Intensieve veehouderij

bedreiging voor de gezondheid?!

Fictie of werkelijkheid

Jan Hoevenaars

Deurne 12-04-2016

Gezondheid en intensieve

veehouderij

• Als huisarts ruim 35 jaar praktiserend geweest

• De apotheekhoudende huisartspraktijk al jaren Kema-gecertificeerd (apotheekgedeelte) en NHG-geaccrediteerd (huisartsgeneeskundig gedeelte)

• Opvallend veel luchtweginfecties/hoesten in Elsendorp (zowel bij mensen werkend in veebedrijf als bij mensen in omgeving van een bedrijf)

• 2006/2007: Voorgelegd aan GGD

• 2008: Rapport GGD:

Gezondheidseffecten intensieve veehouderij in Elsendorp/gemeente Gemert-Bakel

Deurne 12-04-2016

Inhoud

►1. Inleiding.

►2. Probleemstelling

►3. Gezondheidsrisico’s

►4. Onderzoeken

Deurne 12-04-2016

1. Probleemstelling

Deurne 12-04-2016

Intensieve veehouderij

• Een probleem?

• Voor wie?

Deurne 12-04-2016

Intensieve veehouderij

Een oplossing?

Een tijdbom ?

Deurne 12-04-2016

Gezondheid ↔ intensieve veehouderij: Emotie ?

Hype ?

Werkelijkheid ?

● Verschillende belevingswerelden

(gebaseerd op denkkaders)

van boeren, burgers, politici en wetenschappers

● Gevolg onrust, commotie en wantrouwen

● Bij oplossingen zoeken: Meer een duel dan een duet

Deurne 12-04-2016

Werkelijke problematiek:

Leefbaarheid

• Geur → geurbelasting geurbeleving

• Luchtkwaliteit → concentratie fijn stof

→ concentratie stikstofoxiden

→ endotoxines

• Mestproblematiek → overschot / samenstelling

• Gezondheid → risico op gezondheidseffecten

Deurne 12-04-2016

Gezondheidseffecten

1. Gerelateerd aan intensieve veehouderij (en hieraan

gerelateerd de mestfabriek) zien we verhoogde kans op

infectieziekten (introductie en verspreiding virussen,

micro-organismen, parasieten etc. via eten van dieren,

via direct contact of via lucht)

2. Belasting aan geurstoffen: geur en geurhinder

3. Belastende milieufactoren: ammoniak, fijnstof, dier

gerelateerde micro-organismen, via bio-aerosolen of

gebonden aan fijnstof en antibiotica naar bodem, water

en gewassen

4. Het mestprobleem en procedé mestverwerking

Deurne 12-04-2016

Deurne 12-04-2016

Welke klachten uit onderzoeken?

• Hoesten, kortademigheid, benauwdheid

• Afname longfunctie

• Hart- en vaatziekten, hoge bloeddruk

• Moeheid

• Gewrichtsklachten

• Depressie

• Afname levensverwachting

• Verminderd woongenot van mensen in gebieden met veel vee

• Aantasting landschap

• Duidelijke afname recreatie/fietsen in gebieden met veel vee

Deurne 12-04-2016

Feiten of fictie?

Risico’s schaalvergroting

• Hoe groter een bedrijf, hoe meer dieren

→ hoe meer problemen (antibiotica, resistentie)

• Stalsysteem belangrijk:

→ open bedrijven, hygiëne bedrijven,

luchtwassers, mestafvoer.

• Snelle verspreiding van virussen als bedrijven dicht bij elkaar staan

• Transport

Afwegingen verhoogd risico

volksgezondheid1. De Wet geurhinder en veehouderij (Wgv)

2. De Wet milieubeheer, titel 5.2 luchtkwaliteitseisen (fijn stof)

3. Wet Publieke gezondheid

4. De Verordening ruimte

5. Afstandsadvies GGD Nederland

6. De wijze waarop met geurbelasting wordt omgegaan

7. De aanwezige diersoort(en) binnen een veehouderij

8. De aanwezigheid van mestbewerking

9. Ongerustheid bij omwonenden

Deurne 12-04-2016

3. Te verwachten

gezondheidsproblemen

bij intensieve veehouderij

• Geurproblematiek

• Fijnstofproblematiek

• Zoönosen

• Mestproblematiek

Deurne 12-04-2016

Geur

Deurne 12-04-2016

Deurne 12-04-2016

Feiten

• Geurbelasting (GGD 2009):

- door stankoverlast ernstige hinder woongenot, vermindering van de kwaliteit van leven, spanning, depressie en moeheid. (onderzoek Kapel-Avezaath:0,5-1 km straal veehouderij: acute en chronische gezondheidsklachten gemeld).

