KRISTOF JENNES

Filosofie versus wetenschap

KAN DE FILOSOFIE EEN INZICHT GEVEN IN DE WERKELIJKHEID

DAT DAT VAN DE WETENSCHAPPEN OVERSTIJGT?

1

KRISTOF JENNES

Filosofie versus wetenschap:

wie heeft gelijk?

Filosofie versus wetenschap

Om een antwoord te kunnen geven op de vraag of filosofie

meer kan zeggen over de realiteit dan de wetenschap, moeten we

eerst nagaan wat we bedoelen met filosofie. De meningen over wat

filosofie is zijn namelijk erg uiteenlopend. Om niet te vervallen in

gecompliceerde definities, kunnen we eenvoudigweg stellen dat de

filosofie zich buigt over de fundamenten van de werkelijkheid. Dat

doet ze door in de eerste plaats vragen te stellen. Deze vragen zijn

zo fundamenteel dat ze tot op heden overeind blijven. Laat ons dus

eens een blik werpen op deze vragen, om op die manier vast te

kunnen stellen of en zo ja hoe filosofie en wetenschap van elkaar

verschillen.

Een vraag waarmee de filosofie zich reeds bezig houdt van bij

haar bestaan, is de vraag naar de oorsprong van de werkelijkheid.

Ook de wetenschap heeft deze vraag in haar project opgenomen.

We kennen allemaal de oerknaltheorie en massa’s belastinggeld

wordt besteed aan onderzoek naar de verste sterrenstelsels. Toch

vindt de wetenschap nog geen oplossing voor de vraag die de

natuurfilosofen reeds bezighield: Hoe kan iets uit het niets ontstaan

of hoe kan iets zonder begin zijn? Samen met deze vraag naar het

ontstaan, blijft ook de vraag naar het doel van alles onbeantwoord.

In deze voorbeelden tekent zich dus al een duidelijk onderscheid af

tussen filosofie en wetenschap. Een vraag als “Hoe is de mens

2

ontstaan?” is een wetenschappelijke vraag. Ze wordt onder andere

onderzocht door evolutiebiologen en geschiedkundigen en er kan

min of meer een duidelijk antwoord op gegeven worden, zoals

wijzigingen in genetische structuren. Een vraag als “Wat is het doel

van de mens?” kan echter niet op gelijkaardige manier onderzocht

en beantwoord worden. Er is geen pasklare oplossing voor,

ongeacht hoe lang we er over nadenken of hoe exponentieel onze

technologie ook moge toenemen. Het betreft hier dus een

filosofische vraag.

Een tweede thema van de filosofie is de ethische vraag: Wat

is een goed leven of wat is gelukkig zijn en hoe bereiken we dat?

Het hoeft geen betoog dat dit geen onderwerp vormt voor een

wetenschap die onder het oogmerk van nieuwsgierigheid de dingen

wil doorgronden zoals ze werkelijk zijn. De wetenschap staat

neutraal tegenover het moreel goede of slechte. Ook de pogingen

van sommige filosofen om ethische theorieën zoals het utilitarisme

(onterecht) af te schilderen als wetenschap, doen geen afbreuk aan

de stelling dat wetenschap zich niet inlaat met het goede of het

geluk. Een derde filosofische vraag is de vraag naar het wezen van

de mens. Hierop kom ik later uitvoeriger terug.

Met deze voorbeelden is het duidelijk dat er een wezenlijk

verschil bestaat tussen filosofie en wetenschap. Ze stellen niet

alleen verschillende vragen, maar bovendien lijkt de wetenschap

vast te lopen wanneer ze een poging doet een antwoord te

formuleren op filosofische vragen. De realiteit (het leven) is immers

veel meer dan alleen wetenschap. We ervaren de wereld als een

betekenisvol geheel waarin relaties, anderen, emoties,… centraal

staan. Dit betekent dat wie iets fundamenteels over de

werkelijkheid wil zeggen, geen voeldoening kan nemen door te

zeggen hoe de wereld feitelijk in elkaar zit. Wie het geheel wil

verklaren, zal zelfs genoodzaakt zijn voorbij te gaan aan deze

feitelijkheid. In wat volgt zal ik dieper ingaan op de vraag naar het

3

wezen van de mens, in de hoop zo duidelijk te kunnen maken hoe

filosofie voorbijgaat aan de wetenschap.

