8 Geloven

Paus Franciscus omhelt een man tijdens zijn bezoek aan een parochie in het centrum van Rome, afgelopen zondag. Foto: ANP

Opinien Roelf Haan

De pauselijke publicatie Evangelii Gaudium (De blijdschap van het Evange-lie) maakt duidelijk dat de ene wer-kelijkheid waarin wij leven meer is dan in vaktaal kan worden begre-pen. Ook tegenover theologie en kerk neemt de paus een transcende-rend (overstijgend) standpunt in, of liever: hij verwijst naar de transcen-dentie van het Evangelie.

Het hart van de mensen staat dan alleen open voor ‘de beperkte hori-zon van de eigen immanentie en be-langen’. Daartegenover stelt hij het geloof in de transcendente God. ‘Ik ben er vast van overtuigd dat open-heid naar het transcendente een nieuwe politieke en economische mindset kan teweegbrengen die zou bijdragen aan het neerhalen van de scheidingsmuur tussen de economie en het algemeen maatschappelijk belang.’

Wij zijn van het Vaticaan gewend dat het vindt dat de kerk nooit hoeft te veranderen. Het seksuele mis-bruik van kinderen is de schuld van de leden van de kerk. Die kunnen zondigen, maar de kerk zelf is iets mystieks en onaantastbaars, ‘iets’ dat niet kan zondigen. Paus Francis-cus richt zich nu wel degelijk tot de kerk zelf. Zij vertegenwoordigt in veel opzichten een systeem dat tus-sen God en de gelovige is in komen te staan, precies zoals dat het geval is met de scheidingsmuur tussen de economie en de arme.

Op de winkel passenDe kerk moet hervormd worden. Zij lijdt aan geestelijke wereldgelijkvor-migheid. In pastorale en missionaire zin moet de kerk zich bekeren, de dingen kunnen niet worden gelaten zoals zij zijn. Het is niet meer genoeg om op de winkel te passen. Kerke-lijke structuren staan een dergelijke vernieuwing in de weg, ook al zijn op zichzelf goede structuren niet voldoende: die moeten voortdurend worden bestuurd, onderhouden en geëvalueerd.

Dit transcendente standpunt raakt heel de maatschappelijke wer-kelijkheid, dus zowel de kerk als de economie. Weliswaar zegt de paus dat hij evenmin als de kerk het mo-

nopolie heeft van de interpretatie van de sociale werkelijkheid, maar hij wijst erop dat aan de analyse van die werkelijkheid altijd een visie vooraf gaat. Het principiële debat moet dus daarover gaan. Het evan-gelie is zo’n visie. Het moet worden verkondigd, niet zozeer in debat, maar in de dienst aan de ander en aan de gemeenschap.

‘Wij moeten duidelijk en zonder blad voor de mond te nemen zeg-gen’, aldus de paus, ‘dat ons geloof en de armen onafscheidelijk met el-kaar zijn verbonden.’ De toewijding aan de armen is dus niet maar een bijkomend ‘moreel’ gebod, het is een zuivere geloofskwestie. Het do-cument citeert 1 Johannes 3:17: ‘Wie nu in de wereld een bestaan heeft en zijn broeder gebrek ziet lijden, maar zijn binnenste voor hem toesluit, hoe blijft de liefde van God in hem?’

De armen zijn meer en meer van de samenleving uitgesloten; zij zijn het menselijk afval van de maat-schappij. Dat ons type economische groei als vanzelf zou doorsijpelen naar de armen, is een nooit bewezen mening. Het zou neerkomen op een misplaatst vertrouwen in ‘de gesa-craliseerde werking van het heersen-de economische systeem’.

Menselijke crisisDe financiële crisis komt voort uit een diepe menselijke crisis, name-lijk de ontkenning van het primaat van de menselijke persoon. De mens wordt gereduceerd tot zijn con-sumptieve behoeften. De dorst naar macht en bezit kent geen grenzen. In dit systeem, dat alles verslindt wat in de weg staat van hogere winsten, is wat breekbaar is, zoals het milieu, weerloos tegenover de belangen van een vergoddelijkte

markt die de enige regel wordt.Als ik het pauselijk document

goed versta, dan zegt het niet anders dan dat ook in de economie de er-kenning, de herkenning en de hoop op de komst van het Koninkrijk be-palend is voor het perspectief.

