FAUSTLezing voor het Studium Generale Utrecht op Woensdag 21 Maart 2007

Toen wij op een zomerse avond in Juli 2005 de hoofdstraat van het Oost-Duitse Wittenberg inliepen stond er midden in de lege straat een groep mensen te luisteren naar een toneelspeler op een wagen. Het bleek te gaan om de Faustfiguur uit Marlowes’ ‘The tragical history of Dr. Faustus’. De beginscène speelde naar oud gebruik op een houten wagen. Een voorstelling, waarmee het publiek kon meelopen langs binnenplaatsen in de stad, die tenslotte eindigde op een open plek in het naburige park. Toen ik rondkeek in de straat, bleek de menigte te staan voor een huis met daarop een intrigerend naambord: ‘Hier leefde Dr. Faustus 1480-1540’.

Of Dr. Faustus precies daar gewoond heeft lijkt onwaarschijnlijk, maar dat Faust een historische figuur is geweest lijkt buiten twijfel. Hij studeerde inderdaad magie in Wittenberg en gebruikte de verworven kennis voor goocheltoeren en oplichterijen. Door de verhalen over zijn verbintenis met de duivel wist hij aan vervolging te ontkomen, waarna hij omstreeks 1540 stierf. Er zijn zelfs mensen die beweren dat hij in Nederland geweest is. Op de muren van het vervallen slot Waardenburg in de Betuwe zou zijn bloedsporen nog te vinden zijn.

Na zijn dood ontstonden er verhalen rond zijn persoon, die uitgroeiden tot sagen die in 1587 zijn samengevat in het ‘Volksbuch’ ‘De historie van Dr. Faustus’. Het volksboek vertelt al van het met bloed onderschreven zielsverkoop aan de duivel. Faust stelt de duivel vragen over toekomst en hiernamaals, trekt door heel Europa, huwt met het klassieke schoonheidsideaal Helena en wordt tenslotte na 24 jaar door de duivel gehaald, die hem achterlaat op een mestvaalt.

De Faustsage is een typische product van de zich bevrijdende renaissancemens en natuurlijk van de reformatie. Het is een wonderlijk gegeven dat de voorganger van reformatie, Maarten Luther, een paar honderd meter van de plaats, waar Faust gewoond heeft, zijn 95 stellingen tegen de aflaat aan de kapeldeur heeft gespijkerd. Luthers’ kritiek op de aflaatpraktijk in de katholieke kerk is in wezen een kritiek op de verkoopbaarheid van de ziel. De aflaat gaf als het ware de mogelijkheid de ziel schoon te wassen of moreler gesteld: de aan de duivel verkochte ziel terug te kopen en veilig te stellen.Faust en Luther leefden in dezelfde stad, in dezelfde periode en moeten gezien de zeer beperkte omvang van het 16e eeuwse Wittenberg elkaar zeker gekend hebben. Het fascinerende is dat beide figuren op hun eigen tegenstrijdige wijze invulling gaven aan wat zowel het kernthema van de reformatie als het Faustthema genoemd moet worden: ‘De verkoopbaarheid van de ziel’.

2

Veel kunstaars en wetenschappers in de Europese Geschiedenis hebben hun verwerking en visie op de Faustsage gegeven. De oudste toneelversie is ‘The tragical history of Dr. Faustus’ van de Engelse toneelschrijver Christopher Marlowe.(1563-1593). Wezenlijk onderscheid met de versie van de 18e eeuwse Goethe is de uitkomst. Bij Marlowe wordt Faust na 24 jaar gehaald door de duivel. In de ‘bildungsversie’ van de verlichte Goethe sluit Faust een weddenschap af met Mephisto. ‘Immer strebend’ zou Faust blijven, anders zou hij zijn ziel verliezen aan de duivel. Goethes’ Faust is in de aanzet een modern, door de verlichtingsidealen gedreven mens en streeft naar onbeperkte kennis en natuurmacht, leeft het volle leven, pleegt goede daden en wordt tenslotte vergeven en opgenomen in de hemel.

Johann Wolfgang von Goethe werd in 1749 in Frankfurt geboren en schiep gedurende zijn lange leven in inspiratie op het Volksbuch het Faust-drama in 2 delen dat 12111 verzen bevat. Het drama laat zich lezen als een poëtische en symbolische verwerking van de thematiek in zijn eigen leven. Goethe ving hiermee op 24-jarige leeftijd aan en voltooide het op 82-jarige leeftijd. De ‘Urfaust’ (1773-1775) is de oorspronkelijke versie van wat Goethe later heeft herschreven als de Faust 1 (4600 verzen), waarna hij later Faust 2 (7400 verzen) heeft toegevoegd.

