1

Of je nu de tv aanzet of de krant opslaat, aan berichtgeving over religieus geïnspireerde controverse valt nauwelijks te ontkomen. Hartverscheurende beelden van schermutselingen rond de verkiezin-gen in Iran, zelfmoordacties, vervolgde Oeigoeren, maar ook, om een ‘schone’ variant dicht bij huis te noemen, tot voor de rechter uitge-vochten onenigheid over hoofddoeken en handen schudden…

Met het nog altijd actuele thema ‘geloofsstrijd’, als botsing van godsdienstige culturen of als innerlijk conflict, sluit KunstCircuit 2009 op een geëigende manier aan bij de Internationale Fotomanifesta-tie Noorderlicht. De route van fotografie en nieuwe media in zeven historische kerken in het noordoosten van Groningen maakt deel uit van het satellietprogramma van het vermaarde fotofestival. Onder de noemer Human Conditions brengt Noorderlicht facetten van strijd in het algemeen voor het voetlicht.

Binnen Geloofsstrijd ligt het accent niet zozeer op een journalistieke aanpak, maar op beeldende aspecten. De thematiek wordt vanuit verschillende religieuze perspectieven benaderd en uiteenlopend geïnterpreteerd. Als politieke of als mentale strijd bijvoorbeeld. Als een vorm van strijdvaardig handelen waarin, uit het verlangen naar een diep doorvoeld geloof, fysieke grenzen worden afgetast. Als een hedendaagse versie van het passieverhaal van Mattheüs over Jezus’ ongelijke strijd tegen zijn religieuze tegenstanders. Of als een poging om greep op de omringende wereld te krijgen, de oervorm van religi-eus bewustzijn.

Als inzet geldt een ruimtelijke interactie tussen het werk en de kerk. Dat de kerkgebouwen in het licht van de reformatie zelf eens het to-neel van geloofsstrijd waren, vormt daarbij een bijzondere historische dimensie. Diezelfde kerken bieden met Geloofsstrijd nu een gastvrij onderdak aan kunst die getuigt van verschillende religieuze opvat-tingen.

Geloofsstrijd

2 3

Rob Nypels (Leiden 1951) deed na een opleiding aan de Koninklijke Academie in Den Haag een vervolgstudie aan de Jan van Eijck Aca-demie in Maastricht. Tegenwoordig woont en werkt hij in het Massif Central in de Franse Auvergne.

Ruim tien jaar geleden fotografeerde Nypels daar de resten van fresco’s in Romaanse plattelandskerkjes, afbeeldingen van plan-tenmotieven en landschappelijke structuren van de natuur in de omge-ving. De relatie met de architectuur gaf de foto’s een vervreemdende, trompe-l’oeilachtige expressie.

Vanaf 2006 richt Nypels zich op het landschap zelf. De inzet daarbij is het ontwikkelen van een rauwe, onbevangen benaderingswijze om de gebruikelijke afstand tot de natuur te overbruggen. Zijn foto’s zijn geen verbeeldingen van de waargenomen werkelijkheid, maar beeldiconen van doorleefde momenten van plekken in het landschap. Gevoels-aspecten als dynamiek, energie, desoriëntatie, harmonie en extase nemen de plaats in het van formele perspectief, de horizon, de verte. Het werk staat in religieuze zin dicht bij de culturen van primitieve volkeren, gezien de oriëntatie op de directe relatie tussen mens en natuur en de strijd om te overleven. Het geven van betekenis aan de omringende wereld is daarvoor een voorwaarde.

Rob Nypels

Rob Nypels, Zonder Titel (uit een serie), 2006-2009

dorp dat Heveskes tot in de jaren ’60 was.

De van oorsprong uit het midden van de 13de eeuw daterende kerk werd gebouwd tegen een toren uit circa 1200, waarvan het bovenste gedeelte bewaard is gebleven. Van het roma-nogotische schip is alleen de noordelijke muur overgebleven. Na oorlogsschade in 1584 werd het kerkgebouw verkort en iets versmald aan de zuidzijde herbouwd. Sinds 1969 is de kerk verwaarloosd en onttakeld.

HeveskesHeveskes is een van de oudste wierden van noordoostelijk Gro-ningen, behorend tot een zwerm van verhoogde woonplaatsen uit de Romeinse tijd. Bij opgravin-gen werd bovendien een hune-bed gevonden, het noordelijkste van Nederland, waarmee de oc-cupatie van het gebied teruggaat tot zeker 3400 voor Chr.

