HA-1022-a-19-1-o

Examen HAVO

2019

economie

Bij dit examen hoort een bijlage.

Dit examen bestaat uit 28 vragen. Voor dit examen zijn maximaal 56 punten te behalen. Voor elk vraagnummer staat hoeveel punten met een goed antwoord behaald kunnen worden.

Als bij een vraag een verklaring, uitleg of berekening gevraagd wordt, worden aan het antwoord geen punten toegekend als deze verklaring, uitleg of berekening ontbreekt.

Geef niet meer antwoorden (redenen, voorbeelden e.d.) dan er worden gevraagd. Als er bijvoorbeeld twee redenen worden gevraagd en je geeft meer dan twee redenen, dan worden alleen de eerste twee in de beoordeling meegeteld.

tijdvak 1maandag 20 mei13.30 - 16.30 uur

Achter het correctievoorschrift is een aanvulling op het correctievoorschrift opgenomen.

HA-1022-a-19-1-o 2 / 12 lees verder ►►►

Opgave 1 Papier hier! uit Nieuwsvoornop.nl, december 2014: Het aantal papieren krantenabonnementen is in de periode 2005-2012 enorm gedaald. Dat is onder andere het gevolg van een toenemend aantal alternatieve nieuwsbronnen zoals televisie, internet en gratis papieren kranten. De compensatie voor deze daling wordt door de dagbladaanbieders voornamelijk gezocht in het aanbieden van digitale kranten. Hierdoor kan de lezer sinds 2012 bij veel dagbladaanbieders kiezen tussen twee typen abonnementen: een papierplus-abonnement (papieren digitale krant) een digitaal abonnement (alleen digitale krant). Gebruik bovenstaand krantenbericht.

2p 1 Zijn de genoemde “alternatieve nieuwsbronnen zoals televisie, internet en gratis papieren kranten” substitutiegoederen of complementaire goederen van het papieren krantenabonnement? Maak een keuze en licht deze toe. In de periode 2005-2012 zagen de drie grootste dagbladaanbieders, het Hollands Dagblad, de 7Provinciën en de Krant van Vandaag, hun gezamenlijk marktaandeel veranderen. Gebruik bron 1.

2p 2 Bereken de procentuele verandering van het gezamenlijk marktaandeel van deze drie dagbladaanbieders in de periode 2005-2012 en geef aan of deze verandering een daling of een stijging betreft. Vanaf 2012 verkoopt de Krant van Vandaag zowel een papierplus-abonnement als een digitaal abonnement. Door stijgende papierprijzen en toenemende distributiekosten is het papierplus-abonnement in de periode 2012-2014 duurder geworden (zie bron 2), terwijl de prijs van een digitaal abonnement gelijk is gebleven (zie bron 3). Een marketingmedewerker van de Krant van Vandaag doet de volgende uitspraken: 1 “De vraaglijn van een digitaal abonnement is in de periode 2012-2014

verschoven, omdat de prijs van een papierplus-abonnement is gestegen.”

2 “Hierdoor is het consumentensurplus op de markt van digitale abonnementen toegenomen.”

HA-1022-a-19-1-o 3 / 12 lees verder ►►►

Gebruik bron 2. 3p 3 Bereken het aantal papierplus-abonnementen van de Krant van Vandaag

in 2014. Gebruik uitspraak 1 en bron 3.

1p 4 Geef een andere oorzaak dan genoemd in uitspraak 1 waarom de vraaglijn van het digitale abonnement verschoven kan zijn. Gebruik uitspraak 2 en bron 3.

2p 5 Geef met letters de toename aan van het consumentensurplus van het digitale abonnement, zoals bedoeld in uitspraak 2.

HA-1022-a-19-1-o 4 / 12 lees verder ►►►

Opgave 2 Een crisis maakt verschil fragment uit een CBS-persbericht, 2015: Als gevolg van de kredietcrisis die eind 2008 begon, zijn in 2012 de inkomensverschillen tussen Nederlandse huishoudens veranderd. In 2012 was het totale inkomen van huishoudens 0,7 procent lager dan in 2008, maar deze inkomensdaling was niet gelijk verdeeld over de huishoudens. Bij werknemers is de inkomensdaling beperkt gebleven dankzij ingebouwde stabilisatoren zoals werkloosheidsuitkeringen en het progressieve belastingstelsel. Daarnaast is het inkomen van werknemers als gevolg van collectieve arbeidsovereenkomsten (cao’s) meestal erg vast. Gemiddeld gingen zij er door de kredietcrisis nauwelijks op achteruit, tenzij ze bijvoorbeeld hun baan kwijtraakten.

1p 6 Citeer uit het bovenstaande persbericht de zin waaruit blijkt dat er sprake is van loonstarheid op de Nederlandse arbeidsmarkt.

2p 7 Leg uit dat werkloosheidsuitkeringen een dempende invloed kunnen hebben op een neergaande conjunctuur. Gebruik bron 1.

2p 8 Zijn de inkomens van Nederlandse huishoudens na de kredietcrisis genivelleerd of gedenivelleerd? Maak een keuze en licht deze toe met behulp van getallen uit bron 1. Gebruik het fragment uit het CBS-persbericht en bron 1 en 2.

2p 9 Zijn de verhoudingsgetallen in bron 1 gebaseerd op het primaire huishoudinkomen of op het secundaire huishoudinkomen? Licht het antwoord toe. Ga als volgt te werk: Leg uit welke staven in bron 2 het primaire huishoudinkomen en welke

staven het secundaire huishoudinkomen weergeven. Beredeneer vervolgens op welke huishoudinkomen de

verhoudingsgetallen in bron 1 zijn gebaseerd.

HA-1022-a-19-1-o 5 / 12 lees verder ►►►

Gebruik bovenstaand gesprek.

2p 10 Geef een mogelijke verklaring voor de stijging van het inkomen uit vermogen als gevolg van de ontwikkeling van het consumentenvertrouwen.