Deurne 12-04-2016

Stankreductie door luchtwassers?

- Probleem luchtwassers:

● wat filteren ze?

● welk percentage filteren ze?

● staan ze aan?

● waar en wie controle?

● handhaving gemeente?

Geurbelasting:

Wat dus te verwachten!

• Voorgrondbelasting:

Dit is de geurbelasting per bedrijf

• Achtergrondbelasting:

Dit is de geurbelasting van alle

bedrijven samen

►Wet geurhinder en veehouderij (Wgv)

►bij odeurunits: wat wordt er berekend?

Deurne 12-04-2016

Te verwachte problematiek bij

intensieve veehouderij

► Geuroverlast:

• Let op: er zijn normen voor geurbelasting,

MAAR

de geurlast en geurbeleving

is

veel ernstiger !!(zie onderzoek IRAS)

Deurne 12-04-2016

Fijnstof

Deurne 12-04-2016

Wat is fijnstof ?

• Fijnstof: De deeltjes die deel uitmaken van deeltjesvormige luchtverontreiniging, verschillen in grootte en samenstelling. Veel deeltjes zijn zo klein zijn dat ze door de mens kunnen worden ingeademd en zijn daarom relevant in termen van gezondheidseffecten. Het gaat vooral om deeltjes met een diameter van ongeveer 10 µm (micrometer) en kleiner. PM staat voor particulate matter en 10 voor de hiervoor genoemde deeltjesdiameter. Zo is er ook PM2,5 dat bestaat uit deeltjes met een diameter van ongeveer 2,5 µm en kleiner.

Deurne 12-04-2016

Fijnstof (PM10 en PM 2,5)

Deurne 12-04-2016

Gezondheidsaspecten

fijnstof• FIJN STOF:

- deeltjes verschillen in grootte en diverse chemische samenstelling

- hoe kleiner, hoe schadelijker (luchtwegen en vervroegde sterfte)

- door de wind gemakkelijk verspreid

- de samenstelling is afhankelijk van de bron

( natuurlijk, landbouw, veehouderijen, verkeer)

bv PM10,PM2,5

- veehouderijen dragen lokaal bij aan een extra toename aan fijn stof

- geen gegevens van nertsen (vgl. met kippen)

- (toelaatbare) normen fijn stof zijn gebaseerd op fijn stof verkeer

- fijn stof zal ook toenemen door toename transport (belangrijke componenten PM2,5 en NH3)

Deurne 12-04-2016

Advieswaarden en normen!

Deurne 12-04-2016

Fijnstofproblematiek

in Gemert-Bakel (LOG)• Fijnstof:

- 2009 Gemert-Bakel PM10 40mug/m3

Landelijk PM10 27mug/m3

- Fijn stof belasting in de nabije omgeving van

veehouderijen in Elsendorp hoger dan in

gebieden zonder veehouderijen

- In Brabant 220 bedrijven normoverschrijdend

(daggemiddeld PM10 (50mug/m3)!

- PM 2,5 toen niet gemeten!

Deurne 12-04-2016

Micro-organismen

Deurne 12-04-2016

Deurne 12-04-2016

Gezondheidsaspecten

• BIOLOGISCHE AGENTIA:

= micro-organismen

- via transport van dieren

- via insleep door mensen (bv dierenarts)

- uitstoot stallucht (al dan niet gehecht aan

stofdeeltjes)

Deurne 12-04-2016

Feiten endotoxines

• Endotoxines

- bestanddelen van celwand van gramnegatieve bacteriën

- gevonden in hoge concentraties bij veevoerproducten (voederkeuken, varkens, nertsen)

- zitten vooral gebonden aan fijne stofdeeltjes (PM10)

- PM10 en concentratie endotoxines verhoogd in nabije omgeving veehouderijen

Endotoxines

• Endotoxines zijn onderdeel van de celwand van bacteriën.

