Grensoverschrijdende arbeid: werken in Nederland, wonen in hetbuitenland

Andr Corpeleijn

Begin 2009 werkten in Nederland 45 duizend werknemersdie in Belgi woonden en 45 duizend werknemers met eenwoonadres in Duitsland. De grenspendel vanuit Belgibestaat voor 60 procent uit werknemers met de Neder-landse nationaliteit en die vanuit Duitsland voor ruim eenderde. De meeste van deze Nederlanders hebben vroegerin Nederland gewoond.Veel werknemers die in Nederland werken en in hetbuitenland wonen, werken via uitzendbureaus. Dit geldtzeer sterk voor de werknemers uit de Oost-Europeselanden, en ook voor de grenspendelaars uit Duitsland dieniet de Nederlandse nationaliteit hebben. Onder de grens-pendelaars uit Belgi echter, komen niet veel uitzend-krachten voor.

1. Inleiding

De laatste jaren is het aantal werknemers dat in Nederlandwerkt en in het buitenland woont, toegenomen. Dit komtvoor een deel door een grotere inkomende grenspendelvanuit de buurlanden Belgi en Duitsland. Daarnaast is ereen sterke toename geweest van werknemers uit Oost-Europese landen, vooral Polen, die tijdelijk in Nederlandwerken.

Doel van dit artikel is de categorie werknemers die in hetbuitenland wonen en in Nederland werken in kaart tebrengen. De werknemers die in Belgi of Duitsland wonen,veelal aangeduid als grenspendelaars of grensarbeiders,krijgen hier de meeste aandacht, omdat deze groepenrelatief omvangrijk zijn en er bovendien geen recent statis-tisch materiaal over is. Voor dit artikel is gebruik gemaaktvan een nieuwe bron, namelijk de loonaangiften die werk-gevers bij de Belastingdienst indienen (zie Technischetoelichting).

Wonen in het buitenland en werken in Nederland heeft,zoals alle pendelstromen, arbeidsmarktaspecten en woon-aspecten. Pendel kan ontstaan doordat mensen buiten hunwoonomgeving gaan werken, omdat daar meer of aantrek-kelijker werk te vinden is. In dat geval is dus de werk-gelegenheid bepalend. Pendel kan ook ontstaan doormigratie, bijvoorbeeld als men blijft werken waar menwerkt, maar naar een ander gebied verhuist. De pendelkan dan vooral te maken hebben met de woningmarkt. Inverband hiermee is onderzocht hoeveel grenspendelaarsvroeger in Nederland hebben gewoond. Ook wordt in ditartikel nagegaan in welke bedrijfstakken de werknemerswerken en in hoeverre het om uitzendbanen gaat.De werknemers die in Nederland wonen en in het buiten-land werken, blijven in dit artikel buiten beschouwing. Voorrecente informatie over deze categorien is men aange-wezen op buitenlandse bronnen. In Belgi worden

gegevens over grensarbeiders gepubliceerd door hetRijksinstituut voor ziekte- en invaliditeitsverzekering(RIZIV, 2009). In Duitsland zijn er gegevens van deBundesagentur fr Arbeit voor de deelstaat Noord-rijn-Westfalen (Bundesagentur fr Arbeit, 2008). Demeeste grenspendelaars vanuit Nederland werken in dezedeelstaat. Op basis van genoemde bronnen kan het aantalwerknemers dat in Nederland woont en in Belgi ofDuitsland werkt op ongeveer 20 duizend worden geschat.

2. Werknemers uit Belgi en Duitsland

2.1 Enkele achtergronden

Om de tegenwoordige pendel in perspectief te plaatsenwordt hier kort iets gezegd over de grenspendel in het ver-leden. Omdat de grenspendel voor een deel te makenheeft met (grens)migratie, wordt hier ook enige informatievermeld over de migratie vanuit Nederland naar Duitslanden Belgi.

2.1.1 De pendel in het verledenOver de grenspendel in het verleden verschaft de vroegerestatistiek grensarbeid informatie. Deze statistiek wasbeperkt tot ziekenfondsverzekerde grensarbeiders. Degrensarbeiders met een loon boven de loongrens van hetziekenfonds waren niet in de statistiek opgenomen (zieTechnische toelichting).De inkomende grenspendel uit Belgi was in de jaren19652005 steeds groter dan de inkomende pendel uit Duits-land. Vooral in de jaren 19701984 vertoonde de grens-pendel van Belgi naar Nederland duidelijk een dalende

44 Centraal Bureau voor de Statistiek

1. Ziekenfondsverzekerde in Nederland werkende grensarbeidersuit Belgi en Duitsland

1965

Belgi

30

20

15

10

5

x 1 000

0

Duitsland

1975 1985 1995 2005

25

tendens, mogelijk als gevolg van het verdwijnen van arbeids-plaatsen in de Nederlandse industrie. Na het dieptepunt in1995 echter was er een geleidelijke toename van dezependelstroom, tot ruim 20 duizend in 2005 (per 31 maart).De pendel uit Duitsland naar Nederland is jarenlang zeergering geweest, maar begon tegen het eind van de vorigeeeuw aan een opmerkelijke groei. De groei was in de jaren20002002 zelfs explosief. In de volgende jaren(20032005) was er veel minder groei.De inkomende pendel vanuit Belgi en Duitsland samenomvatte dus in 2005 35 duizend ziekenfondsverzekerdewerknemers. Dat is ruim twee maal zo veel als tien jaardaarvoor.