Om maar te beginnen met de fameuze aanhef. (Citeren in Duits en Nederlands)In het eerste deel zit de oude geleerde Faust in zijn studeerkamer en realiseert de grenzen van het weten.’Und seh das wir nichts wissen konnen’. Zijn jonge idealistische student en huisdienaar Wagner gelooft nog in de kennismogelijkheden van de wetenschap. Dan transfomeert uit een rondwandelende zwarte poedel, de duivels’dienaar Mephisto, waarmee hij een weddenschap aangaat. ‘immer strebend’, zich nooit overgevend aan ‘’bedrieglijk genot’ wed Faust te zijn en anders vervalt zijn ziel aan Mephisto. Mephisto brengt hem naar de ‘kleine’ burgerlijke Middeleeuwse wereld. Hij weerstaat het drankgelag in de kroeg en de heksenkeuken, waar hij jong en verliefd moet worden. Faust raakt tenslotte verliefd op het meisje Gretchen en dat eindigt door de manipulaties van Mephisto in een verschrikkelijke tragedie. Gretchen krijgt een kind en vergiftigd met Mephistos’ toverdrank per ongeluk haar eigen moeder. Uit schuld en wroeging verdrinkt ze haar eigen kind. Mephisto doorsteekt haar broer Valentijn, waarvan Faust de schuld krijgt. Faust doet tenslotte een tevergeefse poging om de veroordeelde Gretchen uit de kerker te redden, maar Gretchen geeft zich hier al over aan god.

In het tweede deel trekt Faust naar de ‘grote’ klassieke wereld en gaat zijn leven bergopwaarts. Aan het hof van de keizer ontmoet hij de beeltenis van het klassieke schoonheidideaal Helena. Hij zoekt haar in de Griekse onderwereld en huwt haar. Hij krijgt een zoon Euphorion, de poëzie, die te snel groeit en als Icarus in de onderwereld valt, zijn moeder Helena met zich meeroepend.

3

Faust keert terug naar het Noorden en red middels de uitvinding van het papiergeld de keizer van een bankroet. Als loon krijgt hij een moerasgebied aan zee, dat hij drooglegt. Duidelijk is dat Goethe hier het oog had op het Hollandse inpolderingsproces. Op het einde van zijn leven mag de 100–jarige Faust zijn Hemelvaart maken en blijft Mephisto met lege handen achter. Hoe een hedendaagse Faustinterpretatie in het theater te maken?Ik heb mij eerst afgevraagd wie Faust kon zijn in de moderne tijd en kwam uit bij het gezicht van de moderne mediawereld, de televisiepresentator van een acualiteitenrubriek. Mijn Faust is de eindredacteur van de actualiteitenrubriek Globe.Hij gaat een bloedcontract aan met mephisto, die in mijn versie het beeld van de vijand, de Al Queda terrorist is.

De voorstelling handelt over: Over Goethes’ klassieker Faust 1De Nederlandse missie naar AfghanistanHet bloedcontract van een Nederlandse journalist.

OfwelFaust is de presentator van de actualiteitenrubriek Globe. Hij kondigt de eerste bomaanslag op de Nederlandse militaire missie naar Uruzgan aan. Is hij een partijdig instrument in het aanzwellende conflict tussen het Westen en de Islam? Op een dag krijgt hij van een illustere bezoeker de aanbieding voor een exclusief interview met terroristenleider, de grote O. Hij tekent zijn bloedcontract met Al Queda-strijder Mephisto en reist naar de brandhaarden van de nieuwe heilige oorlog. In de heksenkeuken van Afghanistan wordt hij geconfronteerd met de mefistofelische kant van het gelijk. De schaduwzijde van het gelijk, die het westen heeft verdrongen.Zijn relatie met de gesluierde Margarethe komt tot een apotheose wanneer zij als terrorismeverdachte in het zicht van de camera’s wordt afgevoerd naar Guantanamo Bay. Faust zoekt haar daar tevergeefs op. Zijn ‘Afghanistan’ reportage wordt bij terugkomst in Nederland door de hoofdredactie geweigerd. Faust kan zijn bloedcontract met Mephisto niet inlossen.

De voorstelling bevat filmbeelden uit Mornaus’ Faust (1926) naast actuele nieuwsbeelden uit Uruzgan. Een voorstelling waarin Goethes’ negentiende rijmtekst (Vertaling van Adama Scheltema) in een poppenkast wordt opgevoerd. Een spektakelstuk dat in goede Nomade-traditie op locatie langs kastelen, kerken en theaterzalen heeft rondgereisd .

Ab Gietelink