• Endotoxines kunnen binden aan fijnstof.

• Endotoxines veroorzaken een ontstekingsreactie in de luchtwegen.

• Toxisch-organisch-stof-syndroom is een acute uitval van de longfunctie door inhalatie van een hoge concentratie fijnstof met endotoxines. Deze ziekte komt vrijwel enkel voor onder medewerkers in de intensieve veehouderij.

• Mogelijk moeten de normaalwaarden van fijnstof uit de intensieve veehouderij lager worden dan de industriële fijnstof vanwege de endotoxinen.

Deurne 12-04-2016

Zoönosen

● 1. Influenza

● 2. MRSA

● 3. Q-koorts (Coxiella burnetii)

● 4. SARS (Severe Acute Respiratory Syndrome)

● 5. Lyme (Eryrthema migrans):Borrelia

● 6. ESBL (Extended Spectrum Beta-Lactamase producerend)

● 7. Brucellose (Maltakoorts) (bezoek buitenland)

● 8. BSE (Bovine Spongiforme Encephalopathie= gekke

koeienziekte) (eten besmet rundvlees)

● 9. Campylobacter (eten van kippenvlees, rund-kalfsvlees)

●10. Leptospirose (ratten en muizen)

●11. Salmonella (vlees, eieren)

Deurne 12-04-2016

Indeling zoönosen naar transmissie routes

► Dier → mens

► Dier → vector → mens

► Dier → omgeving → mens

► Dier → voedsel → mens

Deurne 12-04-2016

Overige zoönosen

● Hepatitis E

- Bij 22% van de varkensbedrijven komt HEV

(genotype 3) voor.

- Mogelijke bron voor transmissie naar de mens

Deurne 12-04-2016

Influenza

• Vogelgriep: Vijftien typen (bv H5 en H7)

• Varkensgriep: N typering

• Combinatie is gevaarlijk: bv 2003 H7N7

Deurne 12-04-2016

MRSA

● Afgelopen 10 jaar antibioticagebruik in intensieve

veehouderij met 50% toegenomen. Neemt nu iets af.

● Dierenartsen eigenaar Farmaceutische Geneesmiddelen-

industrie.

● Antibiotica resistentie bij dieren neemt toe.

● MRSA komt voor bij varkens, vleeskalveren en pluimvee.

● Bij varkenshouders hoge prevalentie NT-MRSA (54%).

● 80% varkensbedrijven besmet met MRSA.

● Bij varkensbedrijf werd MRSA in de lucht aangetoond op

een afstand van 150 m.

Deurne 12-04-2016

MRSA ziekteverschijnselen

● De meeste mensen dragen MRSA zonder dat ze er iets

van merken.

● MRSA bevindt zich op haren en huid en slijmvliezen van

neus, keelholte en darmen.

● Geeft infecties: steenpuist, ontstoken huid of ontstoken

wonden. Soms bloedvergiftiging (jaarlijks 4000 gevallen),

botinfecties of longontstekingen.

● Mensen met eczeem of andere huidaandoeningen meer

kans om MRSA bij zich te dragen.

● Sterfte en ziektelast nemen toe bij besmetting met MRSA

Deurne 12-04-2016

Endotoxines:

Wat dus te verwachten!

• Zie onderzoeken en studies.

Deurne 12-04-2016

Stikstofneerslag

De stikstofneerslag

in Gemert-Bakel

behoort tot de

hoogste van

Nederland

Deurne 12-04-2016

Mestprobleem in Nederland

Deurne 12-04-2016

Wat is mest?