Kleiafzettingen uit de Vroege Middeleeuwen tonen aan dat het zeewater Heveskes met een zekere regelmaat omspoelde. Daar was het wierdedorp tegen bestand. De vloedgolf van de industrialisatie heeft Heveskes echter niet kunnen trotseren. Sa-men met Weiwerd en Oterdum moest het dorp het veld ruimen voor de expansie van Delfzijl, die, ironie van het lot, door de crisis van de jaren ’70 een halt werd toegeroepen. Van Oterdum resten de graven van het kerk-hof, teruggebracht in de op Del-tahoogte gebrachte zeedijk, van Weiwerd de voor cirkelvormige wierden kenmerkende radiaire verkavelingstructuur en enkele boerderijen. Enkel de kerk, het kerkhof en een boerenschuur herinneren aan het levendige

4 5

Marjolein Edwall (Amsterdam 1963) studeerde in 2004 cum laude af aan de autonome richting van de Fotoacademie in Amsterdam. Ze specialiseerde zich in studiofotografie over politieke onderwerpen. Zo portretteerde Edwall, die een Duits-Nederlandse moeder en een Chinese vader heeft, Chinese aanhangers van de Falun Gong die naar Nederland zijn gevlucht. De Falun Gong, een in 1992 geïntrodu-ceerde spirituele zelfdiscipline die zich op het cultiveren van lichaam en geest richt, is sinds 1999 in China verboden. Volgelingen worden er nagejaagd, gemarteld, gedood.

Marjolein Edwall brengt niet zozeer de kwetsuren in beeld, maar geeft de vluchtelingen met haar foto’s een gezicht en daarmee een identi-teit. Aangezien de vervolgden zich ook in Nederland niet geheel en al veilig wanen, houdt ze dat gezicht nadrukkelijk vaag, en dus onher-kenbaar, hetgeen bijdraagt aan de melancholieke sfeer van de foto’s.

Edwall meent dat de gedachte dat economische vrijheid ook tot vrijheid van denken leidt, een misvatting is, getuige bijvoorbeeld de recente verwikkelingen rond de islamitische Oeigoeren. Dat de gepor-tretteerden aanhangers van de Falun Gong zijn, is daarom in zekere zin bijzaak. Ze staan model voor alle vervolgden in China.

Marjolein Edwall

Marjolein Edwall, uit de serie China Now, 2005

eeuwse voorganger.

Aan de geschiedenis als bede-vaartsoord herinneren nog de naam Hilghe Stede van de eind-19de-eeuwse villa ten westen van de kerk en de eraan grenzende Heiliggravenweg.

Een tegen de wierde opklim-mend kerkpad leidt naar de clas-sicistische zaalkerk uit 1783. De schuur en stallen bij de van 1554 daterende pastorie of ‘weem’ terzijde van het pad herinneren aan de tijd dat de dominee zelf het pastorieland beheerde.

‘Sol’ betekent poel; de naam Solwerd verwijst naar een wierde in nat, drassig land. Solwerd, dat nu deel uitmaakt van Appinge-dam, was eens een drukbezocht bedevaartsoord.

Het verhaal gaat dat in 1502 dieven een kostbare liturgische beker of ciborie stelen en de inhoud, drie hosties, in een sloot gooien. De hosties blijven onge-schonden drijven en gedurende drie nachten wordt ‘gesien een klaerblinckende hemelslicht’. Het slootwater blijkt geneeskrachtig geworden. Boven de sloot wordt een kapel gebouwd, met een trap naar beneden om water te kunnen putten uit het in de sloot gegraven hostieputje. De Sacramentskapel wordt ook wel ‘capelle ter hilligen grave’ genoemd, waarbij ‘grave’ sloot betekent. Pas ver na de reforma-tie, in 1682, wordt het hostieputje gedempt.

De kapel, na verwoesting van de parochiekerk ook in gebruik voor de eredienst, wordt in 1783 gesloopt. Op de wierde van Solwerd verschijnt een nieuwe kerk op de plek van zijn middel-

Solwerd

6 7

Ghadirian trok vooral de aandacht met de serie Like Everyday uit 2000-2001, waarna haar ster snel rees en ze exposeerde in tal van Europese en Amerikaanse musea en galeries. Like Everyday toont volledig gesluierde vrouwen, in met bloeme-tjes bedrukt textiel in plaats van de typisch Iranese chador, met op de plaats van het gezicht een

Shadi Ghadirian (Teheran 1974) studeerde fotografie aan de Islamic Azad University in Teheran. Haar werk is nauw verbonden met haar identiteit als moslima in Iran.

