onze toekomst om ons bouwland in een goedestaat te houden. Anderzijds brengt de schadedie erosie aan woningen of aan de openbareinfrastructuur berokkent - onder meer in devorm van modderstromen - he el wat kostenmet zich mee.

Erosie bestrijden is daarom tegenwoordig eenprioriteit.

Erosie

Erosie?

Grond die aan erosie wordt blootgesteld, wordtdoor de regen weggespoeld en komthellingafwaarts terecht. Erosie is eennatuurverschijnsel, maar het kan wel wordenversterkt door menselijke activiteiten (bouw,landbouw, enz.) en door de manier waarop wehet grondgebied of de onmiddellijke nabijheidvan de woningen aanleggen.

In Wallonië tast erosie vooral de landbouwgrondaan. Het is echter van essentieel belang voor

Fic

he 1

Bodems die op stap gaan...

11

BO

DE

M

Waaraan is erosie toe te schrijven? > Pagina 12Waarom vormt erosie een probleem? > Pagina 14

Wat kan men doen om bodemerosie te beperken? > Pagina 15

In heel Wallonië gaat ieder jaar per hectare gemiddeldongeveer 3 ton grond verloren ten gevolge van watererosie,

ongeacht het bodemtype. Dit is echter vooral voor delandbouwgrond een probleem, omdat op ongeveer 40 % vande landbouwoppervlakte ieder jaar meer dan 5 ton hectare

verloren gaat. Streken met een leembodem en eenzandleembodem worden het zwaarst getroffen. Dit komtdoor de kwetsbaarheid van die bodemtypes voor erosie.Met name akkerbouwland dat pas is ingezaaid in de lente

is zeer kwetsbaar voor de hevige buien in dit seizoen.

ongeveer 3 ton grond verloren ten gevolge van watererosie,

landbouwgrond een probleem, omdat op ongeveer 40 % vande landbouwoppervlakte ieder jaar meer dan 5 ton hectare

Landbouwgrond

wordt het zwaarst

beschadigd

Erosie is het loskomen en het afvoeren van bovengrond

onder de invloed van de regen (watererosie), de wind (winderosie) of bepaalde

landbouwpraktijken(bewerkingserosie).

We laten hier de winderosie buiten beschouwing, omdat deze vorm van erosie slechts zelden

voorkomt in Wallonië.

1 Loskomen van bovengrond door deregen (“splash”-effect)

2 Afvoeren en losmaken van grond langs hellingen door het

afstromende water

3 Afzetten van de grond

Verklaring van het schemafiche “De magie van de

bodem”

Verlies van grond door watererosie

Bron: ICEW 2012, p. 125

cré

Erosie is een complex verschijnsel. Hierbij spelen verschillende factoren, vaak gecombineerd, een rol. Die factorenkunnen van natuurlijke (structuur, klimaat, enz.) of van menselijke aard zijn (groenbedekking, type bodembewerking, enz.).

12

BO

DE

M

Waaraan is erosie toe te schrijven ?

l De textuur van de bodemDe “textuur” van een bodem is het aandeel zand, klei en leem dat debodem bevat.

Zandbodem (die een groot gehalte aan zand bevat) is niet gevoeligvoor erosie. Hoewel zandkorrels niet aan elkaar blijven hangen (zehebben een zwakke hechting, waardoor fijn zand door de vingersglipt), zijn ze vrij zwaar, waardoor ze minder gemakkelijk door deregen worden weggespoeld. Een zandbodem is vooral heeldoordringbaar: water dringt er heel snel door, waardoor het water ende grond niet oppervlakkig afstromen.

Leem- en zandleembodems zijn gevoeliger voor erosie. Ze zijnmatig doordringbaar en hebben een zwakke hechting : dit betekentdat de deeltjes gemakkelijker kunnen loskomen en door het waterworden meegevoerd. In Haspengouw, Waals-Brabant en Henegouwen,onze rijkste landbouwstreken, overheerst deze bodemtextuur.

Kleibodem behoort tot de minst erosiegevoelige bodemtypes. Dezebodem is slechts in beperkte mate doordringbaar, maar hij heeft weleen goede hechting (hij “plakt”). Maar doordat het water aan deoppervlakte afstroomt in plaats van in de bodem door te dringen,kunnen op velden van dit type bodem geulen* ontstaan. * geulen : vrij diepe greppels die door de regen zijn gevormd.

Klimaat en de regenintensiteitOnweersbuien zijn soms fel en intens: er valt dan op

korte tijd veel water. De bodem kan al dat water niet opvangen,waardoor het afstroomt en grond meeneemt. De dikkeregendruppels van een onweer maken ook meer grond los. Hetis dus geen toeval dat de ergste modderstromen tijdens eenonweer ontstaan. Wallonië werd in de jaren 2002 en 2011 metbijzonder “erosieve” regenbuien geconfronteerd. Helaas lijkt ditsoort buien steeds vaker voor te komen sinds de jaren zeventigvan de vorige eeuw.