Deurne 12-04-2016

KN

P KP

N

K

P

N

P

N

K

Ca 90% water

Mestprobleem in Nederland

• In Nederland

in de mest te veel mineralen► P = fosfor (P2O5 = fosfaat)

► N = stikstof (NO3 = nitraat)

► K = kalium

Deurne 12-04-2016

Feiten

Plattelandsgebied Zuid-Oost Brabant:

1. Nitraat in grondwater is veel te hoog

2. Concentratie zware metalen in de bodem veel hoger

dan landelijk. Dit is erg schadelijk voor de gezondheid

van de mens (nieren).

3. De uitstoot van ammoniak op meetlokaties in de Peel

is veel hoger dan landelijk (veroorzaakt grotendeels

door de landbouw)

4. Neerslag van fijn stof is hoog. Stikstofneerslag in

Gemert-Bakel is hoogste van Nederland

Deurne 12-04-2016

Feiten

• Ammoniakbelasting

► In Elsendorp 40mug/m3.

Landelijk 27mug/m3

► Emissie ammoniak draagt bij aan

secundaire vorming van fijn stofdeeltjes!

Deurne 12-04-2016

Ammoniak

• Ammoniak slaat neer in de omgeving van de bron.

• Op de meetstations Vredepeel op de grens van oostelijk Noord-Brabant en noordelijk Limburg worden zoals gebruikelijk de hoogste jaargemiddelde concentraties gemeten.

• Ammoniak kan acute luchtwegklachten veroorzaken.

• Ammoniak kan in de lucht worden omgezet in ammoniumdeeltjes en draagt zo bij aan de concentratie van fijn stof.

Deurne 12-04-2016

Gezondheidsaspecten bij

ammoniak

• Ammoniak ,NH3

- bijtend voor ogen, huid en luchtwegen:

dit geeft geurbelasting

- via uitstoot naar buiten

- via uitrijden van mest naar buiten

- ammoniak draagt bij aan secundaire

vorming fijne stofdeeltjes

Deurne 12-04-2016

Onderzoeken ammoniak

• Vijf Amerikaanse overzichtsstudies lieten

verhoogde concentraties van ammoniak,

PM10 en H2S zien dicht bij intensieve

veehouderij (< 5 km).

• Deze vijf overzichtsstudies lieten zien dat

de volgende klachten meer gerapporteerd

werden als mensen dicht bij intensieve

veehouderij woonden:

Deurne 12-04-2016

Resultaten onderzoek

• Misselijkheid.

• Hoofdpijn.

• Oppervlakkig ademen.

• Hoesten.

• Slapeloosheid.

• Verminderde eetlust (voornamelijk gerapporteerd bij eten buiten en door

geur naar binnen moeten).

• Geïrriteerde ogen.

• Irritatie van keel/neus.

• Stemmingswisselingen; voornamelijk bij herhaalde blootstelling aan

geur waardoor gevoelens van machteloosheid, boosheid en somberheid

gerapporteerd werden.

Deurne 12-04-2016

Mest (be)-verwerking

• Mechanisch● doel

►Scheiden dunne en dikke fractie

Dikke fractie bevat overwegend fosfaat

◘ Centrifuge

◘ Persfilter

→ Hoeveelheid mineralen neemt niet af

→ Antibiotica in de mest niet verwijderd: Blijft in de fracties aanwezig!

→ Resistente bacteriën in de mest niet verwijderd: Blijft in de fracties aanwezig!

Deurne 12-04-2016

4. Onderzoeken

• Een Nederlandse studie (Vogelzang et all;

2000) liet zien dat blootstelling aan een hoge

concentratie aan fijnstof, ammoniak en

endotoxines een afname in de longfunctie liet

zien van 20% (FEV1) onder 171 werkers in

de intensieve varkenshouderij.

• Er werd gecorrigeerd voor bijv. leeftijd en

roken

• Er werd gemeten in een periode van 3 jaar.

Deurne 12-04-2016

Onderzoeken

• Een Nederlandse studie (Smit et al; 2014)

liet zien dat wonen in de nabijheid van

nertsenfarms de kans op astma en

hooikoorts vergroot.

• Met name op ongeveer 500m afstand.