Shadi Ghadirian

huishoudelijk attribuut. Het is verleidelijk de aanklacht tegen de vrouw als object zowel als de repeterende routine waaraan veel vrouwen gehouden zijn als een islamitische aangelegenheid te zien. Ghadirian wijst er echter op dat de thematiek een welhaast universele dimensie heeft. Shadi Ghadirian bevraagt, kortom, de positie van vrouwen in de samenleving en onderzoekt aspecten als censuur, religie en moderniteit.

De nieuwe series White Square en Nil Nil uit 2008 borduren hierop voort en voegen er het aspect van oorlog en strijd aan toe. Door militaire voor-werpen te voorzien van een rood zijden lintje en tegen een witte, neutrale achtergrond te fotograferen, ogen deze attributen van dood en verderf welhaast delicaat. In Nil Nil zijn ze doorgedrongen in het huiselijke do-mein, waarmee de dreiging van conflict zich binnen vreedzaam alledaags leven manifesteert.

Shadi Ghadirian, White Square #02 en Nil Nil #15, 2008© Shadi Ghadirian @ Aeroplastics Contemporary, Brussel

een vergroot, zevenzijdig ge-sloten koor met straalgewelf en hoge spitsboogvensters en twee zijbeuken, even hoog als het schip, zodat er rond 1450 sprake van een ruime hallenkerk.

De kapellen van de Nicolaïkerk zijn vroeg-16de-eeuws, de toren stamt uit 1835. De plafondschil-deringen volgen op hoofdlijnen de bouwgeschiedenis: vroeg-14de-eeuwse ornamentele de-coraties op de romanogotische meloengewelven, midden-15de-eeuwse voorstellingen van heili-genfiguren, waaronder Christus als Salvator Mundi en Maria met kind, motieven als ranken en maaswerk van omstreeks 1500 in de zuidkapel.

Over de herkomst van de plaatsnaam Appingedam heerst onduidelijkheid. Mogelijk is er sprake van een verwijzing naar een persoonsnaam (Appe of Abbe), een familienaam (Ap-pinga of Abbinga) of een riviertje (Appe of Apt). Vermoedelijk is Appingedam ontstaan op een kruising van (een voorloper van) de Delf, het latere Damsterdiep, met andere water- en handels-wegen.

Door de gunstige ligging aan de Delf, een open verbinding met de zee, ontwikkelt de nederzet-ting zich in korte tijd tot een belangrijk handels- en marktcen-trum. Bovendien heeft de plaats in juridisch en bestuurlijk opzicht een centrumfunctie. Die status wordt in 1327 bekrachtigd, wan-neer Appingedam stadsrechten krijgt.

Het oudste gedeelte van de Nicolaï- of Nicolaaskerk dateert uit het begin van de 13de eeuw. De zaalkerk, destijds gewijd aan Maria, wordt in de tweede helft van de 13de eeuw uitgebouwd tot een kruiskerk. Nadien volgen

Appingedam

8 9

Pat van Boeckel (Amerongen 1962) is documentairemaker, regisseur en videokunstenaar. Een reis van zes maanden langs indianenreser-vaten in Amerika (1986) markeert het begin van zijn ontwikkeling als freelance filmer. Al snel vond hij een publiek in filmhuizen, op filmfesti-vals en op de televisie.

Van Boeckel positioneert zich in het spanningsveld van een wereld die globaliseert en vervlakt, maar ook heterogeen en veranderlijk is. In zijn documentaires en videokunst onderzoekt hij de verhouding van de mens tot de natuur en eigentijdse wijzen van zingeving, daarbij stre-vend naar nieuwe visies vanuit de filosofie, de religie en het gedachte-goed van inheemse volken. Zijn werk wordt gekenmerkt door eenvoud en is alleen al door het langzaam vloeiende tempo een commentaar op de snelheid en de vluchtigheid van de moderne beeldcultuur.

