1

Gebruikersplan Vreemdelingenkaarten

Stadsarchief Amsterdam

2

Inhoudsopgave

1. Inleiding 2. Indexering

a. Vrijwilligers b. Stagiairs hbo en universiteit

3. Index en open data a. Netwerk Oorlogsbronnen en WieWasWie b. Onderzoeksprojecten

4. Themasite: Vreemdelingen in Amsterdam 5. Scholieren: Geschiedenislokaal en Groeistad 6. Evenement

* Het portret op de kaft is van Chaja Goldstein (zie ook p. 13 van het projectplan)

3

1. Inleiding

Momenteel zijn de Vreemdelingenkaarten online niet toegankelijk. Er rust een wettelijke

openbaarheidsbeperking op omdat er op de kaarten gegevens kunnen staan van mogelijk nog in

leven zijnde personen. Juist omdat we weten dat veel van de kaarten wel openbaar mogen zijn

omdat de personen die er op vermeld staan in de Tweede Wereldoorlog zijn vermoord, en omdat

we weten dat de gegevens op de kaarten van groot belang zijn voor nabestaanden, familie en

vrienden van de slachtoffers, willen we deze Vreemdelingenkaarten graag digitaliseren, vindbaar

maken en beschikbaar stellen. Ook voor wetenschappelijk onderzoek zijn de

Vreemdelingenkaarten van groot belang.

De openbaar toegankelijke Vreemdelingenkaarten zullen beschikbaar worden gesteld via een

index op de website van het Stadsarchief en als open data worden geleverd aan daarvoor

geëigende zoeksystemen, waaronder vanzelfsprekend het Netwerk Oorlogsbronnen. Ook een

meer algemene website voor het zoeken naar persoonsgegevens zoals WieWasWie zal de data

opnemen. Zo bereiken we een zo breed mogelijk publiek.

Korte verhalen over individuele personen gebaseerd op de Vreemdelingenkaarten publiceren we

op de website van het Stadsarchief en op sites gericht op specifieke doelgroepen, waaronder de

voor scholieren bedoelde themasites Geschiedenislokaal en Groeistad. Denk hierbij aan korte

stukjes tekst met een afbeelding van de Vreemdelingenkaart zoals die ter illustratie zijn

opgenomen in deze subsidie aanvraag. Waar beschikbaar zullen we ook foto’s van de betrokkenen

tonen, zodat de verhalen ook een ‘gezicht’ krijgen.

Niet openbaar toegankelijke Vreemdelingenkaarten kunnen aan personen die aantonen dat een

kaart betrekking heeft op hun voorouders wel ter inzage gegeven worden, eventueel gedeeltelijk.

Voor deze mensen, die zo informatie kunnen krijgen over bijvoorbeeld naaste familie die ze niet of

nauwelijks hebben gekend, of soms zelfs over zichzelf, is het van bijzonder groot belang dat zij

kunnen weten dat deze kaarten bestaan. Daarom zullen we, binnen de context van de website van

het Stadsarchief, een speciale themasite inrichten waar uitleg wordt gegeven over de

Vreemdelingenkaarten. Hier kun je ook vinden hoe je voor eigen gebruik een incidentele opheffing

van de beperking van de openbaarheid kunt aanvragen. Door de informatie op een aparte

themasite te plaatsen, zal deze ook via Google snel en eenvoudig te vinden zijn.

Zo hopen we de Vreemdelingenkaarten vindbaar te maken en beschikbaar te stellen met en voor

een breed publiek: nabestaanden, vrijwilligers, scholieren, studenten en onderzoekers, kortom,

voor alle belangstellenden wereldwijd.

2. Indexering

In het projectplan is beschreven hoe we de indexering van de Vreemdelingenkaarten willen

aanpakken. We hopen zowel te werken met geautomatiseerde handschriftherkenning (HTR) als

met indexering door vrijwilligers op VeleHanden.nl. Beide vormen van indexering zijn in Nederland

overigens mogelijk dankzij projecten die mede door het Mondriaanfonds zijn ondersteund: de

bouw van het Vele Handen platform in 2011 en gebruik van HTR in het recente project Crowd leert

Computer lezen!

