Paus Franciscus bezoekt een kinderziekenhuis in Rome. Foto: ANP

Opinien Roelf Haan

De blijdschap van het Evangelie is een zo-genaamde apostolische exhortatie, dat wil zeggen een aansporing, die voortvloeit uit een recent gehouden bisschoppensynode en die gericht is aan de kerk zelf.

Op basis van zijn optreden tot nu toe hebben velen grote verwachtin-gen van deze paus. Zij zullen ook in dit stuk niet worden teleurgesteld. De toon is levendig, niet ambtelijk maar persoonlijk, de strekking eer-der existentieel dan doctrinair want, zegt deze paus: ‘De werkelijkheid is groter dan ideeën.’

De media die - gezien hun be-perkt-modieuze journalistieke inte-resse - misschien voornamelijk uit zijn op de bekende politiek-correcte thema’s zoals de discriminatie van de vrouw, homoseksualiteit, eutha-nasie, abortus en kindermisbruik, zullen weinig of niets van hun ga-ding vinden.

We kunnen zeggen dat de paus met betrekking tot deze thema’s eer-der een stap terug doet naar de bron vanwaaruit hij zich met des te meer duidelijkheid in de actualiteit wil be-geven. Zijn doel is van de leden van de Rooms-Katholieke Kerk betere christenen te maken. Dan gaat het niet om een lijst van actuele aan-dachtspunten met de bijbehorende veroordelingen of morele oproepen, maar om de centrale betekenis van het evangelie zelf voor het christe-lijk leven.

ZuinigDe brief spreekt op de bekende zuinige wijze over andere kerken, al worden als gebruikelijk enkele diplomatieke regels gewijd aan de oecumene. Ik herinner mij uit mijn tijd aan de protestantse theologie-opleiding in Buenos Aires dat wij bezoek ontvingen van de Spaanse Bijbelgeleerde Luis Alonso Schökel SJ (1920-1998) van het Pauselijk Bij-bel Instituut. Hij vertelde mij dat 80 procent van de theologie die hij

las afkomstig was van protestantse auteurs.

Of zoiets ook geldt voor zijn orde-broeder Jorge Mario Bergoglio, is van weinig belang; wel kunnen we con-stateren dat Evangelii Gaudium een authentiek evangelisch document is geworden. Er kan in protestantse kerken uit worden gepreekt!

Een heel hoofdstuk is trouwens gewijd aan de verkondiging. Over de lauwheid van de preek van de gemiddelde priester maakt het stuk behartigenswaardige opmerkingen. ‘Het grootste risico dat de predikant loopt is dat hij zo gewend is aan zijn eigen taalgebruik dat hij denkt dat iedereen het vanzelf ook begrijpt en volgt. (...) Laten we eraan denken dat we nooit antwoord moeten willen geven op vragen die niemand stelt.’

SyntheseMaar de meest treffende uitspraak vind ik deze: ‘Waar uw synthese is, zal uw hart zijn.’ Synthese houdt in dat wij ons rekenschap geven van de concrete werkelijkheid waarin wij leven. De kerk, zegt Franciscus, pre-dikt geen losse ideeën of op zich zelf staande waarden. ‘Ik wil een kerk die arm is en voor de armen is’, le-zen we. Het is de moeite waard kort stil te staan bij de woorden ‘ik’ en ‘kerk’. In het volgende deel van dit tweeluik zal het gaan over de armen en de economie.

Op een bepaald moment spreekt de paus over ‘ik’ in de zin van ‘wij’ of ‘ieder mens’. Voor de rest staat

er ‘ik’ als hij eenvoudig ook ‘ik’ bedoelt, dus zijn persoon, zonder dat hij schuil gaat achter het puur ambtelijk opgevatte pausschap. Dat maakt dat de brief heel direct met de lezer communiceert. ‘Ik heb dit zelf vaak beleefd’, zegt hij, als hij schrijft over verflauwing en verslapping in het geloof. Hij spreekt over de beke-ring van het pausschap zelf, want hij moet in praktijk brengen waartoe hij anderen oproept.