Met de videoproductie In den Beginne won Van Boeckel de Vermeu-len Brauckman Kunstprijs 2008, waarvan de resultaten in Museum Het Catharijneconvent in Utrecht geëxposeerd werden. De jury over dit kunstwerk: ‘Het is feilloos geregisseerd, kent subtiele momenten en heeft zelfs een plot. Het thema is niet alleen geactualiseerd (en op hetzelfde moment tijdloos gebleven), maar omvat eigenlijk het héle christelijke verhaal van ‘In het begin’ tot en met de Passie. Tegelijker-tijd is het werk volkomen werelds en alledaags.’

Pat van Boeckel

Pat van Boeckel, stills uit In den Beginne, 2007

gen. De kap van de zaalkerk met halfronde absis is nog goeddeels origineel, maar de toren werd na in de 17de eeuw te zijn ingestort vervangen door een dakruiter. De windvaan erop draagt het wa-pen van het geslacht Ripperda, evenals een ingemetselde zandsteen boven de entree.

De Ripperda’s zijn in het interieur eveneens nadrukkelijk aanwezig, getuige een herenbank, een zandstenen epitaaf en drie rouw-borden. In een grafkelder onder de vloer van het koor zijn vier leden van de familie bijgezet.

De Kloosterweg die via Jukwerd naar Oosterwijtwerd leidt, ver-wijst naar het van 1208 tot 1561 actieve Nijenklooster. ‘Wijt’ in Oosterwijtwerd komt van ‘widu’, wilgenhout. Het voorvoegsel ‘ooster’ onderscheidt het eens wilgenrijke wierdedorp van Wes-terwijtwerd nabij Middelstum. Ten zuidoosten van de nu goeddeels afgegraven wierde stond tot 1745 het Huis te Oosterwijtwerd of Ripperdaborg, lange tijd be-woond door de Oosterwijtwerder tak van het geslacht Ripperda. Het borgterrein nabij de drie-sprong van de Dorpsstraat en de Ripperdaweg is nog te herken-nen aan de vroegere slotgracht, die nu de Wijtwerder Heerd, een monumentale boerderij uit 1787, omringt.

De aan Maria gewijde kerk van Oosterwijtwerd uit de tweede helft van de twaalfde eeuw behoort tot de oudste kerken van Groningen. Muren en ingangen zijn in de loop der tijd enigszins gewijzigd en een aantal kleine romaanse vensters werd door grote rondboogvensters vervan-

Oosterwijtwerd

10 11

Gerald van der KaapGerald van der Kaap (Enschede 1959) is een toonaangevend Neder-lands kunstenaar, grondlegger van het gebruik van nieuwe media in de beeldende kunsten en VJ-pionier. Van der Kaap studeerde aan de Academie voor Beeldende Kunsten St. Joost in Breda. Op jonge leeftijd maakte hij internationaal furore als fotograaf en uitgever van het roemruchte tijdschrift Zien, waarmee hij het begrip geënsceneerde fotografie op de kaart zette. In 1991 en 1996 had hij een solotentoon-stelling in het Stedelijk Museum in Amsterdam, waarna vele exposities volgden in binnen- en buitenland. Zijn bekroonde BlindRom v0.9 uit 1993 is de een van eerste multimedia/kunst Cd-roms.

Matthäus Passion - New Generation Remix uit 2006 is een eigen-tijdse dance versie van Bachs meesterwerk over het lijdensverhaal van Christus. De door teams van VJ’s en DJ’s gearrangeerde remix op uitnodiging van Van der Kaap als VJ-kunstenaar en DJ Joost van Bellen werd op een aantal Nederlandse poppodia live opgevoerd. Het duo tekende zelf voor de proloog: een fragmentarische samenvatting van het passiedrama, uitgevoerd in een documentaireachtige setting. Jezus wordt gespeeld door het zestienjarige meisje Sjaïesta; de apos-telen zijn afwisselend jongens en meisjes, afkomstig uit Amsterdam-Noord. De tekstfragmenten zijn rechtstreeks afkomstig uit het passie-verhaal, maar werden vrij geïnterpreteerd. De proloog van Matthäus Passion - New Generation Remix was in 2008 als vier schermen-versie te zien op de International Media Art Biennale in Seoul.

Gerald van der Kaap, stills uit Matthäus Passion - New Generation Remix (proloog), 2006

provincie Groningen.