“Het inkomen uit arbeid is gedaald omdat werknemers hun baan kwijtraakten.”

“Uit het CBS-persbericht blijkt ook dat als de periode vóór de kredietcrisis (2005 - 2008) vergeleken wordt met de periode ná de kredietcrisis (2009 - 2012) het inkomen uit arbeid is gedaald en het inkomen uit vermogen is gestegen. Heeft u daar een verklaring voor?”

“De ontwikkeling van het consumenten- vertrouwen heeft eraan bijgedragen dat het inkomen uit vermogen is gestegen, omdat…”

HA-1022-a-19-1-o 6 / 12 lees verder ►►►

Opgave 3 De verzekeraar rijdt met u mee! uit een krant, 2018: De ‘Pay How You Drive’-autoverzekering (PHYD) is in opkomst: wie rustig remt en niet te hard optrekt, betaalt minder premie. Steeds meer verzekeraars lanceren deze autoverzekering. Het principe is simpel. Een app op de mobiele telefoon registreert het rijgedrag van de automobilist. Als de telefoon vastzit in een standaard zijn de meetgegevens betrouwbaar en kunnen ze worden uitgelezen door de verzekeraar. De automobilist die zeer netjes rijdt, krijgt het predicaat ‘groen’ en dat betekent een korting van 35% op de basispremie. De categorie-indeling wordt elke maand opnieuw vastgesteld. Op dit moment rijdt 10% van de PHYD-verzekerden in de categorie ‘rood’. Deze categorie ‘coureurs’ betaalt de volledige basispremie. Mevrouw Bakker heeft op 1 januari 2018 een PHYD-autoverzekering afgesloten. Ze is toen ingedeeld in de categorie rood en betaalde de volledige basispremie. Op basis van haar rijgedrag in januari is ze per 1 februari door de verzekeraar ingedeeld in de categorie oranje (zie bron 1). Begin maart ontvangt ze een bericht van de verzekeraar over haar rijgedrag in februari (zie bron 2). Gebruik bron 1 en 2.

2p 11 Bereken de basispremie van mevrouw Bakker op 1 januari 2018.

HA-1022-a-19-1-o 7 / 12 lees verder ►►►

Een verzekeraar die de PHYD-autoverzekering aanbiedt doet de volgende uitspraak: “We baseren de indeling in een categorie vooral op het gedrag van de bestuurder zoals remmen, optrekken en snelheidsovertredingen. Dankzij de app kunnen we het gedrag van de bestuurder volgen en wordt …(1)… sterk verminderd. Hierdoor wordt het voor ons mogelijk …(2)… toe te passen, zodat de bestuurder een financiële prikkel krijgt het rijgedrag in positieve zin aan te passen.”

2p 12 Maak de uitspraak economisch correct. Kies uit: bij (1) asymmetrische informatie / risico-avers gedrag bij (2) premiedifferentiatie / zelfbinding Een verzekeringseconoom reageert op de opkomst van de PHYD-autoverzekering en doet de volgende twee uitspraken: 1 “De PHYD-autoverzekering is voor verzekeraars een maatregel om

averechtse selectie tegen te gaan.” 2 “Het mooie van de PHYD-autoverzekering is dat behalve de

verzekerden en de verzekeraars de gehele maatschappij kan profiteren, doordat de maatschappelijke kosten van het autorijden afnemen.”

2p 13 Leg uitspraak 1 uit.

Gebruik uitspraak 2.

2p 14 Leg met behulp van het begrip negatieve externe effecten uit dat de maatschappelijke kosten van het autorijden door de PHYD-autoverzekering kunnen afnemen.

HA-1022-a-19-1-o 8 / 12 lees verder ►►►

Opgave 4 De zon schijnt niet altijd op Aruba Het Caribische eiland Aruba heeft een economie die erg afhankelijk is van haar belangrijkste handelspartner, de Verenigde Staten van Amerika (VS). Er worden veel goederen uit de VS geïmporteerd en het eiland wordt door veel Amerikaanse toeristen bezocht. Ook voor directe investeringen in hotels is Aruba sterk op de VS aangewezen.

3p 15 Maak de onderstaande zinnen economisch correct. Bezoek van Amerikaanse toeristen wordt als …(1)… geregistreerd op

de …(2)… van de Arubaanse betalingsbalans. Import van goederen wordt als …(3)… geregistreerd op de …(4)… van

de Arubaanse betalingsbalans. Directe investeringen van buitenlandse hotelketens op Aruba worden

als …(5)… geregistreerd op de …(6)… van de betalingsbalans van Aruba.

Kies uit: bij (1) export / import bij (2) kapitaalrekening / lopende rekening bij (3) ontvangsten / uitgaven bij (4) kapitaalrekening / lopende rekening bij (5) ontvangsten / uitgaven bij (6) kapitaalrekening / lopende rekening De officiële munt op Aruba is de florin (AWG). Maar vrijwel iedere Arubaanse consument of ondernemer accepteert ook Amerikaanse dollars (US$). Om die reden hanteert de Centrale Bank van Aruba (CBA) een vaste wisselkoers tussen de florin en de dollar. De CBA wil vraag en aanbod van de florin bijsturen totdat de vaste koers van 1 $ 1,79 AWG is bereikt. Voor de aan- en verkooptransacties wordt de goud- en deviezenvoorraad (officiële reserves) van de CBA gebruikt. De kredietcrisis van 2008 beïnvloedde het Amerikaans toerisme en de Amerikaanse investeringen op Aruba. Daardoor kampte Aruba in 2012 met een tekort op de betalingsbalans. De CBA gebruikte de goud- en deviezenvoorraad om dit tekort aan te zuiveren.

HA-1022-a-19-1-o 9 / 12 lees verder ►►►

Gebruik bovenstaande tekst en bron 1. 2p 16 Neem de letters uit het schema van bron 1 over en vermeld bij elke letter

het juiste schuin gedrukte begrip zodat er een economisch juiste redenering ontstaat. Een econome reageert op de ontwikkelingen: “Een vaste wisselkoers kan bij een tekort op de betalingsbalans zowel gunstig als ongunstig zijn. Het is gunstig omdat de inflatie op ons eiland laag blijft en het is ongunstig omdat Amerikaanse toeristen niet kunnen profiteren van een koersvoordeel.”