In de eigen woorden van Francis-cus: ‘De Schriften spreken niet over een uitsluitend persoonlijke rela-tie tot God. Wat van ons gevraagd wordt is niet slechts de optelling van kleine persoonlijke gebaren naar in-dividuen in nood, een soort van lief-dadigheid à la carte of een reeks da-den die slechts ons geweten op zijn gemak bedoelen te stellen.’

Het evangelie gaat over het Ko-ninkrijk van God; over de liefde voor God die regeert in onze wereld. Naar de mate waarin hij regeert in ons, zal het maatschappelijk leven de set-ting gaan bieden voor broederschap, gerechtigheid en vrede.

De zin van de christelijke predi-king en het christelijke leven is dat zij een impact hebben op de samen-leving. Het doel van economische ontwikkeling is de insluiting van de armen, zodat zij kunnen ‘participe-ren’. De armen zijn als het ware de doelgroep van de economie.

Wij zien voortdurend dat voor-stellen tot fundamentele verbetering van ons economisch stelsel weinig kans maken. De groep met de groot-ste openheid en kritische zin is die van de ondernemers, en wel diege-nen die de winst weliswaar zien als onderdeel van hun wijze van opere-ren, maar niet als doel. Het doel is

de een of andere vorm van economi-sche opbouw.

Maar het gangbare - het wereldge-lijkvormige - denken kan zich geen kritiek voorstellen op ‘de’ economie, zonder die onmiddellijk ‘marxis-tisch’, of althans ‘links’ te noemen. Ook dat lot zal deze paus dus wel beschoren zijn. Maar het mist iedere grond.

Links en rechtsHet politieke spraakgebruik - onkri-tisch gevolgd door de hele journalis-tiek - kent geen andere kritiek op wat wij de markteconomie noemen dan ‘linkse’ kritiek. Links en rechts in dit schema hebben echter meer gemeen dan dat zij verschillen. Het is slechts een polaire tegenstelling binnen hetzelfde systeemdenken. Elkaar te betitelen als rechts dan wel links bevestigt het systeem.

De bedreiging is fundamenteler. Dus moet ook onze visie die aan de analyse richting geeft fundamen-teler zijn. Het systeem heeft zich verzelfstandigd, terwijl het meer anoniem en technisch is geworden. Niet de doelen, maar de middelen heersen - op onbeheersbare wijze. De paus zegt terecht dat de oorzaken van de armoede structureel zijn (uit het systeem voortkomen).

De samenleving maakt niet slechts een crisis door maar, zegt hij, zij lijdt aan een ziekte die haar verzwakt en frustreert en die alleen maar tot nieuwe crises kan leiden. Steunprogramma’s ter verzachting van bepaalde urgente behoeften

kunnen niet meer zijn dan tijdelijke maatregelen.

‘Zolang de problemen van de ar-men niet radicaal worden opgelost onder verwerping van de absolute autonomie van markten en financi-ele speculatie en onder het aanpak-ken van de structurele oorzaken van de ongelijkheid, zal er voor de we-reldproblemen geen oplossing wor-den gevonden.’

We kunnen op basis van dit pau-selijke stuk een conclusie trekken. De situatie is niet rechts, zodat het antwoord links zou moeten zijn, of omgekeerd. Het links/rechts-systeem heeft alle traditie en gemeenschap vloeibaar gemaakt en de mensen ge-degradeerd tot consument en debi-teur. Wij leven in een ‘globalisering van onverschilligheid’. Deze kan niet slechts van buitenaf worden bestreden.

Dat hoeft ook niet, zegt Francis-cus, want het evangelie luidt: Chris-tus is vlees geworden. Geloof in de opstanding en in de komst van het Koninkrijk stelt ons in staat het kwa-de te overwinnen door het goede.

p Roelf Haan is econoom en schreef onder meer Theology and Economics. The hermeneutical case of Calvin today (2012)

p In februari verschijnt bij Brus-selse uitgeverij Licap een Ne-derlandse vertaling van Evan-gelii Gaudium. Dit is het tweede deel van een tweeluik over dit document

Eind vorig jaar verscheen paus Franciscus’

eerste grote publicatie: Evangelii Gaudium.

Binnenkort verschijnt de Nederlandse

vertaling. Roelf Haan over de economische

perspectieven die de paus schetst.

Franciscus: toewijding aan armen is een geloofskwestie

Wat van ons

gevraagd wordt

is niet slechts de

optelling van kleine

persoonlijke gebaren

naar individuen in

nood