2

Waarvan is de gevoeligheid van een bodem voor erosie afhankelijk ?

Fiche “Magie van de bodem”

Fiches nr. 3 en 4 “Organisch materiaal” en “Biodiversiteit”

l Het humusgehalte van de bodemHumus is het resultaat van de afbraak van organisch materiaal(plantenresten, mest, enz.) door schimmels en organismen in debodem. Humus zorgt ervoor dat de grond beter aan elkaar hecht:doordat hij zich met de minerale delen van de grond (klei en leem)verbindt, maakt hij de vorming van aggregaten mogelijk. Daardoorontstaat een structuur die de bodem minder kwetsbaar maakt voorerosie.

Structuur

Met de structuur van de bodem bedoelt men de manier waarop zijn bestanddelen zich aan elkaar hechten en (aldan niet) kleine kluiten vormen, die men “aggregaten” noemt. De structuur is zelf afhankelijk van twee factoren :

1

cré

13

BO

DE

M

De mechanischebodembewerking en de machinesdie daarbij worden gebruikt

De bodembewerking en het type landbouwmachines diedaarbij worden ingezet, hebben een invloed op debodemstructuur. Wanneer de grond te fijn wordt bewerkt,wordt de structuur van de bodem aangetast, omdat daarbijde aggregaten worden gebroken. In gedestructureerdegrond kan het afstromende water diepe geulen uitslijten. Indat geval kan het terrein slechts door middel van zwarewerkzaamheden worden hersteld.

Het gewicht van de machines die een aantal keer per jaarover de akker rijden, leidt tot compactie, waardoor degrond ondoordringbaar wordt: in die omstandighedendringt het water niet meer in de bodem door, maar stroomthet af, waarbij het deeltjes grond meevoert. De machinesvormen ook sporen. Het water komt daarin terecht, wintaan snelheid en maakt op die manier veel meer grond los,wat de erosie nog versterkt. Ten slotte kunnen ookrooitechnieken die bij knolgewassen worden toegepast(aardappelen, bieten, enz.) veel grond meenemen.

5

De mate waarin organischmateriaal wordt aangevoerd

Met behulp van organisch materiaal* kan mende bodem met voedingsstoffen verrijken en debodemstructuur verbeteren - een essentiëlefactor op het vlak van de vruchtbaarheid en debescherming tegen erosie.

De rijke landbouwgebieden in Walloniëkampen al jarenlang met een gebrek aanorganisch materiaal (en dus humus): wanneermen de gewasresten elk jaar verwijdert, komthet organische materiaal niet terug in debodem. Dit verklaart gedeeltelijk waaromakkerland gevoelig is voor erosie.* niet te verwarren met het inbrengen van bemestingsmiddelen, zoalsminerale meststoffen (stikstof, fosfor, enz.), die de planten rechtstreeksvoeden en verder geen verbeterend effect teweegbrengen.

4

Het reliëf: hellingshoek enlengte van de hellingen

Erosie kan sterkere vormen aannemennaarmate de helling langer en steiler is, omdatde snelheid en de hoeveelheid water die naarbeneden komt, groter zijn. In de jaren zeventigvan de vorige eeuw ontstonden soms erg langehellingen doordat percelen werdensamengevoegd en hagen werden verwijderd.Hierdoor ontstonden grote velden die na hetinzaaien volledig braak lagen. Tegenwoordighoudt men bij herverkavelingen rekening meterosieproblemen en worden er hagen,grasstroken of groenbedekkers voorzien omde erosie af te remmen of te voorkomen.

3

Fiches nr. 8 “Verdichting”

Groenbedekkers

De plantengroei (bomen en struiken, onkruid, hagen,bosjes, bedekkende gewassen, enz.) remt de afstromingvan regenwater af, absorbeert water en beperkt deimpact van regendruppels op de bodem. De wortels enhet wortelhaar van planten helpen de bodem op zijnplaats te houden : een “blootliggende” bodem is dan ookveel gevoeliger voor erosie.

Sommige gewassen die moeten worden “geschoffeld”(mais, bieten, aardappelen, enz.) worden in lijnen of richelsgeplant, waardoor stroken grond bloot komen te liggen.Deze gewassen, die heel sterk aanwezig zijn ten noordenvan de vallei van Samber en Maas, zijn vaak de oorzaakvan modderstromen.