De 12de-eeuwse, romaanse kerk van Eenum is één van de oudste kerken van Groningen, mogelijk nog ouder dan die van Oos-terwijtwerd. De kerk onderging in de loop der tijd een aantal wijzigingen: de oorspronkelijke ingangen in de zijgevels verdwe-nen, de zuidgevel kreeg grote rondboogvensters, de dakruiter maakte plaats voor een toren en de halfronde koorabsis werd afgebroken. In de noordwand be-vindt zich een grote gedenksteen voor borgheer Reint Alberda; de muurschilderingen dateren van circa 1600.

De route die via Leermens naar Eenum voert, gaat over de Schoolstraat en de Dieftilstraat. De straatnamen verwijzen naar OBS Dieftil, een drieklas-sig schooltje uit 1935 aan een driesprong te midden van bouw- en weilanden, dat voorziet in basisonderwijs aan kinderen uit Oosterwijtwerd, Leermens en Eenum.

De brug of ‘til’ tegenover de school, waaraan deze zijn naam ontleent, markeerde vroeger de grens van twee rechtsgebieden. Voortvluchtige dieven waren gevrijwaard van rechtsvervol-ging, wanneer ze via de brug over de Eenumermaar konden ontsnappen.

De radiaire wierdestructuur van Leermens is nog intact, getuige de ossengang, de rondweg aan de voet van de wierde, en de eraan ontspringende kerkpaden. Van de vroeg-romanogotische Donatuskerk is het bouwmateri-aal gemengd: zowel tufsteen als baksteen.

Eenumerhoogte tussen Leer-mens en Eenum is met ruim vijf meter de hoogste wierde van de

Eenum via Leermens

12 13

Desiree Dolron (Haarlem 1963) is een van Nederlands succesvolste fotografen. Het Guggenheim Museum in New York en het Victoria & Albert Museum in Londen kochten werk van haar aan en in 2005 had ze een grote overzichttentoonstelling in het Fotomuseum Den Haag. Dolron is zowel bekend om haar geënsceneerde fotografie als om haar indringende reisreportages. Die reportages vertellen niet zozeer een afgerond journalistiek verhaal, maar vormen een aaneenschake-ling van op zichzelf staande momenten, geselecteerd op zeggings-kracht en sfeer. Voor de serie Exaltation (1991-1999) legde Dolron in Azië en Noord-Afrika religieuze rituelen vast die uitgaan van scheiding van lichaam en geest. De foto’s laten zien dat zelfkastijding om, in trance, dichter bij God te geraken algemeen verbreid is. Hoe gruwelijk de handelin-gen ook zijn, Dolron zoekt nooit de sensatie. De in contrastarme se-piatonen weergegeven gelovigen stralen juist onaantastbare waardig-heid uit. Good Friday Lenten toont hoe Filippijnse christenen aan den lijve het lijden van Christus’ kruisiging ondergaan. Er is een duidelijke overeenkomst met de Asjoera op de tiende dag van de rouwmaand Moharram, die Desiree Dolron in Pakistan fotografeerde. Shi’iten trekken in processie door de straten, zich geselend tot bloedens toe. Ze gedenken de gewelddadige dood van Allah’s kleinzoon Hoessein door zich diens pijn en lijden letterlijk eigen te maken.

Desiree Dolron

Desiree Dolron, uit Good Friday Lenten, onder-deel van de serie Exaltation, 1991-1999

het gotische aspect overheerst. De Moors aandoende schilde-ringen rond de entreeportalen wijzen op de bijzondere functie van verzamelplaats voor de pelgrimage naar Santiago de Compostella, waar zich volgens overlevering het graf van apostel Jacobus bevindt.

Aangezien in het interieur de restanten van figuratieve schilderingen onvoldoende aanknopingspunten boden, is bij de restauratie van de kerk een eerdere vorm van decoratie teruggebracht: steenrood ge-schilderde wanden en pilasters met witte voegen en herstel van de geschilderde vlechtpatronen op de gewelven. In het koor han-gen maar liefst elf rouwborden, getuigenissen van de macht van de landadel ter plaatse.

De plaatsnaam Zeerijp verraadt een voormalige ligging aan zee. ‘Rijp’ betekent namelijk landstrook.

Naar zich laat aanzien was Zeerijp aanvankelijk niet veel meer dan een smalle reep zavel, geschikt voor bewoning, in een inham van de zee, ontstaan door inbraken in de wijd vertakte monding van de rivier Fivel. Gaandeweg ontwikkelt Zeerijp zich langs de eerste dijk in deze Fivelboezem.