Het wezen van de mens

De vraag “Wat is een mens?” werd reeds behandeld door de

natuurfilosofen (bijvoorbeeld: de mens is vuur). Meteen moet

hierbij worden opgemerkt dat wanneer deze filosofen de mens

verklaren aan de hand van de oerelementen, dit géén

wetenschappelijke verklaring is. Het vuur bijvoorbeeld staat niet

voor een soort materiële aanwezigheid in de mens, maar wel voor

de passies die eigen zijn aan het menselijke bestaan. Ook vandaag

de dag houden talrijke disciplines zich nog bezig met het wezen van

de mens. De biologie onderzoekt zijn samenstelling, de psychologie

zijn geestesleven, geschiedkundigen zijn evolutie, antropologen zijn

cultuur,…

Toch blijft in dit alles een merkwaardige paradox aanwezig:

hoe meer biologen tot in de kleinste details de menselijke

samenstelling beschrijven of hoe nauwkeuriger we zijn evolutie

kennen, hoe meer het raadsel van het wezen van de mens naar

voren treedt. We zien de mens namelijk niet als een brokje cellen of

als de werking van neuronen. Een mens wordt gezien als een

betekenisvol geheel geleid door passies en gevoelens, met een

eigen geschiedenis en toekomst, als ingebed in een wereld waarin

hij samenleeft met anderen,… Het volgende gedachte-experiment

maakt dit alles duidelijker. Stel je voor dat je in een leeg leslokaal zit

te wachten. Op een bepaald moment komt er iemand dit lokaal

binnen. Wanneer dat gebeurt is de situatie helemaal anders dan

wanneer de kamer nog leeg was. De aanwezigheid van iemand

verandert de sfeer helemaal. Probeer je dan ook eens die persoon

4

voor te stellen als een geheel van cellen, bloed, botten,… Zoiets is

uiteraard onmogelijk.

Een niet-wetenschappelijke verklaring voor het wezen van de

mens dringt zich dus op. Deze verklaring zal van die aard moeten

zijn dat ze de wetenschappen niet tegenspreekt, maar haar

overstijgt door de wezenlijke kenmerken van de mens in haar op te

nemen.

Voorbij het wetenschappelijke

Alvorens een filosofische oplossing te geven voor het gestelde

probleem, wil ik eerst even dieper ingaan op een interessante

stroming die vandaag vele aanhangers kent: het reductionisme. Het

reductionisme stelt dat het wezen van de mens kan verklaard

worden door te kijken naar bijvoorbeeld genen of neuronen. Het is

dus een poging om ook gevoelens, passies, ethiek,… op

wetenschappelijke manier te verklaren. Zo zouden we bijvoorbeeld

verliefd worden op iemand omdat die persoon’s geur bepaalde

chemische prikkels in ons veroorzaakt, of zouden we filosofie willen

studeren omdat dat in onze genen staat geschreven. Zelfs al

aanvaarden we deze wetenschappelijke verklaringen, dan nog is het

probleem niet opgelost. Het blijft namelijk zo dat we op deze

manier niet kunnen leven: we kunnen niet naar mensen kijken als

een product van chemische reacties of erfelijk materiaal. De

dualiteit tussen wereld en wetenschappelijke wereld blijft aanwezig.

De overstijging van het wetenschappelijke zit net in dit besef:

dat de wetenschap slechts een wetenschappelijke verklaring geeft,

van waaruit het onmogelijk leven is. We worden hier dus

geconfronteerd met een “Vital illusion”: wat we doen is nonsens

vanuit wetenschappelijk standpunt (de wetenschap kent namelijk

geen goden, feesten,…), maar tegelijk zijn deze nonsens het

5

belangrijkst in ons leven. Ons leven lijkt op die manier een illusie te

zijn, maar wel een belangrijke illusie.

Wat hierboven gezegd is, werd opmerkelijk genoeg reeds

verwoord bij het ontstaan van de moderne wetenschappen. In zijn

“Treatise of Human Nature” wil David Hume een onderzoek voeren

naar de menselijke natuur. Hierin komt hij tot het bovenstaande

inzicht en besluit hij dat er niets anders op zit dan deze dualiteit

tussen wetenschap en (dagelijks) leven te aanvaarden. Dat de mens

hoofdzakelijk geleid wordt door passies, hoeft dus niet te betekenen

dat de wetenschap ongelijk heeft, en omgekeerd.

Conclusie

De wetenschap lost lang niet alle vragen op. Integendeel: de

meest fundamentele vragen blijven overeind. Bij de behandeling

van de vraag naar het wezen van de mens, hebben we bovendien

gesteld dat de mens niet kan leven vanuit een wetenschappelijk

wereldbeeld. Het is dat inzicht in de realiteit dat bij uitstek de

overstijging van de wetenschappen vormt.