6

Fiches nr. 3 “Organisch materiaal”

BO

DE

M

14

Waarom vormt erosie een probleem?

verliest zijn landbouwpotentieel. Het belangrijkste kapitaal van de landbouw verdwijnt! De grond wordt losgetrokken enverplaatst, samen met de voedingsstoffen (bemestingsmiddelen, organisch materiaal, enz.)en de bodemfauna. Hierdoor wordt niet alleen de grond armer, maar wordt ook debebouwbare laag dunner. In die omstandigheden worden de zaailingen ontworteld ofverdrinken ze.

veroorzaakt modderstromen. Daardoor ontstaat vaak grote en kostbare schade aan infrastructuur, wegen of woningen.

verstoort het watermilieu en tast de kwaliteit van het oppervlaktewater aan. De losgekomen grond stroomt van de hellingen af tot aan de waterlopen. Hierdoorwordt de natuurlijke habitat van de fauna en de flora aangetast (bijvoorbeeld: het grindwaarin forellen hun eieren leggen, kan onder de modder komen te liggen). En als de grondmeststoffen of pesticiden bevat, kan er verontreiniging ontstaan.

verhoogt het risico op overstroming van rivieren. De massale aanvoer van grond kan ertoe leiden dat een waterloop dichtslibt, dat zijn loop verandert of zelfs dat hij overstroomt.

brengt de scheepvaart in gevaar. De dichtslibbing van bevaarbare waterlopen maakt heel dure ruim- of baggerwerkzaamheden noodzakelijk.

Een bodem die aan erosie wordt blootgesteld...

Fiche 6“Diffuse verontreiniging”

verliest zijn landbouwpotentieel

waarin forellen hun eieren leggen, kan onder de modder komen te liggen). En als de grondmeststoffen of pesticiden bevat, kan er verontreiniging ontstaan.

Fiche 4 “Biodiversiteit”

...

Particulieren kunnen helpen om het erosieprobleem op te lossen, maar daarbij moet wel vaak een totaalaanpak worden gehanteerd op het niveau van een gemeente of zelfs van een stroomgebied*. * stroomgebied : deel van het grondgebied waarin de waterlopen allemaal naar dezelfde plaats stromen (rivier, meer, zee).

BO

DE

M

15

Particulieren kunnen helpen om het erosieprobleem op te lossen, maar daarbij moet wel vaak een

Overleg

Overleg tussen gemeentebesturen,beheerders van waterlopen, landbouwersen burgers is onontbeerlijk wanneer menduurzame oplossingen wil invoeren. Het kannuttig en instructief zijn om aan eventuelebesprekingen en rondetafelgesprekken deelte nemen die in uw gemeente of stadworden georganiseerd.

In de onmiddellijke omgeving van dewoning

Kies bij voorkeur voor doordringbare of halfdoordringbareverhardingen, zodat het water beter in de grond kan insijpelen. Benut het natuurlijke reliëf of pas het aan om het water dat detuin doorkruist, te vertragen (bv. door aanleggen van grasstroken).Struiken en heesters met een dicht wortelstelsel zijn natuurlijke bondgenoten in de strijd tegen erosie. Omwille van debiodiversiteit is het beter om hierbij voor inheemse soorten tekiezen.

Zorg voor de oevers

Annexeer de onmiddellijke omgeving van eenwaterloop niet : neem de rechten van overpadin acht, zodat de oevers bereikbaar blijven vooronderhoudsmachines. Onderhoud de bomendoor ze iedere 5 tot 8 jaar kort te snoeien enmaai de lage plantengroei één keer per jaar.

Wat kan men doen om bodemerosie te beperken?

Fiche 2 “Ondoordringbaar maken”

Specialisten ten dienste van de gemeenten

De GISER-cel De Direction du Développement rural van de SPW(DGO3) richtte een advies- en onderzoeksgroep op met de naam GISER:Gestion Intégrée Sol Erosion Ruissellement. De opdracht van de cel: demechanismen van de erosie doorgronden en op basis van de opgedanekennis technieken voorstellen waarmee dit verschijnsel op eendoeltreffende manier kan worden bestreden. De GISER-cel biedtondersteuning aan in alle Waalse gemeenten die kampen metoverstromingsproblemen door de afstroming vanregenwater en modderstromen die zijn ontstaan doorlandbouwpraktijken. Een team komt ter plaatse, stelt eengedetailleerde diagnose op en begeleidt de uitvoering vanoplossingen waarvoor in overleg werd gekozen.

De DAFOR La Direction de l’Aménagement FoncierRural du SPW (DGO3) verleent technisch advies enfinanciert gemeenten voor de aanleg van bouwwerken ofinrichtingen die grond op zijn plaats kunnen houden enwaterstromen kunnen vertragen (hagen, taluds, dijken,wachtbekkens, tijdelijke overstromingsgebieden, enz.).