De langgerekte vorm van de nederzetting is kenmerkend voor een dijkdorp. De Lopsterweg en de Borgweg markeren het tracé van de voormalige dijk. De aanduiding ‘Borgweg’ herinnert aan de vier borgen die het dorp eens telde: Eelsum, Haykema, Juckema en Bouckema.

De 14de-eeuwse monumentale Jacobs- of Jacobuskerk met losstaande, 15de-eeuwse toren getuigt van de toenmalige bloei van Zeerijp als havenplaats. De kerk vertegenwoordigt de laatste fase van de romanogotiek, zodat

Zeerijp

14 15

Olivia Arthur (Londen 1980) studeerde wiskunde in Oxford. Ze raakte als redacteur en fotograaf betrokken bij de universiteitskrant, werkzaamheden die haar studie schaadden, maar haar wel een eerste prijs bij een fotocompetitie opleverden. Na het bachelorexa-men gooide Arthur het roer om en studeerde fotojournalistiek in Londen. Vandaag de dag wordt Olivia Arthur vertegenwoordigd door het befaamde agentschap Magnum. In 2007 won ze onder meer de Magnum Photos Inge Morath Award.

Olivia Arthur neemt de tijd; ze observeert, spreekt met mensen, door-grondt situaties en pas daarna fotografeert ze. Haar werk maakt dan ook een natuurlijke, intieme indruk.

De serie In the Name of God, waarvan in de Petrus en Pauluskerk een selectie wordt getoond, betreft foto’s van de Ramnamis in India. Deze leerbewerkers bewerken de huid van de heilig geachte koe. Ze worden daarom als onaanraakbaar beschouwd en staan op de laagste sport van het kastenstelsel. Het betreden van hindoetempels is hen verboden. Hun geloofsovertuiging uiten de Ramnamis door de naam van God, Ram, over hun hele lichaam te tatoeëren. Zo tonen ze geen tempel nodig te hebben om hun geloof te belijden. En bovenal provoceren ze de hogere kasten met de tatoeages van Gods naam op onrein geachte lichamen.

Olivia Arthur

Olivia Arthur/Magnum Photos, uit de serie In the Name of God, 2005

pellen en een in de 16de eeuw verhoogd schip, een vijfzijdig gesloten, laatgotisch koor uit 1480-93 en een forse toren met zadeldak, in essentie uit de 14de

eeuw.

In de kerk bevinden zich roma-nogotische meloengewelven, gotische kruisribgewelven en netgewelven. De bijzondere, laat-15de-eeuwse plafondschilde-ringen gingen tot in het inter-bellum schuil onder de witkalk van de reformatie. Van de vele voorstellingen verbeelden die in het koor de wonderbaarlijke visvangst, Christus als Salvator Mundi en Christus als rechter bij het Laatste Oordeel en die in de noordelijke Mariakapel scènes uit het leven van Maria.

Het wierdedorp uit de Vroege Middeleeuwen heeft een langge-rekte structuur met een centraal gelegen route, nu de Lage en de Hogestraat, hetgeen tekenend is voor een handelswierde. De des-tijds westelijk gelegen monding van de rivier Fivel was dan ook van grote betekenis voor de ont-wikkeling van Loppersum. Rond 800 werd de wierde uitgebreid voor de bouw van de eerste kerk, vermoedelijk een houten exemplaar.

De geschiedenis van de Petrus en Pauluskerk gaat terug tot 1217. In dat jaar werd begon-nen met het vervangen van een afgebrande kerk, een tufstenen gebouw dat de mogelijke eerste kerk opvolgde. De herbouw volgde vermoedelijk de contou-ren van de eerdere, eenbeu-kige kerk; het voorkomen van tufsteen in de noordwand en de fundering wijst bovendien op hergebruik van bouwmateriaal.

Door de tijd heen is de kerk re-gelmatig verbouwd en uitgebreid, hetgeen uiteindelijk resulteerde in een grote kruiskerk met zijka-

Loppersum

16 17

Doorgaans is het romaanse karakter van de kerken goed bewaard gebleven. Vaker zijn de kerken romanogotisch. De so-bere eenvoud van de massieve muren en rondboogvensters van de romaanse bouwkunst gaan dan samen met de kruisribge-welven en spitsbogen van de gotiek.