2.1.2 Samenhang met de buitenlandse migratieZoals nog zal blijken, bestaat de inkomende grenspendeluit Belgi en Duitsland voor een deel uit Nederlandsewerknemers die naar deze landen zijn verhuisd. Er is duseen samenhang met de buitenlandse migratie. Bij deemigratie vanuit Nederland naar de buurlanden gaat hetdeels om migratie over kleine afstand. Vooral inwoners uitNoordoost- en Oost-Nederland verhuizen naar Duitsland.Vanuit Zuid-Limburg verhuist men zowel naar Duitsland alsnaar Belgi (Chkalova en Nicolaas, 2009) .In enkele plaatsen in Belgi en Duitsland die dicht bij deNederlandse grens liggen, wonen honderden of duizendenNederlanders. Belgische gemeenten met meer dan drie-duizend Nederlanders zijn Antwerpen, Hamont-Achel,Lommel, Lanaken, Ravels en Hoogstraten (FOD, 2008).Tussen 1991 en 2006 is het aantal Nederlanders in Belgibijna verdubbeld. Relatievorming en de beschikbaarheidvan aantrekkelijke woningen zijn belangrijke motieven om(net) over de grens te gaan wonen (Van Agtmaal-Wobma,Harmsen, Dal en Poulain, 2007).Ook in Duitsland bevinden zich bij de Nederlandse grensenkele gemeenten waar een paar duizend Nederlanderswonen, bijvoorbeeld Gronau, Emmerich, Kleve, Aken.Een kleinschalig onderzoek van enkele jaren geleden in deDuitse grensstreek geeft een indruk van de grensmigratieen de samenhang met de grenspendel (Graef en Mulder,2003). n van de uitkomsten van het onderzoek was datNederlanders die zich onlangs in Duitsland hadden geves-tigd, vooral in Nederland werken. Bij de vroegere emigran-ten is dat veel minder het geval.

2.2 De grenspendel in 20072009

Begin 2009 werkten in Nederland 90 duizend werknemersdie in Belgi of Duitsland woonden. Dit aantal omvat ook

grensarbeiders met een loon boven de loongrens van devroegere Ziekenfondswet. Naar schatting heeft bijna30 procent van de tegenwoordige grensarbeiders een loonboven deze vroegere loongrens.De inkomende pendel uit Belgi en vooral die uit Duitslandis in 20072008 toegenomen. In september 2008 werdzelfs het aantal van ruim 100 duizend bereikt. Meer dan dehelft van deze werknemers woonde in Duitsland. Deinkomende grenspendel bereikte in september 2008 eenhoogtepunt. Daarna volgde een vermindering, die zichvooral bij de pendel uit Duitsland voordeed.

2.2.1 Demografische kenmerkenDe inkomende pendel blijkt voor een groot deel te bestaanuit werknemers die de Nederlandse nationaliteit (zie Tech-nische toelichting) hebben. De pendel uit Belgi bestaatruwweg voor bijna 60 procent uit Nederlanders, bij dependel uit Duitsland is dat ongeveer 35 procent. Naast deNederlanders, de Belgen en de Duitsers is er een kleinegroep werknemers met een andere nationaliteit.

Met de bij het CBS aanwezige informatie kon worden vast-gesteld welke werknemers in de periode vanaf 1 januari1995 in de Gemeentelijke Basisadministratie (GBA)ingeschreven hebben gestaan. Hierbij bleek dat 37 procentvan de werknemers die in september 2008 in Duitsland ofBelgi woonden en in Nederland werkten, vanaf begin1995 enige tijd ingeschreven had gestaan in de GBA. Bijde grensarbeiders met de Nederlandse nationaliteit wasdat 73 procent en bij de grensarbeiders met de niet-Neder-landse nationaliteit 8 procent. Een deel van de grens-arbeiders is dus uit Nederland gemigreerd. Het aandeelvan de emigranten is bij de pendel uit Belgi groter dan bijde pendel uit Duitsland, wat samenhangt met het feit datde pendel uit Duitsland voor een groter deel uit niet-Nederlanders bestaat.

Een ander verschil tussen de grenspendel uit Belgi enDuitsland betreft de verdeling naar geslacht. De pendel uitDuitsland bestaat voor 77 procent uit mannen, en die uitBelgi voor 59 procent. De pendelaars uit Duitsland dieniet de Nederlandse nationaliteit hebben, zijn in hoofdzaakmannen. Bij de pendelaars uit Belgi en bij de Neder-landers uit Duitsland zijn relatief meer vrouwen.De gemiddelde leeftijd van de pendelaars bedroeg inseptember 2008 veertig jaar. De helft is jonger dan veertigjaar, en de andere helft is ouder. Het aandeel van de veer-tigers is groot: 29 procent. De werknemers die in Belgiwonen, zijn gemiddeld twee jaar ouder dan de pendelaarsuit Duitsland.

Sociaaleconomische trends, 4e kwartaal 2009 45

Staat 1Werknemers die in Belgi of Duitsland wonen en in Nederland werken naar woonland en nationaliteit

Belgi Duitsland

Totaal Nederlandse Belgische Andere Totaal Nederlandse Duitse Andere

x 1 000

Maart 2007 41 24 15 2 40 15 22 3September 2007 44 26 16 2 49 17 28 4Maart 2008 46 27 16 2 50 18 28 5September 2008 46 27 17 2 57 18 32 6Maart 2009 45 26 16 2 46 17 25 4

Er zijn dus aanzienlijke demografische verschillen tussende pendelaars die in Belgi wonen en de pendelaars die inDuitsland wonen. De pendel vanuit Belgi bestaat vooreen groter deel uit Nederlanders en uit vrouwen dan dependel vanuit Duitsland.

2.2.2 De banenOok wat de banen betreft zijn er grote verschillen tussende pendel uit Belgi en die uit Duitsland, onder meer watbetreft het aandeel van de uitzendarbeid. In september2008 werkte 41 procent van de pendelaars uit Duit