Landbouwers Beredenering van de ploegrichting, niet-kerende grondbewerking zonderploegen, mulching, met gras bezaaide zones, anti-erosiestroken, beperkingvan de grootte van de percelen, behoud van hagen... Er bestaan verschillendetechnieken waarmee de bodem minimaal wordt belast en eventueleerosieproblemen kunnen worden beperkt.

Wallonië subsidieert meerdere adviesdiensten waarop delandbouwers een beroep kunnen doen: Greenotec

(vereenvoudigde bebouwingstechnieken), Natagriwal (agrarisch-ecologische adviseurs), enz.

Er bestaan subsidies om milieuvriendelijkelandbouwinvesteringen (ISA-steun) tevergemakkelijken en om anti-erosievoorzieningen (agrarisch-ecologische steun) in te voeren.

Is dit voor mij

van belang?

16

BO

DE

M

Bibliografie

Algemene publicaties van de SPW (Service Public deWallonie) – online-informatie

De Indicateurs Clés de l’Environnement Wallon 2012 (ICEW 2012), Direction del’Etat Environnemental, SPW Éditions -DGARNE - DEMNA - DEE, 2013 (kan worden gedownload, ookbeschikbaar in het Engels en het Duits)www.etat.environnement.wallonie.be

Tableau de bord de l’environnement wallon2010, SPW Éditions - DGARNE –DEMNA - DEE, 2010 (kan wordengedownload, ook beschikbaar in het Engelsen het Duits)www.etat.environnement.wallonie.be

Rapport analytique sur l’état del’environnement wallon 2006-2007, MRW –DGRNE, Namen, 2007 (kan wordengedownload, ook beschikbaar in het Engelsen het Duits) – wetenschappelijk dossier(kan worden gedownload, ookbeschikbaar in het Engels en het Duits)www.etat.environnement.wallonie.be

GEOPORTAAL VAN WALLONIË (onlinedatabase en cartografie) www.geoportail.wallonie.beéRosion-RUISsellement-SOL (ERRUISSOL)-database Gebieden die met problemen op het vlak van erosie, verspreide en/of geconcentreerdeafstroming van regenwater zouden kunnenworden geconfronteerd.

En ook…

Réseau wallon de Développement rural(PWDR)www.reseau-pwdr.be

Geïntegreerd beheer “bodem – erosie – afstroming”: de betrokken gemeenten, in Mouvement communal, nr. 873, december 2012, p. 49-50www.uvcw.be

België en Europa

Bodemerosie in België, stand van zaken,Katleen GILLIJNS et al., KINT-IRGT,Brussel, 2005 www.giser.be

Soil Atlas of Europe, European Soil BureauNetwork, European Commission, 2005 – “Erosion” p.111 ssq.www.eusoils.jrc.ec.europa.eu

Onderwijzers

- De bodem - Wat is de bodem? Hoe wordteen bodem gevormd? Welke functies vervultde bodem? Welke bedreigingen bestaan ervoor bodems?, didactisch dossier,Prosensols, s.d. (kan worden gedownload)- Bodemerosie, didactisch dossier, partnership Prosensols, 2010 (vanaf 15-16jaar)

NATAGRIWAL asblwww.natagriwal.be

DAFOR - SPW - DGO3www.agriculture.wallonie.beAccueil>Documentation>Dossiers>Erosion et risques de ruissellement :

Cartografie van risicozones voor afstroming en erosie in het Waals gewest : Methodologie en pilot cases

Methodologische gids voor de keuze van geschikte inrichtingen voor het behoud vanbodem en water

Fotocreditsp. 11 GISER; p. 12 SPW Jean-Louis Carpentier 3600; p. 13 F. X. Heynen; SPW Jean-Louis Carpentier 8093; SPW Jean-Louis Carpentier 8356; SPW Jean-Louis Carpentier 0331; p. 14 UCL Ch.Bielders; p. 15 GISER

- Bedreigingen voor de bodem, didactische presentatie, partnership Prosensols, s.d.- Didactisch koffertje en fiches overbodems (vanaf 12 jaar)www.prosensols.eu

Creusons le sol, Symbioses, het tijdschriftvan milieuopvoeding, nr. 98, tweedesemester 2013www.reseau-idee.be (kan wordengedownload)

Landbouwers

Réseau wallon de Développement rural,Erosion, coulées boueuses et inondations,Carnet du Réseau nr. 1, december 2011www.reseau-pwdr.be

Lutter contre l’érosion des sols, Sylvia DAUTREBANDE, Hélène CORDONNIER, Marc THIRION,Charles BIELDERS, Les Livrets de l’Agriculture, nr. 12, Ministère de la Région wallonne, Direction générale de l’Agriculture, 2006www.giser.be

GISER-cel – SPW – DGO3 www.giser.be

GREENOTEC asblwww.greenotec.be

Realisatie: www.education-environnement.be