2p 17 Leg uit dat bij een tekort op de betalingsbalans door de vaste wisselkoers inflatie wordt tegengegaan.

2p 18 Leg uit dat bij een tekort op de betalingsbalans door de vaste wisselkoers Amerikaanse toeristen niet kunnen profiteren van een koersvoordeel. Omdat de Arubaanse overheid in 2012 de economische terugval met investeringen heeft geprobeerd te compenseren, is de overheidsschuld in 2013 sterk opgelopen. Gebruik bron 2.

3p 19 Bereken de Arubaanse overheidsschuld in florin in 2013.

HA-1022-a-19-1-o 10 / 12 lees verder ►►►

Energie + Gratis Cadeau

TabletLaptopKadobon...

Opgave 5 Dat kost energie In 2004 is de energiemarkt geprivatiseerd. Sindsdien hebben consumenten de vrije keuze bij welke energieleverancier ze gas en elektriciteit afnemen. In de slag om de klant bieden sommige energieleveranciers bij een energiecontract met een vaste looptijd van drie jaar een ‘gratis cadeau’ aan, zoals een tablet, smartphone of laptop. Directeur Wolfert van de Vastelastenbond: “Veel consumenten denken dan dat ze een goede deal sluiten, maar in feite zitten ze vast aan een duur energiecontract waarmee ze het ‘cadeau’ zelf betalen. Sterker nog, er moet meer betaald worden dan de gemiddelde winkelprijs van het cadeau, omdat er sprake is van rente. Dat komt neer op ruilen over de tijd zonder dat de consument zich daarvan bewust is en dat is verboden.”

2p 20 Leg uit dat er bij het aangaan van een energiecontract met een ‘gratis cadeau’ sprake is van ruilen over de tijd. Alex Veenstra wil een energiecontract voor zowel stroom als gas afsluiten bij energieleverancier EnerGas (zie bron 1). Zijn geschatte jaarlijkse energieverbruik van de twee producten bedraagt: stroom 4.400 kWh gas 2.350 mᵌ Alex wil een contract met vaste tarieven voor de komende drie jaar. Als ‘cadeau’ kiest hij de iSmart6s. Alex was sowieso van plan deze smartphone aan te schaffen voor € 550 en dat is nu niet meer nodig. Gebruik bron 1 bij vraag 21 en 22.

3p 21 Bereken het rentebedrag voor de iSmart6s dat Alex over de contractperiode van 3 jaar moet betalen.

2p 22 Stijgt de komende jaren de prijs van stroom of die van gas volgens de verwachting van leverancier EnerGas? Maak een keuze en licht deze toe. We gaan ervan uit dat Energas en Green Energy de enige aanbieders zijn op de energiemarkt. Ze opereren dus op een oligopolistische markt.

2p 23 Leg uit waarom EnerGas en Green Energy zich vooral met hun product en niet met hun prijs zullen proberen te onderscheiden.

HA-1022-a-19-1-o 11 / 12 lees verder ►►►

Beide bedrijven willen klanten van elkaar wegkapen en overwegen om een callcenter in te huren. Medewerkers van zo’n callcenter bellen klanten van de concurrent en proberen deze over te halen over te stappen. De resultaten van het al dan niet inhuren van een callcenter zijn zichtbaar gemaakt in een pay-offmatrix (zie bron 2). Gebruik bron 2.

3p 24 Komen beide energieleveranciers door deze ontwikkeling in een gevangenendilemma terecht? Ga als volgt te werk: Leg uit hoe de dominante strategie van elk van de bedrijven tot stand

komt. Beredeneer vervolgens of er sprake is van een gevangenendilemma. Let op: de laatste vragen van dit examen staan op de volgende pagina.

HA-1022-a-19-1-o 12 / 12 lees verder ►►►

Opgave 6 80 jaar bbp, 80 jaar discussie uit een krant, januari 2014: Tachtig jaar geleden werd het bruto nationaal product (bnp) voor het eerst gepresenteerd. De econoom Kuznets bedacht in 1934 een systeem om aan de hand van macro-economische grootheden zoals consumptie, besparingen en investeringen de omvang van de economie te meten. Hiermee kon ook het verloop van de economie worden gevolgd, dat wil zeggen de groei of de krimp. Enkele jaren na invoering van het bnp verloor de maatstaf als gevolg van globalisering een groot deel van zijn bruikbaarheid. Niet de nationaliteit, maar de locatie van de productie werd het uitgangspunt: het bruto binnenlands product (bbp). Dow Chemical, een Amerikaans bedrijf, heeft een vestiging in de Rotterdamse haven.

1p 25 Wordt de productiewaarde van deze vestiging meegenomen in de berekening van het Nederlandse bbp of het Amerikaanse bbp? Maak een keuze. Het bbp meet economische groei, maar wordt ook gebruikt als welvaartsmaatstaf. Daar is veel discussie over. In 2014 steeg het bbp van de Verenigde Staten van Amerika (VS) met 2,8%, maar het is de vraag of de inwoners van de VS in dat jaar ook 2,8% welvarender zijn geworden. Argumenten waarom het nominale bbp een beperkte welvaartsmaatstaf is, zijn: Een stijging van het nominale bbp kan ook veroorzaakt zijn door

prijsstijgingen. Het bbp meet geen welzijn, zoals gezondheid en geluk. Het bbp geeft geen informatie over de verdeling van de welvaart.

1p 26 Noem een ander argument dan in deze opgave genoemd waarom de omvang van het bbp een beperkte welvaartsmaatstaf is. Gebruik bron 1.

2p 27 Bereken de reële groei van het Amerikaanse bbp in 2014 ten opzichte van 2013. In 2014 kwam 25% van het Amerikaanse bbp ten goede aan slechts 1% procent van de bevolking. Gebruik bovenstaande tekst en bron 2.

1p 28 In welke grafiek is de Amerikaanse Lorenzcurve van 2014 juist weergegeven?

einde

HA-1022-a-19-1-b

Bijlage HAVO

2019 tijdvak 1

economie Bronnenboekje

HA-1022-a-19-1-b 2 / 9 lees verder ►►►

Opgave 1 Papier hier!

bron 1 marktaandelen op basis van de omzet van de drie grootste

dagbladaanbieders van papieren krantenabonnementen

90

80

70

60

50

40

30

202005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012

marktaandeelop basis van omzet

in procenten

jarenLegenda:grootste dagblad (%)twee grootste dagbladen (%)drie grootste dagbladen (%)

Hollands Dagblad, 7Provincien en Krant van VandaagHollands Dagblad, 7Provincien en Krant van VandaagHollands Dagblad, 7Provincien en Krant van Vandaag

8383

6060

3838

7575

5555

3434

Hollands Dagblad en 7ProvincienHollands Dagblad en 7ProvincienHollands Dagblad en 7Provincien

Hollands DagbladHollands DagbladHollands Dagblad

bron 2 gegevens van het papierplus-jaarabonnement van de

Krant van Vandaag (periode 2012-2014)

2012 2013 2014

prijs papierplus-jaarabonnement in euro’s 390 398 409

aantal papierplus-jaarabonnementen 713.000 696.600 ………

prijselasticiteit vraag papierplus-jaarabonnement 1,1 1,1 1,1

HA-1022-a-19-1-b 3 / 9 lees verder ►►►

bron 3 gegevens van het digitale jaarabonnement van de Krant van Vandaag (periode 2012-2014)

300

250

200

150

100

50

00 1.000 2.000 3.000 4.000 5.000 6.000 7.000 8.000 9.000 10.000

prijs digitaaljaarabonnement

(€)

aantal digitale jaarabonnementen (x100)

II

JJ

KK LLL

NN

MM prijs (digitaal)prijs (digitaal)prijs (digitaal)

OO

v2012v2012v2012 v2014v2014v2014

PP

HA-1022-a-19-1-b 4 / 9 lees verder ►►►

Opgave 2 Een crisis maakt verschil

bron 1 verhouding tussen de 20% hoogste en 20% laagste

huishoudinkomens 3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

0,02005 2006 2007 2008 2009

kredietcrisis

2010 2011 2012

2,8 2,7 2,8 2,82,6 2,5 2,6 2,5

bron 2 primaire en secundaire huishoudinkomens in euro’s in 2012

100

80

60

40

20

020% laagste

huishoudensinkomens20% hoogste

huishoudensinkomens

7,5

25

87,5

62,5

x € 1.000

HA-1022-a-19-1-b 5 / 9 lees verder ►►►

Opgave 3 De verzekeraar rijdt met u mee!

bron 1 PHYD-scorebord per 1 februari mevrouw Bakker

0

10

30

20

40 50 60

70

80

90

95

100 punten

rood0%

korting35%

korting

10% kortingoranje

groen

bron 2 bericht van de verzekeraar

Beste mevrouw Bakker,u heeft in februari eenscore behaald van95 punten en daarombetaalt u in maart € 30,66minder dan in februari.

HA-1022-a-19-1-b 6 / 9 lees verder ►►►

Opgave 4 De zon schijnt niet altijd op Aruba

bron 1 effect van de betalingsbalans op de deviezenvoorraad CBA

tekort opbelastingsbalansvan Aruba

deviezenvoorraad CBAstijgt / daalt.

wisselkoers florin tenopzichte van dollarstijgt / daalt

CBA gaat ingrijpendoor florins te kopen /verkopen op devalutamarkt

c

ba

bron 2 enkele gegevens van Aruba, 2013

omvang bevolking 111.000 personen

bbp per hoofd (nominaal) 24.430 $

bbp per hoofd (reëel, in prijzen van 2012) 21.739 $

overheidsschuld 67% van het bbp (nominaal)

overheidstekort 6% van het bbp (nominaal)

vaste wisselkoers dollar - florin 1 $ 1,79 AWG

HA-1022-a-19-1-b 7 / 9 lees verder ►►►

Opgave 5 Dat kost energie

bron 1 energietarieven van stroom en gas bij EnerGas

bron 2 pay-off matrix wel of niet inhuren van een callcenter

Green Energy

wel inhuren niet inhuren

EnerGas wel inhuren (2 ; 2) (2 ; 4)

niet inhuren (4 ; 2) (0 ; 0)

Toelichting: De getallen in de matrix betreffen de toe- of afname van de winst in miljoenen euro’s.

contract product stroom per kWh

product gas per mᵌ

vaste leveringskosten per product per maand

Zekur (3 jaar vaste tarieven) € 0,20716 € 0,59274 € 7,00

Zekur (3 jaar vaste tarieven) + Galaxus Tablet4

€ 0,20716 € 0,59274 € 10,00

Zekur (3 jaar vaste tarieven) + TabPad air

€ 0,20716 € 0,59274 € 15,50

Zekur (3 jaar vaste tarieven) + iSmart6s

€ 0,20716 € 0,59274 € 15,50

Zekur (3 jaar vaste tarieven) + TechnoThink laptop

€ 0,20716 € 0,59274 € 15,50

Free (variabele tarieven, onbepaalde tijdsduur)

€ 0,21261 € 0,57375 € 4,99

HA-1022-a-19-1-b 8 / 9 lees verder ►►►

Opgave 6 80 jaar bbp, 80 jaar discussie

bron 1 enkele statistieken van de Amerikaanse economie procentuele groei nominaal bbp ten opzichte van het voorgaande jaar

3,5

3,0

2,5

2,0

1,5

1,0

0,5

02012 2013 2014 2015

% bbp(nominaal)

2,72,72,7

1,91,91,9

2,82,82,83,03,03,0

ontwikkeling consumentenprijsindex (2011 is basisjaar)

2011 2012 2013 2014 2015 20160

100

102

104

106

108

110

112

114

116

100

102,3

104,9

107,6

110,9

jaren

HA-1022-a-19-1-b 9 / 9 lees verder ►►►

bron 2 verdeling van het bbp (2014) over de Amerikaanse bevolking, weergegeven in Lorenzcurven

primairinkomen in %(cumulatief)

bevolking in % (cumulatief)

100

75

50

25

00 25 50 75 100

grafiek 1secundair

inkomen in %(cumulatief)

bevolking in % (cumulatief)

100

75

50

25

00 25 50 75 100

grafiek 2

primairinkomen in %(cumulatief)

bevolking in % (cumulatief)

100

75

50

25

00 25 50 75 100

grafiek 3secundair

inkomen in %(cumulatief)

bevolking in % (cumulatief)

100

75

50

25

00 25 50 75 100

grafiek 4

(99,25)

(99,75)

(99,25)

(99,75)

einde

HA-1022-a-19-1-c 1 lees verder ►►►

Correctievoorschrift HAVO

2019 tijdvak 1

economie

Het correctievoorschrift bestaat uit: 1 Regels voor de beoordeling 2 Algemene regels 3 Vakspecifieke regels 4 Beoordelingsmodel 5 Aanleveren scores 1 Regels voor de beoordeling Het werk van de kandidaten wordt beoordeeld met inachtneming van de artikelen 41 en 42 van het Eindexamenbesluit VO. Voorts heeft het College voor Toetsen en Examens op grond van artikel 2 lid 2d van de Wet College voor toetsen en examens de Regeling beoordelingsnormen en bijbehorende scores centraal examen vastgesteld. Voor de beoordeling zijn de volgende aspecten van de artikelen 36, 41, 41a en 42 van het Eindexamenbesluit VO van belang: 1 De directeur doet het gemaakte werk met een exemplaar van de opgaven, de

beoordelingsnormen en het proces-verbaal van het examen toekomen aan de examinator. Deze kijkt het werk na en zendt het met zijn beoordeling aan de directeur. De examinator past de beoordelingsnormen en de regels voor het toekennen van scorepunten toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens.

2 De directeur doet de van de examinator ontvangen stukken met een exemplaar van de opgaven, de beoordelingsnormen, het proces-verbaal en de regels voor het bepalen van de score onverwijld aan de directeur van de school van de gecommitteerde toekomen. Deze stelt het ter hand aan de gecommitteerde.

HA-1022-a-19-1-c 2 lees verder ►►►

3 De gecommitteerde beoordeelt het werk zo spoedig mogelijk en past de beoordelingsnormen en de regels voor het bepalen van de score toe die zijn gegeven door het College voor Toetsen en Examens. De gecommitteerde voegt bij het gecorrigeerde werk een verklaring betreffende de verrichte correctie. Deze verklaring wordt mede ondertekend door het bevoegd gezag van de gecommitteerde.

4 De examinator en de gecommitteerde stellen in onderling overleg het behaalde aantal scorepunten voor het centraal examen vast.

5 Indien de examinator en de gecommitteerde daarbij niet tot overeenstemming komen, wordt het geschil voorgelegd aan het bevoegd gezag van de gecommitteerde. Dit bevoegd gezag kan hierover in overleg treden met het bevoegd gezag van de examinator. Indien het geschil niet kan worden beslecht, wordt hiervan melding gemaakt aan de inspectie. De inspectie kan een derde onafhankelijke corrector aanwijzen. De beoordeling van deze derde corrector komt in de plaats van de eerdere beoordelingen.

2 Algemene regels Voor de beoordeling van het examenwerk zijn de volgende bepalingen uit de regeling van het College voor Toetsen en Examens van toepassing: 1 De examinator vermeldt op een lijst de namen en/of nummers van de kandidaten,

het aan iedere kandidaat voor iedere vraag toegekende aantal scorepunten en het totaal aantal scorepunten van iedere kandidaat.

2 Voor het antwoord op een vraag worden door de examinator en door de gecommitteerde scorepunten toegekend, in overeenstemming met correctievoorschrift. Scorepunten zijn de getallen 0, 1, 2, ..., n, waarbij n het maximaal te behalen aantal scorepunten voor een vraag is. Andere scorepunten die geen gehele getallen zijn, of een score minder dan 0 zijn niet geoorloofd.

3 Scorepunten worden toegekend met inachtneming van de volgende regels: 3.1 indien een vraag volledig juist is beantwoord, wordt het maximaal te behalen

aantal scorepunten toegekend; 3.2 indien een vraag gedeeltelijk juist is beantwoord, wordt een deel van de te

behalen scorepunten toegekend in overeenstemming met het beoordelingsmodel;

3.3 indien een antwoord op een open vraag niet in het beoordelingsmodel voorkomt en dit antwoord op grond van aantoonbare, vakinhoudelijke argumenten als juist of gedeeltelijk juist aangemerkt kan worden, moeten scorepunten worden toegekend naar analogie of in de geest van het beoordelingsmodel;

3.4 indien slechts één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, wordt uitsluitend het eerstgegeven antwoord beoordeeld;

3.5 indien meer dan één voorbeeld, reden, uitwerking, citaat of andersoortig antwoord gevraagd wordt, worden uitsluitend de eerstgegeven antwoorden beoordeeld, tot maximaal het gevraagde aantal;

3.6 indien in een antwoord een gevraagde verklaring of uitleg of afleiding of berekening ontbreekt dan wel foutief is, worden 0 scorepunten toegekend tenzij in het beoordelingsmodel anders is aangegeven;

HA-1022-a-19-1-c 3 lees verder ►►►

3.7 indien in het beoordelingsmodel verschillende mogelijkheden zijn opgenomen, gescheiden door het teken /, gelden deze mogelijkheden als verschillende formuleringen van hetzelfde antwoord of onderdeel van dat antwoord;

3.8 indien in het beoordelingsmodel een gedeelte van het antwoord tussen haakjes staat, behoeft dit gedeelte niet in het antwoord van de kandidaat voor te komen;

3.9 indien een kandidaat op grond van een algemeen geldende woordbetekenis, zoals bijvoorbeeld vermeld in een woordenboek, een antwoord geeft dat vakinhoudelijk onjuist is, worden aan dat antwoord geen scorepunten toegekend, of tenminste niet de scorepunten die met de vakinhoudelijke onjuistheid gemoeid zijn.

4 Het juiste antwoord op een meerkeuzevraag is de hoofdletter die behoort bij de juiste keuzemogelijkheid. Voor een juist antwoord op een meerkeuzevraag wordt het in het beoordelingsmodel vermelde aantal scorepunten toegekend. Voor elk ander antwoord worden geen scorepunten toegekend. Indien meer dan één antwoord gegeven is, worden eveneens geen scorepunten toegekend.

5 Een fout mag in de uitwerking van een vraag maar één keer worden aangerekend, tenzij daardoor de vraag aanzienlijk vereenvoudigd wordt en/of tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld.

6 Een zelfde fout in de beantwoording van verschillende vragen moet steeds opnieuw worden aangerekend, tenzij in het beoordelingsmodel anders is vermeld.

7 Indien de examinator of de gecommitteerde meent dat in een examen of in het beoordelingsmodel bij dat examen een fout of onvolkomenheid zit, beoordeelt hij het werk van de kandidaten alsof examen en beoordelingsmodel juist zijn. Hij kan de fout of onvolkomenheid mededelen aan het College voor Toetsen en Examens. Het is niet toegestaan zelfstandig af te wijken van het beoordelingsmodel. Met een eventuele fout wordt bij de definitieve normering van het examen rekening gehouden.

8 Scorepunten worden toegekend op grond van het door de kandidaat gegeven antwoord op iedere vraag. Er worden geen scorepunten vooraf gegeven.

9 Het cijfer voor het centraal examen wordt als volgt verkregen. Eerste en tweede corrector stellen de score voor iedere kandidaat vast. Deze score wordt meegedeeld aan de directeur. De directeur stelt het cijfer voor het centraal examen vast op basis van de regels voor omzetting van score naar cijfer.

NB1 T.a.v. de status van het correctievoorschrift:

Het College voor Toetsen en Examens heeft de correctievoorschriften bij regeling vastgesteld. Het correctievoorschrift is een zogeheten algemeen verbindend voorschrift en valt onder wet- en regelgeving die van overheidswege wordt verstrekt. De corrector mag dus niet afwijken van het correctievoorschrift.

NB2 T.a.v. het verkeer tussen examinator en gecommitteerde (eerste en tweede corrector):

Het aangeven van de onvolkomenheden op het werk en/of het noteren van de behaalde scores bij de vraag is toegestaan, maar niet verplicht. Evenmin is er een standaardformulier voorgeschreven voor de vermelding van de scores van de kandidaten. Het vermelden van het schoolexamencijfer is toegestaan, maar niet verplicht. Binnen de ruimte die de regelgeving biedt, kunnen scholen afzonderlijk of in gezamenlijk overleg keuzes maken.

HA-1022-a-19-1-c 4 lees verder ►►►

NB3 T.a.v. aanvullingen op het correctievoorschrift: Er zijn twee redenen voor een aanvulling op het correctievoorschrift: verduidelijking en een fout. Verduidelijking Het correctievoorschrift is vóór de afname opgesteld. Na de afname blijkt pas welke antwoorden kandidaten geven. Vragen en reacties die via het Examenloket bij de Toets- en Examenlijn binnenkomen, kunnen duidelijk maken dat het correctie-voorschrift niet voldoende recht doet aan door kandidaten gegeven antwoorden. Een aanvulling op het correctievoorschrift kan dan alsnog duidelijkheid bieden. Een fout Als het College voor Toetsen en Examens vaststelt dat een centraal examen een fout bevat, kan het besluiten tot een aanvulling op het correctievoorschrift. Een aanvulling op het correctievoorschrift wordt door middel van een mailing vanuit Examenblad.nl bekendgemaakt. Een aanvulling op het correctievoorschrift wordt zo spoedig mogelijk verstuurd aan de examensecretarissen. Soms komt een onvolkomenheid pas geruime tijd na de afname aan het licht. In die gevallen vermeldt de aanvulling: – Als het werk al naar de tweede corrector is gezonden, past de tweede corrector

deze aanvulling op het correctievoorschrift toe. en/of – Als de aanvulling niet is verwerkt in de naar Cito gezonden Wolf-scores, voert

Cito dezelfde wijziging door die de correctoren op de verzamelstaat doorvoeren. Dit laatste gebeurt alleen als de aanvulling luidt dat voor een vraag alle scorepunten moeten worden toegekend. Als een onvolkomenheid op een dusdanig laat tijdstip geconstateerd wordt dat een aanvulling op het correctievoorschrift ook voor de tweede corrector te laat komt, houdt het College voor Toetsen en Examens bij de vaststelling van de N-term rekening met de onvolkomenheid.

3 Vakspecifieke regels Voor dit examen is de volgende vakspecifieke regel vastgesteld: Voor rekenfouten worden geen scorepunten afgetrokken. Wanneer echter de kandidaat bij een berekening kennelijk verzuimd heeft door schatting controle op het antwoord uit te oefenen, wordt voor deze fouten één scorepunt afgetrokken tot een maximum van drie scorepunten voor het hele examen.

HA-1022-a-19-1-c 5 lees verder ►►►

4 Beoordelingsmodel

Opmerking Algemene regel 3.6 is ook van toepassing als gevraagd wordt een gegeven antwoord toe te lichten, te beschrijven en dergelijke.

Opgave 1 Papier hier!

1 maximumscore 2 substitutiegoederen Een voorbeeld van een juiste toelichting is: De genoemde alternatieve nieuwsbronnen kunnen de papieren-krantenabonnementen vervangen.

2 maximumscore 2 stijging Een voorbeeld van een juiste berekening is: 83

575

7− × 100% = 10,67%

Opmerking Voor een andere juiste manier van afronden ook scorepunten toekennen.

3 maximumscore 3

• prijsstijging 2013-2014: 409 38

9839− × 100% = 2,8% 1

• afzetverandering: −1,1 × 2,8 = −3,1% 1 • afzet 2014: 696.600 × 0,969 = 675.005 1 Opmerking Voor een andere juiste manier van afronden ook scorepunten toekennen.

4 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist antwoord zijn: Er zullen nieuwe abonnees op de digitale variant bij zijn gekomen, die eerder geen abonnement op een dagblad hadden / die een papierplus-abonnement hadden op een ander dagblad / door de opkomst van diverse datadragers als mobiel en tablet.

5 maximumscore 2 IJLM Opmerking Uitsluitend 2 of 0 scorepunten toekennen.

Vraag

Antwoord

Scores

HA-1022-a-19-1-c 6 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 2 Een crisis maakt verschil

6 maximumscore 1 ‘Daarnaast is het inkomen van werknemers als gevolg van collectieve arbeidsovereenkomsten (cao’s) meestal erg vast.’

7 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: • In een neergaande conjunctuur nemen bestedingen / inkomens af (als

gevolg van toenemende werkloosheid) 1 • Door werkloosheidsuitkeringen wordt dit effect beperkt 1

8 maximumscore 2 genivelleerd Een voorbeeld van een juiste toelichting is: Na de kredietcrisis verdienden de 20% huishoudens met het hoogste inkomen ongeveer 2,5 keer meer dan de 20% huishoudens met het laagste inkomen. In 2008 waren de inkomens van de meest verdiende huishoudens 2,8 keer zo groot.

9 maximumscore 2 secundair huishoudinkomen Een voorbeeld van een juiste toelichting is: • De donkere staven in bron 2 zijn het secundaire inkomen omdat het

primaire inkomen bij de 20% huishoudens met het laagste inkomen lager is dan het secundaire inkomen als gevolg van het progressieve belastingstelsel en de werkloosheidsuitkeringen 1

• Uit bron 1 blijkt dat in 2012 de 20% huishoudens met de hoogste inkomens 2,5 keer meer verdienden dan de 20% huishoudens met het laagste inkomen en uit bron 2 blijkt dat de donkere staven ook 2,5 keer van elkaar verschillen 1

10 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste verklaring is: • Vanwege een dalend consumentenvertrouwen zijn huishoudens minder

gaan besteden en meer gaan sparen 1 • waardoor er meer opgebouwd vermogen is en het inkomen uit dit

vermogen hoger is 1

HA-1022-a-19-1-c 7 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 3 De verzekeraar rijdt met u mee!

11 maximumscore 2 Een voorbeeld van juiste berekening is: 30,66 = (0,35 − 0,10) × basispremie basispremie = € 122,64

12 maximumscore 2 bij (1) asymmetrische informatie 1 bij (2) premiedifferentiatie 1

13 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: • De verzekering geeft kortingen op de verzekeringspremies bij goed

gedrag / past premiedifferentiatie toe tussen ‘lage / goede en hoge / slechte risico’s’ 1

• waardoor de verzekering ‘lage / goede risico’s’ aantrekt / ‘lage / goede risico’s’ bereid zijn te blijven (en dus averechtse selectie wordt tegengegaan) 1

14 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste uitleg is: • de PHYD-autoverzekering stimuleert voorzichtiger/schoner/veiliger

rijgedrag 1 • dat kan leiden tot afname van negatieve externe effecten zoals

milieuvervuiling (CO2 uitstoot) / tijdverlies (files) / ziekteverzuim (ongelukken) en daarmee tot afname van de maatschappelijke kosten 1

HA-1022-a-19-1-c 8 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 4 De zon schijnt niet altijd op Aruba

15 maximumscore 3 bij (1) export bij (2) lopende rekening bij (3) uitgaven bij (4) lopende rekening bij (5) ontvangsten bij (6) kapitaalrekening indien zowel (1) als (2) juist 1 indien zowel (3) als (4) juist 1 indien zowel (5) als (6) juist 1

16 maximumscore 2 a daalt b kopen c daalt Opmerking Voor elke fout een scorepunt in mindering brengen.

17 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste uitleg is: • Door het tekort op de betalingsbalans is het aanbod van AWG’s groter

dan de vraag. Bij een flexibele wisselkoers zou de waarde van de AWG dalen (ten opzichte van de US$) zodat importen duurder worden voor Aruba 1

• Door de vaste wisselkoers ten opzichte van de US$ is van een dergelijke geïmporteerde inflatie geen sprake 1

18 maximumscore 2

Een voorbeeld van een juiste uitleg is: • Door het tekort op de betalingsbalans is het aanbod van AWG’s groter

dan de vraag. Bij een flexibele wisselkoers zou de waarde van de AWG dalen (ten opzichte van de US$) waardoor Aruba goedkoper wordt voor Amerikaanse toeristen 1

• Door de vaste wisselkoers ten opzichte van de US$ zijn de Amerikaanse toeristen niet goedkoper uit 1

HA-1022-a-19-1-c 9 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

19 maximumscore 3 Een voorbeeld van een juiste berekening is: • bbp = $ 24.430 × 111.000 = $ 2.711.730.000 1 • $ 2.711.730.000 × 1,79 = 4.853.996.700 AWG 1 • overheidsschuld = 4.853.996.700 × 0,67 = 3.252.177.789 AWG 1 Opmerking Voor een andere juiste manier van afronden ook scorepunten toekennen.

HA-1022-a-19-1-c 10 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

Opgave 5 Dat kost energie

20 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: Het ‘cadeau’ wordt via het contract in 3 jaar betaald, waardoor er sprake is van een lening (koop op afbetaling) / waardoor de consument de consumptie van de toekomst naar voren schuift en dat is ruilen over de tijd. (De rente die betaald moet worden kan worden gezien als de prijs van ruilen over de tijd.)

21 maximumscore 3 Een voorbeeld van een juiste berekening is: • Extra vaste lasten bij Zekur-contract (3 jaar) met iSmart 6s:

€ 15,50 − € 7,00 = € 8,50 per product 1 • Bij afname van gas én stroom zijn de extra vaste lasten

2 × € 8,50 × 36 maanden = € 612 1 • De gemiddelde winkelprijs van de iSmart 6s is € 550.

Het rentebedrag dat Alex moet betalen is dus € 612 − € 550 = € 62 1

22 maximumscore 2 gas Een voorbeeld van een juiste toelichting is: Het gastarief bij het 3 jaar-vast-contract (Zekur) is hoger dan bij het variabel contract (Free) zodat de energieleverancier blijkbaar anticipeert op een tariefsverhoging.

23 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juiste uitleg is: Als er op een markt enkele aanbieders van een homogeen product zijn, is het risico groot dat er een prijzenoorlog wordt ontketend wanneer de bedrijven elkaar op prijs gaan beconcurreren. Hierdoor verliezen alle bedrijven omzet en daarmee winst en zullen zij er dus eerder voor kiezen zich met hun product te onderscheiden.

HA-1022-a-19-1-c 11 lees verder ►►►

Vraag

Antwoord

Scores

24 maximumscore 3 ja Een voorbeeld van een juiste uitleg is: • de dominante strategie van EnerGas (EG) is ‘wel inhuren’ want als

Green Energy (GE) ‘wel inhuurt’ dan −2 > −4 en als GE ‘niet inhuurt’ dan +2 > 0 de dominante strategie van GE is ook ‘wel inhuren’ want als EG ‘wel inhuurt’ dan −2 > −4 en als EG ‘niet inhuurt’ dan +2 > 0 2

• deze evenwichtssituatie van −2 ; −2 is een suboptimale uitkomst, omdat beide leveranciers hun pay-off kunnen vergroten door niet een callcenter in te huren 0 ; 0 1

Opmerking Voor het volledig toekennen van de eerste twee scorepunten moet een bewijs worden gegeven van beide dominante strategieën.

Opgave 6 80 jaar bbp, 80 jaar discussie

25 maximumscore 1 Nederlandse bbp

26 maximumscore 1 Voorbeelden van een juist argument zijn: − Het (nominale) bbp is niet gecorrigeerd voor bevolkingsgroei /

bevolkingsaantallen. − Het (nominale) bbp geeft geen informatie over de welvaartsbijdrage

van de informele economie.

27 maximumscore 2 Een voorbeeld van een juist berekening is: • toename bbp (nominaal) 2014: 2,8%

inflatie 2014: 107,6 101

4,904,9− × 100% = 2,6% 1

• 102,8102,6

× 100 = 100,19 dus de reële economische groei = 0,2% 1

Opmerkingen − Voor 102,8 - 102,6 het tweede scorepunt ook toekennen. − Voor een andere juiste manier van afronden ook scorepunten

toekennen.

28 maximumscore 1 grafiek 3

HA-1022-a-19-1-c 12 lees verder ►►►

5 Aanleveren scores Verwerk de scores van de alfabetisch eerste vijf kandidaten per examinator in de applicatie Wolf. Accordeer deze gegevens voor Cito uiterlijk op 31 mei. Meteen aansluitend op deze datum start Cito met de analyse van de examens. Ook na 31 mei kunt u nog tot en met 11 juni gegevens voor Cito accorderen. Deze gegevens worden niet meer meegenomen in de hierboven genoemde analyses, maar worden wel meegenomen bij het genereren van de groepsrapportage. Na accordering voor Cito kunt u in Wolf de gegevens nog wijzigen om ze vervolgens vrij te geven voor het overleg met de externe corrector. Deze optie is relevant als u Wolf ook gebruikt voor uitwisseling van de gegevens met de externe corrector. tweede tijdvak Ook in het tweede tijdvak wordt de normering mede gebaseerd op door kandidaten behaalde scores. Wissel te zijner tijd ook voor al uw tweede-tijdvak-kandidaten de scores uit met Cito via Wolf. Dit geldt niet voor de aangewezen vakken.

einde

HA-1022-a-19-1-c-A

aanvulling op het correctievoorschrift 2019-1

economie havo

Centraal examen havo Tijdvak 1 Correctievoorschrift Aan de secretarissen van het eindexamen van de scholen voor havo, Bij het centraal examen economie havo: Op pagina 6, bij vraag 8 moet het volgende worden toegevoegd: of genivelleerd Een voorbeeld van een juiste toelichting is: In 2012 verdienden de 20% huishoudens met het hoogste inkomen ongeveer 2,5 keer meer dan de 20% huishoudens met het laagste inkomen. In 2009 waren de inkomens van de meest verdienende huishoudens 2,6 keer zo groot. Toelichting: In de vraag wordt gesproken over ‘na de kredietcrisis’. Kandidaten kunnen opgevat hebben dat de vraag handelt over de periode 2009-2012 in plaats van over de periode 2005-2012. Aan een correcte uitleg bij de keuze ‘genivelleerd’ gebaseerd op de periode 2009-2012 mogen scorepunten worden toegekend. en Op pagina 8 van het correctievoorschrift, bij vraag 16 moeten altijd 2 scorepunten worden toegekend, ongeacht of er wel of geen antwoord gegeven is, en ongeacht het gegeven antwoord. Toelichting: In bron 1 op pagina 6 van de bijlage staat abusievelijk ‘belastingsbalans’. Dit kan tot verwarring leiden.  Ik verzoek u dit bericht door te geven aan de correctoren economie havo.

HA-1022-a-19-1-c-A

Namens het College voor Toetsen en Examens, drs. P.J.J. Hendrikse, voorzitter