• Een Duitse studie (Radon et al; 2007) liet

dezelfde resultaten zien.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Amerikaanse studie (Merchant et al; 2005) rapporteerde een verhoogde prevalentie van niet-allergische astma onder kinderen die rondom een varkenshouderij opgroeiden (44%) en 56% als er ook antibiotica aan het voer werd toegevoegd.

• Zij vergeleken de prevalentie van de huisarts (12%) met hun eigen onderzoek.

• Zij riepen artsen op het platteland op om beter onderzoek te doen naar astma bij kinderen.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• In een Amerikaanse studie (Harting et al; 2012) werd de ontstekingsreactie gemeten in de longen van COPD en gezonde proefpersonen terwijl ze lucht uit intensieve varkenshouderij binnen kregen.

• Er werden verhoogde ontstekingsparameters gevonden bij de COPD-ers.

• Deze studie laat zien dat COPD-ers een ontstekingsreactie laten zien op lucht uit de intensieve varkenshouderij. Zowel in de long als in het bloed.

• Copd-ers krijgen dus ernstigere klachten bij een herhaalde blootstelling aan fijnstof uit de intensieve veehouderij.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Amerikaanse studie (Schiffman et al; 2005) liet zien dat gezonde proefpersonen die blootgesteld werden aan de lucht uit een intensieve varkenshouderij gedurende een uur, klachten kregen, zoals:1.Hoofdpijn

2.Irritatie van ogen

3.Misselijkheid

• Zij concludeerden dat ook gezonde mensen klachten kunnen krijgen als zij in de buurt van intensieve veehouderij wonen.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Amerikaanse studie (Churg et al;

2003) liet zien dat een langdurig

verhoogde blootstelling aan fijnstof een

verandering gaf aan het longweefsel.

• Deze verandering kan COPD

veroorzaken.

• Ook bij niet-rokers.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Amerikaanse studie (Wing et al; 2013) liet zien dat de blootstelling aan fijnstof uit de intensieve veehouderij, kan leiden tot een verhoogde bloeddruk.

• De proefpersonen moesten 2/dag 10 minuten buiten zitten en daarna hun bloeddruk meten.

• De bloeddruk gegevens werden gekoppeld aan gemeten fijnstof waardes op hetzelfde moment.

• De onderzoekers concludeerden dat herhaalde blootstelling aan fijnstof en stank uit de intensieve veehouderij kan leiden tot chronische hypertensie.

• In huisartsenpraktijk Elsendorp wordt een hogere prevalentie van hypertensie gezien in vergelijking met andere praktijken uit de omgeving.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Amerikaanse studie (Kang et al;2013)

vond een associatie tussen endotoxines in

bloed en het hebben van colorectale

kanker.

• Zij concludeerden dat er mogelijk een

verband is tussen de blootstelling aan

endotoxines en het krijgen van colorectale

kanker.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Spaanse studie (Ocana-Riola et al;2004) liet een verhoogde kans zien op:1. Lip- en mondkanker relatieve risico (RR): 1.1

2. Keelkanker RR 1.3

3. Slokdarmkanker RR 1.5

4. Colorectale kanker RR 1.2

5. Longkanker RR 1.2

6. Blaaskanker RR 1.2

• Bij mensen die in de buurt woonden van intensieve veehouderij.

• Zij analyseerden bijna 26.000 patiënten in de periode van ‘85 tot ‘96.

Deurne 12-04-2016

Onderzoek

• Een Noorse studie (Kristensen et al; 1996)

liet een tot driemaal verhoogd risico op

hersentumoren zien bij kinderen die

opgroeiden op een boerderij met

intensieve varkenshouderij.

• Zij analyseerden meer dan 300000

kinderen geboren in de periode 1952-1991

en geboren op een boerderij.

Deurne 12-04-2016

Studies

• Duitse studie (Radon 2007): relatie longproblemen- geurhinder/NH3

• Pope (N Engl J Med 2009 jan 22;360(4) 376-86):Fijn stof (PM 2,5) geeft verslechtering van de levensverwachting tgv problemen op hart- en vaatgebied en longen; vermindering van fijn stof in de lucht van 10 mug/m3 geeft verbetering van levensverwachting met 2,7 jaar

• Bhaskaran, (Heart 2009;95 1746-59):risico hartinfarct neemt toe met 5-17% voor iedere 10 mug/m3 fijn stof in de lucht

Deurne 12-04-2016

Studies

• Webby, 2004:”Swine populations act as reservoirs of viruses with proven ability to infect humans”.