De romanogotiek heeft in het Noorden een zodanige eigen ex-pressie, dat er sprake is van een afzonderlijke stijl. Kenmerkend zijn onder meer de decoratieve toepassing van blinde nissen, siermetselwerk en achtdelige meloengewelven.

In 1594 gaat Groningen definitief over tot de reformatie en komt er een eind aan de grote invloed van de kloosters. De kerken, ont-daan van katholieke parafernalia, gaan behoren tot de hervormde staatskerk; de gronden komen goeddeels in handen van de Staten van Groningen. Sommige herenboeren weten zich op te werken tot jonker. De machtige landadel woont in statige borgen.

In de 18de eeuw treft de borgen hetzelfde lot als eerder de kloosters: afbraak. De wierden worden in de 19de en vroege 20ste eeuw bovendien (gedeel-telijk) afgegraven, aangezien de vruchtbare wierdegrond veel geld opbrengt.

Toch is door de bank genomen het landschap opmerkelijk goed bewaard gebleven, met soms nog volledig intacte wierdestruc-turen, binnendijken, borgterrei-nen, monumentale boerenerven en door het land slingerende maren. Deze maren, van oor-sprong kweldergeulen en -prie-len die later werden aangepast voor afwatering en transport, herinneren nog aan het natuur-lijke landschap, terwijl met het opwerpen van wierden de basis werd gelegd van door menselijk ingrijpen gevormd land. Vandaag de dag is het Noord-Nederland-se zeekleigebied een van de oudste cultuurlandschappen van Europa.

Het landschap dat KunstCircuit 2009 als decor dient, getuigt van een eeuwenlange strijd tegen het water. Plaatsnamen eindi-gend op ‘dam’ en ‘zijl’, wat ‘sluis’ betekent, duiden op die strijd, maar ook het frequente ‘werd’, ‘weer’ en ‘wierde’.

De bewoners van het gebied, nazaten van de pioniers die zo’n 2600 jaar geleden het toen boomloze kwelderland binnen-trokken, zien zich rond 400 voor Chr. geconfronteerd met hevige stormvloeden en overstromin-gen. Om zich tegen het water te beschermen, werpen ze terpen of wierden op: podia van zoden die in de loop der tijd worden op-gehoogd met huisafval en mest.

In perioden van zeespiegelstij-ging hogen de wierdebewoners hun woonplaatsen fors op. Huis-wierden groeien uit of aaneen tot dorpswierden. Het veelvuldige voorkomen van plaatsnamen met de uitgang ‘um’, een verwij-zing naar ‘heem’ of woonplaats, is kenmerkend voor het wierde-landschap.

Aangezien het land in de winter vaak slecht begaanbaar is,

Het landschapkrijgen de wierdedorpen met de komst van het christendom door-gaans een eigen godshuis. Dat verklaart de zeer hoge kerkdicht-heid van het gebied.

De kloosters, die zich na 1200 in het wierdegebied vestigen, zijn de projectontwikkelaars van de Middeleeuwen. Ze pakken de waterhuishouding voorva-rend aan, brengen de aanleg van dijken op een hoger plan en heroveren land door ook dichtslibbende zeearmen te bedijken. De kloosters hebben bovendien een belangrijke rol bij de kerkenbouw.

Aanvankelijk worden kerken gebouwd van uit de Eifel geïmporteerde tufsteen. Onder invloed van contacten met Italië herintroduceren de kloosteror-den het procedé van het bakken van stenen. Kloostermoppen on-derscheiden zich door hun forse maat van latere baksteentypes.

18 19

Alternatieve fietsroute voor het snelwegtraject Delfzijl-Appingedam (vanuit Weiwerd; zie kader)

Tjamsweer

OterdumKerk Heveskes

Weiwerd

Delfzijl

Holwierde

Solwerd

Loppersum

Appingedam

Jukwerd

Nijenklooster

Oosterwijtwerd

Eenum

Zeerijp Leermens

Wirdum

Nicolaïkerk

Petrus en Pauluskerk

Ni

algemeen / auto

fiets

ommetje

Op de Oosterwoldweg linksaf naar de Duurwoldlaan. Rechts aanhouden (Nieuweweg). Op de kruising rechtdoor (Buiten-singel). Bij de splitsing links aanhouden naar de Koningin Julianalaan, overgaand in de Jachtlaan. Bij de splitsing links aanhouden naar de Weg Naar den Dam. Vervolgens links aan-houden voor het fietspad langs het Damsterdiep naar Solwerd.

RouteDe route kent geen vast begin- of eindpunt. Voor het gedeelte over de snelweg is een alternatieve route voor de fiets aangegeven (blauwe lijn op de kaart).

Op het treintraject Groningen-Delfzijl kunnen fietsen worden meege-bracht (roze strippenkaart of fietsdagkaart). De stations van Lopper-sum en Delfzijl sluiten direct op de route aan; andere opties zijn de stations van Appingedam en Delfzijl-West. Fietsen huren is mogelijk op zaterdag bij Fietshandel Dijkema, Stationsstraat 9, Appingedam.

20 21

Busrit

Op zondag 13 en 20 september rijdt een historische bus van het Noordelijk Busmuseum langs alle locaties. Halverwege koffie, thee en koek.

Kosten: € 8.00 p.p.; kinderen t/m 12 jaar gratis.

Vertrek bij de Der Aa-kerk 12.00 uur, retour ca. 18.00 uur.

Kaarten afhalen bij de balie van de Der Aa-kerk.

Reserveren via office@noorderlicht.com voor een verzekerde plaats.

Kerk HeveskesOosterhorn 189936 HD Farmsum

Kerk SolwerdSolwerderweg 5a9901 BR Appingedam

Nicolaïkerk AppingedamWijkstraat 329901 AJ Appingedam

Mariakerk OosterwijtwerdDorpstraat 299911 PB Oosterwijtwerd

Kerk EenumIJzerbaan 149913 PC Eenum

Jacobuskerk ZeerijpBorgweg 6 9914BP Zeerijp

Petrus en Pauluskerk LoppersumT.o. Marktplein 19919 EZ Loppersum

AdressenHoreca onderwegInformatieOpen

Zaterdag en zondag 13.00-17.00 uur.

Zondag 13 september: Nicolaïkerk Appingedam gesloten.Mariakerk Oosterwijtwerd 11.30-13.30 uur.

Zondag 20 september:Jacobuskerk Zeerijp 13.00-14.30 uur.

Appingedam Verschillende gelegenhe-den rond de Nicolaïkerk

Landgoed Ekenstein Alberdaweg 70 (tussen Appingedam en afslag Wirdum)

Loppersum Hotel SpoorzichtMolenweg 11

Herberg De Lopster Kroon Lageweg 2

Oosterwijtwerd Café Veldzicht Schoolweg 4

Wirdum’t RegthuysFromaweg 1

De Wirdumerklap Stadsweg 9

Zeerijp Theeschenkerij Eenum-mermaar Tolweg 4

22 23

Tekst: Herma HekkemaGrafisch ontwerp: Arthur van ‘t Hoog (www.avth.nl)Kaart: Marcel Teunissen, Provincie GroningenDruk: VirtualPrinter.nl

Met dank aan:Aeroplastics Contemporary (Brussel), Bestuur Nicolaïkerk Appinge-dam, Els Barents, Galerie Gabriel Rolt (Amsterdam), Hervormde Gemeente Maarland / ds. Tjalling Huisman, Hoogeland op de Kaart, Marketing Groningen, Stichting Fotografie Noorderlicht, Stichting Oude Groninger Kerken, Plaatselijke Commissies van de SOGK-kerken te Eenum, Heveskes, Oosterwijtwerd en Solwerd.

© KunstCircuit, september 2009

Colofon

+31(0) 50 3604265

info@kunst-circuit.nl

www.kunst-circuit.nl

Stichting KunstCircuit organi-seert jaarlijks een reeks van beeldende presentaties in histo-rische kerken op het Groninger platteland.

Een ‘circuit’ omvat werk in uiteenlopende kunstdisciplines in interactie met de architectoni-sche ruimte. Om het jaar wordt aangesloten bij de Noorderlicht Fotomanifestatie en ligt het accent op fotografie en nieuwe media.

Voor KunstCircuit 2009 is Els Barents, directeur van het fotomuseum Huis Marseille in Amsterdam, als adviseur aange-trokken.

Stichting KunstCircuitStichting KunstCircuitOude Boteringestraat 639712 GE Groningen

Gemeente Delfzijl

Gemeente Appingedam