4

a. Vrijwilligers

Op VeleHanden.nl zijn sinds de start van het platform in 2011 inmiddels meer dan 16.000

vrijwilligers geregistreerd. Die zijn niet meer allemaal actief en niet alle vrijwilligers doen mee aan

alle projecten. Aan de projecten van het Stadsarchief doen gemiddeld tussen de 200 en 400

vrijwilligers mee. Zo doen aan het project Alle Amsterdamse Akten, dat uitzonderlijk groot van

omvang is, op dit moment 823 vrijwilligers mee. Die zijn, ook nu het project al meer dan 3 jaar

duurt, nog altijd bijzonder enthousiast en productief. Vorige maand (oktober 2019) zijn de

gegevens van maar liefst 14.221 notariële akten ingevoerd!

De vrijwilligers die meedoen met de projecten van het Stadsarchief zijn afkomstig uit alle delen

van de wereld. Het merendeel woont in Amsterdam en Nederland, maar er zijn ook vaste

vrijwilligers actief in Engeland, Zweden, Australië en zelfs Afrika. Met deze vrijwilligers is intensief

contact via het Forum op VeleHanden.nl, via de projectmailbox, en via bijeenkomsten die we een

paar maal per jaar organiseren. Op het Forum hebben de vrijwilligers overigens ook onderling veel

contact. Ze wijzen elkaar op leuke vondsten en beantwoorden elkaars vragen. Wij zijn vaak

verbaasd van de grote kennis van vrijwilligers op de meest diverse terreinen.

b. Stagiairs hbo en universiteit

Het is een uitgangspunt van het Stadsarchief om naast de vrijwilligers, waarvan de leeftijd

gemiddeld vaker boven de 50 jaar ligt dan er onder, bij het indexeren te werken met stagiairs

omdat we hebben gemerkt dat dat stimulerend werkt voor beide groepen. Men waardeert elkaars

enthousiasme en leert van elkaar.

De stagiairs helpen bij de invoer en controle van de indexering, bij de organisatie van de

vrijwilligersbijeenkomsten en bij de presentatie van bijzondere vondsten op de themasites en bij

bijeenkomsten van vrijwilligers en collega’s uit de erfgoedsector. Om de stagiairs extra te

motiveren, en om bij het project langer gebruik te kunnen maken van hetgeen zij tijdens de stage

hebben geleerd, mogen de stagiairs na afloop van hun stage net zoveel uren tegen reguliere

betaling werken als zij stage hebben gelopen. Aardig wat stagiairs kiezen er voor om, in deze

periode waarin ze een aantal dagen in de week bij ons werken, hun afstudeerscriptie te schrijven

over een onderwerp waarin zij tijdens de stage geïnteresseerd zijn geraakt. En daarover geven ze

dan weer graag een presentatie tijdens een vrijwilligersbijeenkomst!

3. Index en open data

De index Vreemdelingenkaarten zal de 38e index worden die het Stadsarchief plaatst op zijn

website. De openbare gegevens zullen daarmee voor iedereen online doorzoekbaar zijn.

Alle openbare gegevens uit de indexen van het Stadsarchief worden daarnaast aangeboden als

sets Open Data in XML-formaat. Momenteel zijn dat zip-bestanden die van onze Open Data-

pagina gedownload kunnen worden (https://www.amsterdam.nl/stadsarchief/organisatie/open-

data/ ). Als de nieuwe raadpleegomgeving waar momenteel aan wordt gewerkt online is, zal het

ook mogelijk zijn deze Open Data te gebruiken via harvesting (in OAI-PMH protocol) en via real

time bevraging (via een open search API).

5

In deze nieuwe raadpleegomgeving zal het ook mogelijk zijn uit de indexen die zowel openbare als

niet openbaar toegankelijke data bevatten, de openbare open data te leveren. Dat is nu nog niet

mogelijk en is, juist ook voor deze index op de Vreemdelingenkaarten, van groot belang!

a. Netwerk oorlogsbronnen en WieWasWie

Het Stadsarchief is al jaren deelnemer van het Netwerk Oorlogsbronnen en de directeur van het

Stadsarchief , Bert de Vries, is lid van de Stuurgroep van het Netwerk Oorlogsbronnen. De

Vreemdelingenkaarten, waar zo veel en zulke gedetailleerde informatie te vinden is over

vluchtelingen die vooral voor, maar ook nog tijdens de Tweede Wereldoorlog uit Duitsland, en ook

uit andere landen van Europa naar Amsterdam kwamen, zijn bij uitstek geschikt voor opname in

het Netwerk Oorlogsbronnen.