• The Pew Commission(2008): Concluded that industrialized animal agriculture posed “unacceptable” public health risks.

• Graham (2008): Influenza outbreak shows that the probability of viral outbreaks was significantly higher in large-scale poultry farms than in backyard flocks. The proximity of intensive pig farms and intensive poultry farms increases the risk of viral recombinaation and the emergence of new virulent flu strains.

Deurne 12-04-2016

Conclusies

• Er zijn wel degelijk aanwijzingen in de medische literatuur dat er negatieve gezondheidseffecten zijn voor omwonenden van intensieve veehouderij.

• Het is wetenschappelijk aangetoond dat werken in de intensieve veehouderij zowel acute- als chronische negatieve gezondheidseffecten geeft.

• Deze effecten worden veroorzaakt door een plaatselijk verhoogde concentratie van fijnstof en endotoxinen.

• De toelaatbare concentratie fijnstof en endotoxinen worden jaarlijks overschreden in de Midden-Peel.

Deurne 12-04-2016

Take Home message

● De vijand is niet een kritisch huisarts of burgerinitiatief.

● De “ gezamenlijke “ vijand is het pathogeen (fijn stof, endotoxines),

niet het varken, de nerts of de mest.

● ”Know your enemy” betekent in dit geval “ken uw kiem”.

● Noodzaak daadwerkelijk krachtig beleid overheid:

“Gezondheid is geen wisselgeld!”

● En de oplossing luidt:

“ken elkaar en luister!”

Deurne 12-04-2016

You cannot predict the future,

but you can prepare for it

Intensieve veehouderij en gezondheid

Deurne 12-04-2016

Vragen?

Deurne 12-04-2016

Richtingwijzers

Deurne 12-04-2016

Mogelijkheden/ Wat te doen !

• Aantal dieren drastisch minderen

• Grondgebonden

• Kringloop sluiten

Deurne 12-04-2016

Conclusies

• Besproken opties wegwerken

‘mestoverschot’ vallen in categorie

ecologische waanzin

• Niet mestverwerking maar verkleining

veestapel is de logische weg naar beperking

‘mestoverschot’

• Dus: geen afschaffing ‘dierproductierechten’,

maar minder ‘dierproductierechten’

Indicatoren beoordeling

Indicatoren

• Geur

• Fijn stof en endotoxinen

• Zoönosen

• Landschappelijke inpassing

• Transport

Indirect

• Bedrijfshygiëne

• Afstand tot gevoelige bestemmingen

Deurne 12-04-2016

Mogelijkheden gemeenteVisieontwikkeling

• “Kan ik op deze locatie nog uitbreiden?”

• “Kan op deze plaats een megastal/

een mestfabriek komen?

Draagvlak

• Dialoog met burgers en ondernemers

Uitvoering

• Toetsingsinstrument gezondheid

• Voorwaarden in vergunningen

• Handhaving / monitoring

Deurne 12-04-2016

Extra

Deurne 12-04-2016

Discussie

Deurne 12-04-2016

StellingAls binnen de intensieve veehouderij

de menselijke maat, gezondheid

en echte duurzaamheid (people, planet en profit)

(dit is meer dan geld alleen)

niet centraal komen te staan,

zal elk beleid voor mens en dier en

ook voor het milieu

dodelijk zijn!

Deurne 12-04-2016

Stelling

• De echte oorzaak van het mestprobleem

is teveel dieren op een klein oppervlak

en de samenstelling van het mest!

De oplossing: Minder dieren ! ?

Deurne 12-04-2016

Stelling

► Mestbeleid/mestverwerking is

de onbalans en

gevaar voor de gezondheid

van mens en dier

in stand houden !

Deurne 12-04-2016

Vragen?

Deurne 12-04-2016

Bedankt

Deurne 12-04-2016

Succes verder