte nog gewoon even onder een boom zitten.

tT:tno6S.(1)

S'a

oe(1)

<"e-n;r

1~

IQ Laten we trouwens even bij deze boom blijven hangen. Dit zoeken naarenergiedragers had namelijk wel gevolgen voor het landschap. Misschien nog welmeer dan de agrarische activiteiten. In het begin werd bijvoorbeeld het hoogveen inhet gebied van MSN afgegraven ten behoeve van de turf, de brandstof die al vanafde vroege Middeleeuwen werd gebruikt om huizen te verwarmen en brood tebakken. Ook werd het hout in de bossen verzameld ten behoeve van deenergieproductie. Ieder huishouden had een stapel hout voor de deur en dat goldzeker ook voor veel ambachten die gebruik maakten van hout: van de bakker, tot desmid, tot de slager en de visser die het vlees en de vis rookten.

Cf Het hoogveen verdween uiteindelijk en ook het onttrekken van hout uit debossen kende een zodanige omvang dat het bos zichzelf niet meer kon vernieuwen.Het werd vervangen door heide. Echter, ook deze heide werd door de mensenintensief gebruikt. Hier weidde men namelijk de schapen en die graasden er lustigop los. Ook werd de bovenlaag van de heide regelmatig afgeplagd om de voedselrijkehumuslaag te gebruiken voor het bemesten van de bij de boerderij gelegen akkers.Ook hierbij was weer sprake van overexploitatie, waardoor op veel plaatsen de heideverdween en niets dan zandverstuivingen restte. Zandverstuivingen zijn dan ookeigenlijk ecologische rampenlandschappen (zij het wel mooie ecologischerampenlandschappen) die zijn ontstaan door overexploitatie. Het is een

erosielandschap zoals wij dat tegenwoordig niet meer kennen, maar dat vroeger opongekende schaal voorkwam en veel leed heeft veroorzaakt. Hele dorpen (zoalsKootwijk op de Veluwe) zijn namelijk onder het stuivende zand verdwenen.

62 Dit alles speelde zich ook binnen MSN af. Resteert natuurlijk wel de vraag, hoehet komt dat het gebied tegenwoordig weer zo weelderig oogt en zo rijk is aanplanten, dieren ...en bos. Welnu, de bossen in MSN zijn ook het resultaat van een oudenergielandschap. Immers, naaldbossen -want daar hebben we het grotendeels over- komen van nature niet eens voor in onze gematigde klimaatzone. Het huidigenaaldbos is dan ook door onze voorouders aangeplant met een specifiek doel: het houtwerd in de içe en begin 20e eeuw geteeld om zowel in Nederland als in Duitsland demijnen van stuthout te voorzien. Belangrijk nevendoel van het bos was daarbij hetintomen van de zandverstuivingen (erosie) en het weer te gelde maken van de heide.Het laatste vooral toen de schapen die men hier hoedde, waren verdwenen als gevolgvan de import van goedkopere wol uit Australië.

Vanaf de içe eeuw verandert het energielandschap dan ook aanzienlijk: hetwordt steeds groener. Dat komt omdat we voor onze energiedragers onszelf steedsdieper de grond in groeven. In Nederland werd al in de Romeinse tijd steenkolengewonnen, vrij oppervlakkig in de buurt van Kerkrade. Deze kleine mijntjes warenvooral bedoeld voor de winning van steenkool voor de eigen consumptie. Het heeftlange tijd geduurd voordat de winning van steenkolen grootser werd aangepakt, zekerin Nederland dat pas heel laat industrialiseerde. Pas toen de industriële revolutie inNederland goed op gang kwam, werd de grootschalige winning van steenkool vangroot economisch belang. Vanaf 1900 werden de gebieden rondom Kerkrade, Heerlenen Brunssum intensief ontgonnen. Om de verschillende kolenlagen te ontginnenwerden diepe tunnels gegraven van waaruit de steenkool uit de grond werdverwijderd en afgevoerd. De menselijke zucht naar energiedragers die eerst nog vooralbovengronds van karakter was en daarom ook goed zichtbaar was in ons landschap,begaf zich steeds meer onder grond. Met grote gevolgen.

n:tno62.ID

S'(§

oen>

~n;:r

19

, Dit kon er uiteindelijk toe leiden dat in de eerste helft van de 20e eeuw ruim80 procent van de energie werd gewonnen uit steenkolen. Andere energiebronnenwaren turf en olie, waarbij de eerste snel zou verdwijnen terwijl de tweedeenergiebron sindsdien alleen maar populairder werd. In Nederland verloren dekolen vanaf 1950 snel terrein, toen in de provincie Groningen gas werd gevonden.

20 I

Het gas heeft vanaf dat moment de dominante rol, die kolen voorheen hadden op deenergiemarkt, volledig overgenomen. In Duitsland bleef het belang van de kolengroter, zij het dat ook hier gas en olie een steeds grotere rol gingen spelen. Deafgelopen jaren nam wereldwijd onder invloed van de hoge olieprijs en nieuwetechnieken (om ook energie te winnen uit laagwaardiger materiaal) de vraag naarkolen weer toe. Tegenwoordig zijn kolen in de energielevering in Nederland alweergegroeid tot 10% van het totale aanbod. In Duitsland is dit nog hoger.

()

1::Ël:Q)

cor;.s(IJ

.~oIJ~

Maar waarom dan speciaal naaldhout als dragende soort van onze bossen enniet beuken of eiken, die hier van nature thuis horen? Wel, het naaldhout werdgebruikt vanwege de goede eigenschap om eerst te gaan kraken voordat hetscheurde c.q. de tunnel instortte. In de steenkoolmijnen werd naaldhout echter na1900 als gevolg van innovaties niet meer gebruikt om de mijnen te stutten. Echter degrootste invloed op het bos had wel de sluiting van de mijnen, want daarmee namde druk op het bos als houtleverancier sterk af, zeker in Nederland. Wat vooralachterbleef als relict van het oude energielandschap uit de steenkolentijd was dusbos. Gelukkig hadden we nog altijd hout nodig voor bijvoorbeeld meubels, papier enandere toepassingen, dus de productiefunctie bleef overeind. Zijhet dat daarvoorveel subsidies nodig waren. Deze subsidies bestaan nog altijd. In Duitsland wordteen eenmalige subsidie verleend van € 1.700 per hectare voor de aanplant vannieuw bos. In Nederland was in 2008 in de krant te lezen dat boseigenaren winstwisten te maken van € 47 per hectare. In het artikel moest later echter wel nogworden toegelicht dat dit mede mogelijk was dankzij een subsidie van € 112perhectare.

• Echter wat te doen met dit oude product genaamd 'bos'? Dat was de vraag inNederland na de sluiting van de mijnen in de zestiger en begin zeventiger jaren. Denatuur gaf raad. Immers, de afnemende druk op het bos bood vooral ook de natuurnieuwe kansen. In een bos waar structureel intensief wordt geoogst en de bomen ineen rijtje staan, valt voor Moeder Natuur niet veel te halen. Een dergelijk bos isnamelijk meer te vergelijken met een boerenakker dan met natuur. Echter een bosdat met rust wordt gelaten, daar weet de natuur wel raad mee. Zeker als daar watdood hout kan blijven liggen ....en dat kon dus nadat we het hout wat minder hardnodig hadden. Daarbij kwam dat de welvaart toenam en de mensen steeds meergeld te besteden kregen en ook steeds meer tijd beschikbaar hadden om dat geld uitte geven en dat deden ze de afgelopen decennia (en nu nog!) in toenemende mate inen rond natuurgebieden en dan met name in de bossen.