Slechts een enkele keer gaat het over ‘de paus’, die niet moet treden in de bevoegdheid van de lokale bis-schop. En het is niet omdat de paus het zegt, maar Jezus zelf, dat wij niet neerbuigend mogen neerkijken op anderen, maar dat wij mannen en vrouwen moeten zijn van het volk. ‘Wij moeten anderen belangrijker achten dan onszelf, zoals Paulus schrijft. Dat behoort zó overduide-lijk tot de kern van het woord van God, dat als wij denken dat zo’n tekst interpretatie nodig heeft, aan dit appel alleen maar afbreuk kan worden gedaan.’

De kerk en het pausschap moeten zich beide bekeren van haar cen-trale structuur, schrijft Franciscus. De kerk gaat niet boven Christus en de paus niet boven Gods woord. Wat wij hebben te verkondigen is het evangelie, geen ‘bepaalde leerstel-lige of morele punten gebaseerd op specifiek ideologische opties. (...) Ik wil geen kerk die zich zorgen maakt om haar centrale positie en die dan

uiteindelijk vastloopt in een web van obsessies en procedures.’

De paus zegt dat hij hier herhaalt wat hij vaak gezegd heeft tegen de priesters en leken in Buenos Aires: ik heb liever een gebutste kerk door-dat zij de straat is opgegaan, dan een kerk die zich opsluit in haar eigen veiligheid. Dat is een kerk die in geestelijk opzicht wereldgelijkvor-mig is geworden. Het is de kerk als museumstuk, in het bezit gekomen van selecte enkelen. Die zich druk maakt om doctrine en prestige, maar ‘geen enkele zorg heeft over de reële impact van het evangelie op het ge-lovige volk van God of de concrete noden van de tegenwoordige tijd’.

OpgeblazenDeze houding leidt gemakkelijk tot een businessmentaliteit die bezig is met management, statistieken, plannen en evaluaties ‘waarvan de voornaamste begunstigde niet Gods volk is maar de kerk als instituut’. Dit voedt ‘de opgeblazenheid van degenen die blij zijn met een weinig macht, en die liever de generaal zijn van een verslagen leger dan gewoon soldaat’.

Ik vind dit opmerkelijk. De Katho-lieke Kerk van Latijns-Amerika, niet in de laatste plaats die van Argenti-nië, was niet alleen in sociologische zin een meerderheidskerk en geheel verweven met de politieke en eco-nomische en militaire macht, maar zij hanteerde ook een meerderheids-

theologie, die zich bekommerde om geen enkele periferie.

Nu hebben wij een Latijns-Ameri-kaanse paus die oproept tot een the-ologische minderheidsmentaliteit. Christus noemde zijn volgelingen een ‘klein kuddeke’, maar juist daar-om ook een zoutend zout. Christe-nen moeten hun comfortabele zone verlaten om de periferie te kunnen bereiken die het licht behoeft van het evangelie. ‘God beware ons voor een wereldlijke kerk met een op-pervlakkige geestelijke en pastorale opsmuk!”

Vanzelfsprekend stuiten we ook in dit kerkelijke document op be-kende traditioneel-dogmatische Vaticaanse zienswijzen. Maar die verstoren niet wat de auteur vanuit zijn ambtelijke positie te zeggen heeft. Die positie geeft hem een ei-gen recht van spreken. ‘Migranten vormen voor mij een bijzondere uit-daging, aangezien ik de pastor ben van een kerk zonder grenzen. Om deze reden spoor ik alle landen aan tot genereuze openheid.’

p Roelf Haan is voormalig direc-teur van de IKON en schreef onder meer Theology and Econo-mics. The hermeneutical case of Calvin today (2012)

p In februari verschijnt bij Brus-selse uitgeverij Licap een Neder-landse vertaling van Evangelii Gaudium

In november vorig jaar ondertekende paus

Franciscus zijn eerste grote publicatie:

Evangelii Gaudium, oftewel De blijdschap

van het Evangelie. Binnenkort verschijnt de

Nederlandse vertaling. In een tweeluik

belicht Roelf Haan het document.

Liever een gebutste kerk dan een kerk die in de comfortzone blijft

De kerk en het

pausschap moeten

zich beide bekeren

van haar centrale

structuur, schrijft

Franciscus