De website WieWasWie is voor Nederlandse onderzoekers naar persoonsgegevens uitgegroeid tot

één de meest gebruikte sites. Hier zijn persoonsgegevens doorzoekbaar afkomstig uit meer dan

20 archiefdiensten. Voor genealogen is dit portal vaak een eerste kennismaking met de vele en

diverse archieven die Nederland kent. Van hier uit weten ze vaak de weg te vinden naar de

archiefinstellingen, wanneer zij hun onderzoek meer kleur en diepte willen geven met gegevens

uit andere archiefbestanden.

b. Onderzoeksprojecten

Grote onderzoeksprojecten, zoals het Golden Agents project van het Huijgens ING, de Amsterdam

Time Machine van de UVA en Intoxicating Spaces van de Universiteit Utrecht, maken dankbaar

gebruik van de grote hoeveelheden nieuwe data die beschikbaar komen dankzij onze projecten.

Dat is in de eerste plaats omdat er zoveel nieuwe gegevens voor de inhoud van hun onderzoek

zijn, maar ook het feit dat ze met nieuwe big data technieken kunnen werken is voor hen

belangrijk.

Naast het faciliteren van inhoudelijk onderzoek werken we ook actief mee aan het ontwikkelen

van innovatieve methoden op technisch vlak. Zo werken we al enige tijd samen met Transkribus

(HTR) en experimenteren we met andere vormen van Artificial Intelligence, zoals tekstextractie.

4. Themasite: Vreemdelingen in Amsterdam

Onderdeel van de online presentatie van het Stadsarchief zijn een aantal themasites. Daar worden

de inhoudelijke verhalen voor een ander publiek verteld. Vaak is dit de eerste kennismaking met

een project voor belangstellenden die in hun dagelijkse praktijk vrij ver van ons vakgebied staan.

Denk bijvoorbeeld aan journalisten. Voorbeeld van zo’n themasite is AlleAmsterdamseAkten.nl,

die deel uitmaakt van een project dat formeel eind 2017 werd afgesloten, maar waar nog vol

enthousiasme aan wordt gewerkt door de vrijwilligers. Regelmatig publiceren we nieuwe verhalen

op de themasite. Zo kan een themasite het project blijvend onder de aandacht brengen van het

publiek, ook na formele afronding.

6

In onze huidige digitale presentaties (Stukken) bevindt zich al een Vreemdelingenkaart van de

misschien wel meest bekende vluchteling: Otto Frank en zijn gezin. Vaak horen we dat er ook voor

gedegen onderzoekers op de kaart toch veel meer informatie staat dan ze hadden gedacht.

7

5. Scholieren: Geschiedenislokaal en Groeistad

Twee van de themasites van het Stadsarchief zijn specifiek gericht op scholieren. Groeistad is voor

het basisonderwijs en Geschiedenislokaal voor het voortgezet onderwijs. Op beide sites staan nu

al voorbeelden van Vreemdelingenkaarten. Wanneer de projecten gaan lopen zullen we in onze

reguliere educatieve activiteiten met scholen extra aandacht geven aan deze items en vertellen

over de vluchtelingen in Amsterdam voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog.

In het Geschiedenislokaal bevindt zich nu de kaart van Helge Gronowksi. Via haar kaart wordt het

verhaal verteld van een Joods meisje, door haar ouders uit Duitsland om veiligheidsredenen naar

Nederland gestuurd, maar in 1943 uit het weeshuis naar Westerbork gestuurd en daar vermoord

op de dag van aankomst. Een voorbeeld van een leeftijdgenootje brengt voor middelbare

scholieren de gruwel van de Jodenvervolging in beeld.

Screenshot geschiedenislokaalamsterdam.nl

8

Op Groeistad worden historische gebeurtenissen op de kaart geprikt. Het verhaal van Herbert van

Cleef (één van de vier vreemdelingen uit het projectplan) is al opgenomen.

Screenshot groeistad.nl

6. Evenement

Het is goed voor de aandacht in de pers en als blijk van waardering aan de vrijwilligers om bij

dergelijke projecten een evenement te organiseren. Inhoudelijk deskundigen vertellen dan over

het belang van de historische bronnen die toegankelijk zijn gemaakt en wat er nog meer met de

resultaten gedaan zou kunnen worden. Naast de vrijwilligers die deel hebben genomen aan het

project, nodigen we ook altijd collega’s uit de erfgoedsector en uit de universitaire wereld uit. Voor

dit project willen we ons graag specifiek richten op de personen en instellingen die ook projecten

hebben lopen of afgerond in het kader van de viering van 75 jaar bevrijding Tweede